1 HÜCRE BÖLÜNMESİ Hücre bölünmesi tüm canlılarda

HÜCRE BÖLÜNMESİ
Hücre bölünmesi tüm canlılarda görülen ortak bir özelliktir. Hücre büyüyüp gelişirken madde ve enerji
gereksinimleri artar. Sitoplâzma hücre zarına oranla daha hızlı büyümesinden dolayı, hücre zarı
sitoplâzmayla çevre arasındaki madde alış verişi yetersiz kalır. Bu durumda hücre büyümeye devam
edemez. Hücrenin yaşamını devam ettirebilmesi için bölünmesi gereklidir.
Hücre bölünmesi ile;
Tek hücreli canlılarda çoğalma, çok hücreli canlılarda ise; büyüme, yaraların
onarılması sperm ve yumurta hücrelerinin oluşması meydana gelir.
A) MİTOZ BÖLÜNME
Mitoz bölünme ne işe yarar?
Tek hücreli canlılarda üremeyi sağlarken, çok hücreli canlılarda yarların onarılması, büyüme ve
gelişmeyi sağlar.
Mitoz bölünme sonunda ne olur?
Kromozom sayıları ve tüm özellikleri birbirinin aynısı iki hücre oluşur.
Oluşan yavru hücrelerin kromozom sayısı ve tüm özellikleri ana hücre ile aynı kalır.
Mitoz bölünme nasıl gerçekleşir?
Mitoz bölünme; hazırlık evresi, çekirdek bölünmesi ve sitoplazma bölünmesi olmak üzere üç
aşamada gerçekleşir.
a) Hazırlık evresi: Hücrenin bölünmeye hazırlandığı dönemdir. Hücre büyüyüp gelişerek bölünme
olgunluğuna eriştiği dönemdir. Hücrenin çekirdeğinde bulunan kalıtım maddesi (DNA)
eşelenerek sayısını iki katına çıkarır. Böylece hücre bölünmeye hazır hale gelmiş olur.
NOT: DNA konusu anlatıldığında DNA’nın kendini eşlemesi daha iyi anlaşılacak ve bu konuya
geri dönülecektir.
b) Çekirdek bölünmesi: 1- Eşleşmiş olan kromozomlar belirginleşmeye başlar. Çekirdek zarı
eriyerek kaybolur. Sentrioller kendini eşleyerek iğ ipliklerini oluşturur.
2- Katlım yapılarını oluşturan kromozomlar hücrenin ortasında yan yana
dizilir. Kromozomların en belirgin olarak görüldüğü evredir.
3- Hücrenin ortasında yan yana dizilen eş kromozomlardan birisi bir
kutuba, diğeri ise öbür kutuba gider. Böylece kromozomlar eşit olarak paylaşılmış olur. Oluşan
yeni hücrelerde kromozom sayısı eşit olur.
4-Üçüncü evre sonunda kalıtsal yapıları aynı olan iki tane çekirdek
meydana gelir. İğ iplikleri kaybolur ve yeni çekirdek zarları oluşur.
1
Çekirdek bölünmesinin tamamlanmasından sonra sitoplazma bölünmesi başlar.
c) Sitoplazma bölünmesi: Sitoplazma bölünmesi bitki ve hayvan hücresinde farklı şekilde
gerçekleşir. Bitki hücresinde ara lamel oluşumuyla, hayvan hücreleri ise boğumlanarak iki yeni
hücrenin oluşması sağlanır.
Mitoz bölünme
2
Mitoz bölünme ile tek hücreliler nasıl ürer?
Tek hücrelilerin mitoz bölünme ile çoğalmaları eşeysiz üreme ile olur. Tek bir bireyden çeşitli
yollarla yeni yavruların oluşturulmasına eşeysiz üreme denir.
Eşeysiz üremenin özellikleri nelerdir?
o Hızlı bir üreme şeklidir.
o Oluşan bireyler birbirleriyle ve ana canlıyla aynı kalıtsal özellikleri taşırlar.
o Biyolojik çeşitlilik sağlanmaz.
o Eşeysiz üremeyi sağlayan temel olay mitoz bölünmedir.
o Eşeysiz üreyen canlılarda kalıtsal çeşitlilik ancak mutasyon ile sağlanabilir.
1- Bölünme ile çoğalma:
 Eşeysiz üremenin en basit şeklidir.
 Bir hücreli canlı, belli bir olgunluğa
eriştiği zaman mitoz bölünme veya
mitoz bölünmeye benzer bir yolla
iki eşit parçaya bölünür.
 Bölünme
doğrultuda
genellikle
olur.
paramesyum enine,
belli
bir
Örneğin;
öglena gibi
kamçılılar ise boyuna olmak üzere
ikiye bölünür. Amip gibi belli bir
şekli olmayan bir hücreliler ise
herhangi bir doğrultuda bölünür.
 Bölünerek çoğalma en hızlı üreme
biçimidir.
3
2- Tomurcuklanma ile çoğalma:
 Ana canlı üzerinde oluşan küçük bir çıkıntı (tomurcuk)büyüyerek küçük bir birey haline
gelir.
 Oluşan bireyler anadan ayrılabileceği gibi birlikte kalarak koloni de oluşturabilirler.
 Maya mantarlarında, Hidra ’da ve bazı çiçeksiz bitkilerde (ciğerotlarında) görülür.
 Tohumlu bitkilerden olan gözyaşı bitkisinin yapraklarıyla üremesi de bir tomurcuklanma
sayılabilir.
3-
Vejetatif üreme:
 İleri yapılı bitkilerde görülen özel bir eşeyiz üreme
şeklidir.
 Ana bitki ile aynı yapı ve özellikte bitkiler elde
edilir.
 Muz, çekirdeksiz üzüm gibi bitkiler tohum
oluşturamadıklarından vejetatif üreme ile
çoğaltılabilirler.
 Patatesin yumru adı verilen toprak altı gövdesindeki
gözler kesilip yeni patates bitkileri oluşturulabilir.
 Çilek gibi sürünücü gövdeye sahip bitkilerin toprak
yüzeyine değerek ilerleyen dallarından yer yer
dikey yeni bireyler meydana gelir.
 Ayrık otu gibi toprak altı gövdesine sahip bitkilerde
toprak altına yayıldıktan sonra toprak yüzeyine
çıkarak çok sayıda bitki oluşturur.
 Ciğer otlarının yapraklarında oluşan gemma adı
verilen yapılar, ana bireyden ayrılıp, yeni birey
oluşumunda görev yaparlar.
4- Sporla üreme:
 Eşeysiz üremeyi sağlayan sporlar, özelleşmiş
hücrelerdir. Bunlar ana canlı ile aynı sayıda
kromozom taşırlar.
 Sporlar; kötü şartlara dayanıklı, etrafı sert bir
çeperle çevrili hücreciklerdir. Uygun ortam
bulunca çimlenerek gelişir ve genç bireyi
meydana getirirler.
 Parazit bir hücrelilerde, mantar ve bazı ilkel
bitkilerde görülür.
4
5- Rejenerasyon(Yenilenme):
 Canlı organizmanın, bazı doku ve hücrelerinin yenilenmesi ve çeşitli nedenlerle yaralanan ya
da kopan vücut parçalarının yerine yenilerinin yapılabilme özelliğidir.
 Rejenerasyon sırasında hücre bölünmesi, büyüme ve farklılaşma gibi olaylar görülebilir.
 Denizyıldızı kopan kollarını rejenerasyon ile tamamlayabilir.
 İnsanda rejenerasyon deri, karaciğer ve midede çok fazla olduğu halde yürek kasında ve
sinir dokuda yok denecek kadar azdır.
 İlkel yapılı canlılarda rejenerasyon üremeyi sağladığından vücut düzeyindedir. Örnek:
Denizanası, planerya
 Yengeç kopan çenesini, semender ve kertenkele kopan kuyruğunu yenileyebilir fakat bu
kopuk parçalar yeni bir canlıyı oluşturamadığından rejenerasyon organ düzeyindedir.
 Yüksek yapılı canlılarda örneğin insanda kesilen bir yerin rejenerasyonu doku düzeyindedir.
Kromozom sayısı canlı türlerinde farklıdır ve her canlıya ait kromozom sayısı nesiller boyunca sabit kalır.
Eğer kromozom sayısında değişim meydana gelirse çeşitli hastalıklar ve anormallikler ortaya çıkmaya
başlar. Kromozom sayısının nesiller boyunca sabit kalmasını sağlayan ise mitoz bölünmedir. Mitoz bölünme
sonunda oluşan yavru hücrelerin tüm özellikleri ve kromozom sayıları ana hücre ile aynı olduğu için bir
canlıyı oluşturan tüm hücreler canlı ile ilgili aynı bilgileri taşır.
Bazı Canlıların Kromozom Sayıları
Kromozom
Canlı Türü
Solucan
Sirke
Sineği
Sinek
Pirinç
Çekirge
Soğan
Güvercin
Mısır
Domates
Kromozom
Canlı Türü
Sayısı (2n)
2
Ayçiçeği
Kromozom
Canlı Türü
Sayısı (2n)
34
Keçi
Sayısı (2n)
60
8
Kedi
38
İnek
60
12
12
14
16
16
20
24
Maymun
Buğday
İnsan
Kurt Bağrı Bitkisi
Moli Balığı
Erik
Patates
42
42
46
46
46
48
48
At
Köpek
Deniz Yıldızı
Keçi
At Kuyruğu
Eğrelti Otu
64
78
94
100
216
500
5