Basınç ve Rüzgarlar
advertisement
İKLİM ELEMANLARI - BASINÇ VE RÜZGARLAR BASINÇ RÜZGARLAR BASINÇ • Yerçekimi kuvveti sayesinde gazlar yeryüzü üzerinde bir ağırlık oluştururlar. Bu etkiye atmosfer basıncı denir. • Basıncın ölçü birimi milibar, basıncı ölçen araç ise barometredir. • Yerçekimi, sıcaklık, yükselti ve dinamik etkenler basıncı etkileyen faktörlerdir. BASINÇ A) Yerçekimi: • Yerçekimi bütün cisimleri etkileyen bir kuvvettir. • Dünyanın şekline bağlı olarak yerçekimi Ekvatorda az, kutuplarda fazladır. • Yerçekimine bağlı basınç artışı fazla olmasa da basınç üzerinde etkili bir faktördür. • Dünyadaki basıncın dağılışı yerçekimine paralellik göstermez. BASINÇ B) Sıcaklık: • Isınma veya soğuma ile oluşan basınç etkisine termik basınç adı verilir. Isınan ve soğuyan maddelerin hacmi ve yoğunluğu değişime uğrar. Isınan maddelerin hacmi artar, yoğunluk azalır. Yoğunluğu azalan maddelerin yer üzerinde uyguladıkları kuvvet de azalır. • Sıcaklığın azalmasına bağlı olarak alçak basınç (siklon) merkezleri oluşur. BASINÇ • Diğer taraftan soğuyan maddenin yoğunlaşmasıyla yarattığı etki artar. Soğuyan havanın oluşturduğu basınç ise yüksek basınçtır (antisiklon). • Termik basınç sistemleri Ekvator ve kutuplarda etkili olur. BASINÇ C) Yükselti: • Atmosferdeki gazların %75’i en alt tabaka olan Troposferde yer almaktadır. • Troposferin alt kesimlerinde yerçekimi fazla olduğundan su buharı ve oksijen gibi ağır gazlar burada yer almaktadır. • Buna bağlı olarak atmosferde yükseldikçe basınç değerleri düşer. BASINÇ C) Yükselti: • Troposferde her 10 metrede hava basıncı ortalama 1 milibar azalır. • Yükselti arttıkça basınç azaldığından, dağlık alanlarda basınç oldukça düşüktür. BASINÇ D) Dinamik Etkenler (Dünyanın Dönüşü): • Dünya kendi ekseni çevresinde büyük bir hızda dönmektedir. Bu hareket sonucunda hava ve su kütleleri büyük bir enerjiyle savrulmaktadır. • Bu nedenle hava kütleleri bazı enlemlerde yığılarak sıkışırken, bazı yerlerde genişler. • 30° enleminde yığılma nedeniyle DYB, 60° enleminde ise DAB kuşakları ortaya çıkar. BASINÇ SİSTEMLERİ NELERDİR? 1) TERMİK BASINÇ SİSTEMLERİ • Sıcaklık nedeniyle ortaya çıkan değişimler termik değişimlerdir. • Havadaki basınç değişimine etki eden faktör sıcaklık olduğu zaman buradaki basınç sistemleri termik basınç sistemleri olacaktır. BASINÇ SİSTEMLERİ NELERDİR? 1) TERMİK BASINÇ SİSTEMLERİ • Ekvatorda yıl içinde güneş ışınları dik açılarla geldiği için sıcaklık yükselir. Yüksek sıcaklık burada Termik Alçak Basınç oluşmasını sağlar. • Kutuplarda ise güneş ışınlarının geliş açısına bağlı olarak sıcaklık yıl boyunca düşüktür. Burada Termik Yüksek Basınç Alanı oluşur. BASINÇ SİSTEMLERİ NELERDİR? 1) TERMİK BASINÇ SİSTEMLERİ BASINÇ SİSTEMLERİ NELERDİR? 2) DİNAMİK BASINÇ SİSTEMLERİ • Dünyanın dönüşü nedeniyle hava kütleleri sapmaya uğrar. Ekvatorda ısınıp yükselen hava 30° enlemlerinde savrularak alçalmaya başlar ve burada Dinamik Yüksek Basınç merkezleri oluşur. BASINÇ SİSTEMLERİ NELERDİR? 2) DİNAMİK BASINÇ SİSTEMLERİ • Diğer taraftan kutuplardan gelen soğuk hava ise 60° enlemlerinde dönencelerden gelen hava ile çarpışarak bu hava kütlesinin yükselmesine neden olur. Böylece Dinamik Alçak Basınç merkezleri ortaya çıkar. BASINÇ SİSTEMLERİ NELERDİR? 2) DİNAMİK BASINÇ SİSTEMLERİ İZOBAR HARİTALARI • İzobar haritaları aynı basınç değerine sahip noktaların birleştirilmesiyle oluşturulur. • Alçak ve yüksek basınç merkezleri kapalı eğriler oluşturur. DÜNYA OCAK AYI BASINÇ DAĞILIŞI • KYK’de kış mevsiminin yaşanmakta olması nedeniyle yüksek basınç alanları etkilidir. • Ayrıca karaların geniş yer kaplaması sıcaklık değerlerinin aşırı düşük olmasına, basıncın fazla artmasına neden olmuştur. KYK’de karalar üzerinde yüksek basınç merkezleri, denizler üzerinde ise alçak basınç merkezleri bulunmaktadır. Bunun nedeni kara ve denizlerin ısınma farklılığından kaynaklanmaktadır. DÜNYA OCAK AYI BASINÇ DAĞILIŞI • GYK’de basınç değerlerinin yüksek olduğu alanlar dönenceler çevresidir. • Ekvator çevresi Termik Alçak Basınç merkezidir. • Kutup daireleri çevresinde genellikle Dinamik Alçak Basınç alanları görülmektedir. • Dinamik Alçak Basınç sistemleri KYK’de Atlas okyanusunun orta kesimlerinde İzlanda çevresinde görülmektedir. • Atlas Okyanusu orta kesiminde yer alan Asor Yüksek Basınç sistemi, çevresindeki termik yüksek basınç sistemlerinin etkisinde kalarak zayıflamıştır. Dünya Ocak Ayı Basınç Dağılışı DÜNYA TEMMUZ AYI BASINÇ DAĞILIŞI • Temmuz ayında en yüksek basınç değerleri Güney Yarımkürede Oğlak Dönencesi çevresinde görülmektedir. Bunun nedeni Dinamik yüksek basınç sistemlerinin burada yoğunlaşmasıdır. • KYK’de yaz mevsimi yaşandığı için karalar üzerinde alçak basınç sistemleri bulunmaktadır. Özellikle Basra ve Sahra üzerinde sıcak havanın varlığına bağlı olarak geniş alçak basınç sistemleri yer almaktadır. DÜNYA TEMMUZ AYI BASINÇ DAĞILIŞI • KYK’de yüksek basınç sistemleri denizler üzerine görülür. Atlas Okyanusu’nun orta kesimindeki Asor Adaları ile Büyük Okyanus’taki Havaii Adaları dinamik yüksek basınçları kuzeye kaymışlardır. • Asya kıtasının iç kesimlerinde basınç değerleri oldukça düşüktür. Bunun nedeni karasallığa bağlı olarak Asya’nın aşırı ısınmasıdır. Dünya Temmuz Ayı Basınç Dağılışı RÜZGARLAR • Yüksek basınç merkezinden Alçak basınç merkezine doğru gerçekleşen yatay hava hareketine rüzgar denir. • Yüksek basıncın olduğu alanlarda alçalıcı hava hareketi vardır. Alçalan hava yayılma eğilimine girer. • Alçalıcı hava hareketinin görüldüğü yüksek basınç merkezlerine antisiklon adı verilir. RÜZGARLAR • Alçak basınç merkezlerinde ise hava kütleleri yükselme eğilimindedir. • Belirli bir seviyeye kadar yükselen hava çevreye doğru yayılır. • Yükselici hava hareketlerinin görüldüğü alçak basınç merkezleri siklon olarak adlandırılmaktadır. RÜZGARLAR Alçak basınç merkezleri Yüksek basınç merkezleri RÜZGARIN YÖNÜNÜ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 1. Basınç Merkezlerinin Konumu • Dünyada rüzgarın esiş yönü öncelikle basınç sistemlerinin birbirine göre konumlarının bir sonucudur. RÜZGARIN YÖNÜNÜ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 2. Yer Şekilleri • Geniş düzlüklerin bulunduğu bir alan ile dağlık ve yüksek bir alanda rüzgar esme yönleri aynı olmayacaktır. • Dağlar rüzgarın esiş yönünü ve hızını olumsuz yönde etkilemektedir. • Rüzgarlar yer şekillerinin uygun olduğu ova, vadi, boğaz ve geçit gibi alanların uzanış doğrultusuna göre eserler. RÜZGARIN YÖNÜNÜ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 3. Dünyanın Dönüşü • Dünyanın kendi eksenindeki dönüşü özellikle rüzgarların saparak yön değiştirmesine neden olmaktadır. Bu güce Koriyolis etkisi denilmektedir. • Koriyolis gücü Ekvatorda az, kutuplarda fazladır. • Kuzey ve güney yarım kürede rüzgarlar farklı yönlere savrulmaktadırlar. RÜZGARIN HIZI VE ŞİDDETİ • Rüzgarın birim zamanda aldığı yola rüzgar hızı adı verilir. • Rüzgar hızı genellikle kilometre/saat cinsinden ifade edilir. • Rüzgar hızı anemometre denilen aletle ölçülür. • Rüzgar hızı ile şiddeti farklı kavramlardır. • Rüzgar şiddeti Boufort Ölçeği ile ifade edilir. RÜZGARIN HIZINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER 1) Basınç Farkı: • Basınç merkezleri arasındaki basınç farkı ne kadar fazlaysa rüzgar hızı o kadar yüksek olur. RÜZGARIN HIZINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER 2) Basınç Merkezleri Arasındaki Uzaklık: • Birbirine yakın olan basınç merkezleri arasında rüzgar hızı yüksek, uzak olan merkezler arasında ise düşüktür. RÜZGARIN HIZINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER 3) Dünyanın Dönüşü: • Savrulmanın etkisiyle rüzgarlar sapmaya uğrayarak en uzun yolu takip ederler. Bunun sonucunda rüzgarın enerjisi bir süre sonra azalır ve hızı düşer. RÜZGARIN HIZINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER 4) Sürtünme: • Rüzgar hızı zemine yakın yerlerde az, yükseklerde ise fazladır. • Çünkü sürtünme etkisiyle rüzgar hızı yüzeyde azalır. • Yer şekillerinin engebeli olduğu arazilerde rüzgar hızı düşüktür. • Arazinin düz ve düze yakın olduğu yerlerde rüzgar hızı fazladır. RÜZGARIN ESME SIKLIĞI • Rüzgarın bir yönden esme sıklığına esme sayısı (frekansı) denir. • Rüzgar esme sayılarını göstermek için rüzgargülleri (diyagramları) hazırlanır. • Rüzgar gülünü çizmek için bir istasyonun yıl içinde esme sayılarını ve yönlerini bilmek yeterlidir. Rüzgar Gülü Örneği RÜZGAR TÜRLERİ • Rüzgarlar oluşumlarına ve sürekliliklerine göre üçe ayrılır: 1) Sürekli Rüzgarlar 2) Mevsimlik (Devirli) Rüzgarlar 3) Yerel Rüzgarlar RÜZGAR TÜRLERİ 1) Sürekli Rüzgarlar: • Ekvatoral alçak basınç ile kutbi yüksek basınç arasında durmaksızın hareket eden hava kütleleri sürekli rüzgarlardır. • Dünyanın dönüşü nedeniyle bu hareket doğrudan Ekvator ve kutuplar arasında gerçekleşmez. Dünyanın dönüşü nedeniyle ortaya çıkan dinamik basınç sistemleri sürekli rüzgarların farklılaşmasına neden olmuştur. RÜZGAR TÜRLERİ 1) Sürekli Rüzgarlar: • Sürekli rüzgarlar üç büyük sisteme ayrılır. Bunlar Alizeler, Batı rüzgarları ve Kutup rüzgarlarıdır. RÜZGAR TÜRLERİ 1) Sürekli Rüzgarlar: Alizeler: 30° enlemlerinde yer alan Dinamik yüksek basınç alanından Ekvatora doğru esen rüzgarlara alize adı verilir. Bunlara ticaret rüzgarları adı da verilmektedir. RÜZGAR TÜRLERİ 1) Sürekli Rüzgarlar: Batı Rüzgarları: 30° enlemlerinde yer alan Dinamik yüksek basınç alanlarından 60 ° enlemindeki Dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgarlardır. RÜZGAR TÜRLERİ 1) Sürekli Rüzgarlar: Kutup Rüzgarları: Kutuplardaki termik yüksek basınç alanından 60 °enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen soğuk rüzgarladır. Çok soğuk oldukları için yağış getirmezler. RÜZGAR TÜRLERİ 2) Mevsimlik Rüzgarlar: Musonlar: • Mevsimlik olarak nitelenen bu rüzgarlar Dünya’nın pek çok yerinde görülürler. • Karaların ve denizlerin farklı ısınma özellikleri nedeniyle basınç sistemleri mevsimsel olarak değişiklik gösterir. • Muson rüzgarları Doğu-Güneydoğu ve Güney Asya’da etkilidir. RÜZGAR TÜRLERİ 2) Mevsimlik Rüzgarlar: Musonlar: • Yaz ve kış musonları olarak ikiye ayrılır. • Yaz musonları denizden karaya doğru, kış musonları ise karadan denize doğru eser. • Yaz musonları denizden geldiği için bol yağış getirir. Kış musonu ise karadan denize estiğinden kuru ve serindir. RÜZGAR TÜRLERİ Şekil a: Yaz musonları Şekil b: Kış musonları RÜZGAR TÜRLERİ 2) Yerel Rüzgarlar: a) Meltemler: • Dünyanın günlük hareketine bağlı olarak gün içerisinde sıcaklık değişimi yaşanmaktadır. Bu sıcaklık değişimi gün içinde farklı basınç kuşaklarının oluşmasına yol açar. Oluşan basınç merkezleri arasında esen rüzgarlara meltem adı verilir. RÜZGAR TÜRLERİ 2) Yerel Rüzgarlar: a) Meltemler: • Gündüz denizlerin kıyı bölgeleri serin, kara sıcaktır. Bu nedenle kara üzerinde alçak, deniz üzerinde yüksek basınç oluşur. Bu sayede sabahtan öğleye kadar denizden karaya serin bir rüzgar eser. Bu rüzgara deniz meltemi adı verilir. RÜZGAR TÜRLERİ 2) Yerel Rüzgarlar: a) Meltemler: • Akşam ise deniz karaya göre daha sıcak, kara ise serindir. Bunun sonucunda da sabaha kadar karadan denize bir rüzgar eser. Buna da kara meltemi adı verilir. RÜZGAR TÜRLERİ 2) Yerel Rüzgarlar: a) Meltemler: • Dağların yüksek kesimleri gündüz aniden ısınarak alçak basınç merkezi haline gelirler. Vadiler ise daha alçakta olmalarına rağmen bu denli hızlı ısınmaz ve yüksek basınç alanına dönüşürler. • Bu iki alan arasında oluşan rüzgarlara vadi meltemi adı verilir. RÜZGAR TÜRLERİ 2) Yerel Rüzgarlar: a) Meltemler: • Gece ise dağlar aşırı soğur vadiler ise daha ılık bir durumda kalır. • Bu kez de dağlardan vadiye doğru soğuk bir rüzgar eser ki buna da dağ meltemi adı verilir. RÜZGAR TÜRLERİ 2) Yerel Rüzgarlar: b) Sıcak Yerel Rüzgarlar: • Dönenceler çevresindeki çöllerden kaynağını alan rüzgarlar oldukça sıcak ve kurak etkiler taşırlar. • Cezayir-Tunus Sirokko • Mısır-Libya Hamsin • Suriye-Irak Samyeli RÜZGAR TÜRLERİ 2) Yerel Rüzgarlar: c) Soğuk Yerel Rüzgarlar: Fransa Mistral Romanya Krivetz Hırvatistan Bora Türkiye Karayel, Yıldız ve Poyraz Yerel Rüzgarlar: Türkiye’de Etki Olan Yerel Rüzgarlar Aklımızda kalsın: KaYıP SaKaL RÜZGAR TÜRLERİ 2) Yerel Rüzgarlar: d) Föhn Rüzgarları: • Dağlık alanlarda, dağa doğru ilerleyen hava kütlesi, dağa çarparak yükselir. Bunun sonucunda her 200 metrede sıcaklık 1 °C düşer. Düşen sıcaklıkla birlikte hava içinde taşıdığı nemi bırakır ve burada yoğun bir yağış gerçekleşir. RÜZGAR TÜRLERİ 2) Yerel Rüzgarlar: d) Föhn Rüzgarları: • Aynı hava kütlesi dağlık alanı aştığında ise bu kez alçalmaya başlar ve sıcaklığı iki kat artar. Dağdan aşağı eserken ısınan bu rüzgara föhn rüzgarı adı verilir.
