sorgun tar*h* ve kültürü
advertisement
SORGUN TARİHİ VE KÜLTÜRÜ 9.7.2016 SORGUN DÜŞÜNCE KULÜBÜ Arşivlerimizde kaba bir taramada Sorgun kelimesi geçen belge sayısı: 500 Konular şu başlıklarda toplanıyor: Tahrir mukataa defterleri. Bozok sancağında Sorgun nahiyesinde Alişar mukataası, İlikli ve Çamurlu nam-ı diğer Alacaviran ve karye-i Küçük Özi ve diğer mukataa beratlar defteri. Sorgun kazasına tabi Şah Muratlı köyünde sakin isimleri yazılı İslam ahalisinin sahip oldukları emlak, arazi ve hayvanatın cins ve miktarlarıyla senelik temettüatını müfredat halinde gösteren temettüat defteridir. Çorum, Sorgun, Karahisar-ı Demirli, Budaközü haslar mukataası muhasebe icmal defteri. Budaközü ve Sorgun hasları varidat ve ihracat muhasebe defteri. Budaközü ve Sorgun hasları mültezim emini Bali Fakih'in iltizamından sipahilere verilen timarların muhasebe defteri. g.tt Boğazlıyan, Kızılkoca, Sorgun, Akdağ, Selmanlı ve sair kazalardan toplanan öşür miktarlarını gösterir defter. Sorgun temettuat defteri (Varidat Muhasebeciliği). Ankara eyaleti Bozok sancağı Boğazlıyan, Akdağ, Süleymanlı, Yozgat, Sorgun vs. kazalarda mütemekkin re'ayadan tahsîl edilen cizyenin miktarını mübeyyin defter. Sorgun kazası ta'şiratından sirkat ve itlaf olan zehair miktarı ve hezirat akçasının bahasını gösterir defter. Sorgun kazası ve ona bağlı olan köylerin ayrıca Mumali, Yörükan karyelerine gönderilmiş şahısların müddet-i istihdâmlarını mübeyyin defter. Sivas, Ankara vilayeti, Kayseri, Bozok sancağı, Kayseri, Develi, İncesu, Samantı, Sarıoğlan, Karahisar, Yozgad (Kızılkoca), Sorgun, Akdağ, Selmanlı, Karahisar-ı Behramşah, Emlak, Gedikçubuk, Süleymanlı, Boğazlıyan, Haremeyn Aşireti, Zile Yörükanı kazası defteri. Ankara vilayeti, Bozok sancağı Sorgun kazası, müslim defteri. Ankara vilayeti, Bozok sancağı Sorgun kazası, reaya defteri. y.tt Sivas eyaleti Bozok sancağına tabi Sorgun ve Kızılkoca kazalarındaki müslim aşiretler defteri. a.g.y.tt Sorgun kazası, kurasının Müslim ahalisinin emlak, arazi ve temettuatını mübeyyin defter. Sorgun kazası, Kötüköy, Gamberli (Kamberli), Fakihbeyli, Cihanşarlu, Ahmedfakihli, Cihan Paşa, İsmailhacılı, Çötelli, Ayrıdam, Tiftik, Halilfakihli, Görpınar, Sarayhacılı, İnallı-i Sağir, Yünalan, Belanyelek, Karaveli, Kavakalanı köylerinde mukim ehl-i İslamın emlak, arazi ve temettuatını mübeyyin defterler. Sorgun kazası karyelerindeki Yörükan aşiretlerinin emlak, arazi ve temettuatını mübeyyin defter. Bozok Sancağı Sorgun Kazası'na bağlı karyelerin mal vergilerini mübeyyin defter. Bozok sancağına tabi Sorgun nahiyesinin Ilısuyazdi köyü yol üzerinde olmakla gelen geçenlere hizmet edip yiyecek ve hayvanlarına yem vermek mukabilinde muafiyetleri. g.tt Bozok Sorgunu kazasında Kınak-ı Bala nahiyesinde Hozman Cemaatinden Sarucular karyesi evkafından bir cihetin tevcihi. Divan-ı Hümayun Katibi Refiki Efendi'ye zabtolunan zeametine bedel Sivas'da Sorgun nahiyesinde münhal bir zeametin verilmesi. 1812 Karahisar ve Sorgun'da İhsanhane denilen yerlerin vergilerinin kabile müdürleri tarafından toplanmasının sakıncalı olduğuna ve mezkur verginin Bozok livâsınca toplanmasına dâir liva meclisi mazbatasının takdim olunduğuna dâir Maliye Nezareti'ne tezkire. 1844 Yozgad'a bağlı Sorgun kazası müdürü Yeşillizâde Hasan Ağa'nın yolsuzlukları ve Yozgad Sancağı'nın vergi gelirlerine dâir mazbatası. 1846 Sorgun kazasına tabi Köhne-i Kebir karyesi ahalisinden Yetimoğlu Osman ile arkadaşları Tepe karyeli Bölükbaşıoğlu Mehmed, Hüseyin Kavasoğlu İsmail ve Seyid adlı şahısların emval ve eşya gasbetmeleri ile ilgili tahkikat. (6. Anadolu Katil Sirkat) 1848 Bozok sancağı'nın Sorgun kazası'ndaki Barılu Aşireti'nin nüfus sayımının yapılması. 1849 Yolsuzluk yapılan Sorgun Kazası Müdürlüğü Hüseyin Efendi azli, sürgünü 1850-1852. 1859’da yine müdür yolsuzluğu Yusuf. Bozok sancağının sorgun kazasına Arap çengenesi makulesinden yedi-sekiz çingene familyasının gelerek ne şekilde mecidiye sahtekarlığı yaptıklarına ve tutulduklarına dair Ankara Meclisi'nin mazbatası. (2. Anadolu) 1857 Adliyece bir memuriyete tayinini taleb eden Osman Efendi'nin eski memuriyeti olan Sorgun Nahiyesi Müdürlüğü'nden istifa ederek ayrıldığının İntihab-ı Memurin Komisyonu'ndan bildirildiği. 1894 Sorgun Nahiyesi Müdürü Musa Bey hakkında yapılan şikayetin tahkiki ile gereğinin yapılması. 1894 Sivas vilayeti Zile kazasına bağlı Eymir karyesinin halka ait işlerinin Zile'den ayrılarak Sorgun nahiyesine ilhakı. 1896 Sorgun Nahiye Müdürlüğü'nden Garipler karyeli Yorgi veled-i Pavli namına verilen mürur tezkeresinin gönderildiği. 1898 Ankara'nın Sorgun nahiyesine bağlı Köhne-i Kebir köyünün üç köye taksimi talebi. 1900 Yozgat Sancağına tabi Sorgun nahiyesinin Zile kazasına bağlanmasının sakıncalı olacağı. M. 1904 Sorgun hududu dahilinde bulunan Kürtlerin nüfuslarını yazmak için gönderilen belediye azasından Salih Efendi'ye harcırah ve tahsisat itası. 1907 Yozgat, Boğazlıyan, Çorum, Sorgun, Kırşehir ve bağlı yerlerde meydana gelen kazaen vefat, cerh, gasp vesair şikâyeti bildirir tahrirat sureti. 1919 Vukuat defterleri Yozgad'ın Sorgun kazası, Taşpınar karyesinden Karasüleymanoğlu Salih bin Hüseyin'e Dersaadet'e gitmesi için mürur tezkiresi yerine ilmuhaber veren mezkur karye imamı ile muhtarının uyarılması. 1887 Sungurlu ve Boğazlıyan kazalarıyla Kızılkoca nahiyesinde birbirlerinden ayrı şekilde iskan olunan Badılı Aşireti'nin, Sorgun nahiyesi köylerine gelerek eşkiyalık yapmakta olduklarını bir daha dönememek üzere bu köylerde bulunan emlak ve arazilerinin satılarak ziraatlerine yetecek kadar arazi alınması. 1892 Maden Bozok sancağının Sorgun kazasında Zir karyesi arazisinde zuhur eden karaboya madeni hakkında tahrirat. g.tt M. 1843 Sorgun ve bağlı memlahalarına tuz mübayaasına gelerek uygunsuzluk yapan Kul Mustafa ile onu tahrik eden Divriği eski Kaymakamı Hüseyin Bey'in Sivas'a celb ile muhakeme edilmelerine ve bölgede toplanan usulsüz vergi hususunda tahkikat yapılması hakkında Sivas valisine emirname yazıldığına dair yazı. 1848 Bozok'un Sorgun kazasına tabi Faki Beylü köyüne ahali tarafından götürülen suya aid masrafın bir kısmının mirice veya mahalli mal sandığından tesviyesi. 1859 Dini Hayat ve Vakıflar Ankara, Sorgun kazasında Sofiler karyesinde Tarik-i Şabaniye halifelerinden Şeyh Muslihiddin zaviyedarlık ciheti. Sivas sancağı dahilinde Sorgun nahiyesinin Özbek karyesinde Zülkadir Paşa ve Ruhbey Evkafı'ndan tasarruf olunan bir cihetin mahallinde istilamı. (H. 1201-M. 1786 Sorgun, Sofılar karyesinde Şeyh Muslihiddin Efendi Zaviyesi Vakfı nısf tevliyet ve zaviyedarlığının ecanibden Seyyid Mustafa üzerinden refinden meşrut-ı lehleri Seyyid Mehmed ve Ahmed'e müştereken tevcihi. g.tt) 1786 Sivas'ın Sorgun nahiyesindeki Erik Dede Zaviyesi'ne vaki müdahalenin meni hakkındaki hatanın, Hasan Bey'le Murad Çelebi tarafından tahrir yapıldığı derkenardan anlaşılıyor. 1787 Ali Baba evkafı malikanesinden Sorgun'a tabi Tulumkışla, Kayabeyli köyleri ile Zile'ye tabi Eymir ve Kürdler köylerinin Ömer Bey b. Habib'e verilmiş iken mahsulün az olmasından dolayı eksik olan meblağın tamamlanması. M. 1788 Sivas'ta Sorgun nahiyesinde Aşık Paşa Zaviyesi Vakfı'ndan Kozviran malikanesinin tevcihi. g.tt M. 1815 Bozok sancağı'nın Sorgun nahiyesine tabi Yortan = Köhne köyündeki Şah Rah Bey Camii ve Zaviyesi mezraa ve arazisine müdahale olunmaması. M. 1817 Sivas dahilinde Sorgun nahiyesinde Zülkadir ve Şah Rah Bey Evkafı'ndan Dede Bey Zaviyesi zaviyedarlığı. . M. 1819 Maraş, Sivas ve gayride Alaüddevle ve Şahrah Bey Cami-i Kebiri Vakfından Sivas'ta Sorgun nahiyesinin Kamer köyündeki Kamer Zaviyesi'ne zaviyedar tayini. M. 1836. Mekteb-i Tıbbiye ve Dersaadet Daü'l-Kelb Tedavihanesi'nde tedavi gören Sorgunlu Molla Ahmed İsmail'in yol masrafının mahalli belediye tarafından ödenmesi. Çerkes muhacirlerden Zekeriya Efendi ile Şamil Bey'in kabileleriyle sakin oldukları Bozok sancağı Sorgun kazası Osmaniye karyesinde camii inşaası. (Belge tarihi: 1281.Za.30) (1. Anadolu) 1864 Sorgun'un Kuzgun adlı mevkiinde meskun muhacirler için bir mescid inşası talebi. 1865 Eğitim Yozgad sancağı Sorgun nahiyesi Burunviran İbtidai Mektebi Muallimliği'ne tayin olan Şemseddin Efendi'nin muamelelerinin icrası. 1909 Sorgun nahiye merkezinde açılan Mekteb-i İbtidaiyye'nin "Feyz Hamidi" ve Paşa karyesinde açılan mekteb-i ibtidaiyyenin "Numune-i Teşvik" ünvanlarıyla isimlendirilmelerine dair Ankara Vilayeti'nden gönderilen tahriratın takdimi. 1903 Ermeni Sorgun nahiyesi müdürünün cebren Ermeni hanelerine girerek bir çocuğun vefatına sebebiyet verdiği iddiasının aslı olmadığı, Yozgad'da mevkuf Ermeniler'in muhakemelerinin adaletle yapılacağının kendilerine tebliğ edildiği ve Ermenilerin bundan memnun oldukları. 1892 Belediye Kurulması Samsun yolu üzerinde bulunan ve Sorgun nahiyesine bağlı Alaca köyü ve Sivas yolu üzerinde bulunan Köhne-i Kebir köylerinin belediyelik olarak teşkili. 1903 Cumhuriyet Dönemi Toprak Mahsulleri Ofisi'nin Sorgun'da 2 bin tonluk çelik bir hangar yapacağı. 1951 Sorgun'da Eğriöz çayının taşması ile meydana gelen hasar hakkında 1940 Dolu Felaketi 1933 ve 1940 Yozgat ili, Akdağmadeni ilçesinin Karamağara ve Hasbek bucaklarından 15 köyün Sorgun merkezine bağlanması. 1952 Yozgat'ın Karalık köyünün Sorgun ilçesine bağlanması. 1956 Yozgat'ın Sorgun köyünde Çiğdemli adı ile belediye kurulması. 1972 Yozgat'ın Doğankent (Peyik) köyünün Sorgun ilçesine bağlanması. 1974 Sorgunlu Ahmet Taşkın tarafından yazılan İlmühal adlı broşürün dağıtımının yasak edilmesi ve toplattırılması. 1950 Sorgun Yenimahalle Ev Yaptırma Kooperatifi'nin kurulmasına izin verilmesi. 1954 M. Rahmi İşçan tarafından, Yozgat'ın Sorgun Belediyesi'ne bağışlanan kamyonun gümrük vergisinden muafiyeti. 1972 Yozgat'ın Sorgun kazasındaki Cumhuriyet Halk Partisi malı gayrimenkullerin durumu. 1936 SORGUN İLE İLGİLİ YAPILAN AKADEMİK ÇALIŞMALAR: TEZLER ELİF YILMAZ TURALI, Sorgun (Yozgat) Hidrotermal Sisteminin Modellenmesi, Doktora Tezi , Jeoloji Mühendisliği SERKAN POLAT, Temettuat Defterlerine Göre Sorgun Kazasının Sosyo-Ekonomik Yapısı, Tarih BAŞAK AYDOĞDU, Yozgat Batoliti Doğu Kenarında (Sorgun Güneyi) Yer Alan Plütonik Kayaçların Mineralojik-Petrografik, Jeokimyasal ve Petrojenetik Özellikleri, Jeoloji Mühendisliği AZİZE DEFNE ELAL, Sorgun-Çekerek Karayolunda Kaplankaya ve Kazantaşın Heyelanlarının Mühendislik Jeolojisi, Jeoloji Mühendisliği. ADEM UMUT, Yozgat Sorgun İlçesi Ağzı, Dilbilim. ERHAN KÖRPE, Divriği Peleti ve Yozgat-Sorgun-Yeniçeltek Linyit Kömürü Kullanılarak Sünger Demir Üretimi, Metalurji Mühendisliği. AHMET RUFAİ SİPAHİ, Sorgun Yöresi Halk İnanışları Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma (Farklı Köy Örnekleri), Din = Religion ; Halk Bilimi HÜSEYİN VAPUR, Yozgat-Sorgun Küçükköhne Linyit Rezervinin Yeraltı İşletme İle Fizibilite İncelemesi AYNUR ÇOBAN, Yozgat'ın Sorgun İlçesi Kamu Personelinin Koroner Kalp Hastalığı Risk Faktörleri Profilleri Ve Kolesterolden Zengin Diyete Ek Olarak Verilen Sarmısağın Bazı Kan Lipidleri Ve Açlık Kan Şekeri Üzerine Etkisi, Beslenme Ve Diyetetik GÜRSES ÖNER, Yozgat-Sorgun-Temrezli Uranyum Rezervinin Yerinde Ekstraksiyon Prosesiyle Değerlendirilmesine Yönelik Teknolojik Ve Ekonomik İncelemeler MÜPHEM YILMAZ, Sorgun Linyit-Su Karışımının İyonik Olmayan Bir Dispersant İle Hazırlanması ve İncelenmesi EMİNE CİCİOĞLU, Sorgun (Yozgat) Kömürlerinin Kimyasal ve Petrografik Özelliklerinin İncelenmesi MUSTAFA CEMİLOĞLU, Sorgun Köyü Halk Edebiyatı CANER OZANSOY, Yozgat-Sorgun-Yağcılar Köyü ve Dolayının Jeolojisi, Jeoloji Mühendisliği. KİTAPLAR-MAKALELER Bulut, İhsan; Şehir Coğrafyası Açısından Sorgun, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1998. Doğan, Durali; Sorgun 1995, Sorgun Kaymakamlığı Kültür Yayınları, Ankara 1995. Karaca, Taha Niyazi; Ermeni Sorununun Gelişim Sürecinde Yozgat’ta Türk Ermeni İlişkileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005. Koç, A. Fevzi; Bütün Yönleriyle Yozgat, Kardeş Matbaası, Ankara 1963. Koç, Yunus; XVI. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağının İskân ve Nüfus Yapısı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989. Bulut, İhsan; “Sorgun Yöresi Köy ve Mevkii Adlarının Kaynakları”, Akademik Araştırmalar, Yıl: 1, s. 3, Kıs 1996, Erzurum 1996, ss. 30–40. Mazzani, Stefania; “Kuşaklı Höyük Yüzey Araştırması”, Çeviren: Nilüfer Baturayoğlu Yöney, Kerkenes Haberler 12–2009, , Ankara 2009 ss. 10–11. Öz, Mehmet; “Bozok Sancağı’nda İskân ve Nüfus (1539–1642), XII. Türk Tarih Kongresi Ankara: 12–16 Eylül 1994 Kongreye Sunulan Bildiriler, III, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1999, ss. 787–794. Summers, Françoise; Summers, Geoffrey; Kerkenes Haberler 11–2008, Çeviren: Nilüfer Baturayoğlu Yöney, Ankara 2008, ss. 16. Summers, Geoffrey; Özen, Erol; “Karakız Kasabası’nda Bir Hitit Tas Ocağı ve Heykel İşçiliği”, Çeviren: Nilüfer Baturayoğlu Yöney, Kerkenes Haberler 10–2007, Ankara 2007, ss. 10–11. Sümer, Faruk; “Bozok Tarihine Dair Araştırmalar I”, Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Anma Kitabı, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1974, ss. 309–355. Sorgun Kazası’nın Coğrafi Durumu, Sorgun Adı Sorgun, Yozgat-Akdağmadeni arasında geniş bir ovaya sahip olan ve halk arasında Büyük Köhne, Yeşilova (Yeşilyurt) gibi isimlerle de anılan bir ilçedir. En yüksek dağları Halilbaba, Deveci ve Dayılı’dır. Şehrin adının nereden geldiği hususunda akademik bir çalışma ve bilimsel bir bilgi bulunmamakla beraber, iki iddia ileri sürülmektedir. Bunlardan ilki, halk arasında anlatıla gelen bir efsaneye dayandırılır. Buna göre, kazanın adının “Sor da Kon” kelimelerinden türediği ileri sürülür. İkinci iddia ise Sorgun adının, Anadolu’da yaygın olarak kullanılan bir söğüt ağacı türünden geldiğidir. Sultanî söğüt, ban ağacı, sepetçi söğüdü adı da verilen “Sorgun”un salix viminalis bitkisi olduğu bilgisine dayanılarak, kazanın adının sulak yerleri seven bu bitkinin bol yetişmesinden almış olduğunu kabul etmenin daha doğru olacağı ifade edilir. Tarihi Gelişimi: İlk Çağlardaki Durumu Sorgun kazasının tarihi, Osmanlı hâkimiyetinin bölgeye yerleşmesinden çok önceye dayanmaktadır. Buna göre, öncelikle kaza sınırları içerisinde yer alan Şahmuradlı köyünde 1993 yılından beri devam eden kazılar neticesinde, bölgede bulunan Kerkenes dağı üzerinde M.Ö. 600 yılı civarında tarihi Pteria olduğu düşünülen bir Demir çağı başkentinin kurulduğu yönünde kimi bulgulara ulaşılmıştır. Kazılar neticesinde gün ışığına çıkarılan yazıtlar, grafiti ve diğer kalıntılar bu yapıların Frig kökenlerine işaret etmekle birlikte, kentin büyük ihtimalle hiçbir zaman Frig devletinin bir parçası olmadığı anlaşılmıştır. Lidya kralı Krezüs ile Pers hükümdarı Büyük Keyhüsrev arasında M.Ö. 540 yıllarında gerçeklesen savaşa Karısan Kerkenes, yağmalanmış ve yakılarak yok edilmiştir. Hititlerin en önemli merkezlerinden olan Alisar’ın Yozgat ili sınırları içerisinde bulunması ve buradan başlayarak Boğazköy ve Alacahöyük’te yapılan kazılar neticesinde gün yüzüne çıkan Hitit tarihi bize Yozgat çevresinde ilk çağlardan beri yerleşimin olduğunu gösteren en iyi kanıtları oluşturmuştur. Bu uygarlığa ait kimi yerleşim alanları, Sorgun kazası sınırları içerisinde de bulunmuştur Yapılan çalışmalar neticesinde Kerkenes dağının 20 km kadar doğukuzeydoğusunda, bugünkü Karakız kasabasını çevreleyen büyük bir Hitit İmparatorluk dönemi tas ocağı bulunmuştur. Bu çevrede bulunan iki tamamlanmamış heykel ile tas ocağının değerlendirilmesi sonucu, bunların M.Ö. 2. bin yılın sonlarına ait olabileceği düsünülmüstür.11 Yine bunun yanında Kerkenes dağının kuzeybatısında Eğriöz suyunun suladığı genis bir ovada bulunan Kuşaklı Höyük’te Hitit dönemi mühürleri ile mühürlenmis kimi parçaların bulunması, bu yerleşimin de Hititlere ait olduğunu göstermesi açısından önemlidir. Bozok Sancağı’nın bulunduğu coğrafyada ilk çağlarda Hititler, Frigyalılar, Kimmerler, Persler ve Galatlar hüküm sürerken, Asur ticaret kolonileri çağında ise (M.Ö. 19–18) bölge Asur kolonilerinin etki alanında bulunmuştur. Bölgede miladi yılların basında Roma egemenliği başlamış, M.S. 4. yüzyılın sonlarında ise bu idare yerini Bizans’a bırakmıstır.13 Bölgedeki Bizans hâkimiyeti, Türk ve Müslüman unsurların Anadolu’yu fethedip, bölgeyi iskân etmelerine kadar devam etmiştir. Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Olan Tarihi Süreç Bozok bölgesi Anadolu’nun Türk hâkimiyetine girdiği 11. asır sonlarından itibaren, önce Danişmentlerin, daha sonra ise Anadolu Selçuklularının idaresine girmiştir. Bir süre Eretna ve Kadı Burhaneddin’in egemenliğinde kalan bölge, 1398 yılından itibaren Yıldırım Bayezid tarafından fethedilmiş, fakat Ankara Savaşı’ndan sonra buraya Dulkadir Beyliği hâkim olmuştur. Bu savasın ardından bölgede yaşayan Tatarların Timur tarafından zorla Türkistan’a götürülmeleri üzerine bölgede oluşan boşluk, Sivas’ın güneyinde ve Kayseri’nin doğusunda yasayan Bozoklara mensup Dulkadirli Türkmenlerinin getirilip bölgeye yerleştirilmeleri ile giderilmeye çalışılmıştır. Böylece 24 Oğuz boyundan 12’sinin genel ismi olan Boz-ok, yörenin ismi olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bölgeye yerleşen oymakların başlıcaları şunlardır: Kızıl Kocalu, Selmanlu, Ağçalu, Çiçeklu, Zâkirlu, Mes’udlu, Ağça Koyunlu, Kavurgalu, Demircilu, Şam Bayadı, Söklen, Hisar Beğlü, Karalu, Tatar Bozok, Dulkadir Beyliği ortadan kalkıncaya kadar (1522) bu beyliğin hâkimiyetinde kalırken, 1522’den itibaren ise Osmanlı sancağı haline gelerek 1526 yılında tahriri yapılmıştır. Osmanlı Hâkimiyetinde Sorgun Bozok Sancağı, uzun süre Sivas'a bağlı kalırken, 16. yüzyılda burada çeşitli tahrirler yapılmıştır. Bozok sınırları içerisinde yapılan mufassal tahrirlerden birisi, 966/1558 tarihini taşıyan tahrirdir. Buna göre Osmanlı idari yapısı içinde Bozok Sancağı Bozok ve Akdağ olarak iki kazaya ayrılmış, Sorgun ise Baltı, Karadere, Kanak-ı Zîr, Delüceözi ve Selmanlı ile birlikte Bozok’un nahiyelerini oluşturmuştur. Akdağ kazası Kanak-ı Bâlâ, Aliki, Akdağ, Boğazlıyan, Emlak, Gedük ve Çubuk nahiyeleri olmak üzere toplam 13 nahiyeden olusmustur. Nahiye sayısı 1556 ve 1575 yıllarında aynı kalmıştır. 1642 yılındaki tahrirde ise Bozok livasının kazaları Sorgun, Akdağ, Boğazlıyan, Gedükçubuk, Emlak, Selmanluy-ı Kebir, nefs-i Bozok, Selmanluy-ı Sağir ve Budaközi olmak üzere dokuz tane olmuştur. Bozok’un Osmanlı sancağı olmasından itibaren bölgenin ekonomik ve sosyal durumunu belirlemek için yapılmış, tahrirlerde yer alan Sorgun, ilk olarak nahiye, daha sonra ise kaza olarak kayıtlara geçmiştir. 1558–1559 tahrirlerinde Sorgun nahiyesinde Kemhalu, İnce Su, Karaca, Eymir, Eşek Meydanı, Üç Kuyu, Arab Deresi (hepsi Zâkirlü oymağından), Kavak Virânı, Mustafa Beğ Kışlası (Kızıl Kocalu’nun Toraman obasından), Kanber Pınarı (Tatar’dan), Kancık, Key Geldi, İğdelü Pınar (Kızıl Kocalu’dan), Kırk Pınar, Karaca Virân (her ikisi de Selmanlu’dan), Karapınar, Dede Fakih, Gök Koyak, Alişar Dede, İsmail Virânı, Orta Virân, Kasım Virânı (hepsi Ağçalu’nun Közçü obasından), Budak Fakih, Peynir Yemez, Kara Hacılu (hepsi Tat oymağından), Kızılca Kışla, Aygudlu, Yudanlu, Maksadlu (diğer adı Yeni Beğlü), Ağça Kaya (diğer adı Pîrî Fakihlu, Tat), Karaca Kosuk (?) ve Sarı Günü (her ikisi Çungar’dan) olmak üzere toplam 31 köy ve ekinlik yer almıştır. Bozok bölgesinde yer alan Sorgun’un sınırları, 1539 yılında daha sonra Zile’ye bağlanan Karahisar-ı Behramşah ve bağımsız bir kaza durumunda olan Hüseyinebad yörelerini kapsamıştır. 1556 yılında bu saha biraz daralmıştır. 1554 yılında Rum’u tahrir eden Ataî Bey’in, Rum’a bağlı olarak gösterdiği köylerin önceden beri Bozok’ta olduğunu belirten kayıtların genelde Sorkun ve Delüceözü nahiyelerine ait defterlerde yer alması ve 1556 tarihini taşıyan defterlere göre 40 ila 50 arasındaki köyden oluşan bu nahiyelerdeki köy sayısının 10 civarına düşüşü, özellikle Sorkun nahiyesinin sınırlarının 1556–1576 yılları arasında da daraldığını göstermektedir. XVI. yüzyılda nahiye görünümünde olan Sorgun’un, ilerleyen yıllarda bu durumunda değişiklikler olurken, Sorgun temettuat defterlerinde 1844 yılında Sorgun’un 85 köye sahip bir kaza şeklini aldığı görülmektedir. XIX. yüzyılda Bozok kazasının idaresinde çeşitli değişiklikler yapılmıştır. Buna göre; Sivas Eyaletine bağlı kaymakamlık olarak idare edilen Bozok, eyalet merkezine uzaklığı nedeniyle Kayseri ile birlikte Sivas’tan ayrılarak Bozok ve Kayseri sancakları mutasarrıflığı seklini almıştır. 1846 yılında önce Celaleddin Paşa’nın, daha sonra ise Mehmed Münip Paşa’nın uhdesine verilmiştir. 1846 yılından itibaren Bozok önce Ankara’ya bağlanarak varlığını devam ettirirken, daha sonra ise 1850 tarihli salnamedeki bilgilere göre Kayseri, Bozok, Ankara ve Kangırı (Çankırı) livalarını içine alan bir eyalet seklini almıştır. 1877 tarihli bir başka salnamede Yozgat sancağının Ankara vilayetine bağlandığı görülürken, sancağın Akdağmadeni, Boğazlıyan, Çorum ve Sungurlu olmak üzere dört kazası bulunmuştur. Bir yıl sonra yazılan 1295 (1878) tarihli salnamede ise Yozgat sancağına Yozgat, Sorgun, Hüseyinabad, Karamağara, Kızılkoca, Akdağ, Selmanlu, Çorum, Sungurlu, Maden, Boğazlıyan, Mucur kaza ve nahiyelerinin bağlandığı görülürken, bunların 5 tanesi kaza, 7 tanesi ise nahiye niteliğinde olmuştur. Sorgun 1310 ve 1312 yılında merkez livaya, 1318’de ise merkez kazaya bağlı nahiye seklini almıstır. Sorgun, Bozok sınırları içerisinde kimi zaman nahiye kimi zaman ise kaza olarak yer alırken, temettuat sayımlarının yapıldığı 1260/1261 (1844/1845) yıllarında ise Sivas eyaletine tabi olan Yozgat sancağına bağlı olmuştur. Bozok bölgesine çeşitli kabile ve cemaatler tarafından yapılan yerleşimden Sorgun’da etkilenerek, bölgeye gelen kabile ve cemaatlerin bir kısmına ev sahipliği yapmıştır. Yaylaklara gidiş-geliş sırasında yerleşik ahalinin ekinleri ile diğer mallarına zarar veren konar-göçer grupların yerleşik yasama geçirilebilmeleri için çeşitli çalışmalar yapılırken, bu çalışmalar sonucunda Bozok sancağında sakin Mamalu Türkmenlerinin 1701 yılında Sorgun, Kızıl-kocalu, Salmanlu ve Budak-özü kazalarına bağlı köylere iskân ettirilmelerine karar verilmiştir. Mamalu’ya bağlı olan ve iskân edilen obaları Kafir-kıran, Kızıllı, Sarılar, Karacalı, Ali Beyli, Mamalu oymağı beyi Bektaş Bey ve ailesi, Selmân Fakılı demekle Maruf Mahmud ve ona tabi olanlar, Kırık, Elhac Ali ve akrabası, Turgud, oymak beyinin oğlu Ömer Bey’e bağlı olan oba ve oymaklar oluşturmuştur. Bunların dısında Çakallı Sarıklısı, Haydarlı, Nefesli (Nefisli)(?), Yakublu, Karacalı ve Selman Fakılı perâkendeleri, Beçilü, Arife Gazili, Keller, Âl-i Ganem oymakları da bölgeye yerleşmiştir. Bunlar arasında Sorgun’a yerleşen kabile ve oymakları ise Kızıllı (Kanberli mezrasına), Sarılar (Küçük Kırım ve İsa Fakılı mezrasına), Karacalı (Karacalı mezrasına), Ali- Beyli (Taspınar Altı-göz mezrasına), Mamalu oymağı beyi Bektas bey ve ailesi (Sorgun’a bağlı Tokat, Kayseri, Zile, Çorum, Sivas arasında kervanların uğrak yeri olan toprakların yanında, kıslayıp, ekip-biçmek için Bozok sancağı Künbed mezrası ile Cerid obalı’da (?) üzerine çiftlik kaydedilmis) olusturmustur.21 XVI. Yüzyılda Sorgun’a yerlesen oymaklar arasında Kızıl Kocalu, Ağçalu, Zâkirlu ve Tat isimleri ile kayıtlara geçen oymaklar da bulunmustur. Sorgun’a bağlı Ali Sar köyü, adını Ali Sarlu isimli Kızıl Kocalu oymağından alırken, Kızıl Kocalular’ın asıl yurdu olan Baltı’dan sonra Sorgun, oymağın çeşitli obalarına ev sahipliği yapmıştır. Tat oymağı ise Sorgun’un güneyindeki Budak Fakih ve Peynir Yemez köylerine yerleşmiştir. Sorgun’daki pek çok köyün isminde bölgeye iskân edilen oymakların etkisi olduğu bu açıklamalar ile anlaşılmaktadır. Osmanlı Devleti’nde 1831 yılında yapılan ve sadece erkek nüfusu kapsayan genel bir nüfus sayımı gerçekleşmiştir. Osmanlı Devleti bu sayım ile Müslüman nüfusun miktarını askerlik, Hristiyan nüfusun miktarını ise vergi açısından öğrenmek istemiştir. Fakat bu sayımlarda sadece erkek nüfus değerlendirildiği için Anadolu ve Rumeli’nin tam nüfusunu vermekten uzak olmuştur. 1831 sayımında Hıristiyan halk reaya olarak gösterilirken, Müslümanlar ise İslam olarak belirtilmiştir. Devlet genelinde yapılan bu sayımda Bozok Sancağı’nda Kapıcıbaşı Ârif Bey görev alırken, Sorgun kazasının nüfusu, tamamı Müslüman 8.573 kişiden oluşmuştur. Bozok Sancağının nüfus sayımının sonucu şu şekildedir: Yapılan bu sayımda Yozgat şehrinde Hristiyan nüfusun yer almadığı görülürken, sayımdan sadece 1 yıl sonra buraya gelen Texier, 15.000 civarındaki nüfusun üçte birinin hıristiyan olduğunu ve Rumlara oranla Ermeni nüfusun daha fazla olduğunu söylemiştir. Yine 1837 yılında Yozgat’a gelen Poujoulat, şehirde 5.000 Müslüman ile 1.000 Rum ve 1.000 Ermeni’nin yasadığını belirtmiştir. 1844–1845 yıllarına ait temettuat defterlerinde ise 1.593 Müslüman, 686 Ermeni ve 48 Rum ailenin varlığı anlasılmıstır.25 Bu sayımda Sorgun kazası da pek çok kazaya göre daha fazla erkek nüfusa sahip olurken, bu sayı ile 16. yüzyıldaki en az nüfusa sahip kaza olma durumu da sona ermiştir. 1844–1845 yıllarına ait Sorgun temettuat defterlerinde de 44 hane gayrimüslim yer almıştır. Sorgun Kaza Merkezinin Temettuat Defterleri Sorgun Kaza Merkezi Temettuat defterlerine göre 1844 yılında Nefs-i Sorgun’da tamamı Müslümanlardan müteşekkil 73 hane bulunmaktadır. Sorgun kaza merkezi, bir merkez niteliğinde olmasına rağmen ekonomik ve demografik açıdan çok çeşitli bir yapıya sahip olamamıştır. Köhne-i Kebir Köyü Sorgun kazasının en büyük köyü durumunda olan Köhne-i Kebir köyünde, Müslümanlardan oluşan 90 hane ile gayrimüslimlerden oluşan 29 hane bulunmuştur. Nefs-i Sorgun’da rastlanılmayan meslek çeşitliliği ile gayrimüslim nüfus yoğunluğuna bu köyde rastlanılmıştır. Köhne-i Kebir köyü bu çeşitliliklerinin yanı sıra kaza genelinde en fazla nüfusa sahip köy olma özelliğini de taşımıştır. Müslümanlar arasında 4 hizmetkâr, 3 azab, 1 tımarlı zaptiye, 1 bostancı, 2 tanesi başkalarının yardımı ile geçinen toplam 5 başıboş, 1 başkalarının yardımı ile geçinen hane reisi ve 75 çiftçi mevcut olmustur. Gayrimüslimler arasında ise 7 demirci, 3 bakkal, 2 hizmetkâr, 2 azab, 2 kösker82, 1 kösker çırağı, 3 kalaycı, 1 kesis, 1 boyacı, 1 çerçi83, 1 terzi, kardesi terzi olan 1 ziraatçı, 2 dikici, 1 amel-mânde yani iş yapamaz durumda olan hane reisi ile mesleği belirtilmeyen 1 hane reisi yer almıştır. TEKLİFLERİMİZ-YAPILMASI GEREKENLER Slogan: “Daha Güzel Bir Sorgun İçin” Sorgun Tarihi ve Kültürü Paneli (2016 Yılı içinde) Arşiv Belgelerinde Sorgun Kitabı, Akademik Çalışma Sorgun Prestij Kitabı: Coğrafya, Tarih ve Kültürü, Turizmi, Ekonomik Potansiyeli, Geleceğe Dair Yeni Perspektifler. Marka Şehir Sorgun Sorgun Vakıflarına Ait Akademik bir kitap. PROF. DR. HALUK SELVİ
