2. balkankongresi icindekiler

121
BALKANLAR’DA E K O N O M ‹ K
DÖNÜﬁÜMÜN DIﬁSAL E T K E N ‹ :
K A P ‹ TA L ‹ Z M D E K R ‹ Z VE YEN‹DEN
YAPILANMA
Yrd. Doç. Dr. C a n e r SANCAKTAR
Kocaeli Üniversitesi, TASAM Balkan Çal›ﬂmalar› Koordinatörü, Türkiye
1. Giriﬂ
Toplumsal olaylar birden çok etkenden kaynaklan›r ve birden çok sonuç
üretir. Bu nedenle, toplumsal olaylar› tek bir etkenle aç›klamak ve analiz etmek mümkün de¤ildir. Öyleyse, 1980 sonras›nda ve daha ﬂiddetli olarak 1990
sonras›nda Balkanlar bölgesinde yaﬂan›lan geniﬂ kapsaml› ekonomik dönüﬂüm
birden çok etkenden kaynaklanm›ﬂ ve birden çok sonuç üretmiﬂtir.
Balkanlar’da ekonomik dönüﬂüm, “sosyalizmden kapitalizme geçiﬂ” ﬂeklinde gerçekleﬂmiﬂtir. Geçiﬂ süreci, çeﬂitli “içsel” ve “d›ﬂsal” etkenlerden kaynaklanm›ﬂt›r. Bu çal›ﬂmada, Balkanlar’da yaﬂan›lan ekonomik dönüﬂümün,
yani sosyalizmden kapitalizme geçiﬂ sürecinin d›ﬂsal etkeni aç›klanmaktad›r.
Bu amaçla, s›ras›yla kapitalizmde 1970-1982 krizi, kapitalizmde 1980 sonras› yeniden yap›lanma ve Balkanl› sosyalist ülkelerde kapitalizme geçiﬂ süreçleri incelenmiﬂtir.
2. Kapitalizmde 1970-1982 Krizi
Kapitalizm, yap›sal bir özellik olarak devresel krizler yaﬂar. Kapitalist
kriz, kar oranlar›n›n düﬂmesi ve bunun sonucunda sermaye birikiminin yavaﬂlamas› / durmas› durumudur. Bugüne kadar yaﬂan›lm›ﬂ olan kapitalist krizlerin baz›lar› ﬂunlard›r: 1814-1848 durgunlu¤u; 1872-1893 durgunlu¤u; 19141945 durgunlu¤u. Her durgunluk dönemini ise bir geniﬂleme dönemi takip etmiﬂtir: 1848-1872 geniﬂlemesi; 1893-1914 geniﬂlemesi; 1945-1970 geniﬂlemesi.1
Kapitalizm, karﬂ›laﬂt›¤› krizleri her defas›nda aﬂma ve yeni bir geniﬂleme
evresine geçme becerisini göstermiﬂtir. Çünkü her ne kadar yap›sal bir özellik
122 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
olarak devrevi krizler yaﬂan›yor olsa da, “kapitalizm, insanl›k tarihinde bugüne dek görülen en esnek, en uyarlanabilir üretim tarz›d›r ve devrevi krizleri aﬂmay› bilir.”2 Kapitalist kriz, “kapitalizmin yeniden yap›lanmas›” ile aﬂ›l›r ve
böylece sistemin devam› sa¤lanm›ﬂ olur.3 Bu yeniden yap›lanma, sadece ekonomik alan› de¤il, ayn› zamanda politik ve toplumsal alanlar› da kapsar.
Kapitalist dünya ekonomi sistemi, 1914-1945 durgunluk döneminde iki
dünya savaﬂ› ve 1929 Krizini yaﬂad›. 1929 Krizi, kapitalizmin en büyük krizi
oldu.4 ‹kinci Dünya Savaﬂ› sonras›nda kapitalist sistemde geniﬂ kapsaml› yeniden yap›lanma gerçekleﬂtirildi. Bu yeniden yap›lanma süreci, merkez ve
çevre kapitalist ülkelerde5 h›zl› ve düzenli bir geniﬂleme dönemini (19451970) içerdi.6 Savaﬂ sonras› ilk 15 y›l, merkez kapitalist ülkelerde daha önceden hiç görülmemiﬂ biçimde ekonomik büyüme, h›zl› sermaye birikimi ve toplumsal zenginlik art›ﬂ› kaydedildi. Benzer durum çevre kapitalist ülkelerde de
yaﬂand›. H›zl› ve sürekli geniﬂleme konjonktürü, 1970’e kadar devam etti. Dolay›s›yla 1945-1970 döneminde “kapitalizm, gençli¤inin en iyi y›llar›n› an›msatan yeni bir alt›n ça¤a girmiﬂti.”7
Bu dönemde merkez kapitalist ülkelerde “fordist birikim rejimi”, çevre
kapitalist ülkelerde ise “ithal ikameci birikim rejimi (alt-fordizm)” uyguland›.
Fordizm, beﬂ temel özelli¤i içerir: (1) Kitlesel üretim ve kitlesel tüketim aras›nda dengenin sa¤lanmas› amac›yla ücretlerin ve toplumsal harcamalar›n artt›r›lmas›. (2) Sürekli teknolojik yenili¤e / geliﬂime dayal› teknoloji-yo¤un üretim. (3) Emek gücü verimlili¤inin sürekli artt›r›lmas›na ve nispi art›-de¤er art›r›m›na dayal› üretim ve birikim süreci. (4) ‹hracat olmakla birlikte daha yo¤un olarak iç piyasaya dayal› üretim ve birikim süreci. (5) Bu nedenle de iç piyasan›n d›ﬂar›ya karﬂ› yüksek gümrük tarifeleri arac›l›¤›yla korunmas›.8
Alt-fordizm olarak da tan›mlanan ithal ikameci birikim rejimi fordizme
benzer özellikler taﬂ›r. Bununla birlikte, çevre kapitalist ülkelerde görülen altfordizm üç noktada fordizmden farkl›laﬂ›r: (1) Teknolojik yenilik / geliﬂim ve
teknoloji-yo¤un üretim daha geri bir performansa ve kapasiteye sahiptir. (2)
Bu nedenle de sanayi sektörü daha geridir, tar›m sektörü ve tar›msal ürünler
toplam ekonomi içinde önemli bir paya sahiptir. (3) Emek verimlili¤i daha düﬂüktür ve bu nedenle de kar oran›n›n artt›r›lmas› için mutlak art›-de¤er art›r›m› büyük önem arz etmektedir. Di¤er konularda alt-fordizm, fordist birikim
rejimine benzer: ‹ç piyasaya dayal› üretim ve birikim süreci; iç piyasan›n d›ﬂar›ya karﬂ› korunmas›; ücretlerin ve toplumsal harcamalar›n artt›r›lmas› suretiyle kitlesel üretim ve kitlesel tüketim aras›nda dengenin sa¤lanmas›.9
Bu iki birikim rejimine (fordizm ve alt-fordizm) uygun olarak devlet ayg›t›; toplumsal hizmet üreten, ekonomik yat›r›mlar yapan, ulusal ekonomi
içinde düzenleyici rol üstlenen, kapitalist s›n›f ile iﬂçi s›n›f› aras›nda arabulu-
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 123
culuk yapan ve rekabeti düzenleyerek kapitalist s›n›f içinde uyum sa¤layan
“kapitalist sosyal devlet” olarak yap›land›r›ld›. Ayr›ca hem iﬂçi hem de iﬂveren
sendikalar›n›n örgütlülü¤ü, sistemin iﬂleyiﬂinde önemli rol oynad›. Böylece
(özellikle merkez kapitalist ülkelerde) “kapitalist sosyal demokrasi” geliﬂti.10
Sosyal devlet ve sosyal demokrasi rejimi; k›smi planl› ekonomi yoluyla
gelir da¤›l›m›n› daha adil biçimde düzenledi, toplumsal harcamalar› artt›rd›,
genel ücret seviyesini yükseltti ve böylece iﬂçi s›n›f›n›n yaﬂam standard› geliﬂtirildi. Bunda, Djilas ve Amin’e göre, “komünizm ve devrim korkusu” önemli rol oynad›.11 Sosyal devlet ve sosyal demokrasi sayesinde iﬂçi s›n›f›n›n refah
seviyesi yükseltilerek komünist-devrimci karakter zay›flat›ld›. Nitekim fordist
birikim rejiminin iﬂçi s›n›f› üzerindeki hegemonyas›, “refah› yüksek emekçi
(aa f f l u e n t w o r k e r)” anlay›ﬂ›na dayand›r›lm›ﬂt›.12 Ayr›ca gelir ve refah seviyesi
yükselen iﬂçi s›n›f›, sermaye birikimi için gerekli olan talep art›ﬂ›n› sa¤lad›.
Sosyal devlet taraf›ndan uygulanan planlama ise, ekonomik büyüme ve sermaye birikimi için gerekli uygun ortam› tesis etmeye yönelikti. Planlama komisyonlar› ve organlar›; kapitalist sosyal devlet, kapitalist s›n›f ve iﬂçi s›n›f›n›n
temsilcilerini içeriyordu. Böylece sosyal devlet ve sosyal demokrasi vas›tas›yla iﬂçi – kapitalist uyuﬂmas› / dengesi sa¤land›.13
Savaﬂ sonras› ortaya ç›kan bu “yeni alt›n ça¤”dan dolay› liberal ekonomistler, art›k devrevi krizler döneminin tarihe kar›ﬂt›¤›n› aceleci biçimde ilan
ettiler.14 25 y›ll›k uzun ve istisnai geniﬂleme dönemi (1945-1970) boyunca
devrevi krizler meselesi “rafa kald›r›ld› ve eski bir hikâye olarak görüldü (çalkant›lar ve kriz temas› hiç tart›ﬂ›lmad›).”15 Fakat kapitalizmde devrevi krizlerin “rafa kalkmam›ﬂ” oldu¤u, 1970’lere gelindi¤inde anlaﬂ›ld›. 1968 sonras›nda ekonomik büyüme ve sermaye birikimi yavaﬂlamaya baﬂlad›. 1970’lerin ortas›na gelindi¤inde ise merkez kapitalist ülkeler, 1929 Kapitalist Krizinden
sonra yaﬂan›lm›ﬂ en büyük krizle karﬂ›laﬂt›. Bunu, 1982 Borç Krizi takip etti.
Böylece 1970-1982 y›llar›, hem merkez hem de çevre kapitalist ülkeler için
uzun dalgal› bir “Kapitalist Kriz” dönemi oldu. 1970’li y›llarda ortaya ç›kan
kriz üç nedenden kaynakland›:16
(1) Aﬂ›r› üretim, yani reel tüketim kapasitesinden daha fazla üretim neticesinde üretilen ürünlerin sat›lamay›p elde birikmesi.
Gerçekleﬂen aﬂ›r› üretim asl›nda ihracat yoluyla aﬂ›labilirdi. Fakat ‹kinci
Dünya Savaﬂ› sonras›nda çevre kapitalist ülkelerde uygulanan ithal ikameci
birikim rejimi ve merkez kapitalist ülkelerde uygulanan fordist birikim rejimi,
iç piyasalar› yüksek gümrük tarifeleri ile d›ﬂar›ya karﬂ› koruyordu. Ayr›ca sosyalist ülkeler de, iç piyasay› koruma politikas› uyguluyorlard›. Bu durum merkez kapitalist ülkelerde gerçekleﬂen aﬂ›r› üretimin ihracat yoluyla eritilmesini
engelledi. Aﬂ›r› üretimin eritebilmesi için; (a) çevre kapitalist ülkelerde uygu-
124 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
lanan ithal ikameci ekonomi politikalar›n›n terk edilmesi, (b) ülke ekonomileri aras›nda entegrasyonun geliﬂtirilmesi17 ve ayr›ca (c) sosyalist ülkelerin kapitalizme geçmesi gerekiyordu.
(2) Ücretlerde ve toplumsal harcamalarda (ücretsiz sa¤l›k ve e¤itim hizmetleri, iﬂsizlik sigortas›, emeklilik ücretleri, vb.) meydana gelen büyük art›ﬂ›n
art›-de¤er art›r›m› ile dengelenememesi ve böylece kar oran›n›n düﬂmesi.
Art›-de¤er artt›r›ld›¤› sürece ücretlerde ve toplumsal harcamalarda gerçekleﬂen art›ﬂlar kar oranlar›n› düﬂürmez. Hatta e¤er art›-de¤er art›ﬂ›, ücret ve
toplumsal harcama art›ﬂlar›ndan daha fazla olursa kar oran› yükselir.18 Ama
köklü mücadeleler tarihi olan örgütlü, güçlü, bilinçli iﬂçi s›n›f›n›n varl›¤›, merkez kapitalist ülkelerde art›-de¤er art›r›m›n› s›n›rlam›ﬂt›r. Demek ki, 1970’li
y›llarda yaﬂan›lan kapitalist krizin ikinci nedeni s›n›fsal iliﬂkiler ve mücadeleler ile ilgilidir. Çünkü güçlü, örgütlü ve bilinçli iﬂçi s›n›f› kendi yaﬂam standard›n› yükseltmek için mücadele etti. Bu mücadele bir yandan ücretlerin ve toplumsal harcamalar›n artmas›na neden oldu, öte yandan art›-de¤er art›r›m›n› s›n›rland›rd›. Böylece ücretlerde ve toplumsal harcamalarda gerçekleﬂen art›ﬂ
art›-de¤er art›r›m› yoluyla dengelenemedi ve kar oran›nda düﬂüﬂ yaﬂand›. Ayr›ca ücretlerde ve toplumsal harcamalarda meydana gelen art›ﬂ fiyatlara da
yans›t›lamad›. Çünkü var olan aﬂ›r› üretim durumu ve uluslararas› rekabet, ücret ve toplumsal harcama art›ﬂlar›n›n fiyatlara yans›t›lmas›n› engelledi.
(3) OPEC (Organization of the Petroleum Exporting Countries - Petrol
‹hracatç›s› Ülkeler Örgütü) ülkelerinin petrol fiyat›n› yükseltmesi.
OPEC ülkeleri 1973-1975 y›llar› aras›nda petrol fiyat›n› dört kat artt›rd›.19
‹kinci fiyat art›ﬂ› 1978-1979’da yap›ld›. Böylece 1971 y›l›nda 1,8 dolar olan
petrol varil fiyat› 1979 y›l›nda 35 dolara yükseldi.20 Petrol fiyat›ndaki büyük
ani art›ﬂ nedeniyle gerçekleﬂen maliyet art›ﬂ›, aﬂ›r› üretim ve uluslararas› rekabet nedeniyle fiyatlara yans›t›lamad›. Böylece petrol fiyat›nda gerçekleﬂen art›ﬂ, kar oranlar›n›n düﬂmesinde ve sermaye birikiminin yavaﬂlamas›nda önemli rol oynad›.
1970’lerde yaﬂan›lan krizi 1982 Borç Krizi takip etti. Petrol fiyat›n›n
yükselmesi OPEC ülkelerinin petrol gelirlerini h›zla artt›rd›. Elde biriken petrol dolarlar›n›n bir k›sm› ülke içinde kullan›ld›, önemli bir k›sm› ise merkez
kapitalist ülkelerin bankalar›na yat›r›ld›. Uluslararas› bankalarda biriken petrol dolarlar› 1970’ten itibaren gittikçe daralan ve kriz içinde olan merkez kapitalist ekonomilerde yeterince kullan›lamad›. Dolay›s›yla bu paralar, düﬂük
faiz karﬂ›l›¤›nda ithal ikameci ekonomi politikalar› uygulayan çevre kapitalist
ülkelere borç olarak verildi. Böylece 1970 y›l›nda 62,5 milyar dolar olan çevrenin borcu, 1982 y›l›na gelindi¤inde 645,6 milyar dolara yükseldi.21
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 125
(1) Gerekti¤inden fazla miktarda kredi al›m›, (2) al›nan kredilerin verimli biçimde kullan›lmamas›, (3) uluslararas› piyasalarda hammadde ve tar›m
ürünlerinin fiyatlar›n›n düﬂmesi, (4) kriz nedeniyle merkez kapitalist ülkelerin
çevre kapitalist ülkelerden yapt›klar› ithalat›n azalmas›, (5) petrol fiyat›n›n art›ﬂ›, (6) ücretlerde ve toplumsal harcamalarda art›ﬂ nedenlerinden dolay› çevre kapitalist ülkeler borçlar›n› ödeyemez duruma geldiler. ‹lk olarak Meksika
13 A¤ustos 1982 tarihinde 80 milyar dolar borcunu ödeyemeyece¤ini aç›klad›. Meksika’y› Brezilya, Arjantin, Venezüella, Endonezya, Nijerya gibi di¤er
çevre kapitalist ülkeler takip etti. Bu durum sadece çevre kapitalist ülkeleri de¤il, ayn› zamanda merkez kapitalist ülkeleri de zor durumda b›rakt›. Çünkü
çevreye borç veren bankalar›n büyük bir bölümü merkez ülke bankalar› idi.22
Çevre borçlar›n›n ödenmemesi bankalar›n bir bölümünü iflasa sürükledi, di¤erleri ise parasal aç›dan s›k›ﬂt›. Bu, kapitalist dünya ekonomi sisteminde finans mekanizmas›n›n iflas etmesi anlam›na geliyordu.
3. Kapitalizmde 1980 Sonras› Yeniden Ya p › l a n m a
1970-1982 Kapitalist Krizi, kapitalist sistemin iç dinamiklerinin bir ürünü, kapitalizmin yap›sal çeliﬂkilerinin bir tezahürü ve dolay›s›yla da kapitalizmin yap›sal kriziydi. Bu nedenle, 1970-1982 Krizinden kurtuluﬂ, tek tek ulusal hükümetlerin uygulayaca¤› reformlar vas›tas›yla gerçekleﬂemezdi. Krizi
atlatman›n tek yolu, ﬁaylan’›n da vurgulad›¤› gibi, kapitalist dünya ekonomi
sisteminin total olarak yeniden yap›land›r›lmas› idi.23 Kapitalizmde total yeniden yap›lanma, 1980 sonras›nda neoliberal politikalar vas›tas›yla gerçekleﬂtirildi.
Neoliberalizmin temelini “minimalist devlet” ve “rekabetçi serbest piyasa” anlay›ﬂlar› oluﬂturur.24 Bu iki temel anlay›ﬂ üzerinde inﬂa edilen neoliberal
ekonomi kuram› dört temel politikay› içeriyor ve öneriyor: (1) Emek, sermaye, mal ve hizmet piyasalar›n›n esnekleﬂtirilmesi; (2) özelleﬂtirme; (3) ihracata dayal› sermaye birikimi stratejisi ve (4) kamusal ortak yarar güden sosyal
harcamalar›n / hizmetlerin azalt›lmas›.25
Bu neoliberal politikalar, kapitalizmi yeniden yap›land›rmak ve böylece
1970-1982 Kapitalist Krizini aﬂmak için geliﬂtirildi. Bu nihai amaca ulaﬂabilmek için ise üç hedef seçildi: (1) Emekçi kitleler, (2) çevre kapitalist ülkeler ve (3) sosyalist ülkeler.
Birinci olarak; düﬂen kar oranlar›n› yükseltmek ve böylece sermaye birikimini h›zland›rmak için emekçi kitlelerin ekonomik-politik gücünün k›r›lmas›, ücretlerin azalt›lmas›, sosyal devletin tasfiye edilmesi ve toplumsal hizmetlerin/harcamalar›n mümkün mertebede k›s›lmas› gerekiyordu. ‹kinci hedef ise;
‹kinci Dünya Savaﬂ› sonras› dönemde ithal ikameci politikalar üzerinden ulu-
126 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
sal kalk›nma stratejisi uygulayan çevre kapitalist ülkelerin piyasalaﬂt›r›lmas›,
yani merkez sermayesine ve mallar›na aç›lmas› idi. Ve nihayet; krizi aﬂmak
için sosyalist ülkelerde kapitalizmin yap›land›r›lmas› ve bu ülkelerin kapitalist
dünya ekonomi sistemine entegre edilmeleri gerekiyordu.
Özellikle üçüncü hedef büyük önem arz ediyordu. Çünkü her ne kadar
sosyalist ülkeler kapitalist ülkeler ile, ﬂu veya bu düzeyde, ticari ve finansal
iliﬂkiler kurmuﬂ olsalar da, nihayetinde bu ülkeler, sahip olduklar› farkl› ekonomik yap›lar› nedeniyle kapitalist dünya ekonomi sisteminin d›ﬂ›nda yer al›yorlard›. Yani dünya nüfusunun ve mekân›n›n çok önemli bir bölümü “s›n›rs›z
sermaye birikimi alan›”n›n d›ﬂ›nda bulunuyordu.26 Bu ülkelerin sosyalizmden
kapitalizme geçmeleri ve kapitalist dünya ekonomi sistemine entegre olmalar›, “sermaye birikimi alan›”n›n hem nüfus, hem de mekân bak›m›ndan çok büyük ölçüde geniﬂlemesi anlam›na gelecekti.
Mekânsal geniﬂleme, sermaye birikim süreci için gerekli olan ucuz üretim araçlar›n›n / kaynaklar›n ve yeni piyasalar›n elde edilmesi anlam›na gelir.
Nüfus düzeyinde geniﬂleme ise, sermaye için ucuz emek-gücü sa¤lar. Kapitalist dünya ekonomi sistemine dahil olan (veya edilen) her yeni bölge / ülke, kar
oran›n›n düﬂmesine ve sermaye birikiminin yavaﬂlamas›na neden olan ücret
art›ﬂlar›n› durdurma / geriletme iﬂlevi görür. Çünkü yeni dahil olan (edilen)
bölge / ülke nüfusunun büyük bölümü, kapitalist sisteme yeni iﬂçiler (ücretli
emek-gücü) olarak kat›l›r. Bu ise ücretlerin genel seviyesinde azalt›c› etki do¤urur.27
Dolay›s›yla; sosyalist ülkelerde kapitalizmin yap›land›r›lmas› ve bu ülkelerin kapitalist dünya ekonomi sistemine entegre olmalar›, kapitalist sistemin
mekân ve nüfus bak›m›ndan geniﬂlemesi yani “yeni ucuz üretim araçlar› / kaynaklar›”, “yeni ucuz emek-gücü” ve “yeni piyasalar” elde edilmesi anlam›na
geliyordu ki; bu da, yaﬂan›lan 1970-1982 Krizinin atlat›lmas› için çok büyük
önem arz ediyordu. Bunun fark›nda olan Washington yönetimi 1982 y›l›nda
Ulusal Güvenlik Karar Yönergesi (NSSD 54) yay›nlad›. Burada ele al›nan konulardan birisi Do¤u Avrupa ülkelerine yönelikti. “Belgedeki hedefler, Do¤u
Avrupa ülkelerini piyasa merkezli bir ekonomiye yeniden entegre ederken komünist hükümetleri ve partileri y›kmak için ‘sessiz bir devrim’in geliﬂmesine
yard›mc› olmak için yayg›nlaﬂt›r›lm›ﬂ çabalar›n harcanmas›n› içeriyordu.”28
1984 y›l›nda ABD hükümeti taraf›ndan yay›nlanan “Hassas Gizlilik” etiketli ABD Ulusal Güvenlik Karar Yönergesi (NSDD 133), “Birleﬂik Devletleri’in Yugoslavya Politikas›” baﬂl›¤›n› taﬂ›yordu. Bu resmi belge 1990 y›l›na
kadar kamuoyundan gizlendi. 1990 y›l›nda Amerikan gazetelerinde yay›nlanan belgeye göre, ABD’nin Balkanlar’a ve Yugoslavya’ya yönelik “stratejik
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 127
amac›”, Balkanlar’› ve Yugoslavya’y›, “serbest piyasa sistemine katmak”t›.29
Bu belge, 1990’l› y›llarda ABD’nin, NATO ﬂemsiyesi alt›nda Bat›l› müttefikleri ile birlikte Bosna-Hersek’e ve ard›ndan S›rbista’a yapt›¤› askeri müdahaleleri anlamam›za da yard›mc› oluyor. Nitekim Mart 1999’da NATO ordular›
S›rbistan’› bombalamaya baﬂlamadan hemen önce, dönemin ABD Baﬂkan›
Bill Clinton hiç çekinmeden “büyük bir aç›k sözlülükle” ﬂunu söylemiﬂtir:
“E¤er bütün dünyaya sat›ﬂ yapmam›z› da içerecek güçlü ekonomik iliﬂki
kurabilecekse, Avrupa bunun anahtar› olmak zorundad›r. Bu Kosova davas›,
baﬂtan aﬂa¤› bununla ilgilidir.”30
Dolay›s›yla 1980 sonras›nda kapitalizmin yeniden yap›land›r›lmas› süreci;
dünyadaki tüm emekçilere, çevre kapitalist ülkelere ve özellikle de sosyalist ülkelere yönelik uygulanm›ﬂ geniﬂ kapsaml› bir ekonomik-politik yeniden yap›lanma sürecidir. Bu yeniden yap›lanma süreci, Brenner’in ifadesiyle, sermaye
ve onun politikac›lar› taraf›ndan baﬂlat›lan bir neoliberal sald›r›d›r.31 Mandel,
1984 y›l›nda bu “sald›r›”y› önceden tespit edebilme baﬂar›s›n› göstermiﬂtir:
“Öyleyse biz önceden teﬂhisimizi yapal›m. Sermayenin hali haz›rdaki
uzun depresyondan (kapitalist krizden) ç›kabilmesi için emekçi kitlelerin direniﬂini k›rmak, yaﬂam ve örgütlenme düzeylerini önemli ölçüde geriletmek ve
üçüncü dünya halklar›n›n (çevre kapitalist ülkelerin) direniﬂini k›rmak, onlar›n aﬂ›r› sömürülmesini gerçekleﬂtirmek ve iﬂçi devletlerinin ülkelerini (sosyalist ülkeleri) dünya pazar›na niteliksel olarak daha üst düzeyde bütünleﬂtirmek
gerekmektedir. Oysa, sermaye, bu üç alan›n hiç birinde hedefine ulaﬂabilmiﬂ
de¤ildir. En az›ndan denilebilir ki, bunu baﬂarabilmesi çok zaman alacakt›r.
Ve sermayenin hedeflerinin kaderini canl› toplum kesimleri aras›ndaki siyasal,
toplumsal mücadeleler belirleyecektir, yoksa kapitalist sistemin içindeki herhangi bir düzenleyici otomatizm de¤il.”32
Bir di¤er önemli ekonomist ise, kapitalizmin yeniden yap›lanmas›n›
amaçlayan neoliberal program›n içeri¤ini ﬂöyle özetliyor:
“‹ﬂçi s›n›flar›n›n kazan›lm›ﬂ haklar›n› yok etmek, sosyal güvenlik ve istihdam› koruma sistemlerini parçalamak, yoksulluk ücretlerine dönmek, üretici
sistemlerine taﬂeron statüsü yüklemek, görece sanayileﬂmiﬂ ülkelerin f›rsatlar›n› s›n›rland›r›rken, belli çevre ülkelerini hammadde sa¤lay›c›lar› olarak modas› geçmiﬂ statülerine döndürmek ve gezegenin kaynaklar›n›n çar çur edilmesini h›zland›rmak: ‹ﬂte bugünkü egemen güçlerin program› budur.”33
‹ﬂte bu hedeflere yönelik ﬂekillendirilmiﬂ olan neoliberal politikalar,
IMF’nin oluﬂturdu¤u “‹stikrar Program›” ve Dünya Bankas›’n›n oluﬂturdu¤u
“Yap›sal Uyum Program›” ad› alt›nda çevre kapitalist ülkelere önerildi.34 Ne-
128 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
oliberal politikalar›n yayg›nlaﬂmas›, merkezin büyük ﬂirketlerine büyük olanaklar sa¤lad›. Çünkü istikrar ve yap›sal uyum programlar› (yani neoliberal
politikalar) vas›tas›yla, çevre ülkelerin piyasalar› büyük ölçüde d›ﬂa aç›ld›.
Böylece merkezin büyük ﬂirketlerine yeni piyasalar sa¤lanm›ﬂ oldu. Ayr›ca neoliberal politikalar üzerinden kapitalizmin yeniden yap›land›r›lmas› süreci
ucuz emek gücü sa¤lad› ve 1970-1982 kriz döneminde düﬂen kar oranlar›n›
yükseltti. Böylece merkezin büyük sermaye gruplar› 1980-1995 döneminde
sermaye birikimlerini artt›rd›lar ve h›zla büyüdüler.35 Buna karﬂ›l›k, neoliberal
programlar›n bir baﬂka sonucu, iﬂsizli¤in ve ücret farkl›l›klar›n›n artmas› ve
yoksullu¤un yayg›nlaﬂmas› oldu.36
Neoliberal politikalar temelinde yeniden yap›lanma süreci merkez ve
çevre ülkelerin kapitalist s›n›flar› ve kapitalist devletleri aras›nda kurulan iﬂbirli¤i sayesinde uyguland› ve yayg›nlaﬂt›r›ld›. Sadece merkez ülkelerin kapitalistleri de¤il, ayn› zamanda çevresel kapitalistler ve bürokratlar da neoliberal politikalar ve yeniden yap›lanma süreci sayesinde emekçi kitlelerin aleyhine sermaye birikimi sa¤lama ve zenginleﬂeme f›rsat› yakalad›lar.37
4. Balkanlar ’da Ekonomik Dönüﬂüm
4. 1. A r n a v u t l u k ’ t a E k o n o m i k D ö n ü ﬂ ü m
Arnavutluk Sosyalist Halk Cumhuriyeti’nde Enver Hoca’n›n 1985 y›l›nda ölümünden sonra Devlet Baﬂkanl›¤› ve Arnavutluk Emek Partisi Genel
Sekreterli¤i görevlerini “reformist komünist” Ramiz Alia devrald›. 1989 y›l›nda Emek Partisi’ne ve sosyalist sisteme yönelik liberal ve milliyetçi muhalefet geliﬂti. Muhalefetin bask›s› ve d›ﬂ dünyada meydana gelen de¤iﬂimler sonucunda 1990 y›l›nda baﬂka partilerin kurulmas›na izin verildi. Ocak 1991’de
ilk muhalif gazete (Rilindja Demokratike) yay›nlanmaya baﬂland› ve Mart-Nisan 1991’de ilk çok partili seçimler düzenlendi. Seçimlerden Emek Partisi birinci ç›kt›, koalisyon hükümeti Fatso Nano baﬂkanl›¤›nda kuruldu, Meclis Alia’y› tekrar devlet baﬂkan› seçti ve 1976 Anayasas› iptal edilerek ülkenin isminden “Sosyalist Halk” ifadesi ç›kar›ld›. Haziran ay›nda toplanan 10. Kongrede
Emek Partisi’nin ismi Arnavutluk Sosyalist Partisi olarak de¤iﬂtirdi, Enver
Hoca ile Alia eleﬂtirildi ve Nano Parti Genel Sekreteri seçildi. Ayn› ay içinde
Nano hükümeti istifa etti ve yerine Ylli Bufi baﬂkanl›¤›nda beﬂ partili koalisyon hükümeti kuruldu. Koalisyon hükümeti Aral›k ay›nda da¤›ld›. Mart
1992’de yenilenen seçimleri Arnavutluk Demokrat Partisi kazand› ve yeni hükümeti kurdu. Nisanda istifa eden Alia’n›n yerine Demokrat Parti lideri Salih
Berisa, Meclis taraf›ndan devlet baﬂkan› seçildi. Eylül ay›nda Alia ve on sekiz
eski komünist yönetici, yolsuzluk yapt›klar› gerekçesiyle çeﬂitli hapis cezalar›na çarp›t›ld›. Temmuz 1993’te Sosyalist Parti Baﬂkan› Nano da ayn› suçtan
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 129
dolay› hapse at›ld›. Böylece Berisa ve Demokrat Parti ülke yönetimine tam
olarak hakim oldu.38 1996 y›l›nda düzenlenen seçimleri de ﬂaibeli biçimde Berisa liderli¤inde Demokrat Parti kazand›. Bir y›l sonra yap›lan erken seçimleri ise Sosyalist Parti Kazand›.39
Politik de¤iﬂim ile ekonomik de¤iﬂim iç içe geliﬂti. 1990 bahar›nda özel
mülkiyet üzerindeki k›s›tlamalar kald›r›ld› ve ticaret serbestleﬂtirildi. Yeni bir
yasal düzenleme ile yabanc› yat›r›mlar›n önü aç›ld›. Fakat 1990 y›l›nda baﬂlat›lan bu de¤iﬂim süreci yeterli de¤ildi. Kapitalizme geçiﬂ sürecini h›zland›rmak için A¤ustos 1991 tarihinde ekonomi ile ilgili geniﬂ kapsaml› bir yasa kabul edildi. 1991 Yasas› özetle ﬂu reformlar› içeriyordu: Devletin ekonomi üzerindeki tekelci hakimiyetine, kontrolüne ve düzenleme yetkisine son verildi;
özel mülkiyet hakk› güvence alt›na al›nd›; geniﬂ kapsaml› özelleﬂtirme süreci
baﬂlat›ld› ve Ulusal Özelleﬂtirme Ofisi oluﬂturuldu; iﬂçi çal›ﬂt›rabilme hakk› tan›nd›; kolektif çiftlikler la¤vedilerek tar›m topraklar› sahiplerine iade edildi;
özel iﬂletmelerin ve özel bankalar›n kurulmas›na müsaade edildi; yabanc› sermaye giriﬂi ve yabanc› yat›r›mlar serbest b›rak›ld›; fiyatlar, ticaret ve döviz
kullan›m› serbestleﬂtirildi; ulusal para birimi (Lek) konvertible hale getirildi;
%150 oran›nda devalüasyon yap›ld›; kamu yat›r›mlar› / harcamalar› azalt›ld›;
sosyalist sistemden kalma devlet sübvansiyonlar›na son verildi; reel ücretler
düﬂürüldü; yeni vergi kalemleri uygulamaya sokuldu (taﬂ›t vergisi, kar vergisi, tüketim vergisi, iﬂ izin vergisi, sat›ﬂ vergisi, vb...). Ücretlerin ve çal›ﬂma koﬂullar›n›n iyileﬂtirilmesi, kapat›lan fabrikalar›n tekrardan aç›lmas›, iﬂ ve sosyal
güvencenin sa¤lanmas› talebiyle 1991 y›l›nda ‹ﬂçi Sendikas› genel greve gitti.
Buna ra¤men koalisyon hükümeti, sosyalist sistemden kalma iﬂ güvenli¤ini
kald›r›d› ve iﬂletmelere, “iﬂ disiplinini bozan iﬂçileri iﬂten ç›kar›ma” yetkisi
verdi. 1991 Yasas› ç›kt›ktan hemen sonra Ekim ay›nda IMF’ye üye olundu ve
stand-by anlaﬂmas› yap›ld›. Böylece yasada öngörülen neoliberal reformlar›n
uygulanmas› için IMF’den destek al›nmaya baﬂland›. IMF ile Dünya Bankas›’ndan yard›m al›narak Arnavutluk Ticaret Bankas› kuruldu, sosyalist sistemden kalma Tar›msal Geliﬂim Bankas› kapat›ld› ve Arnavutluk Ulusal Bankas›
Arnavutluk Devlet Bankas›’na dönüﬂtürülerek yeniden yap›land›r›ld›. 1990 y›l›ndan itibaren ABD ve AB ülkelerinden al›nan yard›mlar ve bu ülkeler ile ikili ekonomik, mali, ticari anlaﬂmalar h›zla artt›.40
1991’de özel bankalar›n kurulmas›na müsaade edildikten sonra k›sa süre
içinde irili ufakl› çok say›da banka kuruldu. 1996 y›l›na kadar özel bankalar
%50 faiz vaadiyle piyasadan çok miktarda para toplad›lar. Kas›m ay›ndan itibaren bankalar birer birer iflaslar›n› aç›klad›lar. Banka sahipleri ise yanlar›nda
para yüklü bavullar ile ülkeyi terk ettiler. 3,5 milyonluk Arnavutluk’ta yaklaﬂ›k 1 milyon kiﬂinin yaklaﬂ›k 1 milyar dolar tutar›nda birikimi özel bankalar
130 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
ile birlikte batt›. Batan bankalar›n Demokrat Parti Hükümeti yöneticileri ile
ortakl›k iliﬂkisi içinde oldu¤u ve 1996 seçimleri öncesinde Demokrat Parti’yi
desteklemiﬂ olduklar› Arnavut kamuoyu taraf›ndan son derece iyi biliniyordu.
Ocak 1997’de Arnavutluk’un güneyinde bulunan Vlore kentinde bankazedeler sokaklara döküldüler. Sadece bankalar de¤il, ayn› zamanda Demokrat
Parti Hükümeti ve Devlet Baﬂkan› Berisa da protesto edildi. Bankazedelere
paralar›n bir k›sm›n›n geri ödenece¤i aç›klamas› olaylar›n yat›ﬂmas› için yeterli olmad›. Olaylar ülkenin kuzey kentlerine ve nihayet en sonunda baﬂkente
s›çrad›. Dükkânlar, g›da depolar›, hükümet binalar›, orduya ve polise ait silah
depolar› ya¤maland›. Silahlar›n büyük bölümü politikac›lar ile ba¤lant›l› olan
mafya gruplar›n›n eline geçti ve böylece bankazedelerin baﬂlatt›¤› olaylar mafyatik çat›ﬂmalara dönüﬂtü.
Arnavut bankazedelerin isyan› ayr›ca k›sa sürede bölge bar›ﬂ›n› ve istikrar›n› tehdit eder hale dönüﬂtü: 13 bin Arnavut ülkeden kaç›p ‹talya’ya s›¤›nd›. Kendi içinde zaten “Arnavut Sorunu” ile bo¤uﬂmakta olan S›rbistan, Makedonya ve Yunanistan, kitlesel göçü ve ya¤malanan silahlar›n ak›ﬂ›n› önlemek amac›yla Arnavutluk s›n›r›na askeri y›¤›nak yapt›.
Olaylar› yat›ﬂt›rmak amac›yla 1 Martta Demokrat Parti hükümeti istifa etti ve 9 Martta Devlet Baﬂkan› Berisa yeni bir “Ulusal Uzlaﬂma Hükümeti”nin
kuruldu¤unu ilan etti. ‹çinde sosyalistlerin de yer ald›¤› dokuz partili yeni hükümet olaylar› yat›ﬂt›ramay›nca Berisa, son çare olarak AB ile NATO’yu yard›ma ça¤›rd›. Yard›m ça¤r›s› BM Güvenlik Konseyi’nde görüﬂüldü. 28 Martta Güvenlik Konseyi, “asayiﬂin sa¤lanmas›” amac›yla “geçici ve s›n›rl› çokuluslu koruma gücü”nün Arnavutluk’a gönderilmesi yönünde karar ald›.41 ABD
öncülü¤ünde oluﬂturulan çokuluslu güç, örgütsüz ve düzensiz halk isyan›n›
bast›rarak Arnavutluk’ta kapitalizme geçiﬂ sürecinin “sa¤l›kl›” biçimde devam
edebilmesi için gerekli olan “asayiﬂi” sa¤land›.
4. 2. Bulgaristan’da Ekonomik Dönüﬂüm
Bulgaristan Halk Cumhuriyeti’nde 1980’lerin sonunda liberal muhalefet
hem Bulgaristan Komünist Partisi içinde hem de parti d›ﬂ›nda güçlendi. 10
Ekim 1989 tarihinde partinin liberal ve sosyal demokrat gruplar›, Todor Zivkov’u parti ve devlet baﬂkanl›¤› görevlerinden ald›, yerine 1971’den itibaren
d›ﬂiﬂleri bakanl›¤› yapmakta olan “reformist komünist” Peter Mladenov getirildi. Bir y›l sonra yolsuzluk suçlamas›yla Zivkov tutukland›. Zivkov’un düﬂüﬂü ile birlikte de¤iﬂim-dönüﬂüm süreci h›z kazand›. Nisan 1990’da yeni partilerin kurulmas›na izin veren yasa ç›kar›ld›, Komünist Parti Sosyalist Parti’ye
dönüﬂtürüldü ve Haziran 1990’da ilk çok partili seçimlere gidildi. Sosyalist
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 131
Parti oylar›n %47,2’sini ve parlamentodaki sandalyelerin %52,8’ini almay›
baﬂararak birinci parti oldu. ‹kinci s›ray›, %36,2 oy ve %36 sandalye ile Demokratik Güçler Birli¤i ald›. Temmuz ay›nda yap›lan devlet baﬂkanl›¤› seçimlerini ise Demokratik Güçler Birli¤i aday› Jelu Jelev kazand› ve Kas›m ay›nda meclis karar›yla devletin ad› Bulgaristan Cumhuriyeti olarak de¤iﬂtirildi.
Ekim 1991’de yap›lan ikinci çok partili parlamento seçimlerini az bir farkla
Demokratik Güçler Birli¤i Kazand›: %34 oy ve %45,8 sandalye; Sosyalistler
ise %33,1 oy ve %44,2 sandalye. Yeni koalisyon hükümeti, Demokratik Güçler Birli¤i ile Türk az›nl›¤›n partisi olan Haklar ve Özgürlükler Hareketi taraf›ndan kuruldu.42
Böylece yaklaﬂ›k 45 y›ll›k Komünist Parti iktidar› ve sosyalist rejim sona ererken Bulgaristan kapitalizm yoluna girdi: 43
‹lk neoliberal program IMF ile yap›lan görüﬂmeler sonucunda 1 ﬁubat
1991’de uygulamaya sokuldu. Program gere¤i fiyatlar›n %90’› devlet kontrolünden ç›kar›ld› ve serbest piyasa mekanizmas›na b›rak›ld›. Bu durum ani enflasyon art›ﬂ›na neden oldu. Y›ll›k enflasyon oran› 1991 y›l›nda %334’e, bir y›l
sonra %500’e f›rlad›. 1993’te %100’e gerilemekle birlikte enflasyon oran›
1990’lar boyunca yüksek düzeyde seyretmeye devam etti. 1 ﬁubat Program›,
Bulgar paras›n› (Lev) 1991 y›l› içinde Amerikan dolar› karﬂ›s›nda devalüe etti. 1:2,28 olan Dolar:Lev paritesi, devalüasyon sonras›nda 1:28 olarak gerçekleﬂti. Ayr›ca ücret art›ﬂlar›na tavan s›n›rlamas› getirildi. Bu s›n›rlama yüksek
enflasyon ve devalüasyon ile birleﬂince reel ücretler bir y›l içinde ortalama
%45 geriledi.
Haziran 1991’de ç›kar›lan Ticaret Yasas› iç ve d›ﬂ ticareti serbestleﬂtirdi.
Toplam ticaret hacmi içinde özel sektörün pay› k›sa süre içinde (Haziran
1993’te) %52,2’ye yükseldi. D›ﬂ ticaret üzerindeki devlet tekeline son verilmesi ithalat patlamas›na neden oldu ve Bulgar piyasas› Bat›l› markalarla doldu.
Sosyalist Parti’nin yo¤un muhalefetine ra¤men Bulgaristan Meclisi, devlet iﬂletmelerinin özelleﬂtirilmesine ve özel anonim ﬂirketlerin kurulmas›na
iliﬂkin yasay› Nisan 1992’de kabul etti. 22 bankay› kapsayan bankac›l›¤›n yeniden yap›land›r›lmas› ve bankalar›n özelleﬂtirilmesi yasas› Eylül 1992’de ç›kar›ld›. Ayr›ca küçük dükkânlar›n, evlerin ve di¤er küçük mülkiyetlerin özelleﬂtirilmesine iliﬂkin bir baﬂka yasal düzenleme de yap›ld›. Sosyalist dönem
boyunca oluﬂturulmuﬂ olan SSCB tipi kolektif çiftlikler la¤vedildi. 1947 sonras›nda kamulaﬂt›r›lm›ﬂ olan evler, sanayi - ticari mülkler ve topraklar sahiplerine geri iade edilmeye baﬂland›. Haziran 1992’ye kadar topraklar›n %85’i,
3.600 dükkân, 2.600 ev, 600 sanayi mülkü, 130 restoran eski sahiplerine geri
verildi. 1993 y›l›nda hükümet yeni bir özelleﬂtirme plan›n› uygulamaya soktu.
132 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
Buna göre, toplam de¤eri yaklaﬂ›k 6,5 milyar dolar olan 500 devlet ﬂirketi sat›ﬂa ç›kar›ld›. Her Bulgaristan vatandaﬂ›na bu iﬂletmelerin hisse senetlerini sat›n alabilme hakk› tan›nd›. 1994’e gelindi¤inde Bulgar ekonomisinde özel sektörün pay› %40’a ulaﬂm›ﬂ bulunuyordu. 1995 ve 1997 y›llar›nda iki özelleﬂtirme program› daha uygulamaya sokuldu. 1997 y›l› baﬂ›nda IMF ile yap›lan
stand-by anlaﬂmas›na göre; sanayi ve finans sektörlerinde devlete ait olan iﬂletmelerin %25’i May›s sonuna kadar, %40’› y›lsonuna kadar ve tamam› 1998
sonuna kadar özelleﬂtirilecektir. Fakat bu program tam olarak gerçekleﬂtirilemedi. Böylece 1999’da özel sektörün GSY‹H içindeki pay› ancak %50’ye
yükselebildi.44
1992 y›l›ndan itibaren ülke ekonomisi yabanc› sermayeye aç›ld›. Yabanc› yat›r›mlar› ülkeye çekmek için teﬂvik yasalar› ç›kar›ld›. D›ﬂa aç›l›m sonucunda 1992-1997 döneminde toplam 1 milyar 402 milyon dolar tutar›nda yabanc› sermaye giriﬂi gerçekleﬂti. Dünya Bankas›’n›n 2000 y›l› verilerine göre
1990-2000 döneminde toplam 2 milyar 500 milyon dolar do¤rudan yabanc›
yat›r›m gerçekleﬂti.45 En fazla yabanc› sermaye Belçika, Almanya, ABD, Hollanda ve ‹sviçre’den geldi. Ülkeye gelen yabanc› sermayenin büyük k›sm›
özelleﬂtirilen iﬂletmeleri sat›n ald›, küçük bir k›sm› ise ülkede yeni yat›r›mlar
gerçekleﬂtirdi.
1990-1995 döneminde gerçekleﬂtirilen h›zl› liberalleﬂme süreci neticesinde toplumun yaﬂam standard› geriledi, iﬂsizlik artt›, yoksulluk yayg›nlaﬂt›, üretim darald›, enflasyon yükseldi, finansal kriz oluﬂtu ve d›ﬂ ticaret aç›¤› sürekli artt›. D›ﬂ borç tutar› ise GSY‹H’n›n %96,9’una kadar yükseldi.46 Ekonomideki kötü gidiﬂat›n kaç›n›lmaz sonucu ise, toplumsal hoﬂnutsuzlu¤un yayg›nlaﬂmas› ve kitlesel protestolar›n artmas› oldu. Böylece hükümet, h›zl› liberalleﬂme sürecini yavaﬂlatmak, ekonomiye müdahale etmek ve toplumsal politikalara a¤›rl›k vermek zorunda kald›. Dolay›s›yla Bulgar ekonomisinde 19901995 dönemi h›zl› / radikal liberalleﬂme dönemi, 1990’lar›n ikinci yar›s› ise
yavaﬂ / kontrollü liberalleﬂme dönemi olarak tan›mlanmaktad›r.
4. 3. Romanya’da Ekonomik Dönüﬂüm
Romanya Sosyalist Cumhuriyeti’nde Ion Iliescu ve Petre Roman liderli¤indeki Ulusal Kurtuluﬂ Cephesi Aral›k 1989’da Devlet Baﬂkan› Nicolae Ceauﬂescu’ya ve Romanya Komünist Partisi iktidar›na karﬂ› toplumsal ayaklanma baﬂlatt›. Liberal-milliyetçi subaylar›n ve üst düzey yöneticilerin deste¤ini
arkas›na alan ayaklanma baﬂar›ya ulaﬂt›. Ceauﬂescu, eﬂi Elena ile birlikte kurﬂuna dizildi. Kanl› darbeyi May›s 1990 seçimleri takip etti. Bat›l› devletlerin
deste¤ini alan Kurtuluﬂ Cephesi %66 oy oran› ile seçimlerden birinci parti ç›kt›. Iliescu Devlet Baﬂkan› seçilirken, Roman da baﬂbakanl›k makam›na yerleﬂ-
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 133
ti. Frans›z ve Amerikan anayasalar›n›n etkisi alt›nda haz›rlanan yeni Romanya Anayasas› Aral›k 1991’de kabul edildi. 1992 seçimlerinde tekrar birinci
parti olmay› baﬂaran Kurtuluﬂ Cephesi yeni hükümeti oluﬂtururken, Iliescu da
ikinci defa devlet baﬂkan› seçildi. Bir y›l sonra Romanya Komünist Partisi,
Romanya Sosyal Demokrasi Partisi’ne dönüﬂtü47
Politik arenada gerçekleﬂtirilen kanl› iktidar de¤iﬂimini h›zl› ekonomik
de¤iﬂim süreci takip etti. Romanya’da sosyalizmden kapitalizme geçiﬂ süreci,
1990-1993 y›llar›nda uygulamaya sokulan özelleﬂtirme, fiyatlar›n serbestleﬂtirilmesi, ticaretin serbestleﬂtirilmesi ve devlet sübvansiyonlar›n›n kald›r›lmas›
reformlar› ile baﬂlad›: 48
Romanya hükümeti 1991 yaz›nda geniﬂ kapsaml› özelleﬂtirme program›
baﬂlatt›. Program, devlete ait olan 6.200 iﬂletmeyi özelleﬂtirme kapsam›na ald›. ‹ﬂletmelere ait hisse senetleri sat›ﬂa ç›kar›ld›. Haziran 1992’de toplam 4,3
milyon hisse senedi özel ﬂah›slara sat›ld›. Ayr›ca devlete ait olan topraklar da
özelleﬂtirme program›na dahil edildi. Daha önceden kamulaﬂt›r›lm›ﬂ olan topraklar alt› milyon kiﬂiye geri verildi. Özel sektör en h›zl› biçimde ticaret, turizm ve hizmet sektörlerinde geliﬂti. Eylül 1992’ye kadar toplam 362.000 özel
iﬂletme kuruldu. Özel sektör 1992 y›l›nda GSY‹H’n›n %25’ini, istihdam›n
%33’ünü; 1993 y›l›nda hizmetlerin %45’ini ve perakende ticaretin %47’sini;
1994 y›l›nda GSY‹H’n›n üçte birini, istihdam›n %37,5’ini kaps›yordu. Özelleﬂtirme program›na ra¤men 1998 y›l›na gelindi¤inde mobilya, kâ¤›t, cam, inﬂaat, tekstil, deri, g›da sektörlerinde halen 716 devlet iﬂletmesi, buna karﬂ›l›k
415 özelleﬂtirilmiﬂ iﬂletme ve 265 özelleﬂtirme aﬂamas›nda iﬂletme mevcut idi.
1999 y›l›nda özel sektörün GSY‹H içindeki pay› %50’ye yükseldi.49
1994 y›l›na kadar toplam 700 milyon dolar tutar›nda yabanc› sermaye ülkeye giriﬂ yaparak özelleﬂtirmelerden pay ald›. Örne¤in; Romanya’n›n denizcilik iﬂletmesini Yunanistanl› bir ﬂirket, kimya sanayi iﬂletmesini ise bir Amerikan ﬂirketi sat›n ald›. 1990-2000 döneminde Romanya’da 5 milyar dolar tutar›nda yabanc› do¤rudan yat›r›m gerçekleﬂti.50
Fiyatlar›n devlet kontrolünden ç›kar›l›p serbestleﬂtirilmesi program› May›s 1990’da baﬂlat›ld›. Takip eden ilk üç y›l içinde fiyatlar›n serbestleﬂtirilmesi süreci devam etti. Bu süreç enflasyon art›ﬂ›na neden oldu. Haziran 1991 –
Haziran 1992 döneminde fiyatlar %228 artt›. 1993’te enflasyon oran› %200
olarak gerçekleﬂti. Enflasyon karﬂ›s›nda reel ücretler eridi ve böylece ücretli
kesimin yaﬂam standard› düﬂtü.
‹ﬂletmelere verilen devlet sübvansiyonlar› Ocak-Eylül 1992’de, baﬂl›ca
tüketim ürünleri ve hizmetler için verilen devlet sübvansiyonlar› ise May›s
134 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
1993’te kald›r›ld›. Devlet sübvansiyonlar›ndan mahrum kalan çok say›da iﬂletme iflas etti. ‹flaslar neticesinde iﬂsizlik artt›. ‹ç ve d›ﬂ ticaretin serbest b›rak›lmas› ise d›ﬂ ticaret aç›¤›n› artt›rd›. Uygulanan neoliberal reformlar, iﬂsizli¤i
artt›rd›, yoksullu¤u yayg›nlaﬂt›rd› ve genel yaﬂam standard›n› geriletti. Bu nedenle (özellikle 1990’lar›n ilk yar›s›nda) çok say›da grevler ve kitlesel gösteriler düzenlenerek ekonomik reformlar ve hükümet protesto edildi.
4. 4. Yugoslavya’da Ekonomik Dönüﬂüm
Arnavutluk, Bulgaristan ve Romanya’da ekonomik dönüﬂüm (sosyalizmden kapitalizme geçiﬂ) 1990’l› y›llar›n baﬂ›nda komünist partilerin iktidardan
düﬂmesi ile birlikte baﬂlad›. Oysa Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti
(YSFC)’nde söz konusu dönüﬂüm 1980’li y›llar›n baﬂ›nda baﬂlad› ve 1990’lara gelindi¤inde sosyalizm tasfiye edilmiﬂ durumdayd›.
YSFC’de bu süreç, Veselin Duranovic Hükümeti (Ocak 1977 – May›s
1982) taraf›ndan 1980 y›l›nda baﬂlat›ld› ve Ocak 1981’de Yugoslavya ile IMF
aras›nda üç y›ll›k Ekonomik ‹stikrar Program› anlaﬂmas› yap›ld›. Program,
“döviz kuru ayarlamas›”n› ve “s›k› para ve maliye politikas›”n› içeriyordu.51
Bir y›l sonra benzer bir anlaﬂma ABD destekli52 Milka Planinc Hükümeti (May›s 1982 – May›s 1986) ile IMF aras›nda yap›ld›. Anlaﬂma gere¤ince
Yugoslav hükümeti dinar›n de¤erini %40 düﬂürdü; s›k› para ve maliye politakas›n›n kararl› biçimde uygulanmas› sözü verildi ve ülkede döviz k›tl›¤› yaﬂanmakta oldu¤u için vatandaﬂlar›n ülke d›ﬂ›na ç›karabilecekleri döviz miktar› s›n›rland›r›ld›.53 D›ﬂ seyahatlar›n azalmas›n› sa¤lamak ve böylece d›ﬂar›ya
dövizin gitmesini engellemek amac›yla “d›ﬂ seyahatlar için faizsiz deposit”
uygulamas› baﬂlat›ld›.54 Ayr›ca iç talebi k›smak ve ihracat› artt›rmak amac›yla
1982-1984 y›llar›nda reel ücretler üzerinde “s›n›rlay›c› önlemler” al›nd›.55
1980 tarihli Fiyat Yasas›, toplumsal-politik topluluk (komünler, federe
cumhuriyetler ve federasyon) yönetimlerine ürünlerin fiyatlar›n› düzenleme
yetkisini ve görevini vermiﬂti. Yasaya göre ürünlerin tavan fiyatlar› belirleniyor ve bu tavan›n üstünde bir fiyat düzenlemesi yap›lam›yordu. IMF’nin önerisi do¤rultusunda bu yasada de¤iﬂiklik yap›ld›. Ocak 1983 tarihli de¤iﬂikli¤e
göre toplumsal-politik topluluk yönetimlerinin fiyat düzenleme yetkisi alt›nda
olan ürünlerin say›s› azalt›ld›. Böylece bu yeni yasal de¤iﬂiklik, “dünya piyasa fiyatlar›n›n ve piyasa güçlerinin iç fiyat oluﬂumu üzerindeki etkisini artt›rd›.”56 Serbest piyasa iliﬂkileri ve dünya piyasa fiyatlar› çerçevesinde fiyatlar›
belirlenen ürünlerin say›s› 1983’ten itibaren giderek artt›. Fiyatlar› piyasada
belirlenen ürünlerin toplam ürün kalemleri içindeki pay› her geçen y›l artt›r›ld›:1983 y›l›nda %45, 1984 y›l›nda %55, 1985 y›l›nda %83, 1986 y›l›nda % 92
ve 1987 y›l›nda % 91.57
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 135
1984 y›l›nda “Uzun Dönem ‹stikrar Program›” haz›rland› ve kabul edildi. 1984 Program›, serbest piyasa ekonomi kurallar›n› ve iliﬂkilerini geliﬂtirmeye ve sosyalist özyönetim kurumlar›n›n ekonomideki rolünü azaltmaya yönelikti.58 Neoliberal program, merkez kapitalist devletler taraf›ndan övüldü ve
“ödüllendirildi”. Örne¤in; Nisan 1985’te Bat›l› bankalar taraf›ndan Yugoslavya’ya toplam 300 milyon dolar kredi verildi.59
Branko Mikulic Hükümet (May›s 1986 – Mart 1989), kurulduktan k›sa
bir zaman sonra tüm toplumsal sektörlerde kiﬂisel gelirlerin dondurulmas› karar›n› al›nd›. 1988 y›l›nda yeni bir “Ekonomi Reform Program›” uygulamaya
sokuldu. “Mikulic Program›” olarak da an›lan bu program, Yugoslavya’daki
ademi merkeziyetçi federal yap›y›, tek mal-emek-sermaye piyasas› olarak düzenlemeyi hedefliyordu. Böyle bir bütünleﬂmiﬂ piyasan›n kurulabilmesi için
1974 Anayasas›nda baz› de¤iﬂikliklerin yap›lmas› gerekiyordu. Mikulic Program›n›n ihtiyac›n› duydu¤u koﬂullar, Kas›m 1988 tarihli anayasal de¤iﬂiklikler
ile sa¤land›. Yap›lan anayasal de¤iﬂiklikler, Mikulic Program›n›n da öngördü¤ü gibi, serbest piyasa yönelimli idi. Toplam 39 anayasal de¤iﬂiklik çerçevesinde özel mülkiyete uygulanan k›s›tlama kald›rd›. Özel mülkiyet k›s›tlamas›
sadece toprak üzerinde kald›. Anayasal de¤iﬂiklik, toprak üzerindeki 10 hektarl›k özel mülk s›n›rlamas›n› 60 hektara yükseltti. Ayr›ca özel anonim ﬂirketlerin kurulmas›na izin verildi. Yeni yasaya göre ﬂirket yönetiminde karar alma
yetkisi, ﬂirkete sermayesi ile kat›lan ortaklara aittir. Ortaklar›n karar alma yetkisi, ﬂirkete yat›rd›klar› sermaye miktar›na göre belirlenir.60
Mikulic Program› kapsam›nda “Yabanc› Yat›r›mlar Yasas› (1988)” ç›kar›ld›. Yasa, yabanc› sermayeye sadece sanayi sektörüne de¤il, ayn› zamanda
bankac›l›k, sigorta ve hizmet sektörlerine de girebilme izni verdi. Bu yasadan
önce yabanc› sermaye, sadece toplumsal mülkiyet kapsam›ndaki iﬂletmeler ile
birlikte ortak yat›r›mlar yapabiliyordu ve yabanc› sermayenin ortak yat›r›mdaki pay› yerli iﬂletmenin pay›ndan daha az olmak zorundayd›. 1988 Yabanc› Yat›r›mlar Yasas› bu s›n›rlamay› kald›rd› ve ülkeyi yabanc› sermayeye tamam›yla açt›.61
Böylece 1988 y›l›ndan itibaren Yugoslavya’da iki tip iﬂletme yan yana
var olmaya baﬂlad›: (1) Toplumsal mülkiyet dahilinde olan ve özyönetimsel
organlar (iﬂçi konseyi, yönetim kurulu, direktör) taraf›ndan yönetilen özyönetimsel iﬂletme ile (2) özel mülkiyet dahilinde olan ve iﬂletmenin kuruluﬂuna
sermayesi ile kat›lan ortaklar (sermayedarlar / kapitalistler) taraf›ndan yönetilen, fakat iﬂçilerin yönetimde hiçbir söz hakk›na sahip olmad›¤› (yerli veya
yabanc›) kapitalist iﬂletme.
1988’in Aral›k ay›nda ç›kar›lan “‹ﬂletme Yasas›” ise, ekonomik alanda
(üretim araçlar› üzerinde) dört mülkiyet tipini tan›mlad›: Sosyalist özyönetim-
136 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
deki karakteristik/hakim mülkiyet tipi olan toplumsal mülkiyet; özel sektör
alan›nda çal›ﬂan üreticileri (çiftçiler, zanaatç›lar, küçük iﬂyeri sahipleri) ortak
üretim amac›yla bir araya getiren kooperatif mülkiyet; hem toplumsal mülkiyeti hem de özel mülkiyeti içeren kar›ﬂ›k mülkiyet ve kapitalizmdeki karakteristik/hakim mülkiyet tipi olan s›n›rs›z (yerli veya yabanc›) özel mülkiyet. Ayr›ca yeni ‹ﬂletme Yasas›, 1976 tarihli Birleﬂik Emek Yasas›n› iptal etti. 1976
Birleﬂik Emek Yasas›, ekonomi alan›nda birbirleriyle ba¤lant›l› olarak faaliyet
gösteren ve birbirlerine karﬂ› sorumluluklar› olan on tip özyönetimsel birleﬂik
emek örgütü tan›mlam›ﬂt›.62 Yeni ‹ﬂletme Yasas›na göre her bir emek örgütü,
tamam›yla kendi faaliyetinden sorumlu olan tek ve ba¤›ms›z ekonomik varl›kt›r ve emek örgütleri, birbirlerinin faaliyetlerine karﬂ› sorumlu de¤ildirler. 63
Mencinger’e göre, “Aral›k 1988’de kabul edilen ‹ﬂletme Yasas›, sosyalizmi resmen sona erdirdi; bunun sonucunda da, özyönetim iliﬂkileri, kapitalist
iliﬂkiler ile yer de¤iﬂtirdi.”64 Yani Aral›k 1988 tarihli ‹ﬂletme Yasas›, Yugoslavya’da 1980 y›l›ndan itibaren ad›m ad›m gerçekleﬂtirilen sosyalist özyönetim
sisteminin tasfiyesini ve sosyalizmden kapitalizme geçiﬂi resmen ilan eden ve
simgeleyen yasad›r. Bununla birlikte, neoliberal politikalar› içeren ekonomi
reformlar› 1988 ‹ﬂletme Yasas› ile sona ermedi. Neoliberal reformlar süreci
Markovic Hükümeti (Mart 1989 – Aral›k 1991) ile daha da h›z kazand›.
YSFC’nin son hükümeti Bosna-Hersekli H›rvat Ante Markovic baﬂkanl›¤›nda 16 Mart 1989 tarihinde kuruldu.65 Yugoslavya kamuoyunda, Durakovic’in yazd›¤›na göre, demokratik reformlar›n uygulanmas› vas›tas›yla ekonomik problemlerin çözülmesi, ulusal gerginliklerin yumuﬂat›lmas› ve ülkenin
demokratik bir yola girmesi konusunda Markovic Hükümetine iliﬂkin iyimser
bir beklenti ve düﬂünce hakimdi.66
Fakat ABD, Avrupa Toplulu¤u, IMF ve Dünya Bankas› taraf›ndan desteklenen Markovic Hükümeti,67 ekonomik problemlerin çözülmesini, ulusal gerginliklerin giderilmesini ve demokratikleﬂmeyi de¤il, Yugoslavya’da kapitalizmin yap›land›r›lmas›n› ve ülkenin kapitalist dünya ekonomi sistemine entegre edilmesini hedefliyordu. Bu amaçla oluﬂturulan Markovic Hükümeti,
“ekonomiyi iyi bilen ve iyi yöneten ekonomi uzmanlar›”ndan oluﬂuyordu.
Markovic’in “ekonomi uzmanlar›”, ülkenin büyük iﬂletmelerinde ve bankalar›nda görev alm›ﬂ üst düzey “teknokratlar”d›. Nitekim Markovic’in kendisi de,
Yugoslavya’n›n çeﬂitli büyük iﬂletmelerinde y›llarca yöneticilik yapm›ﬂ bir
teknokratt›r.68
Hükümet kurulduktan sonra ilk yurt d›ﬂ› gezisi ABD’ye yap›ld›. Baﬂbakan Markovic, alt› ayl›k rotasyonlu YSFC Baﬂkanl›¤› görevini May›s ay›nda
devralm›ﬂ olan Sloven ekonomist Janez Drnovsek ile birlikte Washington’a
gitti. Bush yönetimi, Amerikan iﬂadamlar› ve IMF yetkilileri ile görüﬂmeler
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 137
yap›ld›. Görüﬂmeler s›ras›nda, Yugoslavya’da uygulanmakta olan reformlar
hakk›nda bilgi verildi ve Amerikan taraf›n “tavsiyeleri” dinlendi. George
Bush’la yap›lan görüﬂme s›ras›nda Yugoslavya’n›n Federal Baﬂbakan›na, “yeniden devalüe edilmiﬂ bir para birimini, ücretlerin dondurulmas›n›, devlet harcamalar›n›n k›s›lmas›n› ve özyönetim alt›ndaki toplumsal mülkiyetli iﬂletmelerin yürürlükten kald›r›lmas›n› içeren ekonomik reformlar›n h›zla ilerlemesinin karﬂ›l›¤›nda bir “ekonomik yard›m paketi” sözü verildi.”69
ABD ziyaretinden sonra Avrupa’ya dönen Markovic - Drnovsek ikilisi,
AT yetkilileri ve OECD Genel Sekreteri ile görüﬂmeler yapt›. Ayr›ca Harvard
Üniversitesi’nden liberal ekonomist Jeffery Sachs, Ekonomi Dan›ﬂmanl›¤› görevine getirildi.70 Sachs’›n Markovic Hükümetine ve tüm Yugoslav toplumuna
“önerdi¤i (politika), özyönetim haklar›n›n veya yönetici/iﬂçi müzakere iliﬂkilerinin h›zla bertaraf edilmesini amaçlayan bir “model”dir.”71
Böylece Sosyalist Yugoslavya tarihinde ilk defa bir yabanc› ekonomist,
hükümet dan›ﬂman› olarak atanm›ﬂ oldu. Ayr›ca YSFC Baﬂkan› ve Baﬂbakan›,
merkez kapitalist devletler ve sermaye gruplar› ile görüﬂmeler yaparak Yugoslavya’n›n gelece¤ine iliﬂkin ekonomik-politik tavsiyeler alm›ﬂ oldu. Al›nan bu
tavsiyeler do¤rultusunda haz›rlanan yeni ekonomi program› Baﬂbakan Markovic taraf›ndan 18 Aral›k 1989 tarihinde Federal Mecliste aç›klad›. Oylamaya
sunulan neoliberal program, üçte iki ço¤unluk ile kabul edildi. Markovic Program›n› takdirle karﬂ›layan IMF ve Dünya Bankas› ile Yugoslavya aras›nda
Ocak 1990’da “Stand-by Anlaﬂmas›” ve “Yap›sal Uyum Kredisi” imzaland›.72
Markovic Program› çerçevesinde uygulanan neoliberal reformlar› / politikalar› aﬂa¤›daki gibi özetlemek mümkündür: 73
(1) S›k› para politikas› uyguland› ve para arz› azalt›ld›;
(2) Faiz oran› ve fiyatlar serbest b›rak›ld›. 1990’da fiyatlar›n %85’i tam
olarak serbest b›rak›ld›. Bunun sonucunda 1988 y›l›nda %250 olan y›ll›k enflasyon oran› 1989 y›l›nda %2.500’e f›rlad›.
(3) ‹thalata uygulanan kotalar / tarifeler azalt›ld› ve böylece ithalat ürünlerinin %90’› serbestleﬂtirildi.
(4) Azgeliﬂmiﬂ bölgelere federal fondan kaynak transferi yap›lmas›na son
verildi.
(5) Dinar›n de¤eri yaklaﬂ›k %90 oran›nda düﬂürüldü ve böylece Alman Mark› / Dinar paritesi 1:7, Amerikan Dolar› / Dinar paritesi ise 1:12 olarak belirlendi.
(6) Toplumsal harcamalarda büyük çapta kesintiler yap›ld›. Özellikle de
ücretsiz sa¤l›k ve ücretsiz e¤itim hizmetleri büyük ölçüde azalt›ld›.
138 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
(7) Kiﬂisel gelirler (ücretler) ve emeklilik maaﬂlar› azalt›ld›.
(8) Geniﬂ kapsaml› özelleﬂtirmeler yap›ld›.
(9) Yabanc› sermayenin ülkeye giriﬂi kolaylaﬂt›r›ld› ve teﬂvik amac›yla
geniﬂ haklar / güvenceler verildi. Bu ba¤lamda “özel yabanc› paralar (döviz)
hesaplar›” serbest b›rak›ld›.
(10) Ve nihayet; sosyalist özyönetim sisteminin iki önemli prensibi / unsuru olan “toplumsal mülkiyet” ve “iﬂçi konseyleri” la¤vedildi. Toplumsal
mülkiyetin yerini “s›n›rs›z özel mülkiyet” ve “devlet mülkiyeti” ald›. ‹ﬂçi konseylerinin la¤vedilmesiyle birlikte, “iﬂletmenin yönetim sürecine iﬂçilerin kat›l›m› uygulamas›” sona erdirildi.
Böylece 1990’a gelindi¤inde Yugoslavya’da sosyalizm tasfiye edilmiﬂ ve
kapitalizme geçilmiﬂ durumdayd›. Yani 1991 Haziran›nda baﬂlayacak olan
parçalanma ve savaﬂ sürecinin arifesinde Yugoslavya co¤rafyas›nda hakim
olan ekonomi tarz› kapitalizmdir art›k...
5. Sonuç
Kapitalist dünya ekonomi sistemi 1970-1982 döneminde uzun dalgal› ve
geniﬂ kapsaml› kriz yaﬂad›. Kapitalist kriz, önce merkez kapitalist ülkelerde
ortaya ç›kt› ve k›sa sürede çevre kapitalist ülkelere do¤ru yay›ld› ve derinleﬂti. Krizi aﬂmak amac›yla 1980 sonras›nda kapitalizm yeniden yap›land›r›ld›.
Bu yeniden yap›lanma, merkez kapitalist ülkelerde geliﬂtirilen ve merkez kapitalist devletler, IMF ve Dünya Bankas› taraf›ndan önerilip yayg›nlaﬂt›r›lan
“neoliberal ekonomi politikalar›” vas›tas›yla gerçekleﬂtirildi.
Ekonomik, politik ve toplumsal-kültürel alanlar› içerecek biçimde kapitalizmde yeniden yap›lanma süreci, krizde oldu¤u gibi, merkez kapitalist ülkelerde baﬂlay›p çevre kapitalist ülkelere do¤ru yayg›nlaﬂt›r›ld› ve derinleﬂtirildi. Süreç, merkez kapitalist devletler ve onlar›n kontrolündeki IMF ile Dünya
Bankas› taraf›ndan yönetildi. Hem merkez hem çevre kapitalist ülkelerde kapitalizmin yeniden yap›land›r›lmas›, merkez kapitalist devletler ile çevre kapitalist devletler aras›nda kurulan iﬂbirli¤i sayesinde gerçekleﬂti. Krizin atlat›lmas› ve sermaye birikiminin yo¤unlaﬂt›r›lmas› hususunda ç›karlar› iç içe geçmiﬂ olan merkezin ve çevrenin kapitalist s›n›flar›, merkez ile çevre aras›nda iﬂbirli¤inin sa¤lanmas›nda önemli rol üstlendiler. Merkezin ve çevrenin kapitalist unsurlar› (kapitalist devletler, kapitalist s›n›flar) aras›nda kurulan bu iﬂbirli¤i, “yap›sal uyum program›”, “istikrar program›”, “ekonomik reform program›” gibi adlar alt›nda neoliberal ekonomi politikalar›n› hem merkezde hem de
çevrede uygulamaya soktu. Böylece 1980-2000 döneminde kapitalizm dünya
çap›nda yeniden yap›land›r›ld›.
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 139
Ayn› dönemde Balkanlar bölgesinde geniﬂ kapsaml› ekonomik dönüﬂüm
yaﬂand›. Bu dönüﬂüm, sosyalizmden kapitalizme geçiﬂ ﬂeklinde gerçekleﬂti.
Yukar›da gösterildi¤i gibi; Yugoslavya’da sosyalizmden kapitalizme geçiﬂ
1980’li y›llarda gerçekleﬂirken; Arnavutluk, Bulgaristan ve Romanya’da bu
süreç, komünist partilerin/iktidarlar›n devrilmesi sonras›nda 1990’l› y›llarda
gerçekleﬂti.
1970-1982 Krizinin atlat›lmas› için sosyalist ülkelerin kapitalizme geçmeleri büyük önem arz ediyordu. Çünkü sosyalist ülkelerin kapitalizme geçmeleri; kriz içinde olan merkez ülke ekonomileri için, (1) yeni ucuz emek-gücü, (2) yeni ucuz üretim araçlar› / kaynaklar› ve (3) yeni piyasalar anlam›na
geliyordu. Bu üç unsur, krizin atlat›lmas› için gerekliydi. Öte yandan sosyalizmden kapitalizme geçiﬂ, sosyalist ülkelerde iktidar› elinde bulunduran bürokratlara ve teknokratlara, yasal veya yasad›ﬂ› yollardan kendilerini “kapitalistleﬂtirme ve zenginleﬂtirme” olanaklar› sa¤l›yordu. Dolay›s›yla, sosyalist rejimlerin tasfiye edilmesi ve kapitalizme geçiﬂ, hem merkez kapitalist devletlere ve sermaye gruplar›na hem de sosyalist ülkelerdeki bürokratik-teknokratik
s›n›flara “ekonomik fayda” sa¤l›yordu. Yani sosyalizmin tasfiye edilip kapitalizme geçilmesi konusunda her iki kesim aras›nda bir “ç›kar uyuﬂmas›” mevcuttu.
Balkanlar’da sosyalizmden kapitalizme geçiﬂ (ekonomik dönüﬂüm) süreci, neoliberal politikalar üzerinden gerçekleﬂtirildi: Kapitalizmi dünya çap›nda yeniden yap›land›rmak ve böylece 1970-1982 krizini atlatmak amac›yla
merkez kapitalist devletler, IMF ve Dünya Bankas› taraf›ndan geliﬂtirilen ve
önerilen neoliberal politikalar, Balkanl› sosyalist ülkelerdeki bürokratik-teknokratik yönetici s›n›flar taraf›ndan kabul edildi ve uyguland›.
Yani Balkanlar’da yaﬂan›lan ekonomik dönüﬂüm (sosyalizmden kapitalizme geçiﬂ); merkez kapitalist devletler, IMF, Dünya Bankas› ile Balkanl› sosyalist ülkelerde iktidar› elinde bulunduran bürokratik-teknokratik yönetici s›n›flar aras›nda kurulan iﬂbirli¤i vas›tas›yla gerçekleﬂtirildi. Bu iﬂbirli¤i, sosyalizmin tasfiye edilip kapitalizme geçilmesi konusunda ortaya ç›kan “ç›kar
uyuﬂmas›”ndan kaynakland›. Kurulan iﬂbirli¤i, 1980-2000 döneminde neoliberal politikalar› uygulamaya sokarak Balkanlar’da (1) sosyalizmi tasfiye etti, (2) kapitalizmi yap›land›rd› ve (3) sosyalist ülkeleri / toplumlar› kapitalist
dünya ekonomi sistemine entegre etti.
Sonuç olarak; “1970-1982 krizi sonras›nda kapitalizmin yeniden yap›land›r›lmas› süreci” ve “Balkanlar’da ekonomik dönüﬂüm (sosyalizmden kapitalizme geçiﬂ) süreci” ayn› dönemde (1980-2000) gerçekleﬂti. Her iki süreç, neoliberal ekonomi politikalar› vas›tas›yla gerçekleﬂtirildi. Balkanlar’da ekono-
140 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
mik dönüﬂüm, kapitalist dünya ekonomi sisteminde 1970-1982 krizini aﬂmak
için gerçekleﬂtirilen yeniden yap›lanma sürecinin bir parças› oldu. Böylece;
kapitalist dünya ekonomi sisteminde 1970-1982 krizini aﬂmak için gerçekleﬂtirilen neoliberal yeniden yap›lanma süreci, 1980-2000 döneminde Balkanlar’da yaﬂan›lan ekonomik dönüﬂümün d›ﬂsal etkenini oluﬂturdu.
Notlar
1
Ayr›nt›l› bilgi için bkz.: Samir Amin, Kapitalizmin Hayaleti, Çev. Cengiz Algon, ‹stanbul, Sarmal Yay›nlar›, 1999, s. 17-24 ; Bernard Rosier, ‹ k t i s a d i K r i z K u r a m l a r ›,
Çev. Nurhan Yentürk, ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›, 1994, s. 19-28 ve Paul Zarembka,
“Sermaye Birikimi ve Kriz”, Çev. ﬁükrü Alpagut, K a p i t a l i z m e R e d d i y e : M a r k s i s t
B i r G i r i ﬂ, Ed. Alfredo Saad-Filho, ‹stanbul, Yordam Kitap, 2006, s. 243-254.
2
Fredrick Jameson, “Fiilen Varolan Marksizm Üzerine Beﬂ Tez”, Marksizm ve Postm o d e r n G ü n d e m, Ed. E. M. Wood, J. B. Foster, Ankara, Ütopya, 2000, s. 165.
3
Mehmet Türkay, “Devlet, Ulusal Kalk›nma ve Kapitalizmin Dinamikleri”, ‹ k t i s a t
Dergisi, Say› 404, ‹stanbul, ‹FMC, A¤ustos 2000, s. 8.
4
E. K. Hunt, ‹ktisadi Düﬂünce Ta r i h i, Ankara, Dost Kitabevi, 2005, s. 553-554.
5
Immanuel Wallerstein’e göre; kapitalist dünya ekonomi sistemi ilk ortaya ç›kt›¤› 16.
yüzy›ldan itibaren beraberinde “merkez – yar› çevre – çevre” iliﬂkisini ad›m ad›m geliﬂtirdi. Merkez kapitalist ülkelerin niteli¤ini güçlü kapitalist s›n›f, geliﬂmiﬂ sanayi, teknoloji yo¤un üretim, güçlü devlet ayg›t› ve güçlü iﬂçi s›n›f› belirlemektedir. Çevre kapitalist ülkelerde ise, merkez kapitalist ülkelere oranla zay›f kapitalist s›n›f, geri sanayi, emek yo¤un üretim, zay›f devlet ayg›t› ve zay›f iﬂçi s›n›f› mevcuttur. Bu iki grup
aras›nda yar› çevre kapitalist ülkeler yer al›r. Bu ülkeler merkez ve çevre aras›ndaki çeliﬂkilerin yumuﬂat›lmas› iﬂlevini görerek sistemin iﬂlemesine önemli katk› sa¤lar. Merkez ve çevre ülkeler aras›ndaki niteliksel farkl›l›klar› do¤uran temel etken, art›-de¤er
ve sermaye yo¤unlu¤unun merkezde daha çok, çevre ve yar› çevre ülkelerde daha az
olmas›d›r. (Bkz.: Immanuel Wallerstein, The Capitalist World-Economy, Cambridge,
Cambridge University Press, 1980, s. 1-25).
Samir Amin’e göre merkez kapitalist ülkeler, dünya ekonomisi üzerinde beﬂ tekeli ellerinde bulundururlar: (1) Teknolojik tekel; (2) dünya finans piyasalar›n›n finansal denetimi; (3) dünya do¤al kaynaklar›n›n kullan›m›; (4) medya ve iletiﬂim tekeli; (5) silah
sanayi ve kitlesel yok etme silahlar› üzerinde tekel. Bu beﬂ tekel sayesinde merkez kapitalist ülkeler, çevresel toplumlar üzerinde kontrol/egemenlik kurar ve çevreyi sömürür. Bu sömürü iliﬂkisi ise merkezi zenginleﬂtirir / güçlendirir, çevreyi ise yoksullaﬂt›r›r / zay›flat›r. (Bkz.: Amin, K ü reselleﬂme Ça¤›nda Kapitalizm, Çev. Vas›f Erenus, ‹stanbul, Sarmal Yay›nlar›, 1999, s. 16-18).
Merkez ve çevre kapitalist ülkeler aras›nda gerçekleﬂen bu sömürü iliﬂkisinin en a¤›r
maliyeti, Johan Galtung’a göre, çevre kapitalist ülkelerdeki iﬂçilerin ve köylülerin s›r-
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 141
t›na çöker. Yani kapitalist dünya ekonomi sisteminin en dibinde kalan, en fazla sömürülen ve bu nedenle de en fakir olan kesim çevresel toplumlar›n iﬂçileri ve köylüleridir.
Merkez kapitalist ülkelerdeki iﬂçiler ise, çevreden transfer edilen kaynaklardan / art›de¤erden pay alarak görece daha yüksek bir yaﬂam standard›na ulaﬂ›rlar. Ayr›ca Galtung’a göre, merkezdeki kapitalist s›n›f ile çevredeki kapitalist s›n›f aras›nda iﬂbirli¤i
kurulur. Bu iﬂbirli¤i, çevredeki kapitalist s›n›f›n iktidar›n› korur ve geliﬂtirir. (Bkz: Johan Galtung, “A Structural Theory of Imperialism”, (teksir halinde), s. 246-253).
Andre Gunder Frank’in analizine göre, merkez-çevre iliﬂkisi beraberinde “geliﬂmiﬂlikazgeliﬂmiﬂlik iliﬂkisi”ni üretir. Merkez geliﬂirken, çevrede “azgeliﬂmiﬂlik geliﬂir”. Öyleyse geliﬂmiﬂlik-azgeliﬂmiﬂlik iliﬂkisi, kapitalist dünya ekonomi sisteminin bir ürünüdür. Bunu do¤uran mekanizma, merkezden çevreye do¤ru kapitalizmin yay›lmas› ve
çevreden merkeze do¤ru art›-de¤er aktar›m›d›r. Dolay›s›yla, merkez kapitalist ülkeler
“geliﬂmiﬂ ülkeler”, çevre kapitalist ülkeler ise “azgeliﬂmiﬂ veya geliﬂmekte olan ülkeler” olarak karﬂ›m›za ç›kmaktad›r. Azgeliﬂmiﬂ / geliﬂmekte olan çevre ülkeler, geliﬂmiﬂ
merkez ülkeler ile ekonomik iliﬂkiler kurdukça hem ekonomik hem de politik anlamda
ba¤›ml› duruma gelmektedirler. (Bkz.: Andre Gunder Frank, “The Development of Underdevelopment”, (teksir halinde), s. 107-115)
6
Jacques Adda, E k o n o m i n i n K ü reselleﬂmesi, Çev. Can Belge, ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›, s. 85.
7
Paul Sweezy, “Finans Kapitalin Yükseliﬂiyle Güç Oda¤› Yer De¤iﬂtirdi”, ‹ k t i s a t D e rgisi, Say› 396, ‹stanbul, ‹FMC, Aral›k 1999, s. 80.
8
Fordizm hakk›nda bkz.: Gencay ﬁaylan, P o s t m o d e r n i z m, Ankara, ‹mge Kitabevi,
2006, s. 138-146 ; Tülay Ar›n, “Kapitalist Düzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz (I): Geliﬂmiﬂ Kapitalizm”, 11. Tez, Say› 1, ‹stanbul, Uluslararas› Yay›nc›l›k, 1985, s. 122-130
ve Rhys Jenkins, “Sanayileﬂme ve Dünya Ekonomisi”, K a l k › n m a ‹ k t i s a d › : Yükseliﬂi ve Gerileyiﬂi, Ed. Fikret ﬁenses, ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›, 1996, s. 231-234.
9
“Alt-Fordizm” hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz.: Ar›n, “Kapitalist Düzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz (II): Azgeliﬂmiﬂ Kapitalizm ve Türkiye”, 11. Tez, Say› 3, ‹stanbul,
Uluslararas› Yay›nc›l›k, 1986, s. 96-98 ; Hubert Schmitz, “Azgeliﬂmiﬂ Ülkelerde Sanayileﬂme Stratejileri”, K a l k › n m a ‹ k t i s a d › : Yükseliﬂi ve Gerileyiﬂi, Ed. Fikret ﬁenses, ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›, 1996, s. 255-267 ve Alain Lipietz, “Monetarizm ve Üçüncü
Dünya Sanayileﬂmesi”, Çev. N. Eriﬂo¤lu, Can Oka, Uluslararas›laﬂma, Avrupa Solu
ve Sovyet Dosyas›, Ed. Rag›p Zarakolu, ‹stanbul, Alan Yay›nc›l›k, 1987, s. 34-43.
10
Bkz.: Fritz Scharpf, “Globalization and the Political Economy of Capitalist Democracies”, The Global Tr a n s f o r m a t i o n s R e a d e r : A n I n t roduction to the Globalization
Debate, Ed. David Held, Anthony McGrew, Cambridge, Polity Press, 2003, s. 370-374
; Ernest Mandel, M a r k s i s t E k o n o m i K u r a m › n a G i r i ﬂ, Çev. Ali Ünal, ‹stanbul, Toplumsal Dönüﬂüm Yay›nlar›, 1998, s. 83 ve Amin, K ü reselleﬂme..., s. 128-129, 152.
11
Milovan Djilas, Eksik Kalm›ﬂ Bir Cemiyet, Çev. Necdet Bingöl, ‹stanbul, Milli E¤itim Bas›mevi, 1975, s. 168 ve Amin, K ü reselleﬂme..., s. 55.
12
ﬁaylan, a. g. e., s. 145.
142 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
13
Mandel, a. g. e., s. 76-79.
14
Frank, “Kriz ‹ktisad› ve ‹ktisad›n Krizi”, Ekonomik Kriz ve Azgeliﬂmiﬂ Ülkeler,
Ed. N. Saraço¤lu, ‹stanbul, Yaz›n Yay›nc›l›k, 1995, s. 8.
15
Rosier, a. g. e., s. 58.
16
Jacques Gouverneur, K a p i t a l i s t E k o n o m i n i n Temelleri, Çev. Fikret Baﬂkaya, Ankara, ‹mge Kitabevi, 2007, s. 252-261 ; Kemali Saybaﬂ›l›, ‹ktisat, Siyaset, Devlet ve
T ü r k i y e, ‹stanbul, Ba¤lam Yay›nc›l›k, 1992, s. 63-71 ve Ar›n, “Kapitalist Düzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz (I): ..., s. 131-135.
17
Avrupa Ekonomi Toplulu¤u, Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaﬂmas›, Asya Pasifik ‹ﬂbirli¤i, Güneydo¤u Asya Ülkeleri Birli¤i, Do¤u ve Güney Afrika Ortak Pazar›,
Güney Afrika Gümrük Birli¤i, vb.
18
Art›-de¤er, karﬂ›l›¤› ödenmemiﬂ emek-gücüdür. (Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt,
Çev. Alaattin Bilgi, Ankara, Sol Yay›nlar›, 1986, s. 546, 635-636 ve Mandel, a. g. e.,
s. 12). Art›-de¤er oran›, “art›-de¤er / de¤iﬂen sermaye” ﬂeklinde hesaplan›r ve eme¤in
“sömürü oran›”n› verir. Kar oran› ise, “art›-de¤er / (de¤iﬂen sermaye + de¤iﬂmeyen sermaye)” olarak hesaplan›r. De¤iﬂen sermaye, emek-gücü sat›n almak için harcanan (iﬂçilere ücret olarak verilen) sermaye bölümüdür. De¤iﬂmeyen sermaye ise, üretim araçlar›n› / girdilerini (makine, hammadde, vb.) sat›n almak için harcanan sermaye bölümüdür. (Bkz.: Marx, Kapital, Üçüncü Cilt, Çev. Alaattin Bilgi, Ankara, Sol Yay›nlar›,
1990, s. 43-49).
De¤iﬂmeyen ve de¤iﬂen sermaye ö¤elerinde gerçekleﬂen art›ﬂ kar oran›n› düﬂürür. Bu
da sermaye birikimini azalt›r, yavaﬂlat›r ve hatta durdurabilir. Kar oran›nda gerçekleﬂen düﬂüﬂ ayn› zamanda kapitalistler aras›nda rekabeti ﬂiddetlendirir. ﬁiddetlenen rekabet ortam› ise küçük/zay›f kapitalistleri iflasa sürükleyerek iﬂçi/iﬂsiz durumuna getirir.
(Gülten Kazgan, ‹ktisadi Düﬂünce veya Politik ‹ktisad›n Evrimi, ‹stanbul, Remzi
Kitabevi, 2006, s. 321).
Fakat kar oran›n›n düﬂme e¤ilimini yavaﬂlatman›n / durdurman›n ve böylece sermaye
birikimini devam ettirmenin, hatta daha da h›zland›rman›n/artt›rman›n yöntemleri de
mevcuttur kapitalist sistem içinde: (1) Art›-de¤erin artt›r›lmas›. Bu, ya çal›ﬂma süresini artt›r›lmas› (mutlak art›-de¤er art›r›m›) yoluyla, ya da ayn› çal›ﬂma süresi içinde
emek yo¤unlu¤unun/verimlili¤inin artt›r›lmas› (nispi art›-de¤er art›r›m›) yoluyla gerçekleﬂtirilebilir. Her iki yöntem, sonuç olarak eme¤in sömürü oran›n›n artt›r›lmas› anlam›na gelir. (2) Ücretlerin düﬂmesi/düﬂürülmesi. (3) De¤iﬂmeyen sermaye ö¤elerinin
ucuzlamas›. (4) Kar oran›n›n daha yüksek oldu¤u yeni iﬂ kollar› açmak, yeni ürünler
üretmek ve yeni piyasalar bulmak. (5) D›ﬂ ticaret yoluyla daha ucuz de¤iﬂmeyen ve de¤iﬂen sermaye ö¤elerine ulaﬂmak. (Bkz.: Marx, Kapital, Üçüncü Cilt, s. 206-213.)
19
Yüksel Ülgen, “1970 Sonras› Türkiye’sinde Enflasyon”, ‹ktisat Dergisi, Say› 396,
‹stanbul, ‹FMC, Aral›k 1999, s. 6.
20
Ronald H. Linden, “The Impact of Interdependence: Yugoslavia and International
Change”, Comparative Politics, Vol. 18, No. 2, the City University of New York, January 1986, s. 212, (Çevrimiçi) http://links.jstor.org/sici?sici=0010-
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 143
4159%28198601%2918%3A2%3C211%3ATIOIYA%3E2.0.CO%3B2-N, 6 ﬁubat 2008.
21
Kazgan, K ü reselleﬂme ve Yeni Ekonomik Düzen, ‹stanbul, Alt›n Kitaplar›, 1997, s.
77-79 ; Heather D. Gibson, Euclid Tsakalatos, “Uluslararas› Borç Krizi: Nedenler, Sonuçlar ve Çözümler”, K a l k › n m a ‹ k t i s a d › : Yükseliﬂi ve Gerileyiﬂi, Ed. Fikret ﬁenses,
‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›, 1996, s. 182-183 ; Mandel, “A¤›rlaﬂan Mali Krize Eﬂlik
Eden Canlanma”, Ekonomik Kriz ve Azgeliﬂmiﬂ Ülkeler, Ed. N. Saraço¤lu, ‹stanbul,
Yaz›n Yay›nc›l›k, 1995, s. 96-99 ve Wallerstein, L i b e r a l i z m d e n S o n r a, Çev. Erol Öz,
‹stanbul, Metis Yay›nlar›, 2003, s. 24, 59-61.
22
Ayr›nt›l› bilgi için bkz.: Pascal Arnaud, Üçüncü Dünyan›n Borçlanmas›, Çev. Fikret Baﬂkaya, ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›, 1995, s. 63-81 ve John Weeks, “Geliﬂmekte
Olan Ülke Borçlar› ve Küreselleﬂme”, Çev. Hasan Bö¤ün, Kapitalizme Reddiye:
M a r k s i s t B i r G i r i ﬂ, Ed. Alfredo Saad-Filho, ‹stanbul, Yordam Kitap, 2006, s. 214-225.
23
ﬁaylan, a. g. e., s. 137.
24
Bkz.: Andrew Heywood, Siyasi ‹deolojiler, Ankara, Adres Yay›nlar›, 2007, s. 67-70
; Aytekin Y›lmaz, Ça¤daﬂ Siyasal A k › m l a r, Ankara, Vadi Yay›nlar›, 2001, s. 43-46 ;
Bernard Guerrien, Neo-Klasik ‹ktisat, Çev. Ertu¤rul Tokdemir, ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›, 1999, s. 7-12 ve Ömer Çaha, Siyasi Düﬂüncelere Giriﬂ, ‹stanbul, Dem, 2008,
s. 126-132.
25
Ayr›nt›l› bilgi için bkz.: E. K. Hunt, a. g. e., s. 555-582 ; Kazgan, ‹ktisadi..., ‹stanbul, Remzi Kitabevi, 2006, s. 114-175 ve Elmar Altvater, “Neoliberal Karﬂ›devrimin
Hiç de Gizli Olmayan Çekicili¤i”, Çev. Nail Satl›gan, ‹ktisat Dergisi, Say› 396, ‹stanbul, ‹FMC, Aral›k 1999, s. 44-54.
26
1987 y›l›nda 15 sosyalist ülkenin toplam nüfusu 1.604.456.000, toplam yüzölçümü
ise 36.143.042 km kare idi. (Hesaplama ﬂu kayna¤a dayan›larak yap›ld›: A n a B r i t a n nica 1988 Dünya Almana¤›, ‹stanbul, Ana Yay›nc›l›k A.ﬁ., 1988). Yani 1987 y›l›nda
nüfus bak›m›ndan yaklaﬂ›k 1,6 milyar insan, mekânsal bak›mdan da yaklaﬂ›k 36 milyon km karelik alan kapitalizmin d›ﬂ›nda, yani “sermaye birikim alan›”n›n d›ﬂ›nda yer
almaktayd›.
27
Wallerstein, Ta r i h s e l K a p i t a l i z m, Çev. Necmiye Alpay, ‹stanbul, Metis Yay›nlar›,
2006, s. 35.
28
Michel Chossudovsky, Yo k s u l l u ¤ u n K ü reselleﬂmesi: IMF ve Dünya Bankas› Ref o r m l a r › n › n ‹ ç y ü z ü, Çev. Neﬂenur Domaniç, ‹stanbul, Çiviyaz›lar›, 1999, s. 295.
29
Chossudovsky, a. g. e., s. 295.
30
Aktaran Sungur Savran, Avrasya Savaﬂlar›: Körfez’den Afganistan’a Yeni Dünya
D ü z e n i n i n K u r u l u ﬂ u, ‹stanbul, Belge Yay›nlar›, 2001, s. 128.
31
Robert Brenner, “Dünya Ekonomisinde H›zl› Büyüme ve Kriz E¤ilimleri”, Çev. Nail Satl›gan, ‹ktisat Dergisi, Say› 206, ‹stanbul, ‹FMC, Ekim 2000, s. 59.
32
Mandel, “A¤›rlaﬂan...”, s. 105. Al›nt› içinde yer alan parantezler bana aittir.
33
Amin, Kapitalizmin..., s. 9.
34
Bkz.: Ar›n, “Uluslararas› Para Fonu, Dünya Bankas› ve BM’nin Kalk›nma Stratejile-
144 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
ri”, 1993-1994 Petrol-‹ﬂ Y›ll›¤›, ‹stanbul, Petrol-‹ﬂ Yay›nlar›, 1995, s. 547-551 ve
Korkut Boratav, “Yap›sal Uyum ve Bölüﬂüm: Uluslararas› Bir Bilanço”, T ü r k - ‹ ﬂ Y›ll›¤›, Cilt 2, Ankara, 1997, s. 31-45.
35
Susan George, “Küreselleﬂme, ‹ktidar ve Sendikalar›n Rolü”, ‹ktisat Dergisi, Say›
369, ‹stanbul, ‹FMC, Temmuz 1997, s. 12-13.
36
Nurcan Özkaplan, “Yap›sal Uyum Politikalar› ve ‹ﬂgücü Piyasas›”, ‹ktisat Dergisi,
Say› 405, ‹stanbul, ‹FMC, Eylül 2000, s. 34.
37
George, a. g. e., s. 14.
38
Enver Hoca’n›n ölümünden sonra yaﬂan›lan politik de¤iﬂim hakk›nda daha fazla bilgi için bkz.: Amy Knight, “Government and Politics”, A l b a n i a : A C o u n t r y S t u d y, Ed.
Raymond Zickel, Walter R. Iwaskiw, Washington, Federal Research Division Library
of Congress, 1994, s. 174-191.
39
Faruk Sönmezo¤lu, U l u s l a r a r a s › ‹ l i ﬂ k i l e r Sözlü¤ü, ‹stanbul, Der Yay›nlar›, 2005, s.
51-52.
40
Arnavutluk ekonomisinde uygulanan reformlar ve sosyalimden kapitalizme geçiﬂ süreci hakk›nda daha fazla bilgi için bkz.: Charles Sudetic, “The Economy”, A l b a n i a : A
C o u n t r y S t u d y, Ed. Raymond Zickel, Walter R. Iwaskiw, Washington, Federal Research Division Library of Congress, 1994, s. 118-166.
41
ﬁule Kut, B a l k a n l a r ’da Kimlik ve Egemenlik, ‹stanbul, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi
Yay›nlar›, 2005, s. 114-119.
42
Bulgaristan’da yaﬂan›lan politik de¤iﬂim hakk›nda daha fazla bilgi için bkz.: Vesselin Dimitrov, B u l g a r i a : The Uneven Tr a n s i t i o n, London, Routledge, 2001, s. 35-59
;
Andrei Pantev, “Historical Road of the Third Bulgarian State”, Bulgaria in a T ime of Chan ge: Economic and Political Dimensions, Ed. Iliana Zloch-Christy, Aldershot, Ashgate Publishing, 1996, s. 18-22 ve Alexander Andreev, “The Political Change and Political Parties ”, Bulgaria in a T ime of Change:... s. 26-40.
43
Bulgaristan’da 1990’l› y›llarda gerçekleﬂen kapitalizme geçiﬂ süreci hakk›nda bkz.:
Dimitrov, a. g. e., s. 69-88 ; Cengiz Ersun, Tezer Palac›o¤lu, B u l g a r i s t a n Ü l k e P rofi li, ‹stanbul, ‹stanbul Ticaret Odas› Yay›nlar›, 1998, s. 51-64, 89-110 ; Mitko Dimitrov,
“Privatization: Its Goals, Progress to Date and Prospects”, Bulgaria in a T ime of
Change: Economic and Political Dimensions, Ed. Iliana Zloch-Christy, Aldershot,
Ashgate Publishing, 1996, s. 109-117 ve Daniela Bobeva, Alexander Bozhkov, “Foreign Investment in the Bulgarian Economy”, Bulgaria in a T ime of Change:..., s.
119-131.
44
Bruno S. Sergi, Qerim R. Qerimi, The Political Economy of Southeast Europe
f rom 1990 to the Present, New York, Continuum, 2008, s. 29.
45
Milada Anna Vachudova, E u rope Undivided: Democracy, L e v e r a g e a n d I n t e g r ation A f t e r C o m m u n i s m, Oxford, Oxford University Press, 2008, s. 190.
46
Sergi, v.d., a. g. e., s. 37.
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 145
47
Romanya’da politik alanda yaﬂan›lan de¤iﬂim ve darbe süreci hakk›nda bkz.: Vlad
Georgescu, T h e R o m a n i a n s : A H i s t o r y, London, I. B. Tauris & Co. Ltd. Publishers,
1991, s. 279-297 ve Peter Siani-Davies, “The Revolution after the Revolution”, PostC o m m u n i s t R o m a n i a : C o m i n g t o Terms with Tr a n s i t i o n, Ed. Duncan Light, David
Phinnemore, New York, Palgrave Publishers, 2001, s. 15-30.
48
Bkz.: Alan Smith, “The Transition to a Market Economy in Romania and the Competitiveness of Exports”, Post-Communist Romania: Coming to Terms with Tr a n sition, Ed. Duncan Light, David Phinnemore, New York, Palgrave Publishers, 2001, s.
129-136 ; Ioan Ianoﬂ, “Economic Transition and Urban Industrial Employment in
Post-Communist Romania”, Post-Communist Romania:..., s. 192-201 ; Daniela
Dumbraveanu, “The Challenge of Privatization: the Tourist Accommodation Industry
in Transition”, Post-Communist Romania:..., s. 211-214 ve Milica Zarkovic Bookman, Economic Decline and Nationalism In T h e B a l k a n s, New York, St. Martins
Press, 1994, s. 93-94.
49
Sergi, v.d., a. g. e., s. 29.
50
Vachudova, a. g. e., s. 190.
51
Will Bartlett, “Foreign Trade and Stabilization Policy in a Self-Manged Economy:
Yugoslavia in the 1980s”, Yugoslavia in Tr a n s i t i o n : C h o i c e s a n d C o n s t r a i n t s, Ed.
John B. Allcock, John J. Horton, Marko Milivojevic, New York, Berg Publishers, 1992,
s. 242 ve Peter T. Knight, Economic Reforms in Socialist Countries: T h e E x p e r i n ces of China, Hungary, R o m a n i a a n d Yugoslavia, Washington, World Bank Staff
Working Press, 1983, s. 95.
52
Susan L. Woodward, Socialist Unemployment: The Political Economy of Yugoslavia, 1945-1990, Princeton, Princeton University Press, 1995, s. 349.
53
Raif Dizdarevic, O d S m r t i T ita Do Smrti Jugoslavije, Sarajevo, OKO, 1999, s. 98.
54
Linden, a. g. e., s. 225.
55
Janez Prasnikar, Zivko Pregl, “Economic Development in Yugoslavia in 1990 and
Prospects for the Future”, The American Economic Review, Vol. 81, No. 2, American Economic Association, May 1991, s. 191, (Çevrimiçi)http://links.jstor.org/sici?sici=00028282%28199105%2981%3A2%3C191%3AEDIYI1%3E2.0.CO%3B2-%23,
6 ﬁubat 2008.
56
P. T. Knight, a. g. e., s. 97-98.
57
Olag Memedovic O n t h e T h e o r y a n d M e a s u rement of Comparative A d v a n t a g e :
An Empirical Analysis of Yugoslav Tr a d e, Amsterdam, Thesis Publishers, 1994, s.
210-211.
58
Joze Mencinger, “From a Capitalist to a Capitalist Economy”, Yugoslavia In Tu rmoil: A f t e r Self-management?, Ed. James Simmie, Joze Dekleva, London, Pinter
Publishers, 1991, s. 80.
59
Bartlett, a. g. e., s. 244.
60
Plestina, Dijana: “From Democratic Centralism to Decentralized Democracy: Trials
and Tribulations of Yugoslavia’s Democracy”, Yugoslavia in Tr a n s i t i o n : C h o i c e s a n d
146 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
C o n s t r a i n s, Ed. John B. Allcock, John J. Horton, Marko Milivojevic, New York, Berg
Publishers, 1992, s. 154.
61
Chossudovsky, a. g. e., s. 299.
62
Bkz.: Martin Schrenk, Cyrus Ardalan, Nawal A. El Tatawy, Yugoslavia: Self-mana gement Socialism and Challenges of Development, Baltimore and London, the Johns
Hopkins University Press, 1979, s. 49-65 ve P. T. Knight, a. g. e., s. 90-92.
63
Mencinger, a. g. e., s. 81.
64
Mencinger, “Costs and Benefits of Secession”, Making a New Nation: T h e F o r m ation of Slovenia, Ed. Dancia Fink-Hafner, John R. Robbins, Aldershot, Dartmouth
Publishing, 1997, s. 205.
65
Federal Baﬂbakanl›k makam› için Markovic’in iki önemli rakibi S›rbistan Komünistler Birli¤i Baﬂkan› Slobadan Milosevic ve Slovenya Komünistler Birli¤i Baﬂkan› Milan
Kucan idi. Bu çetin yar›ﬂ›n sonucunda Federal Meclis, H›rvat Markovic’i seçti ve kendisini Federal Hükümeti kurmakla görevlendirdi. (Bkz: Dizdarevic, a. g. e., s. 321-325).
66
Nijaz Durakovic, P rokletstvo Muslimana, Sarajevo, 1993, s. 180-181.
67
Catherine Samary, P a r ç a l a n a n Yugoslavya: Bosna’da Etnik Savaﬂ, Çev. Bülent Tanatar, ‹stanbul, Yaz›n Yay›nc›l›k, 1995, s. 51, 66 ve Mihailo Crnobrnja, The Yugos l a v D r a m a, London, I. B. Tauris Publishers, 1996, s. 141.
68
Christopher Bennett, Yugoslavia’s Bloody Collapse: Causes, Course and Consequences, London, Hurst & Company, 1994, s.119-120.
69
Chossudovsky, a. g. e., s. 296.
70
Plestina, a. g. e., s.162.
71
Samary, a. g. e., s. 70. Al›nt› içinde yer alan parantez bana aittir.
72
Chossudovsky, a. g. e., s. 296.
73
Bkz.: Zivko Pregl, “Programme of Reforms in Yugoslavia”, Yugoslavia In Tu r m o il: A f t e r Self-management, Ed. James Simmie, Joze Dekleva, London, Pinter Publishers, 1991, s. XII-XV ; Robin Alison Remington, “The Federal Dilemma in Yugoslavia”, E a s t e r n E u rope: Transformation and Revolution, 1945-1991, Ed. Lyman H.
Legters, Lexington, D. C. Heath and Company, 1992, s. 557-558 ; John R. Lampe,
Yugoslavia as History: Twice T h e re was a Country, Cambridge, Cambridge University Press, 1995, s. 347-348 ve Prasnikar, v.d., a. g. e., s. 192-194.
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 147
Kaynakça
Adda, Jacques: E k o n o m i n i n K ü reselleﬂmesi, Çev. Can Belge, ‹stanbul,
‹letiﬂim Yay›nlar›, 2003.
Altvater, Elmar: “Neoliberal Karﬂ›devrimin Hiç de Gizli Olmayan Çekicili¤i”, Çev. Nail Satl›gan, ‹ktisat Dergisi, Say› 396, ‹stanbul, ‹FMC, Aral›k
1999, s. 44-54.
Amin, Samir: Kapitalizmin Hayaleti, Çev. Cengiz Algon, ‹stanbul, Sarmal Yay›nlar›, 1999.
Amin, Samir: K ü reselleﬂme Ça¤›nda Kapitalizm, Çev. Vas›f Erenus, ‹stanbul, Sarmal Yay›nlar›, 1999.
AnaBritannica 1988 Dünya Almana¤›, ‹stanbul, Ana Yay›nc›l›k A.ﬁ., 1988.
Andreev, Alexander: “The Political Change and Political Parties ”, Bul g a r i a i n a T ime of Change: Economic and Political Dimensions, Ed. Iliana
Zloch-Christy, Aldershot, Ashgate Publishing, 1996, s. 25-43.
Ar›n, Tülay: “Kapitalist Düzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz (I): Geliﬂmiﬂ
Kapitalizm”, 11. Tez, Say› 1, ‹stanbul, Uluslararas› Yay›nc›l›k, 1985, s. 104138.
Ar›n, Tülay: “Kapitalist Düzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz (II): Azgeliﬂmiﬂ Kapitalizm ve Türkiye”, 11. Tez, Say› 3, ‹stanbul, Uluslararas› Yay›nc›l›k, 1986, s. 86-125.
Ar›n, Tülay: “Uluslararas› Para Fonu, Dünya Bankas› ve BM’nin Kalk›nma Stratejileri”, 1993-1994 Petrol-‹ﬂ Y›ll›¤›, ‹stanbul, Petrol-‹ﬂ Yay›nlar›,
1995, s. 544-558.
Arnaud, Pascal: Üçüncü Dünyan›n Borçlanmas›, Çev. Fikret Baﬂkaya,
‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›, 1995.
Bartlett, Will: “Foreign Trade and Stabilization Policy in a Self-Manged
Economy: Yugoslavia in the 1980s”, Yugoslavia in Tr a n s i t i o n : C h o i c e s a n d
C o n s t r a i n t s, Ed. John B. Allcock, John J. Horton, Marko Milivojevic, New
York, Berg Publishers, 1992, s. 238-263.
Bennett, Christopher: Yugoslavia’s Bloody Collapse: Causes, Course
and Consequences, London, Hurst&Company, 1994.
Bobeva, Daniela, Bozhkov, Alexander: “Foreign Investment in the Bulgarian Economy”, Bulgaria in a T ime of Change: Economic and Political
148 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
Dimensions, Ed. Iliana Zloch-Christy, Aldershot, Ashgate Publishing, 1996, s.
119-131.
Bookman, Milica Zarkovic: Economic Decline and Nationalism In T h e
B a l k a n s, New York, St. Martins Press, 1994.
Boratav, Korkut: “Yap›sal Uyum ve Bölüﬂüm: Uluslararas› Bir Bilanço”,
T ü r k - ‹ ﬂ Y›ll›¤›, Cilt 2, Ankara, 1997, s. 31-45.
Brenner, Robert: “Dünya Ekonomisinde H›zl› Büyüme ve Kriz E¤ilimleri”,
Çev. Nail Satl›gan, ‹ktisat Dergisi, Say› 206, ‹stanbul, ‹FMC, Ekim 2000, s. 55-64.
Chossudovsky, Michel: Yo k s u l l u ¤ u n K ü reselleﬂmesi: IMF ve Dünya
B a n k a s › R e f o r m l a r › n › n ‹ ç y ü z ü, Çev. Neﬂenur Domaniç, ‹stanbul, Çiviyaz›lar›, 1999.
Crnobrnja, Mihailo: The Yugoslav Drama, London, I. B. Tauris Publishers, 1996.
Çaha, Ömer: Siyasi Düﬂüncelere Giriﬂ, ‹stanbul, Dem, 2008.
Djilas, Milovan: Eksik Kalm›ﬂ Bir Cemiyet, Çev. Necdet Bingöl, ‹stanbul, Milli E¤itim Bas›mevi, 1975.
Dimitrov, Mitko: “Privatization: Its Goals, Progress to Date and Prospects”, Bulgaria in a T ime of Change: Economic and Political Dimensions,
Ed. Iliana Zloch-Christy, Aldershot, Ashgate Publishing, 1996, s. 107-118.
Dimitrov, Vesselin: B u l g a r i a : The Uneven Tr a n s i t i o n, London, Routledge, 2001.
Dizdarevic, Raif: Od Smrti Tita Do Smrti Jugoslavije, Sarajevo, OKO, 1999.
Dumbraveanu, Daniela: “The Challenge of Privatization: the Tourist Accommodation Industry in Transition”, P o s t - C o m m u n i s t R o m a n i a : C o m i n g
to Terms with Tr a n s i t i o n, Ed. Duncan Light, David Phinnemore, New York,
Palgrave Publishers, 2001, s. 207-223.
Durakovic, Nijaz: P rokletstvo Muslimana, Sarajevo, 1993.
Ersun, Cengiz, Palac›o¤lu, Tezer: B u l g a r i s t a n Ü l k e P rofili, ‹stanbul, ‹stanbul Ticaret Odas› Yay›nlar›, 1998.
Frank, Andre Gunder: “Kriz ‹ktisad› ve ‹ktisad›n Krizi”, Ekonomik Kriz ve
Azgeliﬂmiﬂ Ülkeler, Ed. N. Saraço¤lu, ‹stanbul, Yaz›n Yay›nc›l›k, 1995, s. 7-48.
Frank, Andre Gunder: “The Development of Underdevelopment”, (teksir
halinde), s. 107-118.
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 149
Galtung, Johan: “A Structural Theory of Imperialism”, (teksir halinde), s.
246-254.
George, Susan: “Küreselleﬂme, ‹ktidar ve Sendikalar›n Rolü”, ‹ k t i s a t
Dergisi, Say› 369, ‹stanbul, ‹FMC, Temmuz 1997, s. 12-16.
Georgescu, Vlad: T h e R o m a n i a n s : A H i s t o r y, London, I. B. Tauris &
Co. Ltd. Publishers, 1991.
Gibson, Heather D., Tsakalatos, Euclid: “Uluslararas› Borç Krizi: Nedenler, Sonuçlar ve Çözümler”, K a l k › n m a ‹ k t i s a d › : Yükseliﬂi ve Gerileyiﬂi, Ed.
Fikret ﬁenses, ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›, 1996, s. 173-210.
Gouverneur, Jacques: K a p it a l i s t E k o n o m i n i n Temelleri, Çev. Fikret
Baﬂkaya, Ankara, ‹mge Kitabevi, 2007.
Guerrien, Bernard: Neo-Klasik ‹ktisat, Çev. Ertu¤rul Tokdemir, ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›, 1999.
Heywood, Andrew: Siyasi ‹deolojiler, Ankara, Adres Yay›nlar›, 2007.
Hunt, E. K.: ‹ktisadi Düﬂünce Ta r i h i, Ankara, Dost Kitabevi, 2005.
Ianoﬂ, Ioan: “Economic Transition and Urban Industrial Employment in
Post-Communist Romania”, Post-Communist Romania: Coming to Te r m s
with Tr a n s i t i o n, Ed. Duncan Light, David Phinnemore, New York, Palgrave
Publishers, 2001, s. 191-206.
Jameson, Fredrick: “Fiilen Varolan Marksizm Üzerine Beﬂ Tez”, M a r k sizm ve Postmodern Gündem, Ed. E. M. Wood, J. B. Foster, Ankara, Ütopya, 2000, s. 164-175.
Jenkins, Rhys: “Sanayileﬂme ve Dünya Ekonomisi”, K a l k › n m a ‹ k t i s a d › :
Yükseliﬂi ve Gerileyiﬂi, Ed. Fikret ﬁenses, ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›, 1996,
s. 211-253.
Kazgan, Gülten: ‹ktisadi Düﬂünce veya Politik ‹ktisad›n Evrimi, ‹stanbul, Remzi Kitabevi, 2006.
Kazgan, Gülten: K ü reselleﬂme ve Yeni Ekonomik Düzen, ‹stanbul, Alt›n Kitaplar›, 1997.
Knight, Amy: “Government and Politics”, A l b a n i a : A C o u n t r y S t u d y,
Ed. Raymond Zickel, Walter R. Iwaskiw, Washington, Federal Research Division Library of Congress, 1994, s. 169-200.
Knight, Peter T.: Economic Reforms in Socialist Countries: The Expe -
150 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
r i n c e s o f C h i n a , H u n g a r y, R o m a n i a a n d Yugoslavia, Washington, World
Bank Staff Working Press, 1983.
Kut, ﬁule: B a l k a n l a r ’da Kimlik ve Egemenlik, ‹stanbul, ‹stanbul Bilgi
Üniversitesi Yay›nlar›, 2005.
Lampe, John R.: Yugoslavia as History: Twice T h e re was a Country,
Cambridge, Cambridge University Press, 1995.
Linden, Ronald H.: “The Impact of Interdependence: Yugoslavia and International Change”, Comparative Politics, Vol. 18, No. 2, the City University of New York, January 1986, s. 211-234, (Çevrimiçi)
http://links.jstor.org/sici?sici=0010-4159%28198601%2918%3A2%3C
211%3ATIOIYA%3E2.0.CO%3B2-N, 6 ﬁubat 2008.
Lipietz, Alain: “Monetarizm ve Üçüncü Dünya Sanayileﬂmesi”, Çev. N.
Eriﬂo¤lu, Can Oka, U l u s l a r a r a s › l a ﬂ m a , Avrupa Solu ve Sovyet Dosyas›, Ed.
Rag›p Zarakolu, ‹stanbul, Alan Yay›nc›l›k, 1987, s. 33-51.
Mandel, Ernest: “A¤›rlaﬂan Mali Krize Eﬂlik Eden Canlanma”, E k o n o mik Kriz ve Azgeliﬂmiﬂ Ülkeler, Ed. N. Saraço¤lu, ‹stanbul, Yaz›n Yay›nc›l›k, 1995, s. 87-105.
Mandel, Ernest: M a r k s i s t E k o n o m i K u r a m › n a G i r i ﬂ, Çev. Ali Ünal, ‹stanbul, Toplumsal Dönüﬂüm Yay›nlar›, 1998.
Marx, Karl: Kapital, Birinci Cilt, Çev. Alaattin Bilgi, Ankara, Sol Yay›nlar›, 1986.
Marx, Karl: Kapital, Üçüncü Cilt, Çev. Alaattin Bilgi, Ankara, Sol Yay›nlar›, 1990.
Memedovic, Olga: O n t h e T h e o r y a n d M e a s u re m e n t o f C o m p a r a t i v e
A d v a n t a g e : An Empirical Analysis of Yugoslav Tr a d e, Amsterdam, Thesis
Publishers, 1994.
Mencinger, Joze: “Costs and Benefits of Secession”, Making a New Na tion: The Formation of Slovenia, Ed. Dancia Fink-Hafner, John R. Robbins,
Aldershot, Dartmouth Publishing, 1997, s. 204-215.
Mencinger, Joze: “From a Capitalist to a Capitalist Economy”, Yugosla via In Tu r m o i l : A f t e r Self-management?, Ed. James Simmie, Joze Dekleva,
London, Pinter Publishers, 1991, s. 71-86.
Özkaplan, Nurcan: “Yap›sal Uyum Politikalar› ve ‹ﬂgücü Piyasas›”, ‹ k t i sat Dergisi, Say› 405, ‹stanbul, ‹FMC, Eylül 2000, s. 34-36.
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 151
Pantev, Andrei: “Historical Road of the Third Bulgarian State”, B u l g a r i a in a T ime of Change: Economic and Political Dimensions, Ed. Iliana
Zloch-Christy, Aldershot, Ashgate Publishing, 1996, s. 7-22.
Plestina, Dijana: “From Democratic Centralism to Decentralized Democracy: Trials and Tribulations of Yugoslavia’s Democracy”, Yugoslavia in
Tr a n s i t i o n : C ho i c e s a n d C o n s t r a i n s, Ed. John B. Allcock, John J. Horton,
Marko Milivojevic, New York, Berg Publishers, 1992, s. 125-169.
Prasnikar, Janez, Pregl, Zivko: “Economic Development in Yugoslavia
in 1990 and Prospects for the Future”, The American Economic Review,
Vol. 81, No. 2, American Economic Association, May 1991, s. 191 - 195,
(Çevrimiçi) http://links.jstor.org/sici?sici=0002-8282%2
8199105%2981%3A2%3C191%3AEDIYI1%3E2.0.CO%3B2-%23, 6 ﬁubat
2008.
Pregl, Zivko: “Programme of Reforms in Yugoslavia”, Yugoslavia In
Tu r m o i l : A f t e r Self-management, Ed. James Simmie, Joze Dekleva, London, Pinter Publishers, 1991, s. XI-XVI.
Remington, Robin Alison: “The Federal Dilemma in Yugoslavia”, E a s t e r n E u rope: Transformation and Revolution, 1945-1991, Ed. Lyman H.
Legters, Lexington, D. C. Heath and Company, 1992, s. 553-561.
Rosier, Bernard: ‹ k t i s a d i K r i z K u r a m l a r ›, Çev. Nurhan Yentürk, ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›, 1994.
Samary, Catherine: P a r ç a l a n a n Yugoslavya: Bosna’da Etnik Savaﬂ,
Çev. Bülent Tanatar, ‹stanbul, Yaz›n Yay›nc›l›k, 1995.
Savran, Sungur: Avrasya Savaﬂlar›: Körfez’den Afganistan’a Yeni
D ü n y a D ü z e n i n i n K u r u l u ﬂ u, ‹stanbul, Belge Yay›nlar›, 2001.
Saybaﬂ›l›, Kemali: ‹ktisat, Siyaset, Devlet ve T ü r k i y e, ‹stanbul, Ba¤lam
Yay›nc›l›k, 1992.
Scharpf, Fritz: “Globalization and the Political Economy of Capitalist
Democracies”, The Global Tr a n s f o r m a t i o n s R e a d e r : A n I n t roduction to
the Globalization Debate, Ed. David Held, Anthony McGrew, Cambridge,
Polity Press, 2003, s. 370-378.
Schmitz, Hubert: “Azgeliﬂmiﬂ Ülkelerde Sanayileﬂme Stratejileri”, K a l k › n m a ‹ k t i s a d › : Yükseliﬂi ve Gerileyiﬂi, Ed. Fikret ﬁenses, ‹stanbul, ‹letiﬂim
Yay›nlar›, 1996, s. 255-283.
152 2. Uluslararas› Balkan Kongresi / 2nd International Balkan Congress
Schrenk, Martin, Ardalan, Cyrus, El Tatawy, Nawal A.: Yugoslavia: Selfmanagement Socialism and Challenges of Development, Baltimore and
London, the Johns Hopkins University Press, 1979.
Sergi, Bruno S., Qerimi, Qerim R.: The Political Economy of Southea s t E u rope from 1990 to the Present, New York, Continuum, 2008.
Siani-Davies, Peter: “The Revolution after the Revolution”, Post-Com munist Romania: Coming to Terms with Tr a n s i t i o n, Ed. Duncan Light, David Phinnemore, New York, Palgrave Publishers, 2001, s. 15-34.
Smith, Alan: “The Transition to a Market Economy in Romania and the
Competitiveness of Exports”, Post-Communist Romania: Coming to Te r m s
with Tr a n s i t i o n, Ed. Duncan Light, David Phinnemore, New York, Palgrave
Publishers, 2001, s. 127-149.
Sönmezo¤lu, Faruk: U l u s l a r a r a s › ‹ l i ﬂ k i l e r Sözlü¤ü, ‹stanbul, Der Yay›nlar›, 2005.
Sudetic, Charles: “The Economy”, Al b a n i a : A C o u n t r y S t u d y, Ed. Raymond Zickel, Walter R. Iwaskiw, Washington, Federal Research Division Library of Congress, 1994, s. 101-168.
Sweezy, Paul: “Finans Kapitalin Yükseliﬂiyle Güç Oda¤› Yer De¤iﬂtirdi”,
‹ktisat Dergisi, Say› 396, ‹stanbul, ‹FMC, Aral›k 1999, s. 78-81.
ﬁaylan, Gencay: P o s t m o d e r n i z m, Ankara, ‹mge Kitabevi, 2006.
Türkay, Mehmet: “Devlet, Ulusal Kalk›nma ve Kapitalizmin Dinamikleri”, ‹ktisat Dergisi, Say› 404, ‹stanbul, ‹FMC, A¤ustos 2000, s. 7-14.
Ülgen, Yüksel: “1970 Sonras› Türkiye’sinde Enflasyon”, ‹ktisat Dergisi, Say› 396, ‹stanbul, ‹FMC, Aral›k 1999, s. 5-9.
Vachudova, Milada Anna: E u rope Undivided: Democracy, Leverage
a n d I n t e g r a t i o n A f t e r C o m m u n i s m, Oxford, Oxford University Press, 2008.
Wallerstein, Immanuel: L i b e r a l i z m d e n S o n r a, Çev. Erol Öz, ‹stanbul,
Metis Yay›nlar›, 2003.
Wallerstein, Immanuel: Ta r i h s e l K a p i t a l i z m, Çev. Necmiye Alpay, ‹stanbul, Metis Yay›nlar›, 2006.
Wallerstein, Immanuel: The Capitalist World-Economy, Cambridge,
Cambridge University Press, 1980.
Weeks, John: “Geliﬂmekte Olan Ülke Borçlar› ve Küreselleﬂme”, Çev.
B a l k a n l a r ’da Ekonomik Dönüﬂümün D›ﬂsal Etkeni 153
Hasan Bö¤ün, K a p i t a l i z m e R e d d i y e : M a r k s i s t B i r G i r i ﬂ, Ed. Alfredo SaadFilho, ‹stanbul, Yordam Kitap, 2006, s. 214-225.
Woodward, Susan L.: Socialist Unemployment: The Political Eco nomy of Yugoslavia, 1945-1990, Princeton, Princeton University Press, 1995.
Y›lmaz, Aytekin: Ça¤daﬂ Siyasal A k › m l a r, Ankara, Vadi Yay›nlar›,
2001.
Zarembka, Paul: “Sermaye Birikimi ve Kriz”, Çev. ﬁükrü Alpagut, K a pitalizme Reddiye: Marksist Bir G i r i ﬂ, Ed. Alfredo Saad-Filho, ‹stanbul,
Yordam Kitap, 2006, s. 243-254.

2. balkankongresi icindekiler

Related documents

Products

Support

2. balkankongresi icindekiler

Related documents

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib