ıı. ulusal lojistik ve tedarik zinciri kongresi aksaray üniversitesi
advertisement
II. ULUSAL LOJİSTİK VE TEDARİK ZİNCİRİ KONGRESİ AKSARAY ÜNİVERSİTESİ, AKSARAY İKTİSADİ UNSURLAR BAĞLAMINDA KOCAELİ'NİN LOJİSTİK ÜS OLMA POTANSİYELİ Yusuf BAYRAKTUTAN1, Mehmet ÖZBİLGİN2 Prof. Dr. Kocaeli Üniversitesi İİB Fakültesi, İktisat Bölümü, ybayraktutan@kocaeli.edu.tr 2 Arş. Gör. Kocaeli Üniversitesi İİB Fakültesi, İktisat Bölümü, mehmet.ozbilgin@kocaeli.edu.tr 1 ÖZET Lojistik sektörünün iktisadi performans bakımından önemli bir rolü bulunmaktadır. Bu çalışmanın amacı lojistik sektörünün kentteki gelişimini ve potansiyelini irdelemektir. Kocaeli’nin sahip olduğu coğrafi konum ve jeopolitik özellikler kenti hem ulusal hem de uluslararası üretim ve ticaret faaliyetlerinde avantajlı duruma getirmiştir. Lojistik bileşenleri Kocaeli’ye Türkiye’de lojistik bir üs niteliği kazandırmaktadır. Anahtar Sözcükler: Lojistik Sektörü, Kocaeli. ABSTRACT INVESTIGATING OF THE BEING LOGISTIC BASE POTENTIAL FOR KOCAELİ IN THE CONTEXT OF ECONOMIC ELEMENTS As a significant activity, the logistics is a leading sector, playing an important role in terms of economic performance.The aim of this study is to search the improvement and the potential of the logistics sector in Kocaeli. Kocaeli’s geographical position and geo-strategic importance, have provided advantages for both national and international trade and production. Owing to development of logistics sector, Kocaeli is likely to be a logistics base of Turkey. Keywords: Logistics Sector, Kocaeli. Giriş Küresel ekonomide lojistik faaliyetlerin önemi her geçen gün artmaktadır. Etkin lojistik hizmeti, ürünlere katma değer sağlamakta ve işletmelerin pazardaki rekabet gücünü artırmaktadır. Firmalar küresel ticaretten daha fazla pay almak, değişen piyasa dinamiklerine cevap verebilmek ve rekabet gücünü artırmak üzere, lojistik faaliyetlerden yoğun şekilde faydalanmaktadır. Taşıma maliyetlerinin önemi, ulaştırma sistemleri tercihini öne çıkaran bir etken haline gelmiştir. Öte yandan, piyasaların serbestleşmesi ve pazarın büyümesi nedeniyle geniş coğrafi bölgelerde faaliyet gösterilmesi hız ve erişimin önemini artırmıştır (Bayraktutan ve Özbilgin, 2012a: 88). Taşıma maliyetleri dış ticaret başta olmak üzere uluslararası ekonomik ilişkilerde karlılığı etkilemektedir. Küresel rekabetin hızla arttığı günümüzde, ulaştırma hizmetleri ve toplam maliyetler içindeki ağırlığına bağlı olarak lojistik maliyetlerin düşürülmesi giderek önem kazanmıştır. Türkiye ekonomisinin farklı göstergeleri bağlamında ilk sıralarda yer alan Kocaeli, coğrafi konum ticaret ve sanayi birikimiyle bir çekim merkezi olmuştur. Küresel iktisadi dönüşümle birlikte kent, ülke ekonomisi içindeki payının ve dünyayla bağlantılarının arttığı bir gelişim ve değişim sürecinden geçmiştir. Bu çalışmada, Kocaeli’nin lojistik avantajları ve kentte sektörün gelişme potansiyeli konularına odaklanılmıştır. Bu kapsamda, kentin sanayi ve dış ticaret yapısı ile sektörün altyapısını oluşturan karayolu, denizyolu, demiryolu ve havayolu taşımacılığı göstergeleri gruplandırılarak ele alınmıştır. Ele alınan konular ve incelenen göstergeler ışığında kentte lojistik sektörü ile ilgili önemli bir potansiyel ve gelişme olduğu anlaşılmıştır. 1. LOJİSTİK, LOJİSTİK ÜSSÜ VE TÜRKİYE Lojistik hizmetler, bir ürünün üretiminden tüketimine kadar geçen her aşamada ortaya çıkmakta ve yarattığı katma değerle ekonomiye etkisini hızla artırmaktadır. Ürünlerin daha güvenli, daha ekonomik ve daha hızlı bir şekilde 1 müşteriye veya pazara ulaştırılması etkin lojistik faaliyetler ile mümkün olmaktadır. İktisadi büyüme, uluslararası ekonomik ilişkilerin gelişimi ve coğrafi konum sektör açısından önemli bir potansiyel sunmaktadır (Bayraktutan ve Özbilgin, 2012b:357). Lojistik sektörü, gerek diğer sektörlerle olan bağlantısı gerekse yarattığı katma değer ve istihdam bakımından iktisadi performansın kritik sektörü konumundadır. Tüm dünyada lojistik sektörü iktisadi gelişmeye paralel biçimde ilerleme kaydetmektedir. Sektörün eriştiği hız ve teknolojik imkanlar, toplumların gelişmişlik seviyelerini yansıtacak bir konuma ulaşmıştır (Fortune, 2010:14). Türkiye’nin, lojistikteki en büyük avantajı olarak, üretim merkezleri ile tüketim merkezlerine olan yakınlığı gösterilmektedir (Fortune, 2011: 2). Bu yüzden, Türkiye’de lojistik giderek uluslararası şirketlerin ilgi gösterdiği bir sektör haline gelmiştir. Türkiye’de süregelen ve ülkenin önemli sorunlarından birisi olan, hem bölgeler arasında hem de bölgelerin kendi içlerinde görülen gelişmişlik farklılıkları, lojistik faaliyetlerde de kendisini göstermektedir. Ülkede sektörün geliştiği ve yoğunlaştığı bölgeler dar bir alanda sıkışmaktadır. Sektörün gelişmesini tüm ülkeye yaymak için taşıma araç ve sistemlerinin revizyonundan, altyapı iyileştirmelerine, lojistik merkez gibi yapıların kurulmasından sektörün her alanında desteklenmesine, ulaştırma hizmetlerinin ve sanayinin ülke genelinde geliştirilmesinden ticaretin canlandırılmasına kadar bir takım önemli tedbirlerin alınması gerekmektedir (Bayraktutan ve Özbilgin, 2011: 119). 2. KOCAELİ EKONOMİSİ VE LOJİSTİK ÜS OLMA POTANSİYELİ Her ülke için, karayolu, demiryolu, denizyolu, havayolu, suyolu, boru hatlarının teknik ve ekonomik açıdan en uygun oldukları yerlerde kullanıldığı dengeli, akılcı ve etkin bir ulaştırma sistemine kavuşmasına çaba gösteren politikaların gerçekleştirilmesinin önemi büyüktür (Fortune, 2010: 9). Lojistik sektöründe öne çıkmış ülkelere bakıldığında, bu ülkelerin lojistik altyapılarını, pazarlarında faaliyet gösteren firmalara rekabet avantajı sağlayacak şekilde yapılandırdıkları görülmektedir (TÜSİAD, 2012: 7). Bu yüzden, ülke genelinde sektöre yönelik potansiyelin doğru bir şekilde belirlenmesi ve yapılması gerekenlerin bütüncül bir strateji ile ortaya konulması gerekmektedir. Bir bölgenin lojistik açıdan üs olma iddiası taşıması bir takım kriterlere ve söz konusu bölgenin özel konumuna bağlıdır. Kocaeli’nin coğrafi konumu, doğal bir liman ve kıyı kenti olması, büyüyen ekonomisi ve dış ticaret hacmi, lojistik konusunda önemli avantajlara sahip olduğunu göstermektedir. İstanbul’un etki alanında olması, kentin sanayi yapısının gelişimine büyük bir ivme kazandırmıştır. Sanayileşmeyle beraber ticari ve mali kesim ile lojistik gibi temel ve/veya destek sektörlerinin faaliyetleri de gelişmektedir. Kocaeli, Doğu Marmara Bölgesi’nde İzmit Körfezi etrafında, Avrupa’yı Anadolu üzerinden Ortadoğu’ya bağlayan geçiş koridoru üzerinde yer alan ve hem Karadeniz hem de Marmara Denizi’ne kıyısı olan ekonomik ve sosyal hareketliliği çok yüksek bir kenttir (Sözer, 2009: 2). Türkiye’nin önde gelen ticaret ve sanayi merkezlerinden birisi olmasının yanı sıra coğrafi konumu dolayısıyla lojistik sektörü açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Karadeniz ve Marmara Denizi’ne kıyı olması, körfezin etrafında konumlanması ve önemli ulaşım ağlarının merkezinde yer alması kenti erişilebilirlik yönünden avantajlı kılmaktadır. Kentte 404 km il ve devlet yolu, 91 km otoyol, 158 km demiryolu bulunmaktadır. Türkiye karayolu ağında trafik yoğunluğunun en yüksek olduğu kesim Marmara Bölgesi olurken, bölge içinde en yoğun eksen İstanbul-Kocaeli-Sakarya güzergahıdır. Hammadde ve nihai ürün bazında İstanbul ile Anadolu arasında yoğun ürün ve trafik akışı vardır. Bu trafik zorunlu olarak TEM otoyolu ve D100 karayolu vasıtasıyla Kocaeli ili üzerinden geçmektedir. Kentin önemli bir transit güzergâhı üzerinde bulunması karayolu yük trafiğini arttırmaktadır (Özbilgin, 2011: 96). Kocaeli, 1,5 milyona ulaşan nüfusu, önemli sanayi tesisleri ve ekonomik yapısı ile Türkiye’nin büyük sanayi kentlerinden birisidir. Sanayi yatırımları için cazibe merkezi olan ilin, Türkiye’nin en büyük tüketim ve üretim merkezi olan İstanbul’a yakın olması, sanayi kuruluşlarının yer seçimini etkileyen önemli bir unsur olmuştur. Bununla beraber ilin bir körfezin etrafında ve transit geçiş yollarının üstünde konumlanması, ulaşım türleri bakımından çeşitliliğe sahip olması ve Anadolu ile İstanbul’u birbirine bağlaması lojistik sektörü açısından önemli bir avantaj olarak görülmekte ve kente rekabet avantajı kazandırmaktadır (Bayraktutan vd., 2012: 62). Nitekim ihtiyaç duyduğu hammaddeye kolayca ulaşmakta, ürettiği mamul ve yarı mamul maddeleri de hızlı ve kolay bir şekilde pazara ulaştırabilmektedir. Kocaeli’nin sanayileşmesinde en önemli etken, tüm ulaşım olanaklarına sahip olmasıdır. Kara ve demiryolu ağları ile taşımacılık özellikle Avrupa ve Ortadoğu’ya yapılmakta olup, limanlar ile yapılan deniz taşımacılığı da önemli bir boyuta ulaşmıştır. İstanbul ve Bursa gibi önemli ticaret ve sanayi merkezlerine yakınlığı, yatırımlar açısından Kocaeli’ni öncelikli kılmaktadır. Kocaeli’nin şehir merkezi İzmit’in İstanbul’a uzaklığı 85 km’dir. İstanbul’un Atatürk ve Sabiha Gökçen Havalimanı ile dünyaya açılan Kocaeli, Ankara’ya da TEM otoyolu ile bağlıdır. İkisi (Derince ve Yarımca) kamu ve 36 özel liman tesisi ile deniz ulaşımı olanakları açısından Anadolu’nun denizle dünyaya açılan kapılarındandır (İl Özel İdaresi, 2011: 206). Bu limanlara uğrayan ve Kocaeli’nden kara ve demir yolu ile geçen transit yükler, kenti aynı zamanda bir lojistik üs statüsüne sokmaktadır (Yıldıztekin, 2012). 2 Lojistik firmalarının İstanbul, Ankara, İzmir ve Mersin’de olduğu gibi Kocaeli’de de sayıları hızla çoğalmaktadır. Türkiye’de lojistik alanlar için kiralama talebi ve fiili kiralamaların büyük ölçüde Gebze-Tuzla bölgesinde gerçekleştiği görülmektedir (Gürlesel, 2011: 26). Küresel firmalar da kente lojistik yatırımlar yapmaktadır. Bunlardan uluslararası gayrimenkul grubu Goodman, Kocaeli Uzunçiftlik’te 140 bin m²’lik bir alana lojistik merkez kurmayı planlamaktadır (Goodman, 2011: 96). Bunun yanında, TCDD tarafından Köseköy mevkiine lojistik merkez kurulması planlanmaktadır. Köseköy Lojistik Merkezinin faaliyete geçmesi ile başta TCDD’nin demiryolu ile taşıyacağı yük miktarında önemli bir oranda artış beklenmektedir (Özbilgin, 2011: 100). Körfez Köprü Geçişi Projesi, Kocaeli için önemli bir fırsat ve avantaj olarak görülmektedir. İstanbul ile İzmir arası erişim süresini yaklaşık olarak yarı yarıya kısaltacak, karayolu ile ulaşımı daha güveni ve konforlu hale getirecek otoyollar, tüneller, viyadükler ve İzmit Körfezi’nin iki yakasını bir araya getirecek olan asma köprüden meydana gelen Körfez Köprü Geçişi Projesi’nin temeli 28 Ekim 2010’da atılmıştır. 5 yıl içinde aşama aşama tamamlanacak olan projede toplam 421 km yol, 18 km uzunluğunda 30 adet viyadük, 7,5 km uzunluğunda 4 tünel ve 209 köprü inşa edilecektir. Özellikle 3 km uzunluğundaki asma köprü dünyanın en uzun ikinci köprüsü olacaktır (KOTO, 2010:6). Projenin güzergâhı, Gebze’den başlayarak Bursa üzerinden İzmir’e uzanmaktadır. 44 km’lik Gebze-Orhangazi Otoyolu Projesi ile 3 km uzunluğundaki asma köprü, projenin güzergâhının bölgeden geçen kesitini oluşturmaktadır (MARKA, 2010:92). Bu proje kentin lojistik konumuna yeni unsurlar eklemektedir. Kocaeli’nin lojistik analizine dair literatürde sınırlı sayıda çalışma bulunmaktadır. Bayraktutan vd. (2012)’de, her bir il için lojistik gelişmişlik seviyesini yansıtan gelişmişlik endeksi olarak tanımlanabilecek sayısal değerler elde edilerek illerin sıralaması yapılmıştır. Analiz sonuçları Kocaeli’nin Türkiye’nin diğer illerine göre önemli ölçüde lojistik üstünlüklerinin olduğu ve sektör açısından yüksek bir potansiyel taşıdığını göstermektedir. Jeopolitik konumu, altyapısal donanımı ve imalat sanayi başta olmak üzere üretim yapısı ile İstanbul'dan sonra ikinci büyük sanayi kenti olması, ülke imalat sanayi üretimine önemli katkı sağlaması, Kocaeli limanlarının Türkiye’nin ticaretinde önemli bir yerinin bulunması ve İstanbul’a sınırdaş olması gibi unsurlar lojistik yatırımlar açısından kenti ön plana çıkarmaktadır. Bayraktutan ve Özbilgin (2011), Türkiye’de 26 düzey istatistik bölgesinin 2008 yılına göre ulaştırma sektörü istihdam ve ciro verileri ışığında sektörün bölgelerdeki yoğunluğunu hesaplanmış ve bölgeler arası karşılaştırma yapmışlardır. Kocaeli’nin de yer aldığı TR42 Bölgesi ulaştırma sektöründe istihdamın yoğun olduğu ve sektörün ürettiği cironun Türkiye ortalamasının üzerinde olduğu bölgelerden biri olarak öne çıkmıştır. Ar ve Tanyaş (2012)’de, Türkiye’de illerin lojistik merkez kurulma önceliği açısından sıralaması yapılmıştır. Öncelikle, dış ticaret, taşımacılık alt yapısı, motorlu kara taşıtları ve sanayi olmak üzere dört ana başlık altında lojistik merkez kurulmasında etkili olan 20 kriter belirlenmiş ve Gri İlişkisel Analiz Yöntemi kullanılarak lojistik merkez kurulma gerekliliği bağlamında illere ilişkin sıralama elde edilmiştir. Buna göre Kocaeli, İstanbul, Ankara, İzmir, Antalya, Bursa’dan sonra 6. sırada yer almıştır. 2.1. Kocaeli Ekonomisi Kocaeli, Türkiye imalat sanayinde %13 pay sahibidir. 2023’e kadar bu oranın %25’e çıkması beklenmektedir (KSO, 2008:7). 2012 yılı Ocak ayı itibariyle, Kocaeli’nde 212’si yabancı sermayeli olmak üzere yaklaşık 2200 önemli sanayi yatırımı bulunmaktadır. Yatırım alanları açısından oldukça gelişmiş olan kentte, 13 adet organize sanayi bölgesi (OSB), iki adet serbest bölge ve üç teknopark bulunmaktadır. KOSBAŞ Serbest Bölgesi, deniz taşıtları ve yat sanayisi üzerine gelişmiştir. Kentte, OSB, teknopark ve serbest bölgelerde yatırımlar teşvik edilmektedir. Bunun yanında baraj, doğalgaz, iletişim, elektrik, atık yakma tesisleri gibi alt yapı olanakları büyük gelişme göstermiştir (KOTO, 2013b). Kentte en eski endüstri kuruluşu, Osmanlı İmparatorluğu’ndan beri (1834) faal olan Hereke Dokuma fabrikasıdır. İzmit sanayi birikimi için önemli diğer bir tesis Seka Kağıt Fabrikasıdır (1934). Bu fabrika ile önce dokuma ve orman ürünleri etrafında oluşan endüstri yapısı daha sonra Petrol Ofisi (1941), TÜPRAŞ (1960) ve PETKİM (1965)´in kurulmasıyla petrol ürünleri ve petrokimya etrafında gelişmiş; zamanla organik kimya, metal, gıda, ilaç, gübre, boya ve tersane endüstrilerine yönelerek çeşitlilik kazanmıştır. Sanayileşmenin başlangıcında sanayi kuruluşları Yarımca ve Körfez’in doğu kesimini tercih ederken, son yıllarda Dilovası ve Gebze´ye doğru bir yoğunlaşma olmuştur (KOTO, 2013a). Kent GSYİH'sının ana sektörler itibariyle dağılımına bakıldığında, sanayi sektörü %75'lik pay ile hakim sektör konumundadır. Hizmetler sektörü ise %22'lik pay ile ikinci sırada yer almakta ve ağırlığı her geçen yıl artmaktadır. Tarım sektörünün il GSYİH içindeki payı yüzde 2 civarında olup, ağırlığı her geçen yıl azalmaktadır (KOTO, 2013c). Kentte öne çıkan sektörler, taşıt araçları ve yan sanayi, kimya ve petrokimya, makine, plastik ve demir çelik sektörleridir. Kocaeli imalat sanayi içerisinde kimya sanayi, Türkiye imalat sanayi içerisindeki %27’lik payı ile ilk sırada yer almaktadır. Türkiye’nin en büyük firması olan Tüpraş Petrol Rafineri tesislerinin de kent için önemi büyüktür. Ayrıca konumu ve lojistik üstünlüğü nedeniyle Kocaeli, otomotiv sanayinde faaliyet gösteren firmaların tercih ettiği bir kent olmuştur. Bölgeye yapılan yatırımlar beraberinde yan sanayinin ve diğer sektörlerin de gelişimine katkıda bulunmuştur. Kentteki 4 büyük otomotiv firması; 2011 yılında Türkiye otomotiv sanayinde araç üretiminin 3 %31,9’unu karşılamaktadır. Bu firmaların Türkiye otomotiv ihracatındaki payı %35,1 olmuştur. Diğer önemli sektörler, bilgi ve iletişim teknolojileri, deniz taşıtları ve yat sanayidir. Kentte, ağır sanayi yatırımı yerine, dünya ile rekabet edebilen, ileri teknolojili ve yüksek katma değerli yatırımlara yönelim başlamıştır (KOTO, 2013b). Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı sektörü Kocaeli’de Tüpraş’ın varlığı sebebiyle en büyük bilançoya sahip sektördür. Kentte sanayi sektörlerinde üretilen toplam bilançonun %31’i bu sektörden kaynaklanmaktadır. Ana metal ve fabrikasyon metal ürünleri imalatı sektörü, gerek sektörde üretilen bilanço, gerekse kayıtlı istihdam açısından Kocaeli sanayisinde öncü sektörlerden biridir. Bu sektör, kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı sektörünü takiben ikinci büyük bilançoya sahiptir. Kent sanayisindeki kayıtlı işgücünün %20’si bu sektörde istihdam edilmektedir. Kent sanayisindeki istihdamın %16’ık oranla en yüksek pay aldığı ikinci sektör olan ulaşım araçları imalatı sektörü kentte işletme sayısı ile bilançosu en yüksek üçüncü sektördür. Katma değeri yüksek olan sektörde, otomotiv yan sanayinin yanı sıra büyük sermayeli işletmeler faaliyet göstermektedir. Kocaeli’yi bulunduğu bölgede öncü konuma getiren bir diğer sanayi sektörü kimyasal madde ve ürünler ile suni elyaf imalatı sektörüdür. Sektördeki istihdamın, kent sanayisindeki işgücünden aldığı pay %10’dur. Elektrikli ve optik donanım imalatı, metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı, makine ve teçhizat imalatı, gıda ürünleri, içecek ve tütün imalatı, plastik ve kauçuk ürünleri imalatı, başka yerde sınıflandırılmamış imalatlar ve kâğıt hamuru, kağıt ve kağıt ürünleri imalatı; basım ve yayım sanayi sektörleri de Kocaeli’nde öne çıkan diğer sektörlerdir (MARKA, 2009: 38). Kentte sayıca en çok metal firmaları bulunmakta ve en fazla istihdam da bu işkolunda bulunmaktadır. Buna karşılık en çok arazi ve hammadde kullanarak en fazla üretimi yapan kimya sektörüdür (KOTO, 2013a). Kocaeli’de kimya sektöründe 208 firma faaliyet göstermektedir. Bunun yanında, kentte 211’i yabancı sermayeli, yüzde 28’i kimya sektöründe olmak üzere Türk Petrol Rafinerileri A.Ş. ve büyük kuruluşları kapsayan yaklaşık 2 bin önemli firmanın üretim tesisi bulunmaktadır (KSO, 2013a: 21). Kocaeli’de yaklaşık 53 bin kişiyi istihdam eden 13 OSB bulunmaktadır (MARKA, 2011). OSB’ler Gebze, Dilovası, Çayırova ve İzmit ilçelerinde yoğunlaşırken, Kartepe ve Kandıra ilçeleri de yeni OSB’lerin gelişim bölgeleri arasında yer almaktadır (MARKA, 2010: 36). Kocaeli’nin sınırları içerisinde yer alan TAYSAD Organize Sanayi Bölgesi (TOSB), ihtisas OSB olmasından ötürü, otomotiv sektörüne parça üreten yerli ve yabancı sermayeli tüm firmaların Türkiye’de gerçekleştirecekleri yatırımlar için seçtikleri en önemli merkez olma özelliğini taşımaktadır (İÖİ, 2011: 205). Yapılan yatırımlarla otomotiv sanayi, kentin öne çıkan sektörlerinden biri haline gelmiştir. Askam, Hyundai, Honda, Ford, Toyota ve Isuzu kentte yatırımı olan kuruluşlardır. Bu yatırımlar kentte yan sanayinin gelişmesine ve teknoloji seviyesinin yükselmesine neden olmaktadır. Otomotiv sanayinin yanısıra deniz taşıtları ve yat sanayisi de gelişmekte olan sektörlerin başında gelmektedir (Zeytinoğlu, 2010:28). Çizelge 1: Türkiye ve Kocaeli’de Kullanım Yerlerine Göre Elektrik Tüketimi, 2011 BÖLGE ADI Türkiye Kocaeli 186.099.551 11.500.479 Toplam tüketim (MWh) Oran %6,2 Sanayi işletmesi (MWh) 87.980.191 9.351.598 %10,6 Ticarethane (MWh) 30.525.233 848.554 %2,8 Kişi başına toplam elektrik tüketimi (KWh) 2.490 7.180 %288,4 1.177 5.838 %496 Kişi başına sanayi elektrik tüketimi (KWh) Kaynak: TÜİK (2013d) ’den yararlanarak tarafımızca oluşturulmuştur. Kocaeli’nde, Türkiye toplam elektrik tüketiminin %6,20’si, toplam sanayi elektrik tüketiminin ise %10,6’sı gerçekleşmektedir. Kentteki sanayi işletmelerinin ülke geneline göre elektrik tüketimi oranı daha yüksektir. 2011 yılı itibariyle Kocaeli’nin elektrik tüketimi 11.500.479 MWh/yıldır. Kocaeli’nde kişi başına sanayi elektrik tüketimi, kişi başına mesken elektrik tüketiminin yaklaşık 10 katıdır. Kentte elektrik tüketimi en çok sanayide, ardından meskenlerde ve ticarethanelerde gerçekleşmektedir. Nitelikli sanayi bölgelerine sahip Kocaeli’nde, ülkenin en büyük sanayi tesisleri ve çok sayıda yabancı yatırımcı üretim yapmaktadır. Yabancı yatırımcıların bir bölümü araştırma-geliştirme (ar-ge) faaliyetlerini Türkiye’ye taşımış; maliyet avantajından dolayı Kocaeli’yi stratejik üs seçmiş; bilişim ve diğer ar-ge yatırımlarında Türkiye’ye yönelmektedirler (Bayraktutan, 2010:31). Bölgede yoğunlaşan sanayi kuruluşları ile birlikte, bilimsel araştırma ve geliştirme merkezleri de Kocaeli’nde yer almaktadırlar. Kocaeli Üniversitesi, bölge sınırındaki Sabancı Üniversitesi, Marmara Araştırma Merkezi, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, TÜBİTAK, TSE Merkez Laboratuvarları, TEKMER (Teknoloji Geliştirme Merkezi), TÜBİTAK Teknoparkı, GOSB Teknoparkı ve KOÜ Teknoparkı sanayinin teknolojik gelişmesine olanak sağlayacak kurum ve kuruluşlardır (İl Özel İdaresi, 2011:205). 4 2.2. Kocaeli’nde Dış Ticaret Kocaeli, ülke ekonomisinde sanayi üretiminin yanı sıra dış ticaret açısından da önemli bir paya sahiptir. Kentin yüksek dış ticaret hacmi, lojistik sektörünün büyümesini sağlayan en önemli etkenlerden birisidir. 2012’de yaklaşık 25 milyar dolarlık dış ticaret hacmi ile Türkiye’nin toplam dış ticaret hacminin %6,2’sini gerçekleştirmiştir. 2012’de 12,5 milyar doları aşan ihracat gerçekleştirerek, toplam ülke ihracatının yaklaşık %8,25’ini karşılamış ve İstanbul’dan sonra ikinci sırada yer almıştır. Çizelge 2: Kocaeli’de İhracat ve Ülkedeki Payı, 2007-2012 81 İl İhracat Türkiye İhracatı Yıllar İçerisindeki (Bin $) İçerisindeki Payı Sıralaması 5.860.399 4 5,46% 2007 2008 8.468.835 3 6,41% 2009 4.577.506 5 4,48% 2010 9.486.701 3 8,33% 2011 12.341.023 2 9,14% 12.599.011 2 8,25% 2012 Kaynak: TÜİK (2013a) ’den yararlanarak tarafımızca oluşturulmuştur. Kocaeli, 2012’de 11,7 milyar doları aşan ithalat gerçekleştirerek, toplam ülke ithalatının yaklaşık %4,96’ını karşılamış ve İstanbul’dan sonra ikinci sırada yer almıştır. Öte yandan, lojistik sektörünün ithalat ve ihracata göre hizmet verdiği endüstri kollarının zaman içinde farklılık göstermeye başlaması, sunulan hizmetlerin çeşitlenmesini sağlamıştır. Çizelge 3: Kocaeli’nde İthalat ve Ülkedeki Payı, 2007-2012 81 İl İçerisindeki Türkiye İthalatı Yıllar İthalat (Bin$) Sıralaması İçerisindeki Payı 5.476.995 5 3,22% 2007 2008 7.238.844 5 3,58% 2009 4.876.918 5 3,46% 2010 10.422.721 2 5,61% 2011 12.703.284 2 5,27% 11.733.534 2 4,96% 2012 Kaynak: TÜİK (2013b) ’den yararlanarak tarafımızca oluşturulmuştur. Kentteki birçok tesis Avrupa ülkeleri için bir cazibe merkezi haline gelmekte ve Avrupa Birliği ülkelerine yüksek miktarlarda ihracat gerçekleştirmektedir (Zeytinci, 2009:15). İlde, Türkiye’nin en önemli ve büyük ölçekli firmalarının yer alması kenti Türkiye dış ticaretinde önemli bir aktör konumuna getirmektedir. 2.3. Kocaeli Ulaşım Altyapısı 2.3.1. Karayolu Kocaeli, karayolu ile rahat ulaşım olanaklarına sahip bir kenttir. Türkiye’de yer alan toplam 2119 km. otoyolun 94 km’si (%4,4’ü) ve toplam 62.930 km olan devlet ve il yollarının 397 km’si (%6,3’ü) Kocaeli il sınırları içindedir. Çizelge 4: Kocaeli’nde Karayolu Uzunluğu ve Kamyon Sayısı, 2011 İl ve devlet yolu (km) Otoyol (km) Kamyon sayısı* Kocaeli 397 94 18.007 Türkiye 62.930 2.119 728.458 %6,3 %4,4 %2,4 Kaynak: TÜİK, 2013, Bölgesel İstatistikler, http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/tabloYilSutunGetir.do?durum=acKapa&menuNo=108&altMe nuGoster=1, 25.03.2013. *Ağır tonajlı yük taşıtları kamyon olarak değerlendirilmiştir. Oran 5 Çizelge 4’te Kocaeli sınırlarında bulunan karayollarındaki yük trafiği ton-km, taşıtların aldıkları mesafeler taşıt-km, yolcuların aldıkları mesafeler yolcu-km cinsinden görülmektedir. Ayrıca kentteki taşıma değerlerinin ülke genelindeki payı da hesaplanmıştır. Her üç ölçütün ortalama oranı %4 civarındadır. Çizelge 5: Kocaeli’nde Karayolu Taşımacılığı ve Ülkedeki Payı, 2004-2011 Ton/km Oran Taşıt/km Oran Yolcu/km Oran Yıllar (Bin) (%) (Bin) (%) (Bin) (%) 5,23 2.573.964 4,45 7.892.899 4,52 8.212.046 2004 2005 6.785.274 4,06 2.303.712 3,76 6.896.496 3,78 2006 7.545.674 4,25 2.551.300 3,95 7.590.843 4,04 2007 7.888.163 4,35 2.758.520 3,96 8.681.992 4,15 2008 8.129.287 4,46 2.904.502 4,16 8.850.450 4,29 2009 7.631.374 4,32 2.880.978 3,97 8.690.681 4,09 2010 8.053.576 4,23 3.007.904 3,75 8.953.313 3,94 4,03 3.033.322 3,54 9.075.074 3,74 8.192.026 2011 Kaynak: KGM (2005-2012) kullanılarak bu çalışma için oluşturulmuştur. 2011yılı karayolu yük trafiği verileri dikkate alınacak olursa, Kocaeli’nin Türkiye’de 3. sırada yer aldığı görülmektedir. Söz konusu yılda İstanbul’da yaklaşık 18,7 milyon ton-km, Ankara’da 10,5 milyon ton-km, Kocaeli’nde ise 8,2 milyon ton-km yük hareketliliği gerçekleşmiştir. Çizelge 6: Yük Trafiğine Göre İller, 2011 Yük Trafiği Oran Sıra İller (Ton-km) (%) 1 İstanbul 18.677.752 9,6 2 Ankara 10.555.005 5,4 3 Kocaeli 8.192.026 4,2 4 Konya 7.393.992 3,8 5 Bursa 6.960.251 3,6 6 İzmir 6.234.116 3,2 7 Mersin 5.056.359 2,6 8 Sakarya 5.007.162 2,6 9 Afyon 4.719.068 2,4 10 Manisa 4.960.014 2,5 11 Şanlıurfa 4.657.587 2,4 12 Antalya 4.559.529 2,3 Kaynak: KGM (2012)’den yararlanarak tarafımızca oluşturulmuştur. 2.3.2. Denizyolu Kocaeli gerek coğrafi konumu, gerekse körfezin doğal bir liman olması ve diğer stratejik nedenlerden ötürü denizcilik yönünden daima önemli bir yere sahip olmuştur. Bölgenin sanayileşmesiyle birlikte deniz taşımacılığının ve limanlarının önemi daha da artmıştır. 1930’larda hızlanan sanayileşme, İzmit Körfezi için yeni bir sürecin başlamasına neden olmuş, etrafında ortaya çıkan fabrikalar önce kendi gereksinimleri için iskeleler inşa etmişler, daha sonra bu iskeleler üçüncü şahıslara hizmet veren birer liman işletmesine dönüşmüştür. Zaman içerisinde İzmit Körfezi’ndeki iskele/liman sayısının 70’e çıkması beklenmektedir. Üretimin, özellikle altyapı ve maliyet gibi etkenlerden ötürü İzmit Körfezi’nde toplanması, mevcut limanların yetersizliğini ve daha büyük liman gereksinimini gündeme getirmektedir (Ulugün, 2009: 18). Kocaeli’nde 34 liman tesisi bulunmaktadır. Bunlardan 12’si asli faaliyet konusu olarak liman işletmeciliği yapmaktadır. Asli faaliyet konusu liman işletmeciliği olan tesislerin kapasite kullanım oranları yüksektir. Kalan 22 adet tesis ise asli işi liman işletmeciliği olmayıp, bağlı oldukları fabrika ve işletmelere hizmet vermek amacı ile kurulmuş tesislerdir. Bunların bir kısmı 3. şahıslara da liman hizmeti vermekte olup kapasiteleri genellikle düşük ve orta seviyede 6 kalmaktadır. Sadece, TCDD Derince Liman İşletmesi, Karayolları Tavşancıl Asfalt Tesisleri, Tüpraş İzmit Rafinerisi ve Gübretaş tesislerinde demiryolu hattı bulunmaktadır. Liman tesislerinin tümü, Gölcük ile Çayırova arasındaki yaklaşık 70 kilometrelik sahil bandında, belirli bölgelerde kümelenmiş biçimde ve dağınık bir yapıda yer almaktadır (Kocaeli Valiliği, 2011: 36). Çizelge 7: Kocaeli’nde Denizyolu Taşımacılığı, 2011 Konteyner Elleçleme (ton) Kocaeli 5.279.968 Türkiye 70.381.257 Oran %7,5 Toplam Elleçleme (ton) 54.997.295 363.346.723 %15 10.559 75.134 %14 Uğrayan Gemi Sayısı Kaynak: UDH, 2013, Deniz Ticaret İstatistikleri 2011, http://www.denizcilik.gov.tr/istatistikmodul/ Default.aspx?dizin=DENIZ%20TICARET%20ISTATISTIKLERI%20-%202011, 25.03.2013. 2.3.3. Demiryolu Türkiye’deki toplam 9.642 km demiryolunun 158 km.si (%1,6’sı) Kocaeli’nde bulunmaktadır (TÜİK, 2013c). Kentteki demiryolu ağı, İstanbul’u Ankara, Denizli, Konya, Sakarya, Eskişehir ve İzmir gibi kentlere bağlamaktadır. 2.3.4. Havayolu Kocaeli, İstanbul Atatürk Havalimanına 90 km., Sabiha Gökçen Havalimanı’na ise 50 km. mesafededir. Bunun yanında, sivil uçuşlara açılan Cengiz Topel Havaalanı ile havayolu ulaşımında Türkiye’de en fazla alternatife sahip il haline gelmiştir. 2.4. Diğer Lojistik Bileşenler Antrepolar, alanları açık depo şeklinde ve gaz veya sıvı tankı biçiminde olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Açık depo şeklinde olan antrepoların alanları m² ile ifade edilirken, gaz tankı veya sıvı bulunan antrepoların alanları ise m³ ile ifade edilmektedir. Türkiye’de açık depo şeklinde toplam 1.326 antrepo bulunmaktadır Bunların illere göre dağılımında, İstanbul 381 adet antrepo ile %28 oranla ilk sırada yer alırken, Kocaeli 207 antrepo ile %16, İzmir 107 antrepo ile %8, Mersin 60 antrepo ile %5’lik bir orana sahiptir. Buna göre, İstanbul’daki 381 antreponun toplam alanı yaklaşık 2,16 milyon m², Kocaeli’ndeki 207 antreponun toplam alanı yaklaşık 2,06 milyon m², İzmir’deki 107 antreponun toplam alanı yaklaşık 1,25 milyon m², Mersin’deki 60 antreponun toplam alanı yaklaşık 0,4 milyon m²’dir. Alanları m3 ile ifade edilen gaz veya sıvı tankı şeklindeki antrepoların toplam sayısı ise 121’dir. Bunların illere göre dağılımında, Kocaeli 23 antrepo ile %19 oranla ilk sırada yer alırken, İstanbul 8 adet antrepo ile %6,6, İzmir 12 antrepo ile %10, Mersin 15 antrepo ile %12’lik bir orana sahiptir. . Buna göre, İstanbul’daki 8 antreponun toplam alanı yaklaşık 158 bin m3, Kocaeli’ndeki 23 antreponun toplam alanı yaklaşık 197 milyon m3, İzmir’deki 12 antreponun toplam alanı yaklaşık 373 bin m3, Mersin’deki 15 antreponun toplam alanı yaklaşık 804 bin m3’dür. Çizelge 8: Türkiye’deki Antrepoların İller Göre Dağılımı, 2010 İller Antrepo Sayısı1 Antrepo Alanı (bin m2) Antrepo Sayısı2 Antrepo Alanı (bin m3) 8 158 İstanbul 381 2.163 Kocaeli 207 2.067 23 197.236 İzmir 107 1.255 12 373 60 392 15 809 571 4.715 63 697.591 Mersin Diğer İller 1.326 10.592 121 896.167 Toplam Kaynak: İTO, 2010, http://www.ito.org.tr/ito/docs/portal_docs/Antrepolar.pdf, 03.04.2013. 1 Alanları m2 ile ifade edilen açık depo şeklindeki antrepolar 2 Alanları m3 ile ifade edilen gaz veya sıvı tankı şeklindeki antrepolar Ambalajlama ve paketleme lojistik faaliyetler içerisinde yer alan önemli bileşenlerden biridir. Ambalaj Sanayicileri Derneği Raporu’na göre Türkiye’de ambalaj sektöründe küçük ve büyük işletmeler dahil olmak üzere yaklaşık 3 bin firma ve 100 bin kişilik istihdam olduğu tahmin edilmektedir. 2010 yılı ortasında yapılan bir incelemeye göre ambalaj sektörü içerisinde faaliyet gösteren firmalardan 1.881’i İstanbul’da, 234’ü İzmir’de, 126’sı Bursa’da, 100’ü Konya’da, 74’ü Kocaeli’nde, 65’i Gaziantep’te, 56’sı Adana’da, 44’ü Kayseri’de ve 28’i Manisa’da bulunmaktadır (KSO, 2013b: 33). Lojistik faaliyetlerin farklı bileşenleri de ülkenin ekonomik ve lojistik merkezlerinden biri olarak Kocaeli’nin öne çıktığını göstermektedir. 7 Sonuç Üretimin ve ticaretin giderek artması, ülkeler ve bölgeler arası ilişkilerin yoğunlaşması, lojistik faaliyetleri işletmeler ve ülke ekonomileri açısından önemli kılmaktadır. Özellikle sanayi yatırımlarının artması, lojistik sektörüne olan talebi arttırmaktadır. Kocaeli, İstanbul, Ankara ve Bursa gibi ülkenin üretim-tüketim merkezleri arasında bulunan ve yüksek lojistik potansiyeline sahip bir kenttir. Lojistik avantajlar kente, iç ve dış pazara açılan bir kapı olma fonksiyonu kazandırmakta ve bölgesel bağlantı fırsatları sunmaktadır. Özellikle, Körfez Köprü Geçişi Projesi’nin etkisiyle kentte değer artışı yaşanması ve iktisadi dinamizmin artması beklenmektedir. Sanayi yoğunluğu yüksek olan kentte büyük sanayi kuruluşlarının varlığı, kent sanayisinin Türkiye imalat sanayii içindeki payı, katma değer payı ve istihdam payı önemli boyutlara ulaşmıştır. Bu çalışmada, dış ticaret hacmi ile karayolu, denizyolu, demiryolu, havayolu göstergelerinden yararlanılarak Kocaeli’nin lojistik üs olma potansiyeli irdelenmiştir. Kocaeli, Anadolu’ya ve Avrupa’ya doğrudan karayolu bağlantısı, Marmara Denizi ve Karadeniz’e olan kıyısı ile İzmit Körfezi’nde bulunan limanları, İstanbul’daki havaalanlarına yakın konumu ve yakın geçmişte faaliyete geçen Cengiz Topel Havaalanı ve güçlü demiryolu altyapısı ile Türkiye’nin dünyaya açılan kapısı konumundadır. Yaklaşık 12,6 milyar dolarla ihracatta % 8,25, 11,7 milyar dolar ile ithalatta %5’lik bir paya sahiptir. Kentin dış ticaret ve sanayi kapasiteleri göz önünde bulundurulduğunda ulaştırma yatırımlarının desteklenmesinin önemi ortaya çıkmaktadır. Bu doğrultuda sanayinin ihtiyaçlarını karşılayacak önceliklerin tespit edilmesi ve altyapı çalışmalarının gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Kocaeli’nde mekânsal alanların sınırlı olmasından kaynaklanan sorunlara el atılarak, başta şehir içi yük trafiğini azaltacak, limanların etkinliğini artıracak, demiryollarının yük taşımacılığında daha etkin kullanımını sağlayacak çözümler üretilmeli; aktarma ve depolama tesisleri ile lojistik merkezler geliştirilmeli ve lojistik yatırımlar konusunda kente öncelik tanınmalıdır. KAYNAKLAR Ar, İ. M. ve Tanyaş M., (2012) “Lojistik Merkez Kurulma Öncelikleri Açısında İllerin Sıralanması”, Ulusal Lojistik ve Tedarik Zinciri Kongresi Bildiriler Kitabı, Aybil Yayınları, Konya, ss. 322-330. Bayraktutan, Y., (2010) “Bilişim Kenti Kocaeli”, Kocaeli Ticaret, Sayı:4, ss. 31-32. Bayraktutan, Y. ve Özbilgin M., (2011) “Lojistik Sektörünün Düzey 2 Bölgelerinde Yığınlaşma Analizi ile İncelenmesi”, 3. Yerel Ekonomiler Kongresi Bildiriler Kitabı, ss. 108-120, Konya. Bayraktutan, Y., Özbilgin M., (2012a) “Türkiye’de Lojistik Sektörüne Yönelik Bölgesel Kalkınma Ajanslarının Yürüttükleri Faaliyetler”, 1. Ulusal Lojistik ve Tedarik Zinciri Kongresi Bildiriler Kitabı, ss. 355-364, Konya. Bayraktutan, Y., Özbilgin M., (2012b) “Lojistik Sektöründe Havayolu Taşımacılığı ve Türkiye”, Türk Hava Kurumu Üniversitesi 1. Uluslararası Havayolu İşletmeciliği Konferansı Bildiriler Kitabı, Ankara, ss.80-89. Bayraktutan, Y., Tüylüoğlu Ş. ve Özbilgin M., (2012) “Lojistik Sektöründe Yoğunlaşma Analizi ve Lojistik Gelişmişlik Endeksi: Kocaeli Örneği”, Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, C:4, S:3, ss. 61-71. Fortune (2010) “Lojistik Eki”, Fortune Türkiye, Sayı 38, Kasım. Fortune (2011) “Lojistik Eki”, Fortune Türkiye, Sayı 43, Nisan. Goodman (2011) “European Logistics Vacancies+land Banks”, http://www.cz.good man.com/~/media/Files/Sites/Czech %20Republic/Site%20items/Feature%20hotspots/m2_All%20countries_logistics%20vacancies%20and%20lands.ashx, 16.03.2013. Gürlesel, C. F., (2011) “Türkiye ve Dünya Gayrimenkul Sektör Raporu (4. Çeyrek 2010)”, GYODER Gayrimenkul Yatırım Ortaklığı Derneği Yayını, İstanbul. İl Özel İdaresi (2011) “Kocaeli Sektörel Bazda Rekabet Analizi Raporu”, Kocaeli İl Özel İdaresi Yayınları, Kocaeli. İTO (2010) “Dış Ticaret Dünyası 2 Türkiye’de Antrepolar”, http://www.ito.org.tr/ito/docs/portal_docs/Antrepolar.pdf, 03.04.2013. KGM (2005) “2004 Yılı Trafik ve Ulaşım Bilgileri”, http://www.kgm.gov.tr/SiteCollectionDocuments/KGMdocuments /Yayinlar/YayinPdf/trafikulasim2004.pdf, 18.03.2013. KGM (2006) “2005 Yılı Trafik ve Ulaşım Bilgileri”, http://www.kgm.gov.tr/SiteCollectionDocuments/KGMdocuments /Yayinlar/YayinPdf/trafikulasim2005.pdf, 18.03.2013. KGM (2007) “2006 Yılı Trafik ve Ulaşım Bilgileri”, http://www.kgm.gov.tr/SiteCollectionDocuments/KGMdocuments /Yayinlar/YayinPdf/trafikulasim2006.pdf, 18.03.2013. KGM (2008) “2007 Yılı Trafik ve Ulaşım Bilgileri”, http://www.kgm.gov.tr/SiteCollectionDocuments/KGMdocuments /Yayinlar/YayinPdf/trafikulasim2007.pdf, 18.03.2013. KGM (2009) “2008 Yılı Trafik ve Ulaşım Bilgileri”, http://www.kgm.gov.tr/SiteCollectionDocuments/KGMdocuments /Yayinlar/YayinPdf/trafikulasim2008.pdf, 18.03.2013. KGM (2010) “2009 Yılı Trafik ve Ulaşım Bilgileri”, http://www.kgm.gov.tr/SiteCollectionDocuments/KGMdocuments /Yayinlar/YayinPdf/trafikulasim2009.pdf, 18.03.2013. KGM (2011) “2010 Yılı Trafik ve Ulaşım Bilgileri”, http://www.kgm.gov.tr/SiteCollectionDocuments/KGMdocuments /Yayinlar/YayinPdf/trafikulasim2010.pdf, 18.03.2013. KGM (2012) “2011 Yılı Trafik ve Ulaşım Bilgileri”, http://www.kgm.gov.tr/SiteCollectionDocuments/KGMdocuments /Yayinlar/YayinPdf/trafikulasim2011.pdf, 18.03.2013. Kocaeli Valiliği (2011) İzmit Körfezi Liman Bölgesi Raporu, KOTO (2010) “Ulaşımdan Bilişime”, Kocaeli Ticaret, Sayı:5, ss. 6-7. KOTO (2013a) Ekonomi, http://www.koto.org.tr/Icerikdetay.asp?id=82, 18.03.2013. KOTO (2013b) “Kocaeli’nin Lojistik Üstünlüğü”, http://www.kosano.org.tr/152_ icerik_Kocaeli_ve_sanayi.htm, 18.03.2013. 8 KOTO (2013c) “Kocaeli’nin Ticari Yaşamı”, http://www.koto.org.tr/files/kocaeli_universitesi_roportaj_ve_dunya_gazetesi_metin.pd f, 25.03.2013. KSO (2008)” Hareketlilik Yenileşim Körfezi”, Kocaeli Endüstriyel Dönüşüm Projesi Proje Raporu. KSO (2013a)” Sektörlerden: Kimya”, Kocaeli Odavizyon, Sayı:78, ss. 20-24. KSO (2013b) “Sektörlerden: Ambalaj”, Kocaeli Odavizyon, Sayı:78, ss. 32-34. MARKA (2010) “TR42 Doğu Marmara Bölge Planı 2010-2013”, MARKA Yayını. MARKA (2011) “Doğu Marmara’da OSB’ler”, http://www.marka.org.tr/Uploads/Files/ 20110527_ OSBler_TS.pdf, 27.03.2013. Özbilgin, M., (2011) “Lojistik Sektörünün İktisadi Analizi: Kocaeli Örneği”, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi SBE (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Zonguldak. Sözer, G., (2009) “Milenyumun Sanayi Kenti Kocaeli”, Garanti Anadolu Sohbetleri ve Kocaeli, Sayı:32, http://download.garanti.com.tr/anadolu_sohbetleri/anadolu_sayi32-09.pdf, 18.03.2013. TÜİK (2013a) “İllere Göre İhracat”, http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=646, 12.03.2013. TÜİK (2013b) “İllere Göre İthalat”, http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=647, 12.03.2013. TÜİK (2013c) “Bölgesel İstatistikler”, http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/tabloYilSutunGetir.do?durum=acKapa&menuNo=108&alt Me nuGoster=1, 25.03.2013. TÜİK (2013d) “Bölgesel İstatistikler”, http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/tabloYilSutunGetir.do?durum=acKapa&menuNo=213&alt MenuGoster=1, 25.03.2013. TÜSİAD (2012) “Türkiye’de Dış Ticaret Lojistik Süreçleri: Maliyet ve Rekabet Unsurları”, Yayın No: TÜSİAD-T/2012-03/526. UDH (2013) “Deniz Ticaret İstatistikleri 2011”, http://www.denizcilik.gov.tr/istatistikmodul/ Default.aspx?dizin=DENIZ%20TICARET%20ISTATISTIKLERI%20-%202011, 25.03.2013. Ulugün, Y. F., (2009) “İzmit Körfezi’nde Limancılık”, Garanti Anadolu Sohbetleri ve Kocaeli, Sayı:32, http://download.garanti.com.tr/ anadolu_sohbetleri/anadolu_sayi32-09.pdf, 25.03.2013. Yıldıztekin, A., (2012) “Kocaeli Lojistik Köyleri”, Dünya Gazetesi, 12.04.2012. Zeytinci, H., (2009) “Kriz Kocaeli’yi Etkiledi”, Garanti Anadolu Sohbetleri ve Kocaeli, Sayı:32, http://download.garanti.com.tr/anadolu_sohbetleri/anadolu_sayi32-09.pdf, 18.03.2013. Zeytinoğlu, A., (2010) “Birikimlerimize Güveniyoruz”, Kocaeli Ticaret, Sayı:1, ss. 28-29. 9
