türkiye`de ekonomik krizler ve tarıma yansımaları kriz nedir?

TÜRKİYE’DE EKONOMİK KRİZLER VE
TARIMA YANSIMALARI
Prof. Dr. Canan ABAY
Dr. Berna Türkekul
E.Ü. Ziraat Fakültesi Tarım
Ekonomisi Bölümü
Şubat 2009
KRİZ NEDİR?
• Kriz, çeşitli bilim dallarında ve aynı zamanda günlük
konuşma dilinde çok yaygın olarak kullanılan
kavramlardan birisidir.
• İçinde bulunulan durumun ya da karşı karşıya
kalınan olayların ne derece “kriz” olduğu kişiden
kişiye değişebilmektedir.
1
KRİZİN TEMEL UNSURLARI VE ÖZELLİKLERİ
• Önceden tahmin edilemeyen ya da bilinemeyen bir
anda ortaya çıkması
• Kişiler ve firmalar için hem bir tehlike ve tehdit
oluşturması, hem de yeni fırsatlar yaratması
• Kısa ya da uzun süreli olması
• Bir bulaşıcı hastalık gibi yayılma etkisi göstermesi
KRİZ
• Kriz, önceden bilinmeyen ya da öngörülemeyen bazı
gelişmelerin makro düzeyde devlet; mikro düzeyde
ise firmaları ciddi olarak etkileyecek sonuçlar ortaya
çıkarmasıdır.
• Sadece ani ve beklenmedik bir anda ortaya çıkan
olumsuz gelişmeleri kriz olarak adlandırmak
doğrudur.
• Yoksa, normal süreç içerisinde ortaya çıkan her
sorun kriz demek değildir.
2
EKONOMİK KRİZLER NEDEN ÖNEMLİ?
•
•
•
•
•
Tüketici talebinde azalma,
Firmaların yatırımlarında azalma,
Yüksek oranlı işsizlik,
Yaşam standartlarının düşmesi,
Beşeri sermayenin geri döndürülemez bir şekilde
kaybedilmesi,
• Yoksulluktan kurtulma yönündeki güç ve
yeteneklerini de olumsuz yönde etkileme
Makroekonomi Politikaları ve Tarım Sektörü
Arasındaki İlişkilerin Genel Çerçevesi
Dış Ticaret Politikası
Maliye Politikası
Vergiler Kamu
Harcamaları
Tarifeler/Kotalar
GATT/DTÖ AB
Dışsatım
Dışalım
Para Politikası
Para Arzı
Faiz Oranı ve Enflasyon
Döviz
Kuru
Ürün
Fiyatları
Girdi
Fiyatları
Arazi
Fiyatları
Tarım Sektörünün Performansı
3
TÜRKİYE’DE 1990 SONRASI YAŞANAN
KRİZLER
• 1994 KRİZİ
• 1997 ASYA
• 1998 RUSYA KRİZLERİ
• 2000 KASIM VE 2001
ŞUBAT KRİZİ
4
KRİZLERİN ETKİLERİ VE TARIMA
YANSIMALARI
•Büyüme,
•Enflasyon,
•Ürün ve Girdi Fiyatları,
•İç Ticaret Hadleri,
•Destekleme,
•Dış Ticaret Hadleri,
•İstihdam
GSMH ve Tarımda Büyüme
20.0
15.0
10.0
%
5.0
0.0
-5.0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
-10.0
-15.0
GSMH Büyüme Hızı
Tarım Büyüme Hızı
Sektör Payı
5
Enflasyon
140.0
120.0
100.0
80.0
%
60.0
40.0
20.0
0.0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
TÜFE
ÜFE
Enflasyon
120.0
100.0
80.0
% 60.0
40.0
20.0
0.0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
TÜFE-Gıda
ÜFE-Tarım
6
ÇİFTÇİ ELİNE GEÇEN FİYATLAR ENDEKSİ VE ÇİFTÇİNİN
ÖDEDİĞİ FİYAT ENDEKSİ
18000.0
16000.0
14000.0
12000.0
10000.0
%
8000.0
6000.0
4000.0
2000.0
0.0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
ÇEFE
ÇÖFE
İÇ TİCARET HADLERİ
160
140
120
100
% 80
60
40
20
0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Tarım/Sanayi
ÇEFE/ÇÖFE
7
TARIMSAL DESTEKLEMELER
1.00
7000000
0.90
6000000
0.80
0.70
0.60
4000000
0.50
3000000
0.40
GSMH'daki Oranı
Bin YTL
5000000
0.30
2000000
0.20
1000000
0.10
0.00
0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Destekleme (bin YTL)
Destek/GSMH
TARIMSAL DIŞ TİCARET
250.0
7,000
6,000
Milyon $
5,000
150.0
4,000
3,000
100.0
2,000
İhracatın İthalatı Karş. Oranı
200.0
50.0
1,000
0
0.0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
İhracat
İthalat
ihr/İth
8
REEL KUR ve DIŞ TİCARET HADLERİ
200.0
180.0
160.0
140.0
120.0
100.0
80.0
60.0
40.0
20.0
0.0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Kur
DTHad
İŞSİZLİK ORANI
12.0
10.0
8.0
6.0
4.0
2.0
0.0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Türkiye
Kır
9
UYGULANAN POLİTİKALAR
5 NİSAN 1994
•Destekleme alımında sınırlama
(hububat, ş. pancarı, tütün)
•Tarımsal KİT’lerin
özelleştirilmesi
Serbest Piyasa Eonomisinde:
•Üretici
örgütlenmesi
ve
temsili yetersiz
•Tarımsal KİT’lerle oluşan
boşluk doldurulmamış
ARALIK 1999- ŞUBAT 2001
•Girdi desteklerine son
•Destekleme alılarına son
•Fonların tasfiyesi
•Tarımsal KİT’lerin özelleştirilmesi
•Alternatif ürünlere geçiş
•DGD
•Desteklemede sistem değişikliği
•Görev zararlarını önlemek
•Hazinenin yükünü azaltmak
•Rekabet gücü yüksek ürünler
•Serbest piyasa ekonomisi
2001 Kriz Sonrası
•YENİ ARAYIŞLAR (2003-2005)
•STRATEJİ BELGESİ (2006-2010)
IMF EKONOMİK İSTİKRAR TEDBİRLERİ
(1994)
DESTEKLEME ALIMLARI
a) Alım yapılan ürün sayısı üçe düştü
Diğer ürünler “Hazine Garantili Alım” dışında
TMO (hububat), TŞFAŞ (pancar), TEKEL (tütün) alımından sorumlu
b) TSK ürünleri de garantili alım dışında
TSK’ce, kendi mali olanaklarına göre fiyat belirleme ve alım yapma
DEFİF kaynaklı, %50 faiz ve 1 yıl vadeli ürün ve işletme kredisi
STB’ca fiyatların ilanı uygulamasına devam
DESTEKLEME ALIM KURUMLARI ÖZELLEŞTİMESİ
• TSEK, EBK, TÜGSAŞ, İGSAŞ, ÇAYKUR özelleştirmesi
• TSK Fabrikaları, TEKEL, TŞFAŞ özelleştirme planı
DESTEKLE ALIM MODELİNİ YENİDEN DÜZENLEME
10
IMF EKONOMİK İSTİKRAR TEDBİRLERİ
(1999-2001)
AMAÇ
a)
Serbest piyasa ekonomisine geçiş
Rekabet gücü yüksek ürünlerin desteklenmesi
Desteklemenin Hazineye yükünün olmaması
HEDEF
b)
Destekleme alımlarıyla ortaya çıkan görev zararlarının
ortadan kaldırılması, alımlara son verilmesi, KİT’lerin
özelleştirilmesi
Girdi sübvansiyonlarına son verilmesi
ALTERNATİF •
SONUÇ
Doğrudan Gelir Uygulaması
Devlet ve üretici arasındaki aracı kurumları ortadan
kaldırarak parasal kayıpları önlemek
Ürün ve girdi piyasalarına karışmayarak görev
zararlarından kurtulmak
Desteklemelerden kaynaklanan mali yükü hafifletmek, gerçek
üreticiye destek sağlamak
2008 KÜRESEL KRİZ
•Ortaya Çıkışı
•Etkileri
•Önlemler
11
2008 KRİZİNİN ORTAYA ÇIKIŞI
Faiz İndirimi
Mali Kriz
Düşük Kaliteli
Emlak Kredileri
Kullanımı
Artan Kredi
Talebi
Konut
Fiyatlarında
Düşme
Faiz
oranındaki
indirim
2008 KRİZİNİN FARKLILIĞI
• Tam anlamıyla bir küresel
kriz olması ve
• ENTEGRASYON,
KÜRESELLEŞME
• Dünyadaki bütün ülkeleri
etkilemiş olması
• SERMAYE
HAREKETLERİNİN
SERBESTLEŞMESİ
12
2008 KRİZİNİN ETKİLERİ
EKONOMİNİN
KÜÇÜLMESİ
YATIRIMLARIN
AZALMASI
2008 KRİZİNİN ETKİLERİ
KUR ARTIŞI (
TL NİN DEĞER
KAYBETMESİ)
İTHALATIN
AZALMASI???
İHRACATIN
ARTMASI???
GİRDİ
FİYATLARINDA
ARTIŞ
DIŞ TİCARET
AÇIĞINA
OLUMLU
KATKI
VERİMİN
DÜŞMESİ,
ÜRETİMİN
AZALMASI
TÜKETİCİ FİYATLARINDA
ARTIŞ
13
2008 KRİZİNİN ETKİLERİ
DESTEKLEMENİN
AZALMASI
ÜRETİCİ
GELİRİNİN
AZALMASI
TALEP
DARALMASI
GİRDİ
KULLANIMINDA
AZALMA
YATIRIMDA
AZALMA
VERİMİN
DÜŞMESİ,
ÜRETİMİN
AZALMASI
E
K
O
N
O
M
İ
K
D
A
R
A
L
M
A
TÜKETİCİ FİYATLARINDA ARTIŞ
ALINABİLECEK ÖNLEMLER
• Tarımsal desteklemelerin azaltılmaması,
• Böylelikle, tarım sektöründe üretim azalmayacaktır.
• Özellikle ucuz girdi temininin sağlanması, daha ucuza
üretimin yapılmasına olanak sağlayacaktır.
• Bu da, temel gıda maddelerin ucuz tüketilmesi ve sanayi
sektörüne daha ucuz aramalı temini anlamına gelmektedir.
• Geleneksel ihracatçı sektör olarak tarımın devreye
sokulmasının faydası olacaktır.
• Üretici gelirinin kriz dönemlerinde azalmamasının
sağlanması, ekonomiye talep yaratarak katkı sağlayacaktır.
14
SONUÇ
• Tarım sektörünün, 2007 yılında başlayan gıda
krizinin etkisi devam ederken, 2008 yılının ikinci
yarısında başlayan finansal krizin de etkisine maruz
kalması politika belirleyicilerinin tarım sektörüne özel
önem vermesini zorunlu kılmaktadır.
• Ülke ekonomilerinin sağlıklı bir yapı kazanması,
dönemsel fiyat değişikliklerinin üretici sektörlere
yapısal etkiler bırakmaması ve gıda güvenliği için
tarıma özel önem verilmesinin gerekli olduğu
unutulmamalıdır.
Ekonomik istikrara ulaşma ve sürdürülebilir bir
kalkınma için
• Tarım sektörünün gıda ve finansal kriz gibi küresel
etkilerden minimum düzeyde etkilenecek
– rekabetçi ve
– esnek bir yapı kazandırılması,
• Ekonominin geneli açısından,
– Talebi artırıcı,
– Üretimi ve
– Dolayısıyla istihdamı artırıcı politikaların uygulanması
15
TEŞEKKÜRLER
16