ödemeler bilançosu ve dengesi

ÖDEMELER BİLANÇOSU VE DENGESİ
I.
Temel Yapı
Ülkede yerleşik kişilerin belirli bir dönem boyunca yabancı ülkelerde yerleşik kişilerle yaptıkları tüm
ekonomik işlemlerin sonucunu gösteren sistematik kayıtlarına “Ödemeler Bilançosu“ denir. Ödemeler
bilançosunun belirli bir dönem boyunca gerçekleştirilen işlemleri göstermesi bunun bir akım kavramı
olmasını ifade eder.
A- Ekonomik İşlem ve Ülkede Yerleşik Olma
Ele alınan bir ülke ile dış dünya arasındaki mal, hizmet ve faktör akımlarına “Uluslararası
Ekonomik İşlemler” ülkenin dış dünya ile yürüttüğü tüm ekonomik işlemlere “Uluslararası Ekonomik
İşlemler Bilançosu” denir.
B- Alacaklı ve borçlu işlemler
“Alacaklı işlemler” ülkede yerleşik kişiler lehine yabancılar üzerinde bir alacak hakkı doğuran
işlemlerdir. Ödemeler bilançosunun aktifine kaydedilir.
“Borçlu işlemler” yabancılar lehine, ülkede yerleşik kişiler üzerinde alacak hakkı doğuran
işlemlerdir. Ödemeler bilançosunun pasifine kaydedilir.
C- Uluslararası Ticari İşlemlerin “ikililik“ Özelliği
Bütün uluslararası ekonomik işlemler ülkelerden birine mal ve hizmet diğerine bunun karşılığı olan
maddi (parasal) talep hakkı doğurur. Kayıt tekniği olarak ödemeler bilançosu “Çift Kayıtlı Muhasebe
Sistemine” dayanır.
Çift Kayıtlı Muhasebe Sistemi: Bu yöntemde bir borçlu işlemin, ilgili olduğu hesabın borçlu
yanına kaydedildikten sonra, başka bir hesabında alacaklı yanına yazılarak denkleştirilmesidir.
D- Otonom ve denkleştirici işlemler
Cari işlemler ve sermaye hesabına kaydedilen işlemlere “Otonom işlemler” denir. Ayrıca çizgi üstü
işlemler olarak da adlandırılır.
Otonom işlemlerin sonucunda ortaya çıkan dengesizliğin neden olduğu işlemlere “Denkleştirici
İşlemler” denir. Ayrıca çizgi altı işlemler olarak da adlandırılır.
II.
Ödemeler Bilançosunun Hesap Grupları
ÖDEMELER BİLANÇOSU
Cari İşlemler
Bilançosu
Sermaye
Hesabı
Mal Ticareti
Hizmet Ticareti
Uzun Vadeli
karşılıksız Transforlar
Sermaye H.
Resmi Rezerv
Hesabı
Kısa Vadeli
Sermaye H.
Doğrudan Yatırım
Portfolyo Yatırım
İstatistik
Farklar
Döviz Rezervi
Altın Rezervi
Verilen Krediler
Bankaların Döviz
varlıkları
A- Cari İşlemler Bilançosu

Mal Ticareti (Görünür Ticaret): Cari işlemler bilançosunun mal ticareti alt bölümüne denir.
(Uluslararası ekonomik işlemlerin genellikle ½ ve 2/3’ünü kapsar.)

Hizmet Ticareti (Görünmez Ticaret): Ülkenin hizmet ithalat ve ihracatından kaynaklanan
ödemelere denir. Uluslararası hizmetler kapsamındaki bazı işlemler:


Dış Turizm

Uluslararası Taşımacılık

Banka ve Sigorta

Yabancı Sermaye Yatırımları

Yurt Dışı İşçi Gelirleri

Yurt Dışı Resmi Hizmetler

Lisans Bedelleri, Kiralar, Komisyonlar
Karşılıksız Trasferler: Karşılık olarak bir ödeme gerektirmeyen işlemlerdir. Bağışlar ve yardımlar
bu kapsama girer.
B- Sermaye Hesabı
Ülkeye giren ve ülkeden çıkan sermayeyi gösteren hesaptır. Vade durumuna göre ikiye ayrılır.
1- Uzun Vadeli Sermaye Hesabı (Bir yıldan daha uzun)
a) Doğrudan Yatırım: Yabancıların ülkede yaptıkları ya da ulusal firmaların yurt dışında
yaptıkları yatırımlara denir.
b) Portfolyo Yatırım: Yabancı tahvil ve hisse senetlerinin alım ve satımına denir.
2- Kısa Vadeli Sermaye Hesabı (Bir yıldan daha az)
Finansman bonoları, hazine bonoları, mevduat sertifikaları, vadeli mevduat hesapları, ihracat
kredileri, muhabir açıklar vb gibi kalemler kısa vadeli sermaye hesabı kalemleridir.
C- Resmi Rezervler Hesabı
Ülkenin merkez bankası tarafından tutulan uluslar arası rezervlerdeki değişmeleri gösteren
hesaptır. Bunlar altın ve döviz rezervleridir. Ancak altın işlevi geçmişe oranla azalmıştır.
D- İstatistik Farklar
Ödemeler bilançosu istatistiklerini muhasebe kayıtları anlamında denkleştirmek amacıyla kullanılır ve
bir tek kalemden oluşur.
Ödemeler Bilançosunun Açık ve Fazla Vermesi
III.

Temel denge: Cari işlemler bilançosu ile uzun süreli sermaye bilanöolarının toplamından oluşur.

Likidite Dengesi: Temel dengeye özel kısa süreli sermaye dengesinin eklenmesi ile bulunur.

Resmi Rezerv işlemleri Dengesi: ülkenin yabancı resmi kuruluşlara olan kısa süreli sermaye
borçları ve resmi rezervler hesabı toplamından oluşur.
A- Dış Açıkların Nedenleri

Ülkede uygulanan harcama genişletici politikalar

Kalkınma hızının göreli olarak yükseltilmesi

Teknolojik gerilik ve ekonomi yönetimindeki gerilik

Dışa bağımlılığın aşırı derecede olması

Ülkedeki tercihlerin yabancı mallar yönünde değişmesi

İktisadi dalgalanmalar

Döviz spekülasyonu ve mali krizler
B) TÜRKİYE’DE YENİ ÖDEMELER DENGESİ KAYIT SİSTEMİ
Türkiye’de 1984’ten sonra ÖD bazı düzenlemeler yapılmıştır:
1. 1984 sonrası Türkiye’sinde liberalizasyon sonucu yerleşiklerin birbirleriyle yaptığı döviz
alış verişi artmıştır. Dolayısıyla, yerleşiklere ait döviz tevdiat işlemleri ve döviz işlemleri ÖD
kayıtları dışında tutulmuştur.
2. Eski sistemde Transit Ticaret görünmeyen işlemler içinde idi. Yenide görünür (CİH) içinde
3. Sermaye hareketlerinde yer alan bedelsiz ithalat, şimdi karşılıksız transfer (özel) içinde
yer almıştır. Yani, CIH’de yer alır.
4. Ödemeler Dengesi Finansmanı; Yeni sistemde ödemeler dengesinin finansmanı amacıyla
sağlanan krediler ÖD tablosunda orta ve uzun vadeli sermaye hareketleri tablosunda ayrı
bir kalem olarak yer almaktadır.
5. yeni sistemde krediler ve konvertible olmayan dövizler resmi rezerv kapsamına alınmamış
ve kısa vadeli sermaye çıkışı olarak gösterilmiştir.
C) ÖDEMELER DENGESİ TABLOSUNUN EKSİKLİKLERİ
Ödemeler dengesi, ülkenin birikmiş dış borç ve alacaklarını göstermez. ÖD bir akım
kavramdır. Yani bir yıl içinde tüm ekonomik ve mali işlemlerin ortaya çıkardığı açık, fazla veya dengeyi
gösterir.
Öte yandan bir ülkenin o güne dek birikmiş borç ve alacaklarını gösteren tabloya “borçluluk
dengesi” denir ve stok kavramdır.
ÖD tablosu, uluslar arası ticaretin bileşimi ve ülkeler arasındaki dağılımı açısından bilgi
vermez.
D) ÖDEMELER DENGESİNİ SAĞLAMA YOLLARI
-
Otomatik denkleşme mekanizması (devlet müdahalesi yok)
-
Hükümet politikalarıyla dış dengeyi sağlama
1. Otomatik Denkleşme
a. Döviz Kuru Mekanizması
Bu mekanizma, serbest değişken kur sisteminde işleyebilir. Bir dış ödeme açığı sonucu döviz
kurları yükselmeye başlar ve yani bir kur üzerinde dış denge gerçekleşir. Hükümet kur değişmelerine
müdahale etmemelidir.
b. Gelir-Fiyat mekanizması
Keynes’in gelir istihdam teorisine dayanır. Buna göre, bir dış dengesizliğin etkisi doğrudan
doğruya milli gelir ve iç fiyatlar üzerinde görülür.
c. Modern Parasal Denkleşme
Günümüzde para arzındaki değişmelerin faiz oranları ve kredi hacmi üzerinde etkileri çok
önemli sonuçlar doğurmaktadır. Faiz haddi değişmesi yatırım, istihdam ve milli geliri etkiler.
Ödemeler bilançosu açığı

MB Döviz Satar

Para arzı daralır, kredi hacmi daralır.

Faiz oranı yükselir

Yatırım ve toplam harcamalar daralır.

Kısa vadeli sermaye girişi olur

Dış ticaret bilançosu düzelir

Dış ödemeler dengesi sağlanır.
2. Hükümet Politikalarıyla Dış Dengeleştirme
-
Harcama kaydırıcı
-
Harcama değiştirici
a. Harcama Kaydırıcı Politikalar
Toplam harcamaların hacminden çok bileşimini değiştirmek amaçtır.
1) Döviz Kuru Değişmeleri: Döviz arz ve talebini değiştirme politikaları ve devalüasyon
veya revalüasyon yapma.
2) Dış Ticaret Kısıtlamaları: İthalat yasakları, kotalar, gümrük tarifeleri
3) Kambiyo Denetimi: Dövizle yapılan işlemler kısıtlanır.
b. Harcama Değiştirici Politikalar
Para ve maliye politikasıyla toplam harcamalar değiştirilir.
1) Para Politikası: Munzam karşılıklar, reeskont ve APİ ile para arzı üzerinde değişiklik
yaparak toplam talebi etkiler
2) Maliye Politikası: Kamu harcamaları ve vergi politikasıyla toplam talebi değiştirir.
3) Devalüasyon: Devalüasyon yapılarak dış ticaret bilançosu denkleştirilmeye çalışılır. Ancak
bunun gerçekleşebilmesi “Marshall – Lerner” koşuluna bağlıdır.
 M / M M* / M*
1

Q / Q
Q / Q
em  e x  1
(M*/M*); yerli mallar cinsinden ihracat
Esneklik toplamlarının mutlak değeri 1’den büyükse, devalüasyonun başarı şansı o denli
yüksek olur.
Devalüasyonun Etkileri:
1. Yurt içi fiyatlar; Devalüasyon sonucu ihracat artıp ithalat azalmışsa, ihracat ve ithalata
rakip endüstrilerde toplam talep yükselecektir. Bu da çoğaltan etkisiyle ekonomiye yayılıp
milli geliri ve fiyatları etkileyecektir.
2. Yurt içinde fiyatlar artarsa, üretim artar tüketim azalır
3. Devalüasyon sonucu kur gerçek değerinde olduğu için sermaye girişi olur.
4. Döviz talebi azalır.
5. Döviz arzı (veya döviz gelirleri) belirsizdir. (ihracatın fiyatı düşer, ancak hacmi artar.)
6. Dış Ticaret Hadleri; Devalüasyon sonucu yurt içi malların fiyatları artarken ticaret yapılan
ülkede yurt içi fiyatlar düşecektir. Kesin bir şey söylenemez.
7. Dış Ticaret Dengesi Üzerindeki Etkisi; Her zaman olumlu olmayabilir. Devalüasyon
sonucu döviz talebi düşer. Bu, dış ticaret açığını azaltır. Ancak döviz arzı üzerindeki etki
belirsiz olduğundan kesin olarak belli değildir. Eğer döviz arzı artarsa toplam etki
olumsuzdur.
Devalüasyonla İhracat Artışı (J. Eğrisi)
Sonuçta; Başlangıçta yapılan devalüasyon dış ticaret açığını kısa dönemde artırır. Çünkü
GDP’yi azaltır. Ancak uzun dönemde t1 den sonra etkisini gösterir. Analizlerde hep uzun dönem
dikkate alınır.
Emme – Mass etme Yaklaşımı:
Marshal – Lerner koşuluna göre devalüasyon yapıldığında, ekonominin ihracatı artacak, ithalat
azalacaktır. Yani ekonomi artan ihracatı karşılayacaktır. Ekonominin yeterli kaynaklara sahip olduğu
örtülü olarak kabul edilir.Bu yaklaşımda ise; talep koşullarının yeterli olduğu varsayımından hareketle,
devalüasyon yapıldığında arz artışı için gerekli koşullar incelenir. Eğer ekonomide düşük (eksik)
istihdam varsa bu gerçekleşebilir. Aksi halde açık artmış olur.
E) ÖDEMELER BİLANÇOSU KALEMLERİ
I)
Cari İşlemler Hesabı
a) (X-M)
b) Hizmet İhracat veya İthalatı
i)
Turizm
ii)
Bankacılık
Çizgi Üstü
İşlemleri
(Yani
iii) Sigortacılık
Otonom /
iv) Taşımacılık
Dengesizlik
c) Tek Yanlı Transferler (işçi gelirleri)
i)
Özel Bağış ve Hediyeler (karşılıksız transferler)
ii)
Hükümet transferleri (resmî transferler)
Doğuran
İşlemler)
d) Dış borç faiz ödemeleri
II)
Sermaye Hesabı
a) Uzun Vadeli Sermaye
i)
Doğrudan Yabancı Yatırımları
ii)
Portföy Yatırımlar
iii) Resmî Sermaye İşlemleri (baraj, köprü)
b) Kısa Süreli Sermaye (Sıcak para)
III)
Net Hata Noksan
IV)
Resmî Rezervler
a) Kısa Vadeli Resmî Sermaye
b) Döviz Eurobondlar
c) Parasal Altın
Hazinenin
Borçlanması
Çizgi Altı İşlemleri (Yani,
Denkleştirici / Dengesizlik
Giderici İşlemler)
d) ADR ve IMF Pozisyonu