Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) Kılavuzu

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası
(VİOP)
Kılavuzu
İstanbul, Şubat 2014
İÇİNDEKİLER
1 GİRİŞ ....................................................................................................................... 1
2 PAZARLAR ............................................................................................................... 2
2.1 ANA PAZARLAR.................................................................................................................. 2
2.1.1 PAY OPSİYON ANA PAZARI ................................................................................................ 2
2.1.2 ENDEKS OPSİYON ANA PAZARI........................................................................................... 2
2.1.3 PAY VADELİ İŞLEM ANA PAZARI ......................................................................................... 2
2.1.4 ENDEKS VADELİ İŞLEM ANA PAZARI .................................................................................... 2
2.1.5 DÖVİZ VADELİ İŞLEM ANA PAZARI ...................................................................................... 3
2.1.6 DÖVİZ OPSİYON ANA PAZARI ............................................................................................ 3
2.1.7 ELEKTRİK VADELİ İŞLEM ANA PAZARI ................................................................................... 3
2.1.8 KIYMETLİ MADENLER VADELİ İŞLEM ANA PAZARI .................................................................. 3
2.1.9 EMTİA VADELİ İŞLEM ANA PAZARI ...................................................................................... 3
2.2 ÖZEL EMİR PAZARLARI ........................................................................................................ 3
2.3 ÖZEL EMİR İLAN PAZARLARI ................................................................................................. 4
3 SÖZLEŞME UNSURLARI ............................................................................................ 5
3.1 DAYANAK VARLIKLAR .......................................................................................................... 5
3.2 SÖZLEŞME BÜYÜKLÜĞÜ ....................................................................................................... 5
3.3 FİYAT KOTASYONU VE MİNİMUM FİYAT ADIMI......................................................................... 5
3.4 VADE AYLARI..................................................................................................................... 5
3.5 SÖZLEŞMENİN VADESİ VE SON İŞLEM GÜNÜ ............................................................................ 5
3.6 UZLAŞMA ŞEKLİ ................................................................................................................. 5
3.7 SÖZLEŞME UNSURLARI ÖZET BİLGİLER .................................................................................... 6
3.7.1 PAY OPSİYON SÖZLEŞMESİ ................................................................................................ 7
3.7.2 PAY VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ .......................................................................................... 8
3.7.3 BIST 30 ENDEKS OPSİYON SÖZLEŞMESİ ............................................................................ 10
3.7.4 BIST 30 ENDEKS VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ ...................................................................... 12
3.7.5 TLDOLAR VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ ................................................................................ 13
3.7.6 TLEURO VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ .................................................................................. 15
3.7.7 EUR/USD ÇAPRAZ KURU VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ .......................................................... 16
3.7.8 TLDOLAR OPSİYON SÖZLEŞMESİ ...................................................................................... 18
3.7.9 ALTIN VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ ..................................................................................... 20
3.7.10 DOLAR/ONS ALTIN VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ ................................................................. 21
3.7.11 EGEPAMUK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ ........................................................................... 23
3.7.12 ANADOLU KIRMIZI BUĞDAY VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ ...................................................... 24
i
3.7.13 BAZ YÜK ELEKTRİK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ .................................................................. 27
4 SÖZLEŞME YAPILARI .............................................................................................. 29
4.1 DAYANAK VARLIKLAR ........................................................................................................ 29
4.2 SÖZLEŞME TİPLERİ ............................................................................................................ 29
4.3 SÖZLEŞMELER .................................................................................................................. 30
4.3.1 SÖZLEŞME VADELERİ ...................................................................................................... 30
4.3.2 SÖZLEŞME KODLARI ....................................................................................................... 30
4.3.3 OPSİYON SÖZLEŞMELERİNDE KULLANIM TİPİ ....................................................................... 31
4.3.4 UZLAŞMA YÖNTEMİ VE UZLAŞMA FİYATI ............................................................................ 32
4.3.5 STANDART VE STANDART OLMAYAN SÖZLEŞME BÜYÜKLÜKLERİ .............................................. 32
4.3.6 KULLANIM FİYATLARI ..................................................................................................... 33
4.3.7 KULLANIM FİYAT ADIMI .................................................................................................. 33
4.3.8 KULLANIM FİYATI DEĞİŞİM LİMİTİ ..................................................................................... 34
4.3.9 İŞLEME AÇILACAK KULLANIM FİYATLARI ............................................................................. 36
4.3.10 BAZ FİYAT VE GÜNLÜK FİYAT DEĞİŞİM LİMİTLERİ ............................................................... 37
5 ÖZSERMAYE HALLERİ............................................................................................. 38
5.1 ÖZSERMAYE HALLERİ VE DÜZELTME KATSAYISI....................................................................... 38
5.2 ÖZSERMAYE HALLERİ UYARLAMALARI .................................................................................. 38
6 ÜYELER VE ÜYELİK ESASLARI .................................................................................. 43
6.1 ÜYELİK TÜRLERİ................................................................................................................ 43
6.2 PİYASA ÜYELİĞİ................................................................................................................ 43
6.2.1 PİYASA ÜYELİĞİ ŞARTLARI ............................................................................................... 43
6.2.2 PİYASA ÜYELİĞİ İÇİN BAŞVURUDA VERİLECEK BİLGİ VE BELGELER ............................................ 44
6.2.3 ÜYENİN PİYASADA FAALİYETE BAŞLAMASI .......................................................................... 44
6.2.4 PİYASA ÜYELİĞİNİN SONA ERMESİ .................................................................................... 45
6.3 TAKAS ÜYELİĞİ ................................................................................................................ 45
6.3.1 TAKAS ÜYELİĞİ ŞARTLARI ................................................................................................ 45
6.3.2 TAKAS ÜYELİĞİ İÇİN BAŞVURUDA VERİLECEK BİLGİ VE BELGELER ............................................. 46
6.3.3 TAKAS ÜYESİNİN GENEL SORUMLULUKLARI ........................................................................ 46
6.3.4 TAKAS ÜYESİ TARAFINDAN TAKAS GARANTİSİNİN KALDIRILMASI ............................................. 47
6.3.5 TAKAS ÜYELİĞİNİN SONA ERMESİ ..................................................................................... 47
6.4 ÜYE TEMSİLCİLERİ ............................................................................................................ 48
7 HESAPLAR ............................................................................................................. 49
7.1 HESAP TÜRLERİ................................................................................................................ 49
ii
7.1.1 İŞLEM HESABI ............................................................................................................... 49
7.1.2 SAKLAMA HESABI .......................................................................................................... 49
7.1.3 İŞLEM VE SAKLAMA HESABI ............................................................................................. 49
7.2 HESAP TİPLERİ ................................................................................................................. 49
7.3 HESAP DURUMLARI .......................................................................................................... 50
7.4 HESAP RİSK DURUMLARI ................................................................................................... 50
7.5 HESAPLARIN AÇILMASI ...................................................................................................... 51
7.6 HESAP İLİŞKİLENDİRME ...................................................................................................... 51
7.7 TEMİNAT YATIRMA VE ÇEKME İŞLEMLERİ .............................................................................. 52
7.8 HESAP AKTARIMI ............................................................................................................. 53
7.9 POZİSYON TRANSFERİ........................................................................................................ 53
8 İŞLEM SİSTEMİ....................................................................................................... 55
8.1 GÜNLÜK İŞ AKIŞI VE SEANS SAATLERİ ................................................................................... 56
8.1.1 İŞLEM YAPILMAYAN DÖNEM............................................................................................ 56
8.1.2 NORMAL SEANS ............................................................................................................ 57
8.1.3 FİYAT SABİTLEME SEANSLARI ........................................................................................... 57
8.1.4 UZLAŞMA FİYATLARININ İLANI.......................................................................................... 58
8.2 İŞLEM YÖNTEMLERİ .......................................................................................................... 58
8.2.1 ÇOK FİYAT SÜREKLİ MÜZAYEDE YÖNTEMİ .......................................................................... 58
8.2.2 TEK FİYAT YÖNTEMİ....................................................................................................... 58
8.3 EMİRLER......................................................................................................................... 59
8.3.1 EMİRLERİN PİYASAYA İLETİLMESİ ...................................................................................... 59
8.3.2 EMİRLERDE HESAP NUMARASI GİRME ZORUNLULUĞU.......................................................... 59
8.3.3 TOPLU EMİR DOSYASI .................................................................................................... 60
8.3.4 EMİRLERİN EŞLEŞMESİNDE ÖNCELİK KURALLARI .................................................................. 60
8.3.5 EMİR YÖNTEMLERİ ........................................................................................................ 61
8.3.6 EMİR TÜRLERİ .............................................................................................................. 62
8.3.7 EMİR SÜRELERİ ............................................................................................................. 63
8.3.8 MAKSİMUM EMİR BÜYÜKLÜKLERİ .................................................................................... 64
8.3.9 EMİR DÜZELTME ........................................................................................................... 64
8.3.10 EMİR İPTALİ ............................................................................................................... 65
8.4 HATALI İŞLEM DÜZELTMELERİ ............................................................................................. 66
8.5 İŞLEMLERİN DURDURULMASI .............................................................................................. 67
8.5.1 PİYASADA İŞLEMLERİN DURDURULMASI ............................................................................. 67
8.5.2 SÖZLEŞMELERDE İŞLEMLERİN DURDURULMASI .................................................................... 67
iii
8.6 İŞLEMLERİN İPTALİ ............................................................................................................ 68
8.7 İŞLEMLERİN BİLDİRİMİ VE İŞLEM BİLGİLERİNİN İLANI ................................................................ 68
9 DİĞER HUSUSLAR .................................................................................................. 69
9.1 BORSANIN YETKİLERİ......................................................................................................... 69
9.2 HESAPLARIN AYRIŞTIRILMASI .............................................................................................. 69
9.3 POZİSYONLARIN BİLDİRİMİ ................................................................................................. 69
9.4 MÜŞTERİLERİN RİSKLER HAKKINDA BİLGİLENDİRİLMESİ ............................................................ 70
9.5 ÜYELERİN MÜŞTERİ HESAPLARINI İZLEMEYE İLİŞKİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ ........................................ 70
9.6 FAALİYETLERİ DURDURULAN ÜYELER VE İŞLEM YASAĞI GETİRİLEN YATIRIMCILAR .......................... 70
9.7 BORSA NEZDİNDEKİ PİYASA, PAZAR, PLATFORM VE SİSTEMLER ARASINDA BORÇ VE ALACAK MAHSUBU
70
9.8 OLAĞANÜSTÜ DURUMLAR VE DEĞİŞİKLİKLER ......................................................................... 70
9.9 PİYASA GÖZETİMİ............................................................................................................. 72
10 KULLANICI EKRANLARI ........................................................................................... 73
10.1 EMİR GİRİŞ EKRANLARI...................................................................................................... 73
10.2 SORGU EKRANLARI ........................................................................................................... 75
10.2.1 SÖZLEŞMELER EKRANI .................................................................................................. 75
10.2.2 EMİRLER EKRANI ......................................................................................................... 78
10.2.3 İŞLEMLER EKRANI ........................................................................................................ 80
10.2.4 POZİSYON BİLGİLERİ EKRANI .......................................................................................... 80
10.2.5 AKTİVİTE BİLGİLERİ ...................................................................................................... 82
10.2.6 İŞLEM İSTATİSTİKLERİ EKRANI ......................................................................................... 83
10.2.7 SEANS TANIMLAMALARI EKRANI..................................................................................... 85
10.3 DİĞER FONKSİYONLAR ....................................................................................................... 85
11 RİSK YÖNETİMİ VE TEMİNATLANDIRMA................................................................. 87
11.1 EMİR ÖNCESİ RİSK YÖNETİMİ ............................................................................................. 88
11.2 TEMİNATLANDIRMA YÖNTEMİ ............................................................................................ 88
11.2.1 SPAN ALGORİTMASI İLE PORTFÖY BAZINDA TEMİNATLANDIRMA ......................................... 88
11.2.2 GLOBAL HESAPLAR İÇİN TEMİNAT HESABI ........................................................................ 93
11.2.3 TEMİNAT VE KAR/ZARAR ÇARPANI ................................................................................. 94
11.2.4 İŞLEM TEMİNATI OLARAK KABUL EDİLEBİLECEK KIYMETLER .................................................. 95
11.2.5 İŞLEM TEMİNATI KOMPOZİSYONU VE DEĞERLEME KATSAYILARI ............................................ 96
11.2.6 İŞLEM TEMİNATLARININ DEĞERLERİNİN GÜNCELLENMESİ .................................................... 97
11.2.7 NAKİT TEMİNATLARIN NEMALANDIRILMASI ...................................................................... 97
iv
11.2.8 KAR / ZARAR HESAPLAMALARI ....................................................................................... 98
11.2.9 TEMİNAT TAMAMLAMA ÇAĞRISININ YAPILMA ŞEKLİ ........................................................ 101
12 TAKAS VE TEMERRÜT ESASLARI ............................................................................103
12.1 TAKAS MERKEZİ ............................................................................................................. 103
12.1.1 TAKAS MERKEZİNİN GÖREV VE YETKİLERİ ....................................................................... 103
12.1.2 TAKAS MERKEZİNİN MALİ SORUMLULUK SINIRLARI .......................................................... 104
12.2 GENEL TAKAS ESASLARI .................................................................................................... 104
12.3 HESAP GÜNCELLEME İŞLEMLERİ ........................................................................................ 107
12.4 OPSİYONLARIN KULLANILMASI (EXERCISE) SÜRECİ ................................................................. 109
12.4.1 VADE ÖNCESİ KULLANIM ............................................................................................ 109
12.4.2 VADE SONU KULLANIM .............................................................................................. 112
12.5 TEMERRÜT ESASLARI....................................................................................................... 113
12.5.1 TAKAS ÜYELERİNİN TEMERRÜDÜ HALİNDE TAKAS MERKEZİ TARAFINDAN YAPILACAK İŞ VE İŞLEMLER
115
12.5.2 TEMERRÜDE DÜŞECEK ÜYE İÇİN UYGULANACAK KANUNİ TAKİP .......................................... 116
12.6 GARANTİ FONU ............................................................................................................. 118
12.6.1 GARANTİ FONUNUN İZLENMESİ VE FONDAN ÖDEME YAPILMASI ......................................... 118
12.6.2 GARANTİ FONU KATKI PAYLARI .................................................................................... 119
12.6.3 GARANTİ FONUNA KATKI PAYI OLARAK KABUL EDİLEBİLECEK KIYMETLER ............................. 121
12.6.4 GARANTİ FONU KULLANIM ESASLARI ............................................................................ 121
12.6.5 GARANTİ FONU KATKI PAYI TAMAMLAMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ ESASLARI .................................. 123
12.6.6 GARANTİ FONUNDAKİ NAKİT KATKI PAYLARININ NEMALANDIRILMA ESASLARI ....................... 123
13 POZİSYON VE KULLANIM LİMİTLERİ ......................................................................125
13.1 POZİSYON LİMİTİ ............................................................................................................ 125
13.1.1 SİCİL BAZINDA POZİSYON LİMİTİ ................................................................................... 125
13.1.2 PİYASA BAZINDA POZİSYON LİMİTİ ................................................................................ 126
13.1.3 POZİSYON LİMİT AŞIMLARI .......................................................................................... 126
13.1.4 POZİSYON AZALTICI İŞLEM ESASLARI ............................................................................. 127
13.1.5 POZİSYON LİMİTLERİNİN İZLENMESİNDE SORUMLULUK...................................................... 128
13.1.6 POZİSYON LİMİTİ AŞIMLARININ GİDERİLMESİ .................................................................. 128
13.2 KULLANIM LİMİTİ ........................................................................................................... 129
14 RAPORLAR, BÜLTENLER VE VERİ YAYINI ................................................................130
14.1 RAPORLAR VE BÜLTENLER ................................................................................................ 130
14.1.1 TÜM EMİRLER RAPORU .............................................................................................. 130
v
14.1.2 İŞLEM DEFTERİ RAPORU ............................................................................................. 130
14.1.3 ÖZSERMAYE HALLERİ DOSYASI ..................................................................................... 131
14.1.4 SÖZLEŞME DEĞİŞİKLİK DOSYASI .................................................................................... 131
14.1.5 MEVCUT SÖZLEŞMELER DOSYASI .................................................................................. 131
14.1.6 GÜNSONU POZİSYON DOSYASI .................................................................................... 132
14.1.7 ÜYE BAZINDA İŞLEM HACİMLERİ (VADELİ İŞLEM) DOSYASI ................................................ 132
14.1.8 ÜYE BAZINDA İŞLEM HACİMLERİ (OPSİYON) DOSYASI ....................................................... 132
14.1.9 VADE SONU UZLAŞMA FİYATLARI DOSYASI ..................................................................... 132
14.1.10 TAKAS MERKEZİ TARAFINDAN SAĞLANACAK RAPORLAR .................................................. 133
14.2 VERİ YAYINI .................................................................................................................. 133
14.2.1 PİYASA BİLGİSİ ......................................................................................................... 134
14.2.2 DERİNLİK BİLGİSİ....................................................................................................... 134
14.2.3 GERÇEKLEŞEN İŞLEMLER BİLGİSİ ................................................................................... 134
14.2.4 İŞLEME AÇILAN/KAPATILAN SÖZLEŞME BİLGİLERİ ............................................................ 134
15 GÜNLÜK İŞ AKIŞI...................................................................................................136
15.1 SEANS ÖNCESİ İŞLEMLER.................................................................................................. 136
15.2 SEANS İŞLEMLERİ ............................................................................................................ 136
15.3 SEANS SONRASI İŞLEMLER ................................................................................................ 137
vi
ŞEKİLLER
ŞEKİL 1: SÖZLEŞME YAPISI ...................................................................................................................................... 29
ŞEKİL 2: VADELİ İŞLEM VE OPSİYON PİYASASININ İŞLEYİŞİ.............................................................................................. 55
ŞEKİL 3: GÜNLÜK İŞ AKIŞI VE SEANS SAATLERİ ............................................................................................................ 56
ŞEKİL 4: KULLANICI EKRANINDAKİ KISAYOL TUŞLARI İLE EMİR GİRİŞ EKRANLARINA ERİŞİM................................................... 74
ŞEKİL 5: ALIŞ VE SATIŞ EMRİ GİRİŞ EKRANLARI ........................................................................................................... 74
ŞEKİL 6: KULLANICI EKRANINDAKİ “EMİR” MENÜSÜ VASITASIYLA EMİR GİRİŞİ.................................................................. 74
ŞEKİL 7: SÖZLEŞMELER SORGU EKRANI ..................................................................................................................... 76
ŞEKİL 8: YENİ SÖZLEŞMELER SORGU EKRANI .............................................................................................................. 76
ŞEKİL 9: SÖZLEŞMELER EKRANI ................................................................................................................................ 77
ŞEKİL 10: SÖZLEŞMELER EKRANINDA HIZLI EMİR GİRİŞ VE SORGU FONKSİYONU................................................................ 78
ŞEKİL 11: EMİRLER SORGU EKRANI .......................................................................................................................... 79
ŞEKİL 12: TÜM İŞLEMLER SORGU EKRANI .................................................................................................................. 80
ŞEKİL 13: İŞLEMLER SORGU EKRANI ......................................................................................................................... 80
ŞEKİL 14: HESAP POZİSYONU SORGU EKRANI............................................................................................................. 81
ŞEKİL 15: SAKLAMA HESABI POZİSYON DURUMU EKRANI ............................................................................................. 82
ŞEKİL 16: HESAP AKTİVİTE SORGU EKRANI ................................................................................................................ 82
ŞEKİL 17: ÜYE AKTİVİTELERİ SORGUSU ..................................................................................................................... 83
ŞEKİL 18: İŞLEM İSTATİSTİKLERİ SORGU EKRANI .......................................................................................................... 84
ŞEKİL 19: İŞLEM İSTATİSTİKLERİ EKRANI..................................................................................................................... 84
ŞEKİL 20: SEANS TANIMLAMALARI EKRANI ................................................................................................................ 85
ŞEKİL 21: TEMİNAT HESAPLAMASI ........................................................................................................................... 94
i
TABLOLAR
TABLO 1 PAY OPSİYON SÖZLEŞME UNSURLARI ............................................................................................................. 7
TABLO 2 PAY VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI ....................................................................................................... 8
TABLO 3 BIST 30 ENDEKS OPSİYON SÖZLEŞME UNSURLARI.......................................................................................... 10
TABLO 4 BIST 30 ENDEKS VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI ................................................................................... 12
TABLO 5 TLDOLAR VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI ............................................................................................. 13
TABLO 6 TLEURO VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI ............................................................................................... 15
TABLO 7 EUR/USD ÇAPRAZ KURU VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI ....................................................................... 16
TABLO 8 TLDOLAR OPSİYON SÖZLEŞME UNSURLARI ................................................................................................... 18
TABLO 9 ALTIN VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI................................................................................................... 20
TABLO 10 DOLAR/ONS ALTIN VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI .............................................................................. 21
TABLO 11 EGEPAMUK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI ........................................................................................ 23
TABLO 12 ANADOLU KIRMIZI BUĞDAY VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI ................................................................... 24
TABLO 13 BAZ YÜK ELEKTRİK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI ............................................................................... 27
TABLO 14: KULLANIM FİYAT ADIMI.......................................................................................................................... 33
TABLO 15: HESAP RİSK SEVİYELERİ .......................................................................................................................... 50
TABLO 16: İŞLEM TEMİNATI YATIRMA VE ÇEKME SÜRELERİ........................................................................................... 52
TABLO 17: SÖZLEŞME BAZINDA NORMAL SEANS SAATLERİ ........................................................................................... 57
TABLO 18: EMİR YÖNTEMLERİ, TÜRLERİ VE SÜRELERİ .................................................................................................. 61
TABLO 19: PAY SENEDİ SÖZLEŞMELERİNDE EMİR BÜYÜKLÜKLERİ ................................................................................... 64
TABLO 20: EMİR DÜZELTMEDE YAPILABİLECEK DEĞİŞİKLİKLER VE ZAMAN ÖNCELİĞİNE ETKİSİ .............................................. 64
TABLO 21: SORGU SEÇENEKLERİ.............................................................................................................................. 75
TABLO 22: SÖZLEŞMELER SORGUSUNDA YER ALAN BİLGİLER ........................................................................................ 77
TABLO 23: EMİRLER SORGUSUNDA YER ALAN BİLGİLER ............................................................................................... 78
TABLO 24: HESAP POZİSYON SORGUSU .................................................................................................................... 81
TABLO 25: HESAP AKTİVİTE SORGUSU İÇERİĞİ ........................................................................................................... 83
TABLO 26: İŞLEM İSTATİSTİKLERİ SORGUSUNDA YER ALAN BİLGİLER ............................................................................... 84
TABLO 27: RİSK SEVİYELERİ .................................................................................................................................... 87
TABLO 28: SPAN SENARYOLARI.............................................................................................................................. 90
TABLO 29: NAKİT VE NAKİT DIŞI TEMİNAT ÇEŞİTLERİ ................................................................................................... 95
TABLO 30: İŞLEM TEMİNATI KOMPOZİSYONU VE DEĞERLEME KATSAYILARI ...................................................................... 96
TABLO 31: İŞLEM TEMİNATI DEĞERLEMESİ ................................................................................................................ 97
TABLO 32: TAKAS SÜRECİNE İLİŞKİN ZAMANLAMALAR ............................................................................................... 107
TABLO 33: KULLANIMA KONU POZİSYON SIRALAMASI ÖRNEĞİ.................................................................................... 110
TABLO 34: GARANTİ FONU KATKI PAYI YÜKÜMLÜLÜĞÜ ............................................................................................. 119
TABLO 35: GARANTİ FONUNA KATKI PAYI OLARAK KABUL EDİLEBİLECEK KIYMETLER ....................................................... 121
TABLO 36: TÜM EMİRLER RAPORUNDA YER ALACAK BİLGİLER .................................................................................... 130
TABLO 37: İŞLEM DEFTERİNDE YER ALACAK BİLGİLER ................................................................................................ 130
TABLO 38: ÖZSERMAYE HALLERİ DOSYASI’NDA YER ALACAK BİLGİLER .......................................................................... 131
TABLO 39: SÖZLEŞME DEĞİŞİKLİK DOSYASI’NDA YER ALACAK BİLGİLER ......................................................................... 131
TABLO 40: MEVCUT SÖZLEŞMELER DOSYASI’NDA YER ALACAK BİLGİLER ....................................................................... 131
TABLO 41: GÜNSONU POZİSYON DOSYASI’NDA YER ALACAK BİLGİLER .......................................................................... 132
ii
TABLO 42: ÜYE BAZINDA İŞLEM HACİMLERİ (VADELİ İŞLEM) DOSYASI’NDA YER ALACAK BİLGİLER ...................................... 132
TABLO 43: ÜYE BAZINDA İŞLEM HACİMLERİ (OPSİYON) DOSYASI’NDA YER ALACAK BİLGİLER ............................................ 132
TABLO 44: VADE SONU UZLAŞMA FİYATLARI DOSYASI’NDA YER ALACAK BİLGİLER .......................................................... 133
TABLO 45: TAKAS MERKEZİ TARAFINDAN SAĞLANACAK RAPORLAR .............................................................................. 133
TABLO 46: YAYINLANACAK PİYASA BİLGİLERİ ........................................................................................................... 134
TABLO 47: YAYINLANACAK İŞLEME AÇILAN/KAPATILAN SÖZLEŞME BİLGİLERİ ................................................................. 135
iii
1
GİRİŞ
Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP veya Piyasa), ekonomik veya
finansal göstergeler ile sermaye piyasası araçları üzerine düzenlenmiş vadeli işlem ve
opsiyon sözleşmeleri ile diğer türev araçların elektronik ortamda alınıp satılabileceği bir
piyasadır.
Bu dokümanda, Piyasa işlem sistemi ile risk yönetimi ve takas işlemlerine ilişkin temel
bilgiler yer almaktadır. İş kurallarında gerçekleşecek değişiklikler Piyasa Genelgeleriyle
ayrıca üyelerimize duyurulacaktır.
1
2
2.1
PAZARLAR
ANA PAZARLAR
Normal seans ve fiyat sabitleme seansları sırasında emirlerin eşleştirildiği esas pazardır.
Endeks Opsiyon Ana Pazarı, Endeks Vadeli İşlem Ana Pazarı, Pay Opsiyon Ana Pazarı, Pay
Vadeli İşlem Ana Pazarı, Döviz Vadeli İşlem Ana Pazarı, Elektrik Vadeli İşlem Ana Pazarı,
Emtia Vadeli İşlem Ana Pazarı ve Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Ana Pazarı olmak üzere
işlem sisteminde sekiz ayrı ana pazar tanımlıdır. Ayrıca çok kısa bir süre sonra Döviz
Opsiyon Ana Pazarı işlem sistemine tanımlanacaktır.
2.1.1 Pay Opsiyon Ana Pazarı
Pay Opsiyon ve Endeks Opsiyon Ana Pazarlarında alım (call) ve satım (put) opsiyon
sözleşmeleri işlem görür. Opsiyon sözleşmeleri, opsiyonu alan tarafa belirli bir vadede veya
belirli bir vadeye kadar, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte dayanak varlığı alma
veya satma hakkı veren, satan tarafı ise dayanak varlığı almaya veya satmaya yükümlü kılan
sözleşmelerdir. Pay Opsiyon Ana Pazarında pay senedine dayalı opsiyon sözleşmeleri işlem
görür.
2.1.2 Endeks Opsiyon Ana Pazarı
Endeks Opsiyon Ana Pazarında BIST-30 Fiyat Endeksine dayalı opsiyon sözleşmeleri işlem
görür.
2.1.3 Pay Vadeli İşlem Ana Pazarı
Pay Vadeli İşlemler Ana Pazarında pay vadeli işlem sözleşmeleri (futures) işlem görür. Pay
vadeli işlem sözleşmeleri, belirli bir vadede, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte
dayanak varlığı alma veya satma yükümlülüğü veren sözleşmelerdir.
2.1.4 Endeks Vadeli İşlem Ana Pazarı
Endeks Vadeli İşlem Ana Pazarında BIST-30 Fiyat Endeksine dayalı endeks vadeli işlem
sözleşmeleri işlem görür.
2
2.1.5 Döviz Vadeli İşlem Ana Pazarı
Döviz Vadeli İşlem Ana Pazarında TLDolar Vadeli İşlem Sözleşmeleri, TLEuro
Vadeli
İşlem Sözleşmeleri ve EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem Sözleşmeleri işlem görür.
2.1.6 Döviz Opsiyon Ana Pazarı
Döviz Opsiyon Ana Pazarında TLDolar opsiyon sözleşmeleri işlem görür.
2.1.7 Elektrik Vadeli İşlem Ana Pazarı
Elektrik Vadeli İşlem Ana Pazarında Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri işlem
görür.
2.1.8 Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Ana Pazarı
Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Ana Pazarında Dolar/Ons Altın Vadeli İşlem Sözleşmeleri
ve Altın Vadeli İşlem Sözleşmeleri işlem görür.
2.1.9 Emtia Vadeli İşlem Ana Pazarı
EgePamuk Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli İşlem
Sözleşmeleri işlem görür.
2.2
ÖZEL EMİR PAZARLARI
Sözleşmeler için ayrı ayrı tanımlanan ve ana pazarların dışında yüksek miktarlı emirlerin
işlem görebileceği pazarlardır. Her iki tarafı da belirli olan özel emirler, karşı üyenin
onayını takiben Borsanın onayı ile gerçekleşir. Emir giriş anında minimum emir miktarı,
karşı üye temsilcisi kodunun doğru yazılıp yazılmadığı ve sisteme bağlı olup olmadığı vb.
kontroller yapılır. Borsanın onaylamadığı durumlarda işlem gerçekleşmez ve ilgili özel
emirler iptal edilir. Onay/iptal bilgisi işlem taraflarına ayrıca bildirilir. Bu Pazarda emirlerin
kısmen karşılanması mümkün değildir. Özel emirler sonucunda oluşan işlem fiyatları
uzlaşma fiyatı hesaplamasına katılmaz.
Endeks Opsiyon Özel Emir Pazarı, Endeks Vadeli İşlem Özel Emir Pazarı, Pay Opsiyon
Özel Emir Pazarı, Pay Vadeli İşlem Özel Emir Pazarı, Döviz Vadeli İşlem Özel Emir
Pazarı, Elektrik Vadeli İşlem Özel Emir Pazarı, Emtia Vadeli İşlem Özel Emir Pazarı ve
Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Özel Emir Pazarı olmak üzere işlem sisteminde sekiz ayrı
3
özel emir pazarı tanımlıdır. Ayrıca çok kısa bir süre sonra Döviz Opsiyon Özel Emir Pazarı
işlem sistemine tanımlanacaktır.
2.3
ÖZEL EMİR İLAN PAZAR LARI
Karşı tarafı belli olmayan, tek taraflı olarak emir girilen pazarlar olup, girilen emirler “Özel
Emir İlan Pazarı” ekranı aracılığıyla takip edilir. Özel Emir İlan Pazarında girilen emrin
eşleşmesi durumunda işlem, Borsanın onayı alınmak kaydıyla Özel Emirler Pazarında
gerçekleşir.
Bu pazarlarda emirlerin kısmen karşılanması mümkün değildir. Özel Emir İlan Pazarında
fiyat ve zaman önceliklerinin uygulanması aşağıda belirlenen koşullara tabidir:
a) Aynı miktarlı birden fazla özel emir ilanının bulunması durumunda fiyat ve zaman
önceliği kuralı geçerlidir.
b) Miktarı farklı olan birden fazla özel emir ilanının olması durumunda, fiyat ve zaman
önceliği kuralı geçerli değildir.
Özel emirlerde otomatik eşleşme uygulanmaz. Özel emirlerden dolayı işlem gerçekleşmesi
için Borsanın onay vermesi zorunludur. Borsanın onaylamadığı durumlarda, işlem
gerçekleşmez ve ilgili özel emirler iptal edilir.
4
3
3.1
SÖZLEŞME UNSURLARI
DAYANAK VARLIKLAR
Sözleşmede alma veya satma hakkı ve/veya yükümlülüğüne konu olan sermaye piyasası
aracını, ekonomik veya finansal göstergeyi ifade etmektedir.
3.2
SÖZLEŞME BÜYÜKLÜĞÜ
VİOP’ta işlem gören opsiyon ve vadeli işlem sözleşmeleri için sözleşme büyüklükleri
sözleşme unsurlarında tanımlanmıştır.
3.3
FİYAT KOTASYONU VE M İNİMUM FİYAT ADIMI
Fiyat adımı sözleşme fiyatında bir defada gerçekleşebilecek en küçük fiyat değişimi olarak
ifade edilir. Fiyat kotasyonu ve minimum fiyat adımı sözleşme tipi bazında farklılaştırılarak
sözleşme unsurlarında tanımlanmıştır.
3.4
VADE AYLARI
Vade ayları sözleşme tipi bazında farklılaştırılarak sözleşme unsurlarında tanımlanmıştır.
3.5
SÖZLEŞMENİN VADESİ VE SON İŞLEM GÜNÜ
Sözleşmenin vade sonu ve son işlem günü her vade ayının son iş günüdür. Yurt içi
piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade sonu ve son işlem günü
bir önceki iş günü olarak belirlenir.
Örneğin, fiziki teslimata konu pay opsiyon sözleşmelerinin takas süresinin T+3 olduğu
durumda 31 Ocak 2013 vadeli pay opsiyon sözleşmelerinin son işlem günü 31 Ocak 2013
tarihi olup, fiziki teslimatı 5 Şubat 2013 tarihinde gerçekleştirilir.
3.6
UZLAŞMA ŞEKLİ
Pay vadeli işlem ve pay opsiyon sözleşmelerinin uzlaşma yöntemi olarak fiziki teslimat
uygulanır. Fiziki teslimatın öngörüldüğü sözleşmelerde, teslimata ilişkin hususlar sözleşme
unsurlarında belirtilir. Teslimata taraf üyeler, teslimatın tüm aşamalarından sorumludur.
Üyelerin teslimata ilişkin sorumluluğu Takas Merkezinin teslimatın gerçekleştiğini
bildirmesi ile son bulur. Teslimat sırasında taraflar arasında teslim şartlarının sözleşmede
5
belirtilen hükümlere uygunluğu konusunda çıkacak ihtilaflar Borsa düzenlemeleri
çerçevesinde karara bağlanır. Takas Merkezi, teslimatın düzenli bir şekilde
gerçekleşebilmesi için gerekli tedbirleri almakla görevli ve yetkilidir. Teslimat sürecinde,
ilgili varlığın satış fiyatı üzerinden alınan vergi ve vergi benzeri diğer kesintilerin
oranlarında meydana gelen değişikliklerde takip edilecek uygulama Borsa Başkanlığının
uygun görüşü alınarak Takas Merkezi tarafından belirlenir. Takas Merkezi, Borsa
Başkanlığının uygun görüşünü alarak teslimat sürecinin bir kısmını veya tamamını
görevlendireceği kurumlar eliyle yürütebilir ve olağanüstü durumlarda teslimat usul ve
esaslarını değiştirebilir.
Opsiyon sözleşmelerinde teslimat, opsiyonun tipine göre vade sonunda veya vade sonundan
önceki herhangi bir tarihte opsiyonun alıcısı tarafından ilgili üyeler vasıtasıyla talep
edilebilir. Üyeler, müşterilerinden aldıkları kullanım taleplerini Takas Merkezi tarafından
belirlenen süre içinde Takas Merkezine bildirmekle yükümlüdürler.
Üyeler ve müşterileri, fiziki teslimatın öngörüldüğü sözleşmelerde Borsanın uygun görüşü
alınarak Takas Merkezi tarafından belirlenecek teslimat ücretini ödemekle yükümlüdürler.
Nakdi uzlaşmalı endeks opsiyon sözleşmelerinde ise üye temscilcileri tarafından
Takasbank’a herhangi bir kullanım bildirimi yapılmayacaktır. Vade sonunda karda olan
nakdi uzlaşmalı opsiyon sözleşmelerindeki pozisyonlar otomatik olarak kullanıma konu
olacaktır. Endeks opsiyon sözleşmeleri için, opsiyon kullanımından dolayı oluşan kar/zarar
ilgili hesaplara kullanım kar/zararı olarak yansıtılır.
3.7
SÖZLEŞME UNSURLARI ÖZET BİLGİLER
Pay Opsiyon, Pay Vadeli İşlem, BIST 30 Endeks Opsiyon, BIST 30 Endeks Vadeli İşlem,
TLDolar Vadeli İşlem, TLEuro Vadeli İşlem, EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem, Döviz
Opsiyon, Altın Vadeli İşlem, Dolar/Ons Altın Vadeli İşlem, EgePamuk Vadeli İşlem,
Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli İşlem ve Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem sözleşmelerine
ilişkin sözleşme unsurları aşağıda tablolar halinde verilmiştir.
6
3.7.1 Pay Opsiyon Sözleşmesi
Tablo 1 Pay Opsiyon Sözleşme Unsurları
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Dayanak
Varlık
Borsa İstanbul Pay Piyasasında işlem gören ve Borsa tarafından belirlenen kriterlere göre seçilen
paylardır.
Opsiyon
Sınıfı
Alım veya Satım Opsiyonu
Opsiyon Tipi
Amerikan (Sözleşme ile tanınan hak vade sonu dahil olmak üzere vade sonuna kadar herhangi bir tarihte
kullanılabilir)
Sözleşme
Büyüklüğü
Bir adet standart sözleşme, dayanak varlığa ait 100 adet payı temsil eder. Dayanak varlığın fiyatını ve
miktarını etkileyecek bedelli/bedelsiz sermaye artırımı, temettü ödemesi (temettü verimi >%10 ise),
birleşme ve benzeri durumlarda (özsermaye halleri), Borsa tarafından sözleşmelerde fiyat, kullanım
fiyatları ve/veya çarpan değişikliği yapılması halinde, sözleşme büyüklüğü standart sözleşme
büyüklüğünden farklı belirlenebilir. Bu gibi durumlarda aynı dayanak varlık üzerine, "sözleşme
büyüklüğü standart" ve "sözleşme büyüklüğü standart olmayan" olmak üzere farklı sözleşmeler işlem
görebilir.
Fiyat
Kotasyonu ve
Minimum
Fiyat Adımı
Emir defterinde prim teklifleri 1 adet dayanak varlık bazında gösterilir. Diğer bir ifadeyle, sözleşmeler
için Piyasada teklifler, bir adet dayanak varlık bazında verilen prim üzerinden girilir.
Fiyat, bir adet dayanak varlığın opsiyon primi olarak, virgülden sonra iki basamak olacak şekilde işlem
sistemine girilir. Miktar teklifleri bir adet sözleşme ve katları şeklinde girilir.
Vade Ayları
Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık. Piyasada aynı anda, içinde bulunulan aya en yakın üç
vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse, Aralık vade ayı ayrıca
işleme açılır.
Uzlaşma
Şekli
Fiziki teslimat.
Seans sonunda günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar
ağırlıklı ortalama fiyatı,
b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak
bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
c) Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin
miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, dayanak varlık ve dayanak varlığa bağlı diğer
sözleşmelerdeki fiyatlar dikkate alınarak hesaplanan teorik fiyatlar
günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
a)
Günlük
Uzlaşma
Fiyatı
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya
hesaplanan fiyatların piyasayı doğru olarak yansıtmadığına kanaat getirilmesi halinde Borsa tarafından,
teorik fiyat, dayanak varlığın spot fiyatı, bir önceki günkü uzlaşma fiyatı veya seans sonundaki en iyi alış
ve satış fiyatları dikkate alınarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı
Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
Son İşlem
Günü
Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
7
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Vade Sonu
Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
Takas Süresi
Fiziki teslimat işlemlerinde takas süresi T + 3, diğer işlemlerde ise T+1 olarak uygulanır. Prim borçları
hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, prim alacakları hesaplara T+1 günü aktarılır.
Günlük Fiyat
Değişim
Limiti
Prim fiyatları için fiyat değişim limiti yoktur.
İşlem sisteminde oluşturulan sözleşmelerin kullanım fiyatları aşağıdaki tabloya göre belirlenir.
Kullanım
Fiyatları
Kullanım Fiyatı Aralığı (TL)
0,01 – 1,00
1,00 – 2,50
2,50 – 5,00
5,00 – 10,00
10,00 – 25,00
25,00 – 50,00
50,00 – 100,00
100,00 – 250,00
250,00 – 500,00
500,00 – 1.000,00
1.000,00 ve üzeri
Kullanım Fiyat Adımı (TL)
0,05
0,10
0,25
0,50
1,00
2,50
5,00
10,00
25,00
50,00
100,00
Her bir dayanak varlığın spot piyasada son seansta oluşan ağırlıklı ortalama fiyatı baz alınarak hesaplanan
±%20’lik limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu
limit, dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir.
Oluşturulan sözleşmelerden en az biri “karda”, biri “başabaşta” ve biri “zararda” olmak üzere üç farklı
kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. Seans içinde dayanak varlık fiyatında meydana
gelen değişimlere göre yeni kullanım fiyatlı sözleşmeler işlem sisteminde otomatik olarak işleme açılır.
İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları ±%20’lik limitlerin dışında kalsalar
bile işleme açık olmaya devam ederler.
İşlem Saatleri
İşlem
Teminatı
Esasları
İşlemler 09:10 - 17:40 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 – 13:55 arası işlem
yapılmayan bölümdür.
Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir.
Bulunması Gereken Teminat: Başlangıç teminatı ile fiziki teslimat teminatının toplamıdır.
Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75’idir.
3.7.2 Pay Vadeli İşlem Sözleşmesi
Tablo 2 Pay Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Dayanak
Varlık
Borsa İstanbul Pay Piyasasında işlem gören ve Borsa tarafından belirlenen kriterlere göre seçilen paylardır.
8
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Sözleşme
Büyüklüğü
Bir adet standart sözleşme, dayanak varlığa ait 100 adet payı temsil eder. Dayanak varlığın fiyat ve
miktarını etkileyecek bedelli/bedelsiz sermaye artırımı, temettü ödemesi (temettü verimi >%10 ise),
birleşme ve benzeri durumlarda (özsermaye halleri), Borsa tarafından sözleşmelerde fiyat ve/veya çarpan
değişikliği yapılması halinde, sözleşme büyüklüğü standart sözleşme büyüklüğünden farklı belirlenebilir.
Bu gibi durumlarda aynı dayanak varlık üzerine, "sözleşme büyüklüğü standart" ve "sözleşme büyüklüğü
standart olmayan" olmak üzere farklı sözleşmeler işlem görebilir.
Fiyat
Kotasyonu
ve
Minimum
Fiyat Adımı
Emir defterinde fiyat teklifleri 1 adet dayanak varlık bazında gösterilir. Diğer bir ifadeyle, işlem sisteminde
sözleşmelere ait teklifler, bir adet dayanak varlık için verilen fiyat üzerinden girilir.
Vade Ayları
Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık. Piyasada aynı anda, içinde bulunulan aya en yakın üç vade
ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme
açılır.
Uzlaşma
Şekli
Fiziki teslimat
Günlük
Uzlaşma
Fiyatı
Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır
ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
Sözleşmenin fiyatı, virgülden sonra iki basamak olacak şekilde işlem sistemine girilir. Miktar teklifleri bir
adet sözleşme ve katları şeklinde girilir.
Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar
ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak
bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır.
c) Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin
miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı
günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
a)
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya
hesaplanan fiyatın piyasa gerçeklerini yansıtmaması durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya
da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması,
Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma
fiyatı dikkate alınarak hesaplanacak “teorik” fiyatlar.
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı
Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
a)
b)
Vade Sonu
Uzlaşma
Fiyatı
Dayanak varlık olarak kabul edilen her payın son işlem gününde spot piyasada ikinci seans sonundaki
kapanış seansında oluşan kapanış fiyatı, vade sonu uzlaşma fiyatı olarak kabul edilir.
Son İşlem
Günü
Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
Vade Sonu
Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
Takas
Süresi
Fiziki teslimat işlemlerinde takas süresi T + 3 diğer işlemlerde ise T+1 olarak uygulanır.
hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara T+1 günü aktarılır.
Son işlem gününde, spot piyasada ikinci seansın ve/veya kapanış seansının kısmen veya tamamen kapalı
olması veya açık olup da fiyat oluşmaması durumunda vade sonu uzlaşma fiyatı, Uzlaşma Fiyatı Komitesi
tarafından belirlenir.
Zararlar
9
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Baz Fiyat
ve Günlük
Fiyat
Değişim
Limiti
Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün
Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma
fiyatıdır.
İşlem
Saatleri
İşlemler 09:10 - 17:40 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 – 13:55 arası işlem yapılmayan
bölümdür.
İşlem
Teminatı
Esasları
Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir.
Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%20’sidir. Bu yöntemle
hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt
limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır.
Bulunması Gereken Teminat: Başlangıç teminatı ile fiziki teslimat teminatının toplamıdır.
Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75’idir.
3.7.3 BIST 30 Endeks Opsiyon Sözleşmesi
Tablo 3 BIST 30 Endeks Opsiyon Sözleşme Unsurları
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Dayanak
Varlık
BIST 30 Fiyat Endeksi
Opsiyon
Sınıfı
Alım ve Satım Opsiyonları
Opsiyon
Tipi
Avrupa (Sözleşme ile tanınan hak vade sonunda kullanılabilir)
Sözleşme
Büyüklüğü
Dayanak varlık, endeks değerlerinin 1.000'e bölünmüş halidir. Her bir endeks opsiyon sözleşmesi bu
şekilde hesaplanan 100 adet dayanak varlığı temsil eder.
(Örneğin (BIST 30 Endeksi/1.000)*100 TL = (102.358/1.000)*100 = 10.235,80 TL.)
Fiyat
Kotasyonu
ve
Minimum
Fiyat Adımı
Fiyat, yukarıdaki yöntemle hesaplanan bir adet dayanak varlığın opsiyon primi olarak, virgülden sonra iki
basamak olacak şekilde işlem sistemine girilir. Miktar teklifleri bir adet sözleşme ve katları şeklinde girilir.
Vade Ayları
Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık. Piyasada aynı anda, içinde bulunulan aya en yakın üç vade
ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme
açılır.
Uzlaşma
Şekli
Nakdi uzlaşma.
Günlük
Uzlaşma
Seans sonunda günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
a)
Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar
10
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Fiyatı
b)
c)
d)
ağırlıklı ortalama fiyatı,
Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak
bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin
miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, dayanak varlık ve dayanak varlığa bağlı diğer
sözleşmelerdeki fiyatlar dikkate alınarak hesaplanan teorik fiyatlar günlük uzlaşma fiyatı olarak
belirlenir.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya
hesaplanan fiyatların piyasayı doğru olarak yansıtmadığına kanaat getirilmesi halinde Borsa tarafından,
teorik fiyat, bir önceki günkü uzlaşma fiyatı veya seans sonundaki en iyi alış ve satış fiyatları dikkate
alınarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı
Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
Alım opsiyonları için vade sonu uzlaşma fiyatı, dayanak varlık olarak kabul edilen BIST 30 Endeksinin son
işlem gününde spot piyasada ikinci seans sürekli müzayedenin son 30 dakikası süresince ilan edilen
değerlerinin zaman ağırlıklı ortalaması ile BIST 30 Endeksinin kapanış değerinin sırasıyla %80 ve %20
oranlarıyla ağırlıklandırılması ile hesaplanan değerin 1000’e bölünmesi suretiyle bulunan değer ile opsiyon
kullanım fiyatı arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması sonucunda bulunur.
Vade Sonu
Uzlaşma
Fiyatı
Satım opsiyonları için vade sonu uzlaşma fiyatı, opsiyon kullanım fiyatı ile dayanak varlık olarak kabul
edilen BIST 30 Endeksinin son işlem gününde spot piyasada ikinci seans sürekli müzayedenin son 30
dakikası süresince ilan edilen değerlerinin zaman ağırlıklı ortalaması ile BIST 30 Endeksinin kapanış
değerinin sırasıyla %80 ve %20 oranlarıyla ağırlıklandırılması ile hesaplanan değerin 1000’e bölünmesi
suretiyle bulunan değer arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması sonucunda bulunur.
Son işlem gününde, spot piyasada ikinci seansın ve/veya kapanış seansının kısmen veya tamamen kapalı
olması veya spot piyasada endeks değerinin hesaplanamaması durumunda vade sonu uzlaşma fiyatı,
Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenir.
Son İşlem
Günü
Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
Vade Sonu
Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
Takas
Süresi
T+1 olarak uygulanır. Prim borçları hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, prim alacakları hesaplara
T+1 günü aktarılır.
Günlük
Fiyat
Değişim
Limiti
Prim fiyatları için fiyat değişim limiti yoktur.
Kullanım fiyat adımı 2’dir. (2.000 Endeks puanı)
Kullanım
Fiyatları
İşlem
Dayanak varlık olan endekslerin bir önceki işlem gününde spot piyasada son seansta oluşan kapanış değeri
baz alınarak hesaplanan ±%10’luk limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde
sözleşmeler oluşturulur. Bu limit, dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel olarak Yönetim Kurulu
tarafından değiştirilebilir. Oluşturulan sözleşmelerden ikisi “karda”, biri “başabaşta” ve ikisi “zararda”
olmak üzere en az beş farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. Gün içerisinde dayanak
varlık değerinde meydana gelen değişimlere göre yeni kullanım fiyatlı sözleşmeler işlem sisteminde
otomatik olarak işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları
±%10’luk limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam ederler.
İşlemler 09:10 - 17:45 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 – 13:55 arası işlem yapılmayan
11
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Saatleri
bölümdür.
İşlem
Teminatı
Esasları
Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir.
Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75’idir.
3.7.4 BIST 30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmesi
Tablo 4 BIST 30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Dayanak
Varlık
BIST 30 Fiyat Endeksi.
Sözleşme
Büyüklüğ
ü
Dayanak varlık, endeks değerinin 1.000'e bölünmüş halidir. Her bir endeks vadeli işlem sözleşmesi bu
şekilde hesaplanan 100 adet dayanak varlığı temsil eder.
Fiyat
Kotasyon
u
ve
Minimum
Fiyat
Adımı
Emir defterinde fiyat teklifleri 1 adet dayanak varlık bazında gösterilir. Diğer bir ifadeyle, işlem sisteminde
bir adet dayanak varlık için verilen fiyat üzerinden girilir.
Vade
Ayları
Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık. Piyasada aynı anda, içinde bulunulan aya en yakın üç vade
ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme
açılır.
Uzlaşma
Şekli
Nakdi uzlaşma.
Günlük
Uzlaşma
Fiyatı
Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve
en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
(Örnek: BIST 30 Endeksi/1.000)*100 TL=(102.355/1.000)*100=10.235,50 TL)
Sözleşme fiyatı, endeks değerinin 1.000’e bölünmesiyle oluşan değerin virgülden sonra üç basamak olacak
şekilde işlem sistemine girilir (Örnek: 102,325) ve bir defada gerçekleşebilecek en küçük fiyat adımı
0,025’dir (25 BIST 30 endeks puanı) (Örnek: 102,325; 102,350 vb.). Miktar teklifleri bir adet sözleşme ve
katları şeklinde girilir.
a)
Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı
ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
b)
Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak
bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır.
c)
Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar
ağırlıklı ortalama fiyatı,
d)
Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı
günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya
hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler
tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
12
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
a)
Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması,
b)
Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma
fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak “teorik” fiyatlar.
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi
tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
Vade
Sonu
Uzlaşma
Fiyatı
Vade sonu uzlaşma fiyatı, dayanak varlık olarak kabul edilen BIST 30 Endeksinin son işlem gününde spot
piyasada ikinci seans sürekli müzayedenin son 30 dakikası süresince ilan edilen endeks değerlerinin zaman
ağırlıklı ortalaması ile BIST 30 Endeks kapanış değerinin sırasıyla %80 ve %20 oranlarıyla
ağırlıklandırılması ile hesaplanan değerin 1000’e bölünmesi suretiyle hesaplanır. Vade sonu uzlaşma fiyatı,
bulunan değerin en yakın fiyat adımına yuvarlanması ile elde edilen değerdir.
Son işlem gününde, spot piyasada ikinci seansın ve/veya kapanış seansının kısmen veya tamamen kapalı
olması veya spot piyasada endeks değerinin hesaplanamaması durumunda vade sonu uzlaşma fiyatı, Uzlaşma
Fiyatı Komitesi tarafından belirlenir.
Son İşlem
Günü
Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
Vade
Sonu
Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda
sözleşmenin vadesi bir önceki iş günüdür.
Takas
Süresi
Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara
T+1 günü aktarılır.
Baz Fiyat
ve Günlük
Fiyat
Değişim
Limiti
Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün
Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma
fiyatıdır.
İşlem
Saatleri
İşlemler 09:10 - 17:45 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 – 13:55 arası işlem yapılmayan
bölümdür.
İşlem
Teminatı
Esasları
Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir.
Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%15’idir. Bu yöntemle hesaplanan
alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt
fiyat adımına yuvarlanır.
Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75’idir.
3.7.5 TLDolar Vadeli İşlem Sözleşmesi
Tablo 5 TLDolar Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Dayanak
Varlık
Türk Lirası/ABD Doları kuru.
Sözleşme
Büyüklüğü
1.000 ABD Doları.
13
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Fiyat
Kotasyonu
ve Minimum
Fiyat Adımı
1 ABD Doları’nın Türk Lirası cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak halinde kote edilir.
Minimum fiyat adımı 0,0005 TL’dir. Minimum fiyat adımının değeri bir sözleşme için 0,5 TL’ye
(0,0005*1000) karşılık gelir. Bu şekilde girilecek fiyat kotasyonlarının virgülden sonraki son rakamı 0
(sıfır) ya da 5 (beş) olur (1,7750; 1,7755; 1,7760 gibi).
Vade Ayları
Vade döngü ayları Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık'tır. Piyasada aynı anda, içinde
bulunulan aya en yakın üç döngü ayı işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse Aralık vadeli
sözleşmeler de ayrıca işleme açılır.
Uzlaşma
Şekli
Nakdi uzlaşma.
Günlük
Uzlaşma
Fiyatı
Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır
ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
a)
Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar
ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
b)
Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak
bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır.
c)
Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin
miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
d)
Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı
günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya
hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmaması durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da
birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
a)
Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması,
b)
Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma
fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak “teorik” fiyatlar.
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı
Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
Vade Sonu
Uzlaşma
Fiyatı
Son işlem günü saat 15:30’da TCMB tarafından açıklanan gösterge niteliğindeki ABD Doları satış kuru.
Son İşlem
Günü
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
Vade Sonu
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade
sonu bir önceki iş günüdür.
Takas Süresi
Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara
T+1 günü aktarılır.
Baz Fiyat ve
Günlük
Fiyat
Değişim
Limiti
Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün
Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma
fiyatıdır.
Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10’udur. Bu yöntemle
hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt
limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır.
14
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
İşlem
Saatleri
İşlemler 09:10 - 17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir.
İşlem
Teminatı
Esasları
Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir.
Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75’idir.
3.7.6 TLEuro Vadeli İşlem Sözleşmesi
Tablo 6 TLEuro Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Dayanak
Varlık
Türk Lirası/Euro kuru.
Sözleşme
Büyüklüğü
1.000 Euro.
Fiyat
Kotasyonu
ve Minimum
Fiyat Adımı
1 Euro’nun Türk Lirası cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak halinde kote edilir. Minimum fiyat
adımı 0,0005’dir. Minimum fiyat adımının değeri bir sözleşme için 0,5 TL’ye (0,0005*1.000) karşılık
gelir. Bu şekilde girilecek fiyat kotasyonlarının virgülden sonraki son rakamı 0 (sıfır) ya da 5 (beş) olur
(2,3750; 2,3755; 2,3760 gibi).
Vade Ayları
Vade döngü ayları Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık'tır. Piyasada aynı anda, içinde
bulunulan aya en yakın üç döngü ayı işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse Aralık vadeli
sözleşmeler de ayrıca işleme açılır.
Uzlaşma
Şekli
Nakdi uzlaşma.
Günlük
Uzlaşma
Fiyatı
Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır
ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
a)
Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar
ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
b)
Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak
bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır.
c)
Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin
miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
d)
Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı
günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya
hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen
yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
a)
Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması,
b)
Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma
fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak “teorik” fiyatlar.
15
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı
Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
Vade Sonu
Uzlaşma
Fiyatı
Son işlem günü saat 15:30’da TCMB tarafından açıklanan gösterge niteliğindeki Euro satış kuru.
Son
İşlem
Günü
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
Vade Sonu
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade
sonu bir önceki iş günüdür.
Takas Süresi
Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara
T+1 günü aktarılır.
Baz Fiyat ve
Günlük Fiyat
Değişim
Limiti
Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün
Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma
fiyatıdır.
İşlem
Saatleri
İşlemler 09:10 - 17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir.
İşlem
Teminatı
Esasları
Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir.
Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10’udur. Bu yöntemle
hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt
limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır.
Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75’idir.
3.7.7 EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem Sözleşmesi
Tablo 7 EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Dayanak
Varlık
Euro/Amerikan (ABD) Doları (EUR/USD) çapraz kurudur.
Sözleşme
Büyüklüğü
1.000 Euro.
Fiyat
Kotasyonu
ve
Minimum
Fiyat
Adımı
1 Euro’nun ABD Doları cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak halinde kote edilir. (Örnek: 1,3050;
1,3051 gibi).
Vade
Vade döngü ayları Mart, Haziran, Eylül ve Aralık.
Minimum fiyat adımı 0,0001‘dir. Minimum fiyat adımının değeri 0,1 ABD Doları’na karşılık gelmektedir.
16
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Ayları
(Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın iki vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu iki vade ayından
biri Aralık ayı değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır.)
Uzlaşma
Şekli
Nakdi uzlaşma.
Günlük
Uzlaşma
Fiyatı
Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve
en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
a)
Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı
ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
b)
Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak
bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır.
c)
Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar
ağırlıklı ortalama fiyatı,
d)
Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı
günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya
hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler
tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
a)
Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması,
b)
Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma
fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak “teorik” fiyatlar.
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi
tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
Vade Sonu
Uzlaşma
Fiyatı
TCMB’nin son işlem gününde açıkladığı gösterge niteliğindeki Euro/Amerikan Doları çapraz kurudur.
Son İşlem
Günü
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
Vade Sonu
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade
sonu bir önceki iş günüdür.
Takas
Süresi
Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara
T+1 günü aktarılır.
Baz Fiyat
ve Günlük
Fiyat
Değişim
Limiti
Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün
Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma
fiyatıdır.
İşlem
Saatleri
İşlemler 09:10 - 17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir.
İşlem
Teminatı
Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir.
Belirlenen vade sonu uzlaşma fiyatı en yakın fiyat adımına yuvarlanır.
Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10’udur. Bu yöntemle hesaplanan
alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt
fiyat adımına yuvarlanır.
17
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Esasları
Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75’idir.
Dolar
Kuru
Bu sözleşmeye ilişkin işlemlerde ABD Doları değerlerinin TL’ye çevrilmesinde TCMB tarafından saat
15:30 itibarıyla açıklanan gösterge niteliğindeki ABD Doları Alış Kuru esas alınır. Borsa tarafından gerekli
görülen durumlarda ya da TCMB tarafından gösterge niteliğindeki ABD Doları Alış Kurunun
açıklanmaması durumunda, Dolar Kuru spot piyasada oluşan Dolar kurları dikkate alınarak güncellenebilir.
3.7.8 TLDolar Opsiyon Sözleşmesi
Tablo 8 TLDolar Opsiyon Sözleşme Unsurları
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Dayanak
Varlık
Türk Lirası/ABD Doları kuru
Opsiyon
Sınıfı
Alım ve Satım Opsiyonları
Opsiyon
Tipi
Avrupa (Sözleşme ile tanınan hak vade sonunda kullanılabilir)
Sözleşme
Büyüklüğü
1.000 ABD Doları
Fiyat
Kotasyonu
ve
Minimum
Fiyat Adımı
Fiyat, 1.000 ABD Doları için, opsiyon primi olarak virgülden sonra bir basamak olacak şekilde Türk Lirası
cinsinden işlem sistemine girilir. (Örnek: 20,1, 20,2 vb.) Minimum fiyat adımı 0,1’dir. Miktar teklifleri bir
adet sözleşme ve katları şeklinde girilir.
Vade Ayları
Yılın tüm ayları. (Aynı anda içinde bulunulan ay ve bu aya en yakın vade olmak üzere toplam 2 vade ayına
ait sözleşmeler işlem görür.)
Uzlaşma
Şekli
Nakdi uzlaşma.
Günlük uzlaşma fiyatı seans sonunda aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar
ağırlıklı ortalama fiyatı,
b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak
bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
c) Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin
miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, dayanak varlık ve dayanak varlığa bağlı diğer
sözleşmelerdeki fiyatlar dikkate alınarak hesaplanan teorik fiyatlar günlük uzlaşma fiyatı olarak
belirlenir.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya
hesaplanan fiyatların piyasayı doğru olarak yansıtmadığına kanaat getirilmesi halinde Borsa tarafından,
teorik fiyat, bir önceki günkü uzlaşma fiyatı veya seans sonundaki en iyi alış ve satış fiyatları dikkate
alınarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
a)
Günlük
Uzlaşma
Fiyatı
18
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı
Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
Alım sözleşmelerinde vade sonu uzlaşma fiyatı, dayanak varlık olan ABD Doları için son işlem gününde
TCMB'nin saat 15:30 itibarıyla açıklayacağı gösterge niteliğindeki satış kurunun 1.000 ile çarpılması
suretiyle bulunan değer ile opsiyon kullanım fiyatı arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması
sonucunda bulunur.
Vade Sonu
Uzlaşma
Fiyatı
Satım sözleşmeleri için vade sonu uzlaşma fiyatı, opsiyon kullanım fiyatı ile dayanak varlık olan ABD
Doları için son işlem gününde TCMB'nin saat 15:30 itibariyle açıklayacağı gösterge niteliğindeki satış
kurunun 1.000 ile çarpılması suretiyle bulunan değer arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması
sonucunda bulunur.
Son işlem gününde, TCMB tarafından ilgili kurun ilan edilmemesi durumunda vade sonu uzlaşma fiyatı,
Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenir.
Son İşlem
Günü
Her vade ayının veya haftasının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması
durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür.
Vade Sonu
Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür. Yönetim Kurulu vade sonu haftanın son iş günü olmak üzere haftalık
opsiyon sözleşmeleri açmaya yetkilidir.
Takas
Süresi
T+1 olarak uygulanır. Prim borçları hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, prim alacakları hesaplara
T+1 günü aktarılır.
Günlük
Fiyat
Değişim
Limiti
Prim fiyatları için fiyat değişim limiti yoktur.
Kullanım fiyat adımı,
-alım opsiyonları için 50 Türk Lirası’na karşılık gelir. (Örnek: 2000, 2050, 2100, vb.)
-satım opsiyonları için 25 Türk Lirası’na karşılık gelir. (Örnek: 2000, 2025, 2050, vb.)
Kullanım
Fiyatları
İşlem
Saatleri
İşlem
Teminatı
Esasları
Dayanak varlık olan yabancı para birimi için TCMB’nin gösterge niteliğindeki satış kurunun 1.000 ile
çarpılmasıyla elde edilen değer baz alınarak hesaplanan ±%10’luk limit içerisindeki kullanım fiyat
seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu limit, dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel
olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir. Alım ve satım opsiyon sözleşmelerinin her biri için biri
“başabaşta” ve ikisi “zararda” olmak üzere üç farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır.
İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları ±%10’luk limitlerin dışında kalsalar
bile işleme açık olmaya devam ederler.
İşlemler 09:10-17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir.
Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir.
Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75’idir.
19
3.7.9 Altın Vadeli İşlem Sözleşmesi
Tablo 9 Altın vadeli İşlem Sözleşme Unsurları
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Dayanak
Varlık
Saf altın.
Sözleşme
Büyüklüğü
100 gram.
Fiyat
Kotasyonu
ve
Minimum
Fiyat Adımı
1 gram altının Türk Lirası cinsinden değeri virgülden sonra üç basamak olacak şekilde sisteme girilir.
Minimum fiyat adımı 0,005 TL’dir.
Vade Ayları
Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık. Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait
sözleşmeler işlem görür.
Uzlaşma
Şekli
Nakdi Uzlaşma.
Günlük
Uzlaşma
Fiyatı
Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır
ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
a)
Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar
ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
b)
Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak
bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır.
c)
Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin
miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
d)
Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı
günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya
hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen
yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
a)
Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması,
b)
Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan uzlaşma fiyatları
da dikkate alınarak hesaplanacak “teorik” fiyatlar.
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı
Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
Vade Sonu
Uzlaşma
Fiyatı
Vade sonu uzlaşma fiyatı, son işlem günündeki Londra’da öğleden sonra yapılan altın fiyat sabitleme
seansında (The London Gold Market Fixing Ltd. tarafından açıklanan The London Gold Fixing P.M.)
oluşan altın Dolar/ons fiyatının Merkez Bankasının saat 15.30’da açıklayacağı gösterge niteliğindeki ABD
Doları satış kuru kullanılarak TL/gram’a çevrilmesi ile bulunan değer vade sonu uzlaşma fiyatı olarak
kullanılır. Londra’da öğleden sonra altın fiyat sabitleme seansı yapılmazsa, sabah seansında oluşan altın
Dolar/ons fiyatı vade sonu uzlaşma fiyatı olarak kullanılır. Son işlem gününde resmi tatil veya başka bir
nedenle fiyat açıklanmaması halinde, uluslararası spot piyasalarda Türkiye saati ile saat 17:00’de oluşan
Dolar/ons altın alış ve satış fiyatının ortalaması baz alınır. Ons ağırlık birimi 31,1035’e bölünerek grama
çevrilir.
Yukarıdaki yöntemlerle belirlenen vade sonu uzlaşma fiyatı en yakın fiyat adımına yuvarlanır.
20
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Son İşlem
Günü
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
Vade Sonu
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade
sonu bir önceki iş günüdür.
Takas
Süresi
Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara
T+1 günü aktarılır.
Baz Fiyat
ve Günlük
Fiyat
Değişim
Limiti
Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün
Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma
fiyatıdır.
İşlem
Saatleri
İşlemler 09:10 - 17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir.
İşlem
Teminatı
Esasları
Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir.
Farklı vadeli her bir sözleşme için belirlenen Baz Fiyatın ±%10’udur. Bu yöntemle hesaplanan alt veya üst
limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt fiyat
adımına yuvarlanır.
Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75’idir.
3.7.10 Dolar/Ons Altın Vadeli İşlem Sözleşmesi
Tablo 10 Dolar/Ons Altın Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları
Sözleşme Unsuru
Açıklama
Dayanak Varlık
Saf altın.
Sözleşme Büyüklüğü
1 ons altın.
Fiyat Kotasyonu ve
Minimum
Fiyat
Adımı
1 ons altının ABD Doları cinsinden değeri virgülden sonra iki basamak olacak şekilde işlem
sistemine girilir. (Örnek: 1.450,05; 1.450,10 gibi).
Minimum fiyat adımı 0,05’dır.
Minimum fiyat adımının değeri 0,05 ABD Doları’na karşılık gelmektedir.
Vade Ayları
Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık
(Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür.)
Uzlaşma Şekli
Nakdi uzlaşma.
Günlük
Fiyatı
Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde
hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
Uzlaşma
a)
Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin
miktar ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
b)
Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük
21
Sözleşme Unsuru
Açıklama
olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır.
c)
Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm
işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
d)
Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı
günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması
veya hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda
belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
a)
Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması,
b)
Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük
uzlaşma fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak “teorik” fiyatlar.
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma
Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
Vade Sonu Uzlaşma
Fiyatı
Vade sonu uzlaşma fiyatı, son işlem gününde Londra’da öğleden sonra yapılan altın fiyat
sabitleme seansında (The London Gold Market Fixing Ltd. tarafından açıklanan The London
Gold Fixing P.M.) oluşan altın Dolar/Ons fiyatıdır.
Son işlem gününde Londra'da öğleden sonra altın fiyat sabitleme seansı yapılmazsa, sabah
seansında oluşan altın Dolar/Ons fiyatı vade sonu uzlaşma fiyatı olarak kullanılır.
Son işlem gününde resmi tatil veya başka bir nedenle fiyat açıklanmaması halinde, uluslararası
spot piyasalarda Türkiye saati ile saat 17:00’de oluşan Dolar/Ons altın alış ve satış fiyatının
ortalaması vade sonu uzlaşma fiyatı olarak kullanılır.
Yukarıdaki yöntemlerle belirlenen vade sonu uzlaşma fiyatı en yakın fiyat adımına yuvarlanır.
Son İşlem Günü
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması
durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür.
Vade Sonu
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması
durumunda vade sonu bir önceki iş günüdür.
Takas Süresi
Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar
hesaplara T+1 günü aktarılır.
Baz Fiyat ve Günlük
Fiyat Değişim Limiti
Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme
açıldığı gün Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir
önceki günün uzlaşma fiyatıdır.
Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10’udur. Bu yöntemle
hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat
adımına, alt limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır.
İşlem Saatleri
İşlemler 09:10 - 17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir.
İşlem
Esasları
Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir.
Dolar Kuru
Teminatı
Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75’idir.
Bu sözleşmeye ilişkin işlemlerde ABD Doları değerlerinin TL’ye çevrilmesinde TCMB
tarafından saat 15:30 itibarıyla açıklanan gösterge niteliğindeki ABD Doları Alış Kuru esas alınır.
Borsa tarafından gerekli görülen durumlarda ya da TCMB tarafından gösterge niteliğindeki ABD
Doları Alış Kurunun açıklanmaması durumunda, Dolar Kuru spot piyasada oluşan Dolar kurları
dikkate alınarak güncellenebilir.
22
3.7.11 EgePamuk Vadeli İşlem Sözleşmesi
Tablo 11 EgePamuk Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Dayanak
Varlık
Ege Standart 1 baz kalite pamuk
Sözleşme
Büyüklüğü
1.000 kg (1 ton)
Fiyat
Kotasyonu
ve
Minimum
Fiyat Adımı
1 kg Ege Standart 1 baz kalite pamuğun Türk Lirası cinsinden değeri virgülden sonra üç basamak halinde
kote edilir. Minimum fiyat adımı 0,005’dir. Minimum fiyat adımının değeri 5 TL’ye karşılık gelmektedir.
Bu şekilde girilecek fiyat kotasyonlarının virgülden sonraki son rakamı 0 (sıfır) ya da 5 (beş) olur (2,125
veya 2,410 TL/kg gibi).
Vade Ayları
Mart, Mayıs, Temmuz, Ekim ve Aralık (Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın iki vade ayına ait
sözleşmeler işlem görür.)
Uzlaşma
Şekli
Nakdi uzlaşma.
Günlük
Uzlaşma
Fiyatı
Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır
ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
a)
Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar
ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
b)
Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak
bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır.
c)
Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin
miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
d)
Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı
günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya
hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen
yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
a)
Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması,
b)
Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma
fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak “teorik” fiyatlar.
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı
Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
Vade Sonu
Uzlaşma
Fiyatı
Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı şu şekilde hesaplanır:
1.
2.
Dayanak varlığın vade ayı son işlem günü ve öncesindeki asgari iki iş gününe ait İzmir Ticaret
Borsası’nda oluşan Ege Standart 1 baz kalite pamuk fiyatlarının miktar ağırlıklı ortalaması Vade
Sonu Uzlaşma Fiyatı olarak alınır.
Bu günlerde İzmir Ticaret Borsası’nda yeterli işlem olmaması halinde, var olan işlemlerin
ortalaması ile İzmir Ticaret Borsası pamuk salonunda faaliyet gösteren asgari on iki üyeden azami
%1 fiyat aralığı ile Ege Standart 1 baz kalite pamuk için alınacak kotasyonların arasından en iyi
23
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
ve en kötü iki fiyat atıldıktan sonra kalanların aritmetik ortalaması uzlaşma fiyatı olarak alınır.
Spot piyasada gerçekleşen işlemlerin Vade Sonu Uzlaşma Fiyatının belirlenmesinde yeterli olup
olmadığına Uzlaşma Fiyatı Komitesi karar verir.
Son İşlem
Günü
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
Vade Sonu
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade
sonu bir önceki iş günüdür.
Takas
Süresi
Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara
T+1 günü aktarılır.
Baz Fiyat
Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün
Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma
fiyatıdır.
Günlük
Fiyat
Değişim
Limiti
Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10’udur. Bu yöntemle
hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt
limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır.
İşlem
Saatleri
İşlemler 09:10 - 17:45 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 – 13:55 arası işlem yapılmayan
bölümdür
İşlem
Teminatı
Esasları
Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir.
Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75’idir.
3.7.12 Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli İşlem Sözleşmesi
Tablo 12 Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Dayanak
Varlık
Anadolu kırmızı sert baz kalite buğday (Bezostaja-1, Doğu- 88, Gün- 91, Haymana- 79, İkizce- 96, Karasu90, Lancer, Odeskaya- 51, Şahin) Anadolu kırmızı sert kalitede buğdayı oluşturduğu belirtilen bu buğday
cinsleri, TMO’nun sınıflandırması esas alınarak belirlenmiştir. Ayrıca spot borsaların “Anadolu kırmızı sert
buğday” olarak tescil ettiği emtia da yukarıdaki sınıflamaya dahildir. TMO’nun sınıflandırma kriterlerinde
bir değişiklik olması halinde, Anadolu kırmızı sert olarak belirtilen buğday kalitesinin denk geldiği yeni
buğday kalitesi ve bu kaliteyi oluşturan yeni buğday cinsleri sözleşmeye dayanak kabul edilir.
Sözleşme
Büyüklüğü
5.000 kg (5 ton)
Fiyat
Kotasyonu
ve
Minimum
Fiyat Adımı
1 kg Anadolu kırmızı sert baz kalitede buğdayın Türk Lirası cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak
halinde kote edilir. Bu şekilde girilecek fiyat kotasyonlarının virgülden sonraki son rakamı 0 (sıfır) ya da 5
(beş) olur (0,3865 veya 0,3870 TL/kg gibi).
Vade Ayları
Mart, Mayıs, Temmuz, Eylül ve Aralık. (Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın iki vade ayına ait
Minimum fiyat adım değeri 0,0005’dir. Minimum fiyat adımının değeri 2,5 TL’ye karşılık gelmektedir.
24
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
sözleşmeler işlem görür.)
Uzlaşma
Şekli
Nakdi uzlaşma.
Günlük
Uzlaşma
Fiyatı
Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır
ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
a)
Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar
ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
b)
Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak
bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır.
c)
Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin
miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
d)
Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı
günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya
hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen
yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
a)
Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması,
b)
Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma
fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak “teorik” fiyatlar.
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı
Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
Vade Sonu
Uzlaşma
Fiyatı
Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı şu şekilde hesaplanır:
Kullanılacak fiyatların belirlenmesi:
A. Son işlem günü ve öncesindeki bir iş gününde Konya ve Polatlı Ticaret Borsası’nda Anadolu kırmızı sert
buğdayının birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü derece baz kalitesi için gün sonu itibariyle oluşmuş
fiyatların miktar ağırlıklı ortalaması her gün için ayrı ayrı hesaplanır. (Bu şekilde en fazla dört fiyat verisi
elde edilir.)
B. Edirne, Eskişehir, Gaziantep, Karaman, Çorum, Uzunköprü ve Yozgat Ticaret Borsalarında Anadolu
kırmızı sert buğdayı için son işlem gününde ve önceki bir iş gününde oluşmuş fiyatlar elde edilir. (Bu
şekilde en fazla on dört fiyat verisi elde edilir.)
-
-
-
Konya ve/veya Polatlı Ticaret Borsası’nda birinci, ikinci, üçüncü veya dördüncü derecedeki
Anadolu kırmızı sert buğdayların herhangi biri için borsada fiyat oluşmaması durumunda, miktar
ağırlıklı ortalama fiyat hesaplamasında fiyat oluşmuş olan dereceler için oluşan fiyat ve miktar
bilgileri dikkate alınır.
Konya ve Polatlı Ticaret Borsası’nda birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü derecedeki Anadolu
kırmızı sert buğdaylarının hiçbirinde fiyat oluşmaması durumunda o gün için Polatlı Ticaret
Borsası’ndan ya da Konya Ticaret Borsası’ndan fiyat verisi alınamadığı kabul edilir.
Polatlı ve Konya Ticaret Borsalarının dışındaki borsalardan son işlem gününde veya son işlem
gününden önceki bir iş gününde, Anadolu Kırmızı Sert buğdayı için fiyat oluşmaması
durumunda, o gün için bu borsalardan fiyat alınamadığı kabul edilir. Bu durumda, bu borsaların
fiyat bilgileri (2. maddede bahsedilen) aritmetik ortalamaya dahil edilmez.
Yukarıda açıklanan tüm fiyatların (en fazla 18 fiyat verisi) aritmetik ortalaması bulunur. Bu fiyat vade sonu
uzlaşma fiyatı olarak kabul edilir.
Spot borsaların fiyat verisinin son işlem gününü takip eden işgünlerinde açıklanması durumunda, Uzlaşma
25
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Fiyatı Komitesi uzlaşma fiyatını son işlem gününü takip eden günde açıklayabilir veya spot borsaların son
işlem günü fiyat verilerini dikkate almadan son işlem gününde açıklayabilir.
Borsa, uygun koşulların sağlanması halinde, Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı hesaplanmasında fiyat verisi alınan
borsaların sayısını artırabilir veya azaltabilir.
Uzlaşma Fiyatı Komitesi, piyasa koşullarına göre Vade Sonu Uzlaşma Fiyatının hesaplanmasında spot
piyasadan fiyat verisi alınan gün sayısını artırabilir veya azaltabilir.
Uzlaşma Fiyatı Komitesi, Borsanın seans saatlerini ve takas sürecini dikkate alarak uzlaşma fiyatının
hesaplanmasında spot borsalardaki seansın bir kısmında oluşan fiyat verilerini dikkate alabilir.
Spot borsalardan alınan fiyatlar, dayanak varlığın teslim edilmesi halinde doğabilecek KDV ve benzeri satış
vergileri hariç olarak dikkate alınır.
Son İşlem
Günü
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
Vade Sonu
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade
sonu bir önceki iş günüdür.
Takas
Süresi
Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara
T+1 günü aktarılır.
Baz Fiyat
Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün
Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma
fiyatıdır.
Günlük
Fiyat
Değişim
Limiti
Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10’udur. Bu yöntemle
hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt
limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır.
İşlem
Saatleri
İşlemler 09:10 - 17:45 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 – 13:55 arası işlem yapılmayan
bölümdür
İşlem
Teminatı
Esasları
Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir.
Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75’idir.
26
3.7.13 Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmesi
Tablo 13 Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Dayanak
Varlık
Vade ayının her bir saati için Piyasa İşleticisi tarafından açıklanan Kısıtsız Piyasa Takas Fiyatlarından
(KPTF) hesaplanan basit aritmetik ortalamasıdır.
Sözleşme
Büyüklüğü
Vade ayındaki saat sayısı x 0,1 MWh
Vade Ayındaki Saat Sayısı: Vade ayındaki gün sayısı x 24 Sözleşme büyüklüğü vade ayındaki gün sayısına
ve yaz saati/kış saati uygulamasına göre değişkenlik gösterir. Kış saatinden yaz saatine geçiş yapılan gün
için saat sayısı 23, yaz saatinden kış saatine geçiş yapılan gün için ise saat sayısı 25 olarak uygulanacaktır.
Örnek:
30 gün içeren aylar için sözleşme büyüklüğü 72 MWh’dir (30x24x0,1MWh), 31 gün içeren aylar için
sözleşme büyüklüğü 74,4 MWh’dir (31x24x0,1MWh), 28 gün çeken Şubat ayı için sözleşme büyüklüğü
67,2 MWh’dir (28x24x0,1MWh), 29 gün çeken Şubat ayı için sözleşme büyüklüğü 69,6 MWh’dir
(29x24x0,1 MWh) Belirtilen sözleşme büyüklükleri kıs saatinden yaz saatine/yaz saatinden kış saatine
geçilen aylar için geçerli değildir.
Fiyat
Kotasyonu
ve
Minimum
Fiyat Adımı
1 MWh elektrik enerjisinin TL değeri virgülden sonra iki basamak olarak ifade edilir (Örnek:
121,20)Minimum fiyat adımı 0,10 TL’dir.(Örnek: Sözleşme büyüklüğü 72 MWh olan vade ayları için
minimum fiyat adımı değeri 7,2 TL, sözleşme büyüklüğü 74,4 MWh olan vade ayları için minimum fiyat
adımı değeri 7,44 TL, sözleşme büyüklüğü 67,2 MWh olan vade ayları için minimum fiyat adımı değeri
6,72 TL, sözleşme büyüklüğü 69,6 MWh olan vade ayları için minimum fiyat adımı değeri 6,96 TL’dir.)
Vade Ayları
Yılın bütün ayları.(Aynı anda içinde bulunulan ay ve bu aya en yakın üç vade olmak üzere toplam 4 vade
ayına ait sözleşmeler işlem görür.)
Uzlaşma
Şekli
Nakdi uzlaşma.
Günlük
Uzlaşma
Fiyatı
Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır
ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
a)
Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar
ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
b)
Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak
bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır.
c)
Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin
miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
d)
Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı
günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya
hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen
yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
a)
Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması,
b)
Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma
fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak “teorik” fiyatlar.
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı
27
Sözleşme
Unsuru
Açıklama
Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
Vade Sonu
Uzlaşma
Fiyatı
Vade ayının her bir saati için Piyasa İşleticisi tarafından açıklanan Kısıtsız Piyasa Takas Fiyatlarından
(KPTF) hesaplanan basit aritmetik ortalama son uzlaşma fiyatı olur. Bu yöntemle belirlenen vade sonu
uzlaşma fiyatı en yakın fiyat adımına yuvarlanır.
Son İşlem
Günü
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son
işlem günü bir önceki iş günüdür.
Vade Sonu
Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade
sonu bir önceki iş günüdür.
Takas
Süresi
Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara
T+1 günü aktarılır.
Baz Fiyat
ve Günlük
Fiyat
Değişim
Limiti
Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün
Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma
fiyatıdır.
İşlem
Saatleri
İşlemler 09:10 - 17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir.
İşlem
Teminatı
Esasları
Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir.
Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10’udur. Bu yöntemle
hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt
limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır.
Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75’idir.
28
4
SÖZLEŞME YAPILARI
Sözleşmelerin yapısı, dayanak varlıklara bağlı sözleşme tipleri, sözleşme tiplerine bağlı
sözleşmeler şeklinde tasarlanmıştır. Her sözleşme en az bir pazarda işlem görür.
Şekil 1: Sözleşme Yapısı
Dayanak Varlık
(Örnek: Pay ISCTRE)
Sözleşme Tipi
4.1
Vadeli İşlem
Opsiyon
(Örnek: F ISCTRE)
(Örnek: O ISCTRA)
Vadeli İşlem Sözleşmeleri
Opsiyon Sözleşmeleri
(Örnek: F ISCTR1112S0)
(Örnek: O ISCTRA1112C9.50S0)
DAYANAK VARLIKLAR
Dayanak varlıklar, işlem sistemi içinde yer alan ve sözleşmelerin bağlı olduğu kıymetlerdir.
Bu kıymetler, aynı dayanak varlığa bağlı tüm sözleşmelerin tek bir grup içinde
sınıflandırılmasını sağlamaktadır.
4.2
SÖZLEŞME TİPLERİ
Dayanak varlıkların her biri için tanımlanan “Vadeli İşlem Sözleşmesi” veya “Amerikan (A)
veya Avrupa (E) Tipi Opsiyon Sözleşmesi” grubu, bir sözleşme tipini oluşturur.
29
Örneğin; “F_YKBNK” Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. payları üzerine düzenlenmiş vadeli
işlem sözleşme tipini, “O_AKBNKA” Akbank T.A.Ş. payları üzerine düzenlenmiş
Amerikan tipi opsiyon sözleşmesini ve “O_XU030E” ise BIST 30 Avrupa tipi opsiyon
sözleşmesini temsil eder.
4.3
SÖZLEŞMELER
Her bir sözleşme tipine bağlı olarak farklı vadeye sahip vadeli işlem sözleşmeleri ile farklı
vade ve kullanım fiyatına (strike) sahip, alım ve satım opsiyonlarının her biri ise
sözleşmeleri oluşturmaktadır.
Örneğin; “F_YKBNK1012S0” sözleşme kodu, Ekim 2012 vadeli standart pay vadeli işlem
sözleşmesini, “O_AKBNKA1112C10.00S0” sözleşme kodu, 10 TL kullanım fiyatına sahip,
Kasım
2012
vadeli
Amerikan
tipi
standart
pay
alım
opsiyonunu,
“O_XU030E0513P104.000S0” sözleşme kodu, 104 TL kullanım fiyatına sahip, Mayıs 2013
vadeli Avrupa tipi standart endeks satım opsiyonunu göstermektedir.
4.3.1 Sözleşme Vadeleri
Sözleşme vadeleri sözleşme tipi bazında farklılaştırılmıştır. Sözleşme vadesi bilgisi
sözleşme unsurlarında tanımlanmıştır.
Eğer ilgili sözleşmenin sözleşme unsurlarında sözleşme vadeleri “piyasada aynı anda; içinde
bulunulan ay, takip eden ay ve takip eden döngü ayına ilişkin sözleşmeler olmak üzere üç
sözleşme vadesi işleme açılır” şeklinde tanımlanmışsa, son işlem gününü takip eden ilk
işlem gününde, yukarıdaki döngüler dikkate alınarak bir sonraki vade ayına ait sözleşme
işleme açılır. Örneğin; Ocak vadeli sözleşmenin vade bitim tarihini takip eden ilk işlem
günü (Şubat ayının ilk işlem günü), işleme açık olan Şubat ve Mart vadeli sözleşmelerin
yanı sıra Haziran vadeli sözleşmeler de işleme açılır.
Vade sonu tarihi, vade ayının son işlem günüdür. Ancak Amerikan tipi opsiyonlar vade
bitim tarihinden önce herhangi bir işlem gününde de kullanılabilir.
4.3.2 Sözleşme Kodları
Piyasada işlem görecek sözleşmelerin unsurları ve işlem kodları Borsa tarafından ilan edilir.
30
4.3.2.1 Vadeli İşlem Sözleşmesi
Vadeli işlem sözleşmelerinde sözleşme kodu; sözleşme tipi, dayanak varlık, vade tarihi ve
sözleşme büyüklüğünün standart olup olmadığı bilgisini içerecek şekilde oluşturulmuştur.
Örnek: F_SAHOL1112S0
F
SAHOL
1112
S0
Vadeli (Futures)
Dayanak varlık kodu
Vade tarihi (AAYY-Kasım 2012)
S: Standart
N: Standart olmayan
(özsermaye hali
sonucu oluşan)
4.3.2.2 Opsiyon Sözleşmesi
Opsiyon sözleşmelerinde sözleşme kodu; sözleşme türü, dayanak varlık, opsiyon tipi, vade
tarihi, C/P, kullanım fiyatı ve sözleşme büyüklüğünün standart olup olmadığı bilgilerini
içerecek şekilde oluşturulmuştur.
Örnek: O_YKBNKA1012P1.80S0
O
YKBNK
A
1012
P
1.80
S0
Opsiyon
Dayanak
varlık kodu
A: Amerikanopsiyon
vadesinde
veya
vadesinden
önce
kullanılabilir.
Sözleşme
vade tarihi
(AAYYEkim 2012)
C: Alım
(call)
opsiyonu
Kullanım
fiyatı,
virgülden
sonra 2 hane
S: Standart
P: Satım
(put)
opsiyonu
N: Standart
olmayan
(özsermaye
hali sonucu
oluşan)
E: Avrupaopsiyon
yalnızca
vadesinde
kullanılabilir.
4.3.3 Opsiyon Sözleşmelerinde Kullanım Tipi
Opsiyonlar, opsiyonun Avrupa (E) veya Amerikan (A) tipi olmasına bağlı olarak, vadede (A
veya E) veya vadeden önce herhangi bir tarihte (sadece A) opsiyon alıcısı tarafından
kullanılabilirler. Pay opsiyon sözleşmeleri Amerikan tipi, pay endeks opsiyon sözleşmeleri
Avrupa tipidir.
31
4.3.4 Uzlaşma Yöntemi ve Uzlaşma Fiyatı
Pay vadeli işlem sözleşmelerinde açık pozisyonlar, sözleşmenin vade sonu tarihinde fiziki
uzlaşma yöntemi ile kapatılır.
Pay opsiyon sözleşmelerinde ise vade tarihine kadar (vade tarihi dahil) kullanılmayan açık
pozisyonlar sistem tarafından iptal edilir. Opsiyon sözleşmelerinde kullanım hakkı sadece
uzun pozisyon sahiplerine aittir. Kullanım fiziki teslimat ile sonlandırılacak olup fiziki
teslimat, dayanak varlığın sözleşme büyüklüğüne karşılık gelen miktarının kısa alım (call)
ve uzun satım (put) pozisyonu sahipleri tarafından uzun alım ve kısa satım pozisyonu
sahiplerine teslimini gerektirmektedir.
Endeks opsiyon sözleşmelerinde vade sonunda uzun pozisyonu olan hesaplar karda ise
otomatik kullanım söz konusu olacaktır. Vade sonu akşamı otomatik kullanım sonrası kısa
opsiyon sahibi hesaplardan zararlar tahsil edilirken kardaki uzun opsiyon sahibi hesaplara
karlar ertesi gün eklenir.
BIST 30 Endeks Opsiyon, BIST 30 Endeks Vadeli İşlem, TLDolar Vadeli İşlem, TLEuro
Vadeli İşlem, EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem, TLDolar Opsiyon, Altın Vadeli İşlem,
Dolar/Ons Altın Vadeli İşlem, EgePamuk Vadeli İşlem, Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli
İşlem, Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem sözleşmelerinin uzlaşma yöntemleri nakdi uzlaşma
olarak belirlenmiştir.
4.3.4.1 Günlük Uzlaşma Fiyatı ve Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı
Uzlaşma fiyatı, hesapların güncellenmesinde ve nakdi veya fiziki uzlaşmada kullanılmak
üzere belirlenen fiyattır. Her işlem günü sonunda günlük uzlaşma fiyatları, vade sonlarında
ise vade sonu uzlaşma fiyatları sözleşme unsurlarında belirtilen yöntemlere uygun olarak
Borsa tarafından belirlenir ve ilan edilir.
4.3.5 Standart ve Standart Olmayan Sözleşme Büyüklükleri
Standart pay vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri 100 adet payı temsil eder. Dayanak
varlığın pay dışında bir varlık olduğu diğer vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin sözleşme
büyüklükleri farklı olarak belirlenebilir. Diğer taraftan, dayanak varlığın fiyat ve miktarını
etkileyecek bedelli/bedelsiz sermaye artırımı ve benzeri durumlarda (özsermaye halleri),
Borsa tarafından sözleşmede uyarlama yapılması halinde, sözleşme büyüklüğü standart
sözleşme büyüklüğünden farklılaşabilir. Bu gibi durumlarda, Piyasada aynı dayanak varlık
üzerine, farklı sözleşme büyüklüğüne sahip olan “standart" ve "standart olmayan" vadeli
işlem ve opsiyon sözleşmeleri işlem görür.
32
4.3.6 Kullanım Fiyatları
Opsiyon sözleşmelerinde kullanım fiyatları alım opsiyonları için alma hakkının geçerli
olduğu fiyatları, satım opsiyonları için ise satma hakkının geçerli olduğu fiyatları
göstermektedir.
Örnek 1:
O_AKBNKA0912C8.00S0 sözleşmesi, kullanım fiyatı 8 TL olan bir alım (call)
opsiyonunu göstermektedir. Bu sözleşme, uzun pozisyon taşıyan yatırımcılara 28 Eylül
2012 tarihine kadar 8 TL fiyatla 100 adet Akbank payını alma hakkı verir.
Opsiyon sözleşmesi; spot fiyat 8 TL’nin üzerinde iken karda, 8 TL seviyesinde iken
başabaşta ve 8 TL’nin altındayken ise zarardadır.
Örnek 2:
O_AKBNKA0912P10.00S0 sözleşmesi, kullanım fiyatı 10 TL olan bir satım (put)
opsiyonunu göstermektedir. Bu sözleşme, uzun pozisyon taşıyan yatırımcılara 28 Eylül
2012 tarihine kadar 10 TL fiyatla 100 adet Akbank payını satma hakkı verir.
Opsiyon sözleşmesi; spot fiyat 10 TL’nin altında iken karda, 10 TL seviyesinde iken
başabaşta ve 10 TL’nin üzerindeyken ise zarardadır.
4.3.7 Kullanım Fiyat Adımı
Pay opsiyon sözleşmeleri için işleme açılacak sözleşmelerde kullanım fiyat adımı, dayanak
varlığın fiyatına göre aşağıdaki şekilde belirlenecek olup, virgülden sonra iki basamak
kullanılır.
Tablo 14: Kullanım Fiyat Adımı
Pay Opsiyon Sözleşmesi Kullanım Fiyatı Aralığı (TL)
Kullanım Fiyatı Adımı (TL)
0.01 – 1.00
0.05
1.00 – 2.50
0.10
2.50 – 5.00
0.25
5.00 – 10.00
0.50
10.00 – 25.00
1.00
25.00 – 50.00
2.50
50.00 – 100.00
5.00
100.00 – 250.00
10.00
250.00 – 500.00
25.00
500.00 – 1,000.00
50.00
1,000.00 ve üzeri
100.00
33
Endeks opsiyon sözleşmeleri için kullanım fiyat adımı 2’dir. (2.000 Endeks puanı)
TLDolar opsiyon sözleşmeleri için kullanım fiyat adımı;
-alım opsiyonları için 50 Türk Lirası’na karşılık gelir. (Örnek: 2000, 2050, 2100, vb.)
-satım opsiyonları için 25 Türk Lirası’na karşılık gelir. (Örnek: 2000, 2025, 2050, vb.)
4.3.8 Kullanım Fiyatı Değişim Limiti
Dayanak varlıktaki fiyat değişim limitine bağlı olarak, her gün pay opsiyon sözleşmelerinde
%20, endeks ve TLDolar opsiyon sözleşmelerinde %10 limit dahilindeki kullanım fiyatlı
sözleşmeler sisteme tanımlanır.
Pay opsiyon sözleşmeleri için;
İşleme Açılacak Kullanım Fiyatı Üst Limiti
Dayanak Pay Senedinin Önceki Seans Ağırlıklı Ortalama Fiyatı x 1,20
İşleme Açılacak Kullanım Fiyatı Alt Limiti
Dayanak Pay Senedinin Önceki Seans Ağırlıklı Ortalama Fiyatı x 0,80
Endeks ve TLDolar opsiyon sözleşmeleri için;
İşleme Açılacak Kullanım Fiyatı Üst Limiti
Dayanak Endeksin Önceki Seans Kapanış Değeri x 1,10
İşleme Açılacak Kullanım Fiyatı Alt Limiti
Dayanak Endeksin Önceki Seans Kapanış Değeri x 0,90
Sisteme sözleşme tanımlanması her gün sonunda yapılmakta ve tanımlanmış sözleşmeler bir
sonraki işlem gününde işlem sistemine yüklenmektedir. Yeni sözleşme tanımlanmasında pay
opsiyon sözleşmeleri için dayanak varlığın spot piyasadaki ikinci seans ağırlıklı ortalama
fiyatının %20 altı ve üstünde kullanım fiyatı aralığına denk gelen kullanım fiyat adımları esas
alınarak; endeks opsiyon sözleşmeleri için dayanak endeksin bir önceki gün spot piyasada
son seansta oluşan kapanış değerinin %10 altı ve üstünde 2 olan kullanım fiyat adımı esas
34
alınarak; TLDolar opsiyon sözleşmeleri için Dolar için TCMB’nin gösterge niteliğindeki
satış kurunun1.000 ile çarpılmasıyla elde edilen değerin %10 altı ve üstünde kullanım fiyatı
aralığına denk gelen kullanım fiyatları esas alınarak, tüm kullanım fiyatları sisteme
tanımlanmaktadır.
Örnek:
O_TCELLA sözleşme tipinde kullanım fiyatı değişim limiti %20 olarak tanımlıdır.
Dayanak varlığın önceki seans ağırlıklı ortalama fiyatı 10 TL’dir.
İşleme açılacak kullanım fiyatlarının üst limiti = 10 x 1,20 = 12
İşleme açılacak kullanım fiyatlarının alt limiti = 10 x 0,80 = 8
Bu durumda, gün içinde işleme açılabilecek en düşük kullanım fiyatlı sözleşmeler
 O_ TCELLA1112C8.00S0 ve O_ TCELLA1112P8.00S0 iken,
en yüksek kullanım fiyatlı sözleşmeler
 O_ TCELLA1112C12.00S0 ve O_ TCELLA1112P12.00S0
olacaktır.
Örnek:
O_XU030E sözleşme tipinde kullanım fiyatı değişim limiti %10 olarak tanımlıdır.
Dayanak endeksin önceki gün son seans kapanış değeri 86.391,14’dür. Dayanak varlık
fiyatı 86,391.
İşleme açılacak kullanım fiyatlarının üst limiti = 86,391 x 1,10 = 95,03 İşleme açılacak
kullanım fiyatlarının alt limiti = 86,391 x 0,90 = 77,75
Bu durumda, gün içinde işleme açılabilecek en düşük kullanım fiyatlı sözleşmeler
 O_XU0300613C78.00S0 ve O_XU0300613P78.00S0 iken,
en yüksek kullanım fiyatlı sözleşmeler
 O_XU0300613C94.00S0 ve O_XU0300613P94.00S0
olacaktır.
35
Örnek:
O_TRYUSD sözleşme tipinde kullanım fiyatı değişim limiti %10 olarak tanımlıdır.
Dayanak döviz kurunun önceki gün son seans kapanış değeri 2,2118’dir. Dayanak varlık
fiyatı 2.212.
İşleme açılacak kullanım fiyatlarının üst limiti = 2.212 x 1,10 = 2.433,2 İşleme açılacak
kullanım fiyatlarının alt limiti = 2.212 x 0,90 = 1.990,8
Bu durumda, gün içinde işleme açılabilecek en düşük kullanım fiyatlı sözleşmeler
 O_TRYUSD0614C2000S0 ve O_TRYUSDP2000S0 iken,
en yüksek kullanım fiyatlı sözleşmeler
 O_TRYUSD0614C2400S0 ve O_TRYUSDP2425S0
olacaktır.
4.3.9 İşleme Açılacak Kullanım Fiyatları
Pay opsiyon sözleşmelerinde, her bir dayanak varlığın spot piyasada son seansta oluşan
ağırlıklı ortalama fiyatı baz alınarak hesaplanan ±%20’lik limit içerisindeki kullanım fiyat
seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu limit, dayanak varlığın fiyat
limitlerine paralel olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir. Oluşturulan
sözleşmelerden en az biri “karda”, biri “başabaşta” ve biri “zararda” olmak üzere üç farklı
kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. Seans içinde dayanak varlık fiyatında
meydana gelen değişimlere göre yeni kullanım fiyatlı sözleşmeler işlem sisteminde
otomatik olarak işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme
sıraları ±%20’lik limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam ederler.
Endeks opsiyon sözleşmelerinde, dayanak varlık olan endekslerin bir önceki işlem gününde
spot piyasada son seansta oluşan kapanış değeri baz alınarak hesaplanan ±%10’luk limit
içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu limit,
dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir.
Oluşturulan sözleşmelerden ikisi “karda”, biri “başabaşta” ve ikisi “zararda” olmak üzere en
az beş farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. Gün içerisinde dayanak
varlık değerinde meydana gelen değişimlere göre yeni kullanım fiyatlı sözleşmeler işlem
sisteminde otomatik olarak işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan
sözleşme sıraları ±%10’luk limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam
ederler.
TLDolar opsiyon sözleşmelerinde ise, dayanak varlık olan yabancı para birimi için
TCMB’nin gösterge niteliğindeki satış kurunun 1.000 ile çarpılmasıyla elde edilen değer
36
baz alınarak hesaplanan ±%10’luk limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem
sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu limit, dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel
olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir. Alım ve satım opsiyon sözleşmelerinin
her biri için biri “başabaşta” ve ikisi “zararda” olmak üzere üç farklı kullanım fiyatı
seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan
sözleşme sıraları ±%10’luk limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam
ederler.
Örnek 1:
Spot piyasa fiyatı 2,50 TL olan bir dayanak varlığın (örneğin EREGLE) başabaşta sözleşmenin
kullanım fiyatı 2,50 TL olmak üzere aşağıdaki alım ve satım sözleşmeleri işleme açılır.
O_EREGLA0912C2.40S0
O_EREGLA0912C2.50S0
O_EREGLA0912C2.75S0
O_EREGLA0912P2.40S0
O_EREGLA0912P2.50S0
O_EREGLA0912P2.75S0
Örnek 2:
Spot piyasa fiyatı 200 TL olan bir dayanak varlığın başabaşta sözleşmesinin kullanım fiyatı 200,00
TL olmak üzere aşağıdaki alım ve satım sözleşmeleri işleme açılır.
O_TCELLA0912C190.00S0
O_TCELLA0912C200.00S0
O_TCELLA0912C210.00S0
O_TCELLA0912P190.00S0
O_TCELLA0912P200.00S0
O_TCELLA0912P210.00S0
Sistemdeki mevcut kullanım fiyatından sözleşmelerin yanı sıra, dayanak varlığın spot piyasa
fiyatındaki hareketine bağlı olarak yeni kullanım fiyatlarından karda, başabaşta veya zararda
sözleşmeler de işleme açılabilir (Örnek 1’de spot fiyatın 2,50 TL’den 2,30 TL’ye gerilemesi
durumunda başabaşta sözleşme 2,30 olur, 2,20 ve 2,30 kullanım fiyatlı sözleşmeler işleme
açılır). Ancak, fiyat hareketlerine bağlı olarak çok sayıda sözleşmenin işleme açık
bulunması halinde, belirli bir sayının üstündeki sözleşme sıraları, açık emir ve pozisyon
bulunmaması halinde gün sonunda geçici olarak durdurulabilir ve daha sonraki fiyat
hareketlerine bağlı olarak tekrar işleme açılabilir.
4.3.10 Baz Fiyat ve Günlük Fiyat Değişim Limitleri
Baz fiyat sözleşmelerin günlük fiyat değişim limitlerinin belirlenmesinde kullanılan fiyatı
ifade eder. Günlük fiyat değişim limitleri ise her sözleşmenin fiyatının bir gün içerisinde
hareket edebileceği oran veya mutlak tutar olarak belirlenen en düşük ve en yüksek değeri
ifade eder. Baz fiyat ve günlük fiyat değişim limitleri sözleşme unsurlarında tanımlanmıştır.
37
5
5.1
ÖZSERMAYE HALLERİ
ÖZSERMAYE HALLERİ VE DÜZELTME KATSAYISI
Dayanak varlık olan pay senedinin fiyatını ve/veya miktarını etkileyen bedelli/bedelsiz
sermaye artırımı, temettü ödemesi, şirket birleşmesi, şirket bölünmesi ve benzeri şirket
tarafından alınan kararlar özsermaye halleri olarak kabul edilmektedir.
Sözleşmenin dayanak varlığı olan payda özsermaye hallerinden biri veya bir kaçının
gerçekleşmesi durumunda, Borsa tarafından ilgili sözleşme için fiyat ve/veya sözleşme
çarpanı (sözleşme büyüklüğü) ayarlaması yapılır ve yeni sözleşmeler işleme açılır.
Özsermaye hali durumunda spot piyasalarda ilgili payın fiyatında bir düzeltme
yapılmaktadır. Buna paralel olarak, vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinde de bir takım
uyarlamalar yapılmaktadır. Bu uyarlamalar aşağıdaki değerler üzerinde yapılmaktadır:

Sözleşme Büyüklüğü,

Fiyat,

Kullanım Fiyatı (sadece opsiyonlar için).
Uyarlamalarda kullanılacak olan “düzeltme katsayısı” virgülden sonra sekiz haneli olarak,
aşağıdaki formülde verilen şekilde hesaplanmaktadır.
Düzeltme Katsayısı (DK)
Dayanak Varlık Yeni AOF / Dayanak Varlık Son Seans AOF
5.2
ÖZSERMAYE HALLERİ UYARLAMALARI
Özsermaye hallerinin gerçekleşmesiyle birlikte, öncelikle dayanak varlığın fiyatı düzeltme
katsayısı kullanılarak değiştirilir. Açık pozisyon bulunan bütün sözleşmeler için N kodlu
standart olmayan sözleşmeler oluşturulur. Bu sözleşmelerde; sözleşme büyüklüğü, kullanım
fiyatları ve önceki günkü fiyatlar dışında kalan herşey orijinal standart sözleşmelerle
aynıdır. Dönüşen standart sözleşmelerdeki açık pozisyonlar yeni oluşturulan ilgili standart
olmayan sözleşmelere transfer edilir. Açık pozisyon taşımayan standart sözleşmeler ise
sonlandırılır ve bu sözleşmelerde varsa açık emirler iptal edilir.
38
Yeni Sözleşme Büyüklüğü = Eski Sözleşme Büyüklüğü / DK
Yeni Fiyat = Eski Fiyat x DK
Yeni Kullanım Fiyatı = Eski Kullanım Fiyatı x DK

N kodlu (standart olmayan) sözleşmelerde yeni kullanım fiyatlı sözleşmeler
oluşturulmaz.

N kodlu sözleşmelerde vadesi gelen sözleşmeler yerine yeni vadeler açılmaz.

N kodlu sözleşmelerde gün sonunda açık pozisyon ve emir bulunmuyorsa,
sözleşmeler işleme kapatılır.
N kodlu sözleşmelerin yanında standart sözleşme büyüklüğüne sahip yeni S kodlu
sözleşmeler işleme açılır.
Örnek:
AKBNKA sözleşme tipinde 23/02/2012 tarihinde aşağıdaki değerler geçerlidir:
-
Kullanım fiyat adımı : Opsiyon sözleşmesi kullanım fiyatı 2,5-5,0 aralığında 0,25;
5,0-10,0 aralığında 0,50.
Önceki gün periyodik (seansın son n dakikası) AOF : 6,72
Önceki seans AOF :6,80
Standart sözleşme büyüklüğü : 100 (düzeltme sonrası sözleşme çarpanı en yakın
tamsayıya yuvarlanır).
Dayanak varlık fiyatı küsurat hanesi : 2
Sözleşme tipi fiyatı küsurat hanesi : 2
Kullanım fiyatı üst limiti : 6,80 x 1,20 = 8,16
Kullanım fiyatı alt limiti : 6,80 x 0,80 = 5,44
AKBNK önceki gün periyodik AOF’si 6,72 olduğundan, başabaşta (ATM) sözleşme
olarak 6,50 kullanım fiyatlı sözleşmeler alınır. Şubat ayı olmasından dolayı sözleşmeler
Şubat, Nisan, Haziran ve Aralık vadeli olur. Bu durumda aşağıdaki sözleşmeler işleme
açılır.
Sözleşme
Büyüklüğü=100
Sözleşme
Büyüklüğü=100
Sözleşme
Büyüklüğü=100
Sözleşme
Büyüklüğü=100
AKBNKA0212C6.00S0
AKBNKA0412C6.00S0
AKBNKA0612C6.00S0
AKBNKA1212C6.00S0
AKBNKA0212C6.50S0
AKBNKA0212C7.00S0
AKBNKA0412C6.50S0
AKBNKA0412C7.00S0
AKBNKA0612C6.50S0
AKBNKA0612C7.00S0
AKBNKA1212C6.50S0
AKBNKA1212C7.00S0
AKBNKA0212P6.00S0
AKBNKA0212P6.50S0
AKBNKA0412P6.00S0
AKBNKA0412P6.50S0
AKBNKA0612P6.00S0
AKBNKA0612P6.50S0
AKBNKA1212P6.00S0
AKBNKA1212P6.50S0
AKBNKA0212P7.00S0
AKBNKA0412P7.00S0
AKBNKA0612P7.00S0
AKBNKA1212P7.00S0
39
Örnek (devam)
AKBNK payında 23/02/2012 günü son periyodik AOF 6,75; seans sonundaki AOF ise
6,70 olmuştur. Payda 24/02/2012 tarihinden geçerli olmak üzere bir özsermaye hali
gerçekleşmiştir.
Payın yeni AOF değeri 3,75 olarak hesaplanmıştır. Düzeltme katsayısı = 3,75 / 6,70 =
0,55970149 (düzeltme katsayısı küsurat hanesi olan sekize yuvarlanmıştır) olur.
24/02/2012 tarihi gün başında yapılacak olan işlemler şunlardır:
a) AKBNK payı yeni periyodik AOF = 6,75 x 0,55970149 = 3,78 (dayanak varlık fiyat
adımına yuvarlanır)
b) AKBNK payı yeni önceki seans sonu AOF = 6,70 x 0,55970149 = 3,75 (dayanak
varlık fiyat adımına yuvarlanır)
c) AKBNK payında N kodlu sözleşmelerin çarpan değeri = 100 / 0,55970149 = 179
(sözleşme çarpanı tamsayıya yuvarlanmıştır)
d) Açık pozisyon taşıyan mevcut her sözleşme için yeni N sözleşmeleri oluşturulur.
Bu yeni sözleşmelerin kullanım fiyatları eski kullanım fiyatlarının düzeltme katsayısıyla
çarpılmasıyla bulunur (bulunan bu fiyatlar en yakın “sözleşme tipi fiyat adımına”
yuvarlanır).
Kullanım
Düzeltme
Yeni Kullanım Fiyatları
Yuvarlanmış Yeni
Fiyatı
Katsayısı
(Eski Kull. Fiy. x Düz. Katsayısı)
Kullanım Fiyatları
6.00
0.55970149
3.35820894
3.36
6.50
0.55970149
3.63805969
3.64
7.00
0.55970149
3.91791043
3.92
Bu uyarlamalardan sonra işleme açılacak N kodlu standart olmayan sözleşmeler
aşağıdaki gibi olur.
Sözl.Büyüklüğü = 179
Sözl.Büyüklüğü=179
Sözl.Büyüklüğü = 179
Sözl. Büyüklüğü = 179
AKBNKA0212C3.36N1
AKBNKA0412C3.36N1
AKBNKA0612C3.36N1
AKBNKA1212C3.36N1
AKBNKA0212C3.64N1
AKBNKA0212C3.92N1
AKBNKA0412C3.64N1
AKBNKA0412C3.92N1
AKBNKA0612C3.64N1
AKBNKA0612C3.92N1
AKBNKA1212C3.64N1
AKBNKA1212C3.92N1
AKBNKA0212P3.36N1
AKBNKA0412P3.36N1
AKBNKA0612P3.36N1
AKBNKA1212P3.36N1
AKBNKA0212P3.64N1
AKBNKA0212P3.92N1
AKBNKA0412P3.64N1
AKBNKA0412P3.92N1
AKBNKA0612P3.64N1
AKBNKA0612P3.92N1
AKBNKA1212P3.64N1
AKBNKA1212P3.92N1
40
Örnek (devam)
S kodlu sözleşmelerdeki bütün açık pozisyonlar özsermaye hali uyarlamasına göre yeni
açılan ilgili N kodlu sözleşmelere aktarılır. Transfer işleminden sonra mevcut S kodlu
standart sözleşmeler işleme kapatılır.
Mevcut aktif ve durdurulmuş sözleşmelerden açık pozisyon bulunmayanlar kapatılır ve
varsa açık emirler iptal edilir. S kodlu yeni sözleşmeler (sözleşme büyüklüğü = 100)
yaratılır. Kullanım fiyatları kullanım fiyat adımlarına yuvarlanır.
Kullanım Fiyatı Üst Limit = 3,75 x 1,20 = 4,50
Kullanım Fiyatı Alt Limit = 3,75 x 0,80 = 3,00
İlk gün, dayanak varlığın değişimine göre en yüksek 4,50 TL, en düşük ise 3,00 TL
kullanım fiyatlı sözleşmeler sisteme tanımlanır. İlk etapta işleme açılacak sözleşmeler
ise yeni hesaplanan periyodik AOF olan 3,78’in en yakın kullanım fiyat adımına
yuvarlanmasıyla bulunan 3,75 TL baz alınarak aşağıdaki gibi olur.
Sözleşme
Büyüklüğü=100
Sözleşme
Büyüklüğü=100
Sözleşme
Büyüklüğü=100
Sözleşme
Büyüklüğü=100
AKBNKA0212C3.50S1
AKBNKA0412C3.50S1
AKBNKA0612C3.50S1
AKBNKA1212C3.50S1
AKBNKA0212C3.75S1
AKBNKA0212C4.00S1
AKBNKA0412C3.75S1
AKBNKA0412C4.00S1
AKBNKA0612C3.75S1
AKBNKA0612C4.00S1
AKBNKA1212C3.75S1
AKBNKA1212C4.00S1
AKBNKA0212P3.50S1
AKBNKA0412P3.50S1
AKBNKA0612P3.50S1
AKBNKA1212P3.50S1
AKBNKA0212P3.75S1
AKBNKA0212P4.00S1
AKBNKA0412P3.75S1
AKBNKA0412P4.00S1
AKBNKA0612P3.75S1
AKBNKA0612P4.00S1
AKBNKA1212P3.75S1
AKBNKA1212P4.00S1
İşlemler başladıktan sonra AKBNK payında fiyat 3,90 olursa, başabaşta sözleşmenin
(ATM) kullanım fiyatı 4,00 olur. ATM 4,00 olduğunda ise, en az bir adet karda (ITM)
ve bir adet zararda (OTM) sözleşme olması gerektiğinden, 4,25 kullanım fiyatlı
sözleşmeler de işleme açılır. İşleme açılacak ek sözleşmeler aşağıdaki gibi olur:
Sözleşme
Sözleşme
Sözleşme
Sözleşme
Büyüklüğü=100
Büyüklüğü=100
Büyüklüğü=100
Büyüklüğü=100
AKBNKA0212C4.25S1
AKBNKA0212P4.25S1
AKBNKA0412C4.25S1
AKBNKA0412P4.25S1
AKBNKA0612C4.25S1
AKBNKA0612P4.25S1
AKBNKA1212C4.25S1
AKBNKA1212P4.25S1
S kodlu sözleşmeler için yeni kullanım fiyatları açılırken, N kodlu sözleşmeler için yeni
kullanım fiyatları işleme açılmamaktadır.
Mevcut S1 ve N1 kodlu sözleşmeler işleme açıkken bir özsermaye hali daha gerçekleşirse,
yukarıdaki prosedürler çerçevesinde;
41
a) Mevcut N1 kodlu sözleşmeleri yerine N2 kodlu standart olmayan sözleşmeler işleme
açılır ve N1 kodlu sözleşmelerdeki açık pozisyonlar N2 kodlu sözleşmelere aktarılır
ve N1 kodlu sözleşmeler işleme kapatılır,
b) Mevcut S1 kodlu sözleşmeler yerine N3 kodlu standart olmayan sözleşmeler işleme
açılır ve S1 kodlu sözleşmelerdeki açık pozisyonlar N3 kodlu sözleşmelere aktarılır ve
S1 kodlu sözleşmeler işleme kapatılır,
c) Ayrıca, S2 kodlu yeni standart sözleşmeler işleme açılır.
Yukarıda opsiyon sözleşmeleri için anlatılan uyarlamalar kullanım fiyatı ile ilgili olanlar
hariç vadeli işlem sözleşmeleri için de aynı şekilde uygulanır.
42
6
6.1
ÜYELER VE ÜYELİK ESASLARI
ÜYELİK TÜRLERİ
Piyasada işlemler üyeler vasıtasıyla gerçekleştirilir. Borsa Yönetim Kurulu, belirleyeceği
kriterlere göre, üyelerin işlem yapma izinlerini sözleşmeler, sözleşme grupları ve pazarlar
bazında belirlemeye yetkilidir. Üyeler tarafından Piyasada işlemlere başlanabilmesi için
belirtilen şartların yerine getirilmiş olması gerekmektedir.
İki tür üyelik bulunmaktadır:
a) Takas Üyesi Olan Piyasa Üyeleri; sözleşmelere ilişkin işlemlerden kaynaklanan
takas yükümlülüklerini teyit etmeyi ve yerine getirmeyi Takas Merkezine karşı
taahhüt eden kuruluşlardır. Takas üyesi olan Piyasa üyeleri; sahip oldukları
yetkiler bakımından doğrudan Takas üyesi ve genel Takas üyesi olmak üzere
ikiye ayrılır.
1) Doğrudan Takas Üyeleri; sadece kendilerinin ve/veya müşterilerinin
işlemlerinin takasını gerçekleştirmeye yetkilidir. Bu üyeler, başka bir
Piyasa üyesinin takasını garanti edemez.
2) Genel Takas Üyeleri; Doğrudan Takas üyelerinin yetkisine ilave olarak
diğer Piyasa üyelerinin işlemlerinin takasını da garanti etmeye yetkilidir.
b) Takas Üyesi Olmayan Piyasa Üyeleri; bir genel Takas üyesinin takas garantisini
elde etmeden Piyasaya doğrudan emir iletemeyen ve bu suretle işlem yapamayan
kuruluşlardır. Takas üyesi olmayan Piyasa üyelerinin takas işlemleri, takası
garanti eden genel Takas üyesi tarafından gerçekleştirilir. Bu durumda, garanti
veren genel Takas üyesinin onayı ile Takas üyesi olmayan Piyasa üyesinin takas
işlemleri, genel Takas üyesine bağlı, kendi adına açılan takas hesaplarında
izlenebilir. Takas üyesi olmayan Piyasa üyesinin Takas Merkezi nezdindeki
riskleri takas garantisi veren genel Takas üyesinin riskleri ile konsolide edilerek
izlenir.
6.2
PİYASA ÜYELİĞİ
6.2.1 Piyasa Üyeliği Şartları
Piyasa üyeliği için en az aşağıdaki şartların sağlanmış olması gerekir:
43
a) Borsa üyesi olunması,
b) SPK’dan türev araçların alım satımına aracılık yetki belgesi alınmış olması,
c) İçeriği Borsa Yönetim Kurulunca belirlenen taahhütnamelerin imzalanarak ibraz
edilmiş olması,
d) Yönetmelikte ve Yönetmeliğe dayanılarak yapılan düzenlemelerde öngörülen
teminatların yatırılmış olması,
e) Yönetim Kurulunca istenebilecek diğer bilgi ve belgelerin sunulmuş olması.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının Piyasa ve Takas üyeliği için yukarıdaki şartlar
aranmaz.
6.2.2 Piyasa Üyeliği İçin Başvuruda Verilecek Bilgi ve Belgeler
Piyasa üyeliği için başvuruda bulunurken Borsa İstanbul mevzuatında belirtilen bilgi ve
belgeler dışında:
a) Piyasa üyelik başvuru dilekçesi
b) Sermaye Piyasası Kurulu Türev Araçların Alım Satımına Aracılık Yetki Belgesi"nin
noter onaylı fotokopisi
c) Noterde düzenlenmiş Piyasa Üyelik Taahhütnamesi
d) Elektronik Rapor Dağıtım Taahhütnamesi
e) Borsa ve Takas Merkezine verilmek üzere, takas üyesi olmayan piyasa üyelerinin
piyasada işlemlere başlayabilmeleri için, üyenin işlemlerinin takasını garanti eden
genel takas üyesinden alınmış taahhütname
f) Piyasa Yapıcılık yetkisi alacak üyeler için Piyasa Yapıcılığı Taahhütnamesinin
verilmesi gerekir.
Genel takas üyeleri ve doğrudan takas üyelerinin Borsaya üye olmaları zorunludur. TCMB,
üyelik için aranan şartlara ve mali yükümlülüklere tabi değildir.
6.2.3 Üyenin Piyasada Faaliyete Başlaması
Piyasada işlem yapmak isteyen üyeler, piyasada işlem yapmak istediklerine ilişkin bir yazı
ile Borsaya başvuru yapmak zorundadırlar. Başvurunun kabul edilmesi durumunda,
Takasbank nezdinde, Takas üyeliği ile ilgili ve diğer düzenlemeler uyarınca gerekli
yükümlülükleri yerine getiren üyeler, Piyasada faaliyette bulunabilirler. Üyeler piyasada
sadece yetkilendirildikleri sözleşmelerde işlem yapabilirler.
44
Piyasada faaliyete başlayan üyelere tahsis edilen terminaller Borsa İstanbul uzaktan erişim
noktaları tesisi ve bunların kullanım esaslarına ilişkin mevcut düzenlemelerde tanımlanmış
olan uzaktan erişim noktalarında kullanılabilir.
Sermaye Piyasası Kurulunun 14/03/2013 tarihli ve 9/304 sayılı kararı çerçevesinde
bankaların; Borsa İstanbul A.Ş. bünyesinde işlem gören/görecek olan pay senetlerine ve pay
senedi endekslerine dayalı türev araçları hariç olmak üzere, döviz, faiz, kıymetli madenler
ve taşlar, emtia ve enerji üzerine türev araçların kendi hesabına alım ve satımı ile müşteri
adına ve hesabına veya kendi adına ve müşteri hesabına alım satımını yapabilmeleri için
piyasa üyesi olarak kabul edilmelerine, ve bu şekilde takas üyeliklerinin de
gerçekleştirilmesine karar verilmiştir.
6.2.4 Piyasa Üyeliğinin Sona Ermesi
Piyasa üyeliği, Piyasa üyesinin kendi talebi veya Borsa ve/veya Piyasa üyelik şartlarının
kaybedilmesi ve verilen süre içerisinde piyasa üyeliği şartlarının sağlanamaması ya da
Yönetmelikte belirtilen diğer şartların oluşması halinde Yönetim Kurulu kararı ile geçici
veya sürekli olarak sona erdirilebilir.
Piyasa üyeliğinden ayrılmak isteyen üye, durumu yazılı olarak Borsaya bildirmekle
yükümlüdür.
Piyasa üyeliğinin geçici veya sürekli olarak sona ermesi durumunda ilgili üyenin
Yönetmelik ve sözleşmelerden kaynaklanan tüm yükümlülükleri devam eder. Bu durumda
yükümlülüklerin tasfiye yöntemi Borsanın uygun görüşü alınarak Takas Merkezi tarafından
belirlenir.
6.3
TAKAS ÜYELİĞİ
6.3.1 Takas Üyeliği Şartları
Takas üyeliği için Takas Merkezine başvurulur. Piyasada gerçekleşen işlemler için Takas
Merkezi, İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) dir. Doğrudan takas üyeliği
şartları ve başvuru için Takasbank tarafından belirlenen bilgi ve belgeler aşağıda yer
almaktadır:
a) Sermaye Piyasası Kurulundan Türev Araçlarının Alım Satımına Aracılık Yetki
Belgesinin alınmış olması,
b) Borsa üyeliğinin kesinleşmesi ve Borsa Yönetim Kurulundan Vadeli İşlem ve
Opsiyon Piyasasında işlem yapma yetkisinin alınmış olması,
45
c) Takas üyeliği için gerekli olan teknik alt yapı ve donanıma sahip olunması,
d) Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası Takas Üyeliği Taahhütnamesinin
Takas Üyesi tarafından imzalanması,
e) Takas Üyeliği için gerekli olan Garanti Fonu katkı payının yatırılmış olması,
f) Müşterilere ve diğer üçüncü şahıslara karşı doğabilecek mali ve hukuki
sorumluluğun teminat altına alındığı konusunda genel ve özel mahiyette ve
Takasbank tarafından öngörülebilecek sigorta ve diğer düzenlemelere uyulması,
g) Takasbank tarafından Borsa Yönetmeliği çerçevesinde talep edilecek diğer bilgi ve
belgelerin ibraz edilmiş olması.
Genel takas üyeliği şartları ayrıca belirlenir.
6.3.2 Takas Üyeliği İçin Başvuruda Verilecek Bilgi ve Belgeler
Takas üyeliği için başvuracak üyelerin, Takasbank Genel Müdürlüğü’ne hitaben başvuru
talebini içeren bir yazı ile müracaatta bulunması ve bu yazının ekinde;
a)
b)
c)
d)
e)
f)
Takasbank üyelik başvuru formu,
Sermaye Piyasası Kurulu Türev Araçların Alım Satımına Aracılık Yetki Belgesi,
Takas Üyeliği Taahhütnamesi,
Noter tasdikli imza sirküleri,
Nakit, Kıymet, Teminat, Şartlı Virman ve Elektronik EFT Talimatı Taahhütnamesi,
İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş.’ye Gönderilecek Müşteri Talimatları ile
İlgili Uygulama Sözleşmesi
ile Takasbank tarafından ilgili mevzuat çerçevesinde talep edilecek diğer belgelerin
bulunması gerekir.
6.3.3 Takas Üyesinin Genel Sorumlulukları
Takası garanti eden üye, içeriği Takas Merkezince belirlenecek ve garanti ettiği Piyasa
üyesinin Piyasadaki tüm işlemlerini kayıtsız şartsız garanti ettiğini belirten bir
taahhütnameyi Borsaya ve Takas Merkezine verir. Bu taahhütnamedeki takas garantisinin
kapsamı, Takas Merkezinin talebi ve Borsanın onayıyla genişletilebilir.
Takas garantisi vermekle, takası garanti eden üye, takası garanti edilen Piyasa üyesinin ve
müşterilerinin Piyasada gerçekleştirdiği işlemler nedeniyle Takas Merkezine karşı oluşan
yükümlülüklerinden müşterek borçlu ve müteselsil kefil olarak sorumlu hale gelir.
Sözleşme vadelerine göre belirlenmiş olan son işlem gününden bir önceki iş günü, tüm
Takas üyeleri kayıtlarındaki müşteri hesaplarının tamamını gözden geçirerek, pozisyonların
46
Yönetmelikte belirtildiği şekilde tasfiye edilmemesi durumunda teslimat için gerekecek
nakit tutar ve/veya dayanak varlığın hesaplarda mevcudiyetini takip eder ve gerekirse
müşterilerini uyarır. Bu incelemeler sonrası teslimat yükümlülüğünü yerine getiremeyecek
olan veya teslimat yükümlülüğünü yerine getirmekten imtina eden müşteriye ait hesap
tasfiye edilir. Bu konuda ihmalden kaynaklanan tüm sorumluluk söz konusu Takas üyesine
aittir.
Genel Takas üyesi, takasını garanti ettiği Piyasa üyelerinin temerrüde düşmesi durumunda,
konuyu derhal Takas Merkezine ve Borsaya bildirir.
Takas Merkezi, Piyasada gerçekleşen işlemler nedeniyle takası garanti edilen Piyasa üyesine
verilmesi gereken varlıkları doğrudan takası garanti eden üyeye aktarabilir. Bu durumda
takası garanti eden üye, bu tutarları takasını garanti ettiği üyeye zamanında aktarmakla
yükümlüdür. Takas Merkezi bu tutarların takası garanti edilen üyeye aktarılmamasından
sorumlu değildir. Takas Merkezi, takası bir başka üye tarafından garanti edilen üyelerin
Piyasa işlemleri nedeniyle oluşan alacaklarını, takası garanti eden üyenin kabulü koşuluyla,
takası garanti eden üyenin hesaplarını kullanmadan doğrudan takası garanti edilen üyeye
aktarabilir. Bu durumda, takası garanti eden üyeye Takas Merkezi tarafından bilgi verilir.
6.3.4 Takas Üyesi Tarafından Takas Garantisinin Kaldırılması
Garanti veren Takas üyesi, Borsanın ve Takas Merkezinin onayını almak kaydıyla, herhangi
bir Piyasa üyesi için verdiği garantiyi, ilgili üyenin açık pozisyonlarının başka bir üyeye
devredilmesi veya tasfiyesi halinde kaldırabilir. Takas üyesinin garantiyi kaldırma
talebinden sonra garantisi kaldırılmak istenen Piyasa üyesinin yeni pozisyon açması
kısıtlanabilir.
6.3.5 Takas Üyeliğinin Sona Ermesi
Takas üyeliği,
a) Genel ve doğrudan Takas üyelerinin Piyasa üyeliği izninin kaldırılması,
b) Takas Merkezinin kararı veya
c) Takas üyesinin talebi
ile sona erebilir.
Takas Merkezi, Borsanın uygun görüşünü alarak takas üyeliği sona eren kurumun takasını
garanti ettiği üyelerin ve müşterilerine ilişkin işlemlerinin düzenli şekilde yürütülmesini
sağlamak amacıyla, garanti süresini uzatma da dahil olmak üzere gerekli tedbirleri almaya
yetkilidir.
47
Takas üyeliğinden çıkmak isteyen Takas üyeleri, bu durumu Takas Merkezi ve Borsaya
yazılı olarak bildirir. Takas üyeliğinden çıkma ve çıkarılma şartları Borsanın uygun görüşü
alınarak Takas Merkezi tarafından belirlenir. Takas üyeliğinden çıkma Piyasa üyeliğini
etkilemez. Takas üyeliği sona eren kurumların Garanti Fonundaki payı, Garanti Fonu İşleyiş
Esasları çerçevesinde ilgili kuruma iade edilir.
6.4
ÜYE TEMSİLCİLERİ
Sermaye Piyasası Kurulu’nun Seri VIII, No 34 sayılı “Sermaye Piyasasında Faaliyette
Bulunanlar İçin Lisanslama ve Sicil Tutmaya İlişkin Esaslar Hakkında Tebliği”nin ilgili
maddeleri ile Borsa İstanbul Yönetmeliği’nin 11 inci maddesinde belirtilen niteliklere sahip
olan ve tüm şartları yerine getirerek Borsa tarafından katılımın zorunlu tutulabileceği
"Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası Üye Temsilcisi" eğitim programını başarı ile
tamamlamış olanlar Piyasada üye temsilcisi olarak görev yapmaya hak kazanacaklardır.
Borsa Genel Müdürlüğü, bir Piyasa üyesi adına işlem yapabilecek temsilci sayısına ve
yetkilendirmeye ilişkin hususlarda düzenleme yapmaya yetkilidir. Türev araçlarının işlem
gördüğü borsalarda uzman veya üstü unvanlarda en az üç yıl süre ile çalışanlar ile bu
borsalarda üye temsilcisi olarak çalışmış olan kişilerin de yukarıdaki şartlar aranmaksızın
Piyasada üye temsilcisi olmalarını Borsa Yönetim Kurulu kararlaştırabilir.
48
7
HESAPLAR
7.1
HESAP TÜRLERİ
Piyasada üç tür hesap bulunur. Bunlar:
1- İşlem hesabı
2- Saklama hesabı
3- İşlem ve saklama hesabı
7.1.1
İşlem Hesabı
Piyasada alım satım işlemlerinin gerçekleştirildiği hesap işlem hesabı olup, emirler ve
işlemler bu tür hesaplar bazında takip edilir. Takasbank nezdinde açılan bir işlem hesabının,
Piyasada işlem yapabilmesi için mutlaka bir saklama hesabı ile ilişkilendirilmesi ve saklama
hesabı tarafından bu işlemin onaylanması gerekmektedir. Bir işlem hesabı yalnızca bir
saklama hesabıyla ilişkilendirilebilir.
7.1.2 Saklama Hesabı
Pozisyonların ve risklerin izlendiği, teminatların tutulduğu hesap saklama hesabıdır. Bir
saklama hesabına birden fazla işlem hesabı bağlanabilmektedir.
7.1.3 İşlem ve Saklama Hesabı
İşlem ve saklama hesabı, işlem ve saklama hesaplarını ayırmak istemeyenler için bu iki
hesabın yapabildiği işlemleri birlikte gerçekleştirebileceği hesap türüdür.
7.2
HESAP TİPLERİ
Takasbank nezdinde “Müşteri”, “Portföy”, “Global” ve “Piyasa Yapıcı” olmak üzere dört
farklı tipte hesap açılabilir. Hesap tiplerinin özellikleri aşağıda yer almaktadır:
a) Müşteri Hesabı: Üyenin müşterileri için yaptığı işlemlerin izlendiği hesaptır.
b) Portföy Hesabı: Üyenin kendi portföyü için yaptığı işlemlerin izlendiği hesaptır.
c) Global Hesap: Birden fazla müşterinin tek bir hesabı kullanarak işlem yaptığı
hesaplardır.
d) Piyasa Yapıcı Hesabı: Piyasa yapıcıların, piyasa yapıcılık faaliyetleri çerçevesinde
gerçekleştirdiği işlemleri takip ettiği hesaptır. Aynı kurumda birden fazla piyasa yapıcı
49
hesabı açılabilir ancak her piyasa yapıcı temsilcisinin yalnız bir piyasa yapıcı hesabı
olabilir.
7.3
HESAP DURUMLARI
Yeni açılan hesapların statüsü, işlem sistemine işlem yapmada herhangi bir kısıt olmayan
anlamında, “aktif” olarak tanımlanır, ancak Takas Merkezi veya risk yönetim sisteminin
yapacağı bildirimler sonrası hesap durumu otomatik olarak ya da Borsa tarafından manuel
olarak değiştirilebilir. Hesap durumları aşağıda açıklanmaktadır.
7.4
-
Aktif (A): Hesabın işlem yapabilmesine ilişkin bir kısıtın olmadığı durumdur.
-
Kısıtlanmış (S): Hesabın işlem yapabilme imkânlarının kısıtlandığı veya
engellendiği (hesap sahibinin yasaklı olması vb.) durumdur.
-
Kapalı (D): Hesap, sahibinin isteği üzerine Takas Merkezi sisteminde kapalı hale
getirilir.
HESAP RİSK DURUMLARI
Takasbank sistemi tarafından saklama hesabı bazında risk durumları izlenir. “Sürdürme
Teminatı” tutarının, “Toplam Teminat ± Geçici Kar/Zarar” tutarına oranı %100’den büyük
ise ilgili hesap riskli duruma düşer. Risk seviyeleri Takasbank tarafından Borsaya
bildirilerek söz konusu saklama hesabına bağlı işlem hesaplarının risk durumu aşağıdaki
tabloda verildiği üzere 0, 1, 2, 3 olarak Borsa tarafından güncellenir.
Tablo 15: Hesap Risk Seviyeleri
Risk Oranı (%)
Risk Seviyesi
75 >=Risk Oranı
0
90 >=Risk Oranı>75
1
100 >=Risk Oranı> 90
2
Risk Oranı>100
3
1 ve 2 risk seviyeleri uyarı niteliğindedir, sadece “riskli” hesap statüsüne yaklaşıldığını
gösterir. Risk seviyesi 3 olan hesaplar riskli hesap statüsündedir. Söz konusu hesapların
pasif emirleri VİOP sisteminde otomatik olarak iptal edilerek sadece risk azaltıcı işlem
yapmasına izin verilir.
Riskli hesaplara ilişkin esaslar Kılavuzun “Risk Yönetimi ve Teminatlandırma” bölümünde
detaylı olarak açıklanmaktadır.
50
7.5
HESAPLARIN AÇILMASI
Piyasa üyesi, adına işlem yapmak istediği her müşterisi ve kendi portföyü için Takasbank
nezdinde hesap açmak zorundadır.
Piyasada işlem yapacak hesap sahiplerine ilişkin kimlik bilgileri ve diğer bilgiler Merkezi
Kayıt Kuruluşunda (MKK) tanımlanacaktır.
Yeni açılan bir hesabın Borsada işlem yapabilmesi için, bu hesabın bir önceki işlem günü
saat 17:45’e kadar Takasbank nezdinde açılmış olması gerekmektedir. Saat 17:45’ten sonra
açılan hesaplarda, hesap açılışını izleyen ikinci işlem gününde işleme başlanabilir.
Piyasada teminatlandırma, sözleşme alım/satımı ve pozisyon takip işlemleri hesap bazında
yapıldığından, işlem yapılacak hesapların Takasbank Vadeli İşlem Sisteminde (TVİS)
tanımlanmış olması gerekmektedir.
TVİS’de ilgili hesapların tanımlanabilmesi için öncelikle bu hesapların MKK’da açılmış
olması gerekmektedir. Açılan hesaplara ilişkin kimlik bilgilerinin MKK tarafından
Takasbank’a iletilmesi sonrası ilgili hesaplar Takasbank’ta açılabilir.
Global hesap açma işlemleri ve global hesaba bağlı alt hesap tanımlama işlemleri, kimlik
eşleştirme prosedürüne uygun olarak ilgili takas üyesi tarafından yapılır.
Tüm emirler ve işlemler işlem hesabı bazında, açık pozisyonlar ve teminatlar ise saklama
hesabı bazında takip edilecektir.
7.6
HESAP İLİŞKİLENDİRME
İşlem hesaplarının, bu hesaplarda gerçekleştirilecek olan işlemlerin gerektirdiği teminatların
saklandığı saklama hesapları ile ilişkilendirilmesi gerekmektedir. İlişkilendirme işlemleri
Takasbank ekranları vasıtasıyla yapılır. Hesap işlemlerine ilişkin Takasbank tarafından
belirlenen son saatten sonra hesap ilişkilendirme talimatı girilmesine izin verilmez. Saklama
hesabıyla ilişkilendirilmemiş işlem hesabı Borsaya bildirilmeyeceğinden saklama ilişkisi
tamamlanmamış işlem hesapları Piyasada işlem yapamaz.
Bir işlem hesabı, tanımlı olduğu üyeden farklı bir üyede tanımlı olan saklama hesabı ile
ilişkilendirilebilir, ancak portföy, piyasa yapıcı ve global hesap türündeki hesaplara ait işlem
ve saklama hesapları aynı üye altında olur. İşlem hesabının türü ile ilişkilendirileceği
saklama hesabının hesap türü aynı olur (Örneğin, müşteri hesabı müşteri hesabı ile, global
hesap global hesap ile ilişkilendirilebilir). Saklama hesabı kendisi ile aynı üyeye bağlı olan
işlem hesaplarının işlemlerini takip edebilir ancak kendisi ile ilişkilendirilen farklı üyeye ait
işlem hesaplarının işlemlerini takip edemez.
51
Gerçek kişi yatırımcılar için sadece “işlem ve saklama” türünde hesap açılabilecektir. Aynı
üye altında gerçek kişi yatırımcının birden fazla “işlem ve saklama” hesabı bulunamaz.
Tüzel kişiler için ilişkilendirmede kimlik kontrolü yapılmaz. Piyasa üyesi altında açılmış
olan bir işlem hesabının ilişkilendirildiği saklama hesabının bağlı olduğu üye doğrudan
takas üyesi ya da genel takas üyesi olmalıdır.
7.7
TEMİNAT YATIRMA VE ÇEKME İŞLEMLERİ
Teminat yatırma/çekme işlemleri üye ekranlarından TVİS’e bağlanılarak iki aşamalı şekilde
gerçekleştirilir. Üyelerin yetkili kullanıcıları ilk adımda teminat yatırma/çekme işlemine ait
kayıtları TVİS’e girmeli, sonraki adımda ise üyenin yetkili bir başka kullanıcısı
yatırma/çekme işlemini onaylamalıdır. Teminat yatırma çekme işlemleri fiziki olarak değil
elektronik ortamda yapılır.
Teminat yatırma ve çekme işlemleri, ilgili varlığa ait üye serbest hesaplarından veya serbest
hesaplarına elektronik virman yapılması suretiyle gerçekleştirilir. Teminat yatırma ve çekme
işlemleri, Takasbank’ın belirlediği saatler dahilinde gerçekleştirilebilir. Teminat çekme
işlemlerinde, ilgili hesapta pozisyon bulunması durumunda, nakit teminat/nakit dışı teminat
minimum oranını bozan teminat çekme talepleri reddedilir.
Gerçekleşen işlemler dolayısı ile tahsil edilecek opsiyon primi T günü seans sonrasında
opsiyon alan hesabın nakit teminat miktarından düşülürken, ödenecek opsiyon primi T+1
günü opsiyon satan hesabın nakit teminatlarına eklenir.
Teminat çekme işlemleri Takasbank üzerinden gerçekleştirilir. İlgili hesapta bulunan
pozisyonlar dolayısı ile bulundurulması gereken teminat tutarlarının çekilmesine izin
verilmez. Teminat tamamlama yükümlülüğü bulunan hesaplardan teminat çekme işlemi
gerçekleştirilemez.
Piyasa/Takas üyelerinin, bloke hesaplarına ait nakit yatırma ve çekme işlemlerine ilişkin
uygulama esasları Takasbank tarafından belirlenir.
TVİS’de TL ödemeler için EFT, döviz ödemeler için SWIFT saatleri bağlayıcı olmakla
birlikte, son saatlerin belirlenmesinde piyasadaki likidite ve operasyonel riskler de göz
önünde bulundurulur.
Tablo 16: İşlem Teminatı Yatırma ve Çekme Süreleri
Teminat Türü
İşlem
Hesaben Fiziken
Talimat
Saati
TL
Yatırma 17:30
14:00
14:00
Çekme
15:40
Döviz
Yatırma 17:30
Yok
15:00
Son
Açıklama
Efektif TL Teminat
Yatırma Son Saati
USD için Citibank NY
36892258
52
DİBS
Pay ve Borsa
Yatırım Fonu
Yatırım
Fonu
Katılma Belgesi
7.8
Çekme
17:00
Yok
Yatırma
Çekme
Yatırma
Çekme
Yatırma
Çekme
17:30
17:30
17:30
17:30
17:30
17:30
Yok
Yok
Yok
Yok
Yok
Yok
EUR için Citibank FF
411/5556/024
HESAP AKTARIMI
Bir yatırımcıya (sicile) ait üye nezdindeki hesabın tüm açık pozisyonlarının ve
teminatlarının, bir başka üye nezdindeki hesabına aktarılmasına “hesap aktarımı” denir.
Hesap aktarım işlemi, Takasbank tarafından tutulan kayıtlar üzerinden, ilgili teminat
hesaplarıyla birlikte yapılır. Hesap aktarımı aşağıdaki hallerde yapılır:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
İki veya daha fazla takas üyesinin birleşmesi,
Takas üyesinin takas üyeliğinden çekilmesi veya çıkarılması,
Takas üyesi olmayan bir üyenin takas üyesi olması,
Takas üyesinin işlemlerinin geçici veya sürekli olarak durdurulması,
Takas üyesinin verdiği takas garantisini kaldırması,
Takas garantisi veren üyenin değişmesi,
Takas üyesinin yükümlülüklerini yerine getirememesi veya finansal durumunun
zayıfladığına ilişkin belirtilerin ortaya çıkması,
h) Haklı gerekçelerin varlığı ve Takasbank’ın kabulü şartıyla müşterinin talebi ve diğer
olağanüstü haller.
Hesap aktarımı gerçekleştirmeden önce her iki takas üyesi de bu durumla ilgili Takasbank’a
bilgi vermek zorundadır.
7.9
POZİSYON TRANSFERİ
Bir hesapta bulunan pozisyonların tamamının ya da bir kısmının diğer bir hesaba
aktarılmasına pozisyon transferi denir. Bir saklama hesabı ile eşleştirilen işlem hesabı adına
yapılan işlemler sonucunda saklama hesabı nezdinde oluşan pozisyonlar haricinde hesaplar
arasında pozisyon transferi yapılamaz. Farklı üyeler nezdindeki işlem ve saklama hesapları
için ilgili üyeler ve müşterileri arasında bir sözleşme imzalanması zorunludur. Söz konusu
sözleşmenin asgari unsurları ile uygulama esasları Borsanın uygun görüşü alınarak
Takasbank tarafından belirlenir.
Bir saklama hesabı ile eşleştirilen işlem hesabı adına yapılan işlemler sonucunda saklama
hesabı nezdinde oluşan pozisyonlar ve teminat hesaplarından doğan hak ve yükümlülükler,
53
Piyasa işlemi neticesinde oluşan açık pozisyonlardan doğan hak ve yükümlülüklerle aynı
kapsamda değerlendirilir.
54
8
İŞLEM SİSTEMİ
Piyasa işlem sisteminde ilk etapta çok fiyat sürekli müzayede yöntemi kullanılır. Emir
öncesi ve işlem sonrası risk yönetimi Takas Merkezi olarak belirlenen Takasbank ile
bağlantılı şekilde gerçekleştirilir.
Piyasa üyeleri emirlerini, yetkili temsilcileri aracılığıyla işlem hesapları üzerinden Piyasa
işlem sistemine ileteceklerdir. Gerçekleşen işlemlerden oluşan pozisyonlar saklama
hesaplarında takip edilir. Takasbank tarafından risk kontrolleri saklama hesapları için
yapılır. Bir saklama hesabının durdurulması halinde, o saklama hesabına bağlı tüm işlem
hesapları Piyasada otomatik olarak durdurulur. Dayanak varlığın, işlem gördüğü spot
piyasada durdurulması halinde, bu dayanak varlığa bağlı olarak işleme açılan tüm vadeli
işlem ve opsiyon sözleşmelerinin de işlemleri durdurulur. Aşağıdaki şekilde Piyasa işleyişi
ve Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası ile Takasbank’ın etkileşimi ve
fonksiyonları gösterilmektedir.
Şekil 2: Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasının İşleyişi
Emir Öncesi Risk Yönetimi (Riskli hesaplar)
Borsa İstanbul
1
Emirler
Yeni açılan hesaplar
Takasbank
•İşlemlerden pozisyon oluşturulması
4
•Emir eşleştirmesi
Üyeler
•Yeni sözleşmelerin
işleme açılması
İşlemler
•İşlem sonrası gerçek zamanlı risk
Anlık
İşlemler
3
•Uzlaşma fiyatı
2
•Portföy bazlı teminatlandırma
(SPAN)
hesaplanması
•Pozisyon takibi
yönetimi
Anlık Risk
Durumu
Güncellemesi
6
5
•Pozisyon takibi
•Pozisyon ve kullanım limitleri
•Kar/zarar hesabı
•Teminat tamamlama hesaplaması ve
Bağlantılar
Pay Piyasası
Borçlanma Araçları Piyasası
Fiyat ve faiz
oranları
Belirli sürelerde;
•Uzlaşma fiyatları
•Dayanak varlık fiyat
ve faiz oranları
çağrılarının yapılması
•Takas işlemleri
•Teminat yatırma/çekme
•Hesap açılışları
•Uzlaşma fiyatlarının güncellenmesi
MKK
Fiziki Teslimat
55
Emir iletimi, Piyasa işlem sistemi ile üyelerin merkezi sistemlerini elektronik bir altyapıda
iletişim protokolü ile bağlamak ve üyelerin emir işlemlerini (giriş, düzeltme, iptal, sorgular
vb.) elektronik ortamda yapabilmelerini sağlamak için oluşturulan API yapısı ile üye
ofislerinden gerçekleştirilir.
8.1
GÜNLÜK İŞ AKIŞI VE SEANS SAATLERİ
Günlük iş akışı; işlem yapılmayan dönem, normal ve tek fiyat seansları (fiyat sabitleme
seansları), uzlaşma fiyatının ilanı ve seans sonrası işlemler olarak tanımlanır. Günlük iş akış
sıralaması aşağıdaki şekilde görüldüğü gibidir:
Şekil 3: Günlük İş Akışı ve Seans Saatleri
8.1.1 İşlem Yapılmayan Dönem
İşlem sisteminin açıldığı andan normal seans başlangıcına veya açılış seansı olması
durumunda bu seansın başlangıcına kadar geçen dönem “işlem yapılmayan dönem” olarak
adlandırılır. İşlem yapılmayan dönemde, işlem sistemi açık olmakla birlikte emir girişi ya da
işlem gerçekleşmesi mümkün değildir. Bu dönemde üye temsilcileri tarafından;
a) işlem sistemine bağlanılabilir,
b) sorgulama yapılabilir,
c) önceki günlerden kalan “iptale kadar geçerli” veya “tarihli” emirler iptal edilebilir,
d) önceki günlerden kalan “iptale kadar geçerli” veya “tarihli” emirlerin miktarı
azaltılabilir ve/veya fiyatları daha kötü (alışta daha düşük, satışta daha yüksek)
fiyatlarla değiştirilebilir,
e) işlem sistemine gönderilmek üzere, toplu emir dosyası oluşturulabilir.
56
8.1.2 Normal Seans
Normal seans, fiyat ve zaman önceliğine dayanılarak çok fiyat sürekli müzayede esasıyla
işlemlerin gerçekleştirildiği seanstır. Tüm sözleşmeler için “normal seans” adı verilen tek
bir seans düzenlenir ve bazı sözleşmelerde 12:30-13:55 saatleri arasında işlemlere ara
verilir. Normal seansın son 10 dakikası “kapanış aralığı” olarak adlandırılır. Sözleşmelerin
normal seans saatleri aşağıdaki tabloda yer almaktadır:
Tablo 17: Sözleşme Bazında Normal Seans Saatleri
Sözleşmeler
Normal seans saatleri
Öğle arası
Pay Vadeli İşlem ve
Opsiyon Sözleşmeleri
Endeks Vadeli İşlem ve
Opsiyon Sözleşmeleri
Döviz Vadeli İşlem ve
Opsiyon Sözleşmeleri
Altın ve Elektrik Vadeli
İşlem Sözleşmeleri
Emtia Vadeli İşlem
Sözleşmeleri
09:10-17:40
12:30-13:55
09:10-17:45
12:30-13:55
09:10-17:45
Yok
09:10-17:45
Yok
09:10-17:45
12:30-13:55
Normal seans sonrasında, uzlaşma fiyatlarının ilan edilmesiyle birlikte, kapanış fiyatından
girilmiş olan emirler de işlem sistemi tarafından eşleştirilir. Bu işlemler, normal seans
işlemlerine dahil edilir. VİOP’ta ilk etapta kapanış fiyatından emir eşleştirme
yapılmayacaktır.
8.1.3 Fiyat Sabitleme Seansları
Normal seanstan önce, sonra ya da normal seans içinde bir ya da birden fazla sözleşmede ve
pazarda “fiyat sabitleme seansları” düzenlenebilir. Günlük akış içerisinde normal seans
başlamadan önce “açılış seansı”, normal seans sırasında “tek fiyat belirleme seansı” ve
normal seans bittikten sonra “kapanış seansı” adları altında farklı fiyat sabitleme
seanslarının düzenlenmesi mümkündür. Fiyat sabitleme seanslarının düzenlenmesi halinde,
bunların saatleri ve süreleri Borsa tarafından duyurulur. Fiyat sabitleme seansları süresince,
ilgili sözleşmelerde fiyat ve derinlik bilgileri gösterilmez. Bu seanslarda girilen emirler
gerçekleşmezse, seansın bitimiyle birlikte işlem sistemi tarafından otomatik olarak iptal
edilir. Normal seansta girilmiş olan emirler fiyat sabitleme seanslarında geçerli değildir.
Fiyat sabitleme seanslarına ilişkin işleyiş özellikleri aşağıda belirtilmektedir:
a) Açılış seansında belirlenen denge fiyatı, normal seans açılırken baz fiyat olarak
kullanılabilir, dolayısıyla günlük fiyat hareket limitleri bu fiyat üzerinden tespit
edilebilir.
57
b) Normal seans sırasında düzenlenen fiyat sabitleme seansının bitiminde, normal
seansa kalınan yerden devam edilir. Normal seans sırasında düzenlenen fiyat
sabitleme seansında belirlenen denge fiyatı baz fiyatta herhangi bir değişiklik
yaratmaz.
c) Kapanış seansında belirlenen denge fiyatı, o günün uzlaşma fiyatı olarak
kullanılabilir.
Fiyat sabitleme seanslarında tek fiyat yöntemi uygulanır. Fiyat sabitleme seanslarına sadece
limit ve piyasa emirleri iletilebilir.
8.1.4 Uzlaşma Fiyatlarının İlanı
Seans bitiminde işlem gününe ait uzlaşma fiyatları ilan edilir.
8.2
İŞLEM YÖNTEMLERİ
Piyasada “çok fiyat sürekli müzayede” ve “tek fiyat” olarak adlandırılan iki farklı işlem
yöntemi uygulanabilir.
8.2.1 Çok Fiyat Sürekli Müzayede Yöntemi
Bu yöntemde işlemler, işlem sistemine iletilen emirlerin fiyat ve zaman önceliği esaslarına
uygun olarak eşleşmesi sonucunda oluşan fiyatlar üzerinden gerçekleştirilir. Bu yöntem
normal seansta kullanılır.
8.2.2 Tek Fiyat Yöntemi
Bu yöntemde, işlem sistemine iletilen emirler ilan edilen süre boyunca toplanır ve bu
sürenin bitiminde en yüksek miktarın gerçekleşmesine imkan verecek olan “denge fiyatı”
üzerinden yine fiyat ve zaman önceliklerine uygun olarak işlemler gerçekleştirilir. Denge
fiyatının belirlenmesinde sadece limit emirler dikkate alınır. Limit emirlerin eşleşmesinden
sonra Piyasa emirleri, denge fiyatı üzerinden öncelikle diğer limit emirlerle, daha sonra
diğer piyasa emirleri ile eşleşir. Bu yöntem fiyat sabitleme seanslarında kullanılır.
58
8.3
EMİRLER
8.3.1 Emirlerin Piyasaya İletilmesi
Emirler, Piyasa üyeleri tarafından Borsa düzenlemelerinde tanımlanan uzaktan erişim
noktalarındaki işlem terminallerinden veya üyelere tahsis edilen emir iletim arayüzleri
vasıtasıyla, Borsa tarafından düzenlendiği şekilde işlem sistemine iletilir.
Emirler tek bir dayanak varlık için verilen fiyat üzerinden girilir. Gerçekleşen işleme ilişkin
hacim verileri emir için girilen fiyat, miktar ve sözleşme çarpanı kullanılarak hesaplanır.
Vadeli İşlem Sözleşmeleri İçin İşlem Hacmi
[Fiyat] x [Miktar] x [Sözleşme Çarpanı (Sözleşme Büyüklüğü)]
Opsiyon Sözleşmeleri İçin İşlem Hacmi
[Kullanım Fiyatı] x [Miktar] x [Sözleşme Çarpanı (Sözleşme Büyüklüğü)]
Opsiyon Sözleşmeleri İçin Prim Hacmi
[Prim Fiyatı] x [Miktar] x [Sözleşme Çarpanı (Sözleşme Büyüklüğü)]
Temsilci ekranlarında bulunan “Emirler” sorgu ekranında bulunan “İşlem Hacmi” alanında
opsiyon sözleşmelerinin kullanım fiyatı üzerinden hesaplanan işlem hacmi ve vadeli işlem
sözleşmelerinin işlem hacmi bulunur. “Prim Hacmi” alanında ise opsiyon sözleşmeleri için
opsiyon prim hacmi bulunur. Bu alan vadeli işlem sözleşmeleri için boş olarak görünür.
8.3.2 Emirlerde Hesap Numarası Girme Zorunluluğu
Emirlerin işlem sistemine hesap numarası belirtilerek girilmesi zorunludur. Piyasada, bir
hesaba emir iletilebilmesi için hesabın Takas Merkezi nezdinde açılmış ve Takas Merkezi
tarafından işlem sistemi açılmadan önce Borsaya bildirilmiş olması gerekmektedir.
İşlem sisteminde, işlem ve saklama hesabı olmak üzere iki hesap türü tanımlıdır. Alım satım
emirlerinin iletildiği hesap işlem hesabı olup, emirler ve işlemler bu tür hesaplar bazında
izlenir. Emirlerin işleme dönüşmesi sonucunda oluşan pozisyonlar işlem hesabının bağlı
olduğu saklama hesaplarında oluşur. Bir işlem hesabı sadece bir saklama hesabına
bağlanabilirken, bir saklama hesabına birden fazla işlem hesabı bağlanabilir. Risk izleme ve
teminat yönetimi, saklama hesapları bazında yapılır.
İşlem hesabı ile saklama hesapları aynı veya farklı kurumlarda açılabilir. İşlem ve saklama
hesaplarının farklı kurumlarda açılması durumunda, nezdinde işlem hesapları bulunan
üyeler hesabın bağlı bulunduğu saklama hesabına ait pozisyonları, nezdinde saklama hesabı
59
bulunan üyeler ise işlem hesabına ait emir ve işlem bilgilerini göremezler. İşlem hesapları
tarafından girilen emirler nedeniyle saklama hesaplarında oluşan pozisyonların risk ve
teminat yükümlülükleri saklama hesabının bulunduğu üyenin sorumluluğundadır.
Temsilciler sadece kendilerine tanımlı işlem hesabına emir iletebilirler. Bir hesap, yönetici
temsilci tarafından birden fazla temsilciye tanımlanabilir.
İşlem sisteminde “portföy”, “müşteri”, “global” ve “piyasa yapıcısı” olmak üzere dört tip
hesap bulunmaktadır. Hesapların hesap tipi ayrımı gözetilerek açılması üyenin
sorumluluğundadır. Global hesaplar birden fazla müşterinin işlem yaptığı hesaplar olup bu
hesaplara girilen emirlerin pozisyon kapatıcı olup olmadığı emir giriş anında belirtilmelidir.
Aynı kurumda birden fazla piyasa yapıcı hesabı açılabilir, ancak her piyasa yapıcı
temsilcisinin yalnız bir piyasa yapıcı hesabı olabilir.
8.3.3 Toplu Emir Dosyası
İşlem yapılmayan dönemde, normal seansta ya da fiyat sabitleme seanslarında temsilciler
tarafından kullanıcı terminalleri aracılığı ile işlem sistemine gönderilmek üzere toplu emir
dosyaları hazırlanabilir. Daha önceden hazırlanan toplu emir dosyaları normal seans ya da
fiyat sabitleme seansları sırasında işlem sistemine gönderilebilir. Emirlerin gönderilmesi
sırasında işlem sistemi, emirlere ilişkin her türlü kontrolü ilgili seansa göre yapar. Bu
kontroller sonucunda geçerli olmayan emirler işaretlenir ve işlem sistemine gönderilmez.
İşaretlenen emirler düzeltilerek yeniden gönderilebilir ya da silinebilir. Bir toplu emir
dosyasında en fazla 50 tane emir hazırlanabilir. Toplu emir dosyalarındaki emirler, tek tek
gönderilebileceği gibi grup halinde ya da tamamı tek seferde gönderilebilir. Toplu emirler,
farklı hesaplar için, farklı sözleşmeler ve emir süreleri ile farklı emir yöntemleri ve türleri
kullanılarak hazırlanabilir.
8.3.4 Emirlerin Eşleşmesinde Öncelik Kuralları
İşlem sistemine gönderilen emirler Ana Pazarda fiyat ve zaman önceliğine göre eşleşirler.
Eşleşme esnasında uygulanacak öncelik kuralları aşağıdaki gibidir:
a) Fiyat Önceliği Kuralı: Daha düşük fiyatlı satım emirleri, daha yüksek fiyatlı satım
emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirleri, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden
önce karşılanır.
b) Zaman Önceliği Kuralı: Fiyat eşitliği halinde, zaman açısından işlem sistemine daha
önce gelen emirler önce karşılanır.
60
Piyasa üyeleri, Piyasadaki fiyatların ve tekliflerin müşterilerin verdikleri emirleri
karşılaması durumunda, ilk önce müşteri emirlerini gerçekleştirmek zorundadırlar. Piyasa
üyelerinin kendi portföylerine yaptıkları işlemler ile doğrudan veya dolaylı olarak
kendileriyle ilişkili kişi ve kurumlar adına yaptıkları işlemler, Piyasa üyelerinin kendi işlemi
olarak değerlendirilir. Piyasa yapıcılığına ilişkin hususlar saklıdır.
8.3.5 Emir Yöntemleri
İşlem sistemine girilecek emirlerde aşağıda belirtilen üç fiyat belirleme yönteminden birinin
seçilmesi zorunludur.
Tablo 18: Emir Yöntemleri, Türleri ve Süreleri
Emir Yöntemleri
Emir Türleri
Emir Süreleri
Limit (LMT)
Kalanı Pasife Yaz (KPY)
Seans (SNS)
Piyasa (PYS)
Gerçekleşmezse İptal Et (GIE)
Günlük (GUN)
Kapanış Fiyatından (KAP)
Kalanı İptal Et (KIE)
İptale Kadar Geçerli (IKG)
Şarta Bağlı (SAR)
Tarihli (TAR)
Strateji Emirleri
8.3.5.1 Limit (LMT)
Limit emir, belirlenen limit fiyat seviyesine kadar işlem gerçekleştirmek için kullanılan emir
yöntemidir. Bu yöntem kullanıldığında fiyat ve miktar girilmesi zorunludur.
8.3.5.2 Piyasa (PYS)
Emrin girildiği anda ilgili sözleşmede piyasada bulunan en iyi fiyatlı emirden başlayarak
emrin karşılanması amacıyla kullanılan emir yöntemidir. "Piyasa" yöntemi seçildiğinde
ekranda oluşan “En İyi Fiyat” seçeneğinin işaretlenmesi durumunda ise emir sadece
Piyasada o anda bekleyen en iyi fiyat seviyesindeki emirlerle eşleşir.
8.3.5.3 Kapanış Fiyatından (KAP)
Gün sonunda ilan edilen uzlaşma fiyatı üzerinden işlem gerçekleştirmek amacıyla kullanılan
emir yöntemidir. Uzlaşma fiyatı ilan edildikten sonra “Kapanış Fiyatından” emirler eşleşir.
Alış ve satış tarafında bekleyen “Kapanış Fiyatından” emirler eşleştikten sonra kalan
“Kapanış Fiyatından” emirler uzlaşma fiyatını karşılayan normal seans emirleri ile eşleşir.
Kapanış fiyatından emirler sadece “Kalanı Pasife Yaz” emir türü ve “Seans” emir süresi
kullanılarak sisteme iletilebilir. Eşleşmeyen kapanış fiyatından emirler seans sonunda iptal
edilir.
61
8.3.6 Emir Türleri
Yukarıda belirtilen emir yöntemlerinden biri belirlendikten sonra aşağıda açıklanan 4 emir
türünden birinin seçilmesi gerekmektedir.
8.3.6.1 Kalanı Pasife Yaz (KPY)
Emrin girildiği anda tamamının gerçekleşmesi esas olmakla birlikte, tamamının
gerçekleşmemesi durumunda kalan miktarın maksimum pasif emir miktarına kadar olan
kısmının, emrin yöntemine göre limit fiyatından ya da gerçekleştiği son fiyat üzerinden
pasife limit emir olarak yazılması için kullanılan emir türüdür.
8.3.6.2 Gerçekleşmezse İptal Et (GIE)
Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının
gerçekleşmesi, aksi takdirde tamamının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür.
8.3.6.3 Kalanı İptal Et (KIE)
Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının
veya bir kısmının gerçekleşmesi, aksi takdirde gerçekleşmeyen kısmının iptal edilmesi için
kullanılan emir türüdür.
8.3.6.4 Şarta Bağlı (SAR)
Bu emir türü, ilgili sözleşmede gerçekleşen son işlem fiyatının, emrin aktivasyon fiyatına
eşit ya da alış emirleri için daha yüksek ve satış emirleri için daha düşük olması durumunda,
emrin işlem sisteminde aktif hale gelmesi amacıyla kullanılır. Şarta bağlı emir türünün
kullanılması durumunda, emrin giriş yönteminin yanı sıra aktivasyon fiyatının belirtilmesi
de zorunludur.
8.3.6.5 Strateji Emirleri
İki veya daha fazla emirden oluşan ve belirli bir alım satım stratejisi içeren emir grubuna
strateji emirleri adı verilir. İşlem sisteminde üç farklı strateji emri bulunmaktadır:
a) Hepsi veya Hiçbiri (AON-All or None): Birbirine bağlı olarak verilen emirlerin
hepsinin aynı anda gerçekleşmesi şartı bulunan emirlerdir. Bu strateji emri bir
seferde en fazla altı emirden oluşabilir. Sadece “Seans” ve “Günlük” emir süresi
kullanılarak işlem sistemine iletilebilirler. Bir “Hepsi veya Hiçbiri” strateji emir
grubuna bağlı emirlerin hepsinin aynı hesap adına ve farklı sözleşmelerde girilmesi
zorunludur. Bu emirler, emir defterinde görünmezler.
b) Biri Diğerini İptal Eder (OCO-One Cancels the Other): Birbirine bağlı olarak girilen
emirlerden sadece birisinin gerçekleşmesinin istenmesi durumunda kullanılan emir
62
türüdür. Girilen emirlerden biri gerçekleşirse, diğeri işlem sistemi tarafından
otomatik olarak iptal edilir. Bu emirler, emir defterinde görünmezler.
c) Biri Diğerini Aktive Eder (ATO-One Activates the Other): Bir emrin ve bu emir
gerçekleştiğinde Piyasaya iletilmek istenen ikinci bir emrin aynı anda işlem
sistemine girilebildiği emir türüdür. İlk emir gerçekleştiğinde, ikinci emir işlem
sistemi tarafından otomatik olarak aktif hale getirilir.
Aynı grup içerisindeki strateji emirleri işlem sisteminde aynı strateji emir numarası altında
izlenir. Strateji emirleri, diğer emirler ve strateji emirleri ile eşleşebilir. Sadece “Hepsi veya
Hiçbiri” strateji emirleri diğer bir “Hepsi veya Hiçbiri” strateji emri ile eşleşemez.
8.3.7 Emir Süreleri
Emir girişinde emrin sistemde geçerli olacağı süreye ilişkin aşağıda yer alan dört seçenekten
birinin seçilmesi gerekmektedir.
8.3.7.1 Seans Emri (SNS)
Emir, sadece girildiği seansta geçerlidir. Seans sonuna kadar eşleşmezse işlem sistemi
tarafından otomatik olarak iptal edilir.
8.3.7.2 Günlük Emir (GUN)
Emir, girildiği günde geçerlidir. Gün sonuna kadar eşleşmezse işlem sistemi tarafından
otomatik olarak iptal edilir.
8.3.7.3 İptale Kadar Geçerli Emir (IKG)
Emir, girildiği seanstan itibaren iptal edilene kadar geçerlidir. Bu emir süresi seçildiğinde,
emrin iptal edilmediği ve eşleşmediği durumda, emir sözleşmenin vade sonuna kadar geçerli
olur ve vade sonunda işlem sistemi tarafından otomatik olarak iptal edilir.
8.3.7.4 Tarihli Emir (TAR)
Emir, işlem sistemine girilirken belirtilen tarihe kadar geçerlidir. Belirtilen tarihe kadar
eşleşmezse ya da iptal edilmezse, bu tarihte gün sonunda işlem sistemi tarafından otomatik
olarak iptal edilir. İşlem sisteminde, sözleşmenin vade sonundan daha ileri bir tarih
girilmesine izin verilmez.
“SNS” ve “GUN” emir tipleri için günlük fiyat değişim limitleri geçerlidir. “IKG” ve
“TAR” emir tipinin seçilmesi durumunda, günlük fiyat değişim limitlerinin dışında emir
girilebilir. Bu tip emirler fiyat değişim limitlerine dahil olduklarında işleme konu olurlar.
63
8.3.8 Maksimum Emir Büyüklükleri
Emir girişinde işlem sistemi tarafından fiyat ve miktar kontrolü yapılır. İlgili seans
özelliklerine uygun olmayan emirler işlem sistemine girilemez. Maksimum emir
büyüklükleri, işlem yapılan pazarlara ve dayanak varlığın son seans ağırlıklı ortalama
fiyatına (AOF) veya kapanış fiyatına (değerine) göre belirlenmektedir. Maksimum emir
miktarı pay vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri için seans ağırlıklı ortalama fiyatına, diğer
vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri için ise kapanış değerine göre belirlenmektedir.
Maksimum emir miktarı işlem sistemine girilen tüm emir tipleri için kontrol edilir. Piyasada
uygulanacak minimum ve maksimum emir büyüklükleri aşağıdaki tablodaki gibidir:
Tablo 19: Pay Senedi Sözleşmelerinde Emir Büyüklükleri
Pazar
Dayanak
Varlık
(Kapanış
AOF
Dayanak
AOF
Varlık
(Kapanış
Değeri) <25 TL
Değeri) >=25 TL
Ana Pazar (Minimum Emir Miktarı)
1
1
Ana Pazar (Maksimum Emir Miktarı)
5.000
2.500
Özel Emir ve Özel Emir İlan Pazarları Min. Emir Miktarı
5.000
2.500
Özel Emir ve Özel Emir İlan Pazarları Maks. Emir Miktarı
10.000
5.000
Dövize ve altına dayalı sözleşmelerde ana pazar maksimum emir miktarı 5.000, endeks ve
diğer sözleşmelerde 2.000 adettir. Özel emir ve özel emir ilan pazarında minimum emir
miktarları dövize ve altına dayalı sözleşmelerde 5.000, endeks ve diğer sözleşmelerde 2.000
adettir.
Tüm sözleşmelerde özel emir ve özel emir ilan pazarı maksimum emir miktarı, özel emir ve
özel emir ilan pazarı minimum miktarının iki katıdır.
8.3.9 Emir Düzeltme
İşlem sisteminde bekleyen açık emirler ya da kısmi olarak gerçekleşmiş olan emirlerin
gerçekleşmeden bekleyen kısımları istenildiği anda ilgili üye tarafından değiştirilebilir. Üye
temsilcileri kendi emirlerini, üye yönetici temsilcileri ise üyeye ait tüm emirleri
değiştirebilirler. İşlem sisteminde emrin bazı unsurları asli kabul edilerek değiştirilemezken,
bazı unsurlarında değişiklik yapılabilir. Aşağıdaki tabloda emrin unsurlarında değişiklik
yapılabilen alanlar ve yapılan değişiklikler dolayısıyla emrin zaman önceliğinin korunup
korunmadığı gösterilmektedir:
Tablo 20: Emir Düzeltmede Yapılabilecek Değişiklikler ve Zaman Önceliğine Etkisi
Alan
Değiştirilebilir
Zaman Önceliği Korunur
Pazar
Hayır
-
Sözleşme
Hayır
-
64
Alan
Değiştirilebilir
Zaman Önceliği Korunur
Hesap
Hayır
-
Pozisyon Kapatma
Evet
Evet
Emir
Sadece limit emirler piyasa emrine
Hayır
Yöntemleri
(LMT/PYS/KAP)
dönüştürülebilir.
Fiyat
Evet
Hayır
En İyi Fiyat
Limit emir piyasa emrine değiştirilirken
işaretlenebilir. Piyasa/şarta bağlı emirler,
Evet
en iyi fiyatlı olarak değiştirilebilir.
Miktar
Sadece azaltılabilir
Evet
Emir
Türleri
(KPY/GIE/KIE/SAR)
Hayır
-
Aktivasyon Fiyatı
Evet
Aynı aktivasyon fiyatında bekleyen
diğer emirler arasında son sıraya
yerleştirilir.
Süre
Evet
Evet
Tarih
Evet
Evet
Temsilci Referansı
Evet
Evet
Açıklamalar
Evet
Evet
“IKG” ya da “TAR” emir tipleri, seanstan önce işlem yapılmayan dönemde de
değiştirilebilir. Ancak bu dönemde fiyat değişiklikleri sadece daha kötü fiyata doğru
yapılabilir. Hepsi veya Hiçbiri strateji emir grubuna bağlı emirler değiştirilemez, ancak iptal
edilebilirler.
8.3.10 Emir İptali
İşlem sisteminde açık olarak bekleyen emirler ya da kısmi olarak gerçekleşmiş olan
emirlerin gerçekleşmemiş olarak bekleyen kısımları emri giren üye tarafından iş akışında
belirtilen süreler içerisinde iptal edilebilir. Üye temsilcileri kendi emirlerini, üye yönetici
temsilcileri üyeye ait tüm emirleri, yetkili Borsa personeli ise işlem sistemindeki tüm
emirleri iptal edebilir.
Üye temsilcileri tarafından iptal edilen emirlerin parasal büyüklüğü üzerinden ilgili
üyelerden “İradi Emir İptal Ücreti” alınır.
Bu şekilde iptal edilen emirlerin parasal büyüklüğünün aylık olarak ilgili üye tarafından
gerçekleştirilen aylık işlem hacmine oranının %50’yi aşması durumunda aşan kısmın
parasal büyüklüğünün yüzbinde 1’i İradi Emir İptal Ücreti olarak Borsaya ödenir. Parasal
büyüklüğün ve işlem hacminin hesaplanmasında emrin fiyatı esas alınır. Yabancı para
birimi cinsinden işlem gören sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda döviz kuru bilgisi de
kullanılır.
65
BIST 30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri dışındaki sözleşmelerde piyasa yapıcı olan
üyeler için piyasa yapıcı olunan sözleşmelerdeki emir iptalleri İradi Emir İptal Ücreti
hesaplamasından muaf tutulur.
Herhangi bir dayanak varlıkta sicil bazında pozisyon limitini aşan hesaplara ait emirler ve
dayanak varlık bazında piyasadaki toplam açık pozisyon limitinin aşılması durumunda tüm
hesapların ilgili sözleşmelerdeki emirleri işlem sistemi tarafından iptal edilir.
Riskli duruma gelen hesaplara ait açık emirler, risk azaltıcı olup olmadığına bakılmaksızın
işlem sistemi tarafından iptal edilir. Riskli hesabın göndermiş olduğu emirler, seans sona
erdiğinde ya da seans ara verildiğinde “kontrolde” statüsünde ise iptal olur.
Piyasada işlem yapma yetkileri geçici olarak kaldırılan veya kapatılan üyelere ait “IKG” ya
da “TAR” tipli emirler, Borsa tarafından başka bir uyarıya gerek kalmaksızın işlem
sisteminden silinir.
İradi emir iptalleri dışındaki emir iptallerinden ve özel emir pazarındaki iptallerden emir
iptal ücreti alınmaz.
8.4
HATALI İŞLEM DÜZELTMELERİ
Üyeler tarafından hesap numarası hatalı olarak girilen emirler sonucunda hatalı olarak
gerçekleşen işlemlere ilişkin düzeltme işlemleri ilgili üyenin/üyelerin yönetici temsilcisi
yetkisindeki kullanıcısı tarafından işlem terminalleri üzerinden gerçekleştirilir.
Hatalı işlem düzeltmesi, hatalı girilen hesapta oluşan pozisyonların ya da pozisyon
kapatmaların, yönetici temsilci yetkisine sahip kullanıcı tarafından işlem terminalleri
üzerinden başka bir hesaba taşınmasına imkan veren yeni işlemlerin oluşturulması ve varsa
açık emirlerin ilgili hesaba aktarılması işlemidir.
Pozisyon transferi işlemlerine ilişkin hükümler saklı kalmak üzere, farklı üyeler nezdindeki
hesaplar arasında hatalı işlem düzeltmesi gerçekleştirilemez. Bir emire ait gerçekleşen tüm
işlemler bir bütün olarak düzeltilebilir, parçalı olarak düzeltme yapılamaz. Önceki işlem
günlerine ait işlemlere ilişkin olarak sistemde hatalı işlem düzeltmesi gerçekleştirilemez.
Aynı iş gününe ait işlemlerde ise gün sonunda uzlaşma fiyatlarının ilan edildiği andan sonra
hatalı işlem düzeltmesi yapılamaz. Hatalı girilen hesap ve/veya transfer edilecek hesap riskli
durumdaysa ya da durdurulmuşsa hatalı işlem düzeltmesi yapılamaz. Hatalı işlemin
girileceği sözleşme, sözleşmenin işlem gördüğü pazar, piyasa, sözleşmeye ilişkin dayanak
66
varlık durdurulmuşsa hatalı işlem düzeltmesi yapılamaz. Özel emir sonucu oluşan işlemler,
hatalı işlem düzeltmesine konu olamaz.
Hatalı işlem düzeltmesi nedeni ile ilgili hesaplarda meydana gelebilecek teminat
eksikliklerinin giderilmesinde sorumluluk, hatalı işlem düzeltmesi talebinde bulunan üyeye
aittir.
Üyenin genel iş kuralları dışında herhangi bir nedenden dolayı hatalı işlem düzeltmesi
yapamaması halinde, hatalı işlem düzeltmesine ilişkin taleplerin, hatalı işleme neden olan
emri veren üye tarafından aynı gün seans saatleri içerisinde Ek-1’de örneği verilen form ile
Borsaya iletilmesi esastır. Hatalı işlem düzeltmesi, hatalı gerçekleşen işlem fiyatı üzerinden
yapılır.
Hatalı işlem düzeltmelerinde düzeltilen işlem için alınan borsa payı yanında işlemin parasal
tutarının % 0,01’i oranında hatalı işlem düzeltme ücreti alınır. İşlemin parasal tutarının
hesaplanmasında işlemin fiyatı esas alınır.
8.5
İŞLEMLERİN DURDURULMASI
Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasında işlemler, piyasada ve sözleşmelerde
olmak üzere iki şekilde durdurulur.
8.5.1 Piyasada İşlemlerin Durdurulması
Piyasada tüm pazarlardaki işlemler, Borsa Genel Müdürlüğünün kararıyla, herhangi bir
işlem gününde sürekli veya geçici olarak durdurulabilir. Aynı şekilde işlemlerin tekrar
başlatılması için de Borsa Genel Müdürlüğünün kararı gereklidir.
Olağan dışı gelişmelerin meydana gelmesi halinde, Piyasanın üç güne kadar kapatılmasına
Borsa Genel Müdürlüğü yetkilidir. Üç günü aşan süreler için Borsa İstanbul
Yönetmeliğindeki ilgili hükümler çerçevesinde uygulama yapılır.
8.5.2 Sözleşmelerde İşlemlerin Durdurulması
Piyasada işlem gören sözleşmelere dayanak teşkil eden bir varlığın spot piyasa işlemlerinin
durdurulması veya endeks sözleşmelerinde endeks değerlerinin hesaplanamaması veya
sisteme aktarılamaması ya da veri yayınının yapılamaması halinde, ilgili varlığa dayalı
sözleşmeler aynı anda işlem sistemi tarafından otomatik olarak veya Borsa Genel
Müdürlüğü kararı ile durdurulabilir. Söz konusu sözleşmelerin yeniden işleme açılış zamanı
Piyasaya duyurulur. Sözleşmelerin işleme açılış zamanı Borsa Genel Müdürlüğü tarafından
dayanak varlığın işleme açıldığı andan farklı olarak belirlenebilir.
67
Borsa Genel Müdürlüğü sözleşmelere ait işlemleri en fazla 5 işlem günü için durdurabilir. 5
işlem gününü aşan süreler için Yönetim Kurulu karar verebilir. Yönetim Kurulunun
işlemleri geçici olarak durdurulan dayanak varlıkla ilgili olarak belirsizlik halinin
giderilmesi için ilgili şirkete ek süre vermesi durumunda, ilgili sözleşmelerin pazarları
sürekli olarak işleme kapatılır. Bu durumda Yönetim Kurulu takas ve teslimata ilişkin takip
edilecek yöntemi belirler.
Piyasada, dayanak varlığın işleme açık olduğu dönemler içinde ilgili sözleşmelerin de
işleme açık olması esas olmakla beraber, Borsa Genel Müdürlüğü sözleşmelerin işleme açık
veya kapalı olma halini dayanak varlıktan farklı olarak belirleyebilir.
8.6
İŞLEMLERİN İPTALİ
Piyasada oluşan fiyatlar üzerinden gerçekleşen işlemler, Borsa İstanbul Yönetmeliğinde
belirtilen nedenler ve/veya olağanüstü durumların ortaya çıkması ile, bu durumları
gidermeye yönelik olarak Yönetmelik çerçevesinde alınacak tedbirlerin yetersiz kalması
halinde Borsa Başkanlığı tarafından iptal edilebilir.
8.7
İŞLEMLERİN BİLDİRİMİ VE İŞLEM BİLGİLERİNİN İLANI
Piyasada gerçekleşmiş olan işlemlerin teyidi seans süresi boyunca ilgili işlem sistemi
ekranlarından sürekli yapılabileceği gibi, seans sonunda Piyasa üyelerine yazılı ve/veya
elektronik ortamda verilebilir.
68
9
9.1
DİĞER HUSUSLAR
BORSANIN YETKİLERİ
Yönetmelik ve diğer düzenlemelerde yer alan yetkileri saklı kalmak üzere Borsa Genel
Müdürlüğü, piyasanın etkin, dürüst ve güvenilir bir şekilde çalışmasını sağlamak amacıyla
veya olağanüstü fiyat ve miktar hareketleri, yapay fiyat oluşumu ve benzeri etkilere sahip
durumlarda gerekli gördüğünde;
a) Fiyat sabitleme seansı düzenlemeye,
b) Fiyat hareketlerine ve işlem miktarlarına bağlı olarak seansa belirli bir süre ara
vermeye,
c) Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarını işleme açıp açmamaya,
d) Emir yöntemlerine, türlerine ve sürelerine kısıtlama getirmeye,
e) Bekleyen emirlerin tamamını veya bir kısmını iptal etmeye,
f) Üyelerin kullanabilecekleri kullanıcı terminali ile bağlantı sayısı ve kapasitesine
kısıtlama getirmeye veya kullanımlarını durdurmaya,
g) Yayınlanacak verilerin kapsamını değiştirmeye,
h) Günlük iş akışında belirtilen saatleri, seans ve takas süresini, uzlaşma fiyatının
açıklanma zamanını değiştirmeye yetkilidir.
Borsa Genel Müdürlüğü, yukarıda sayılan işlemleri önceden bildirimde bulunmaksızın
gerçekleştirebilir.
9.2
HESAPLARIN AYRIŞTIRILMASI
Üyeler, tutacakları defter, belge ve kayıtlarda, her müşterinin haklarını, yükümlülüklerini ve
varlıklarını, kendilerinin ve diğer müşterilerinin haklarından, yükümlülüklerinden ve
varlıklarından ayrı olarak izlerler. Takas Merkezinde açılacak hesaplarda, müşteri
varlıklarının, pozisyonlarının ve teminatlarının ayrı ayrı izlenmesi zorunlu kılınabilir.
9.3
POZİSYONLARIN BİLDİR İMİ
Üyelerin, Borsa tarafından belirlenen şekil ve sürelere uygun olarak müşterilerinin ve
kendilerinin Piyasada aldıkları pozisyonları Borsa ve/veya Takas Merkezine bildirmeleri
talep edilebilir.
69
9.4
MÜŞTERİLERİN RİSKLER HAKKINDA BİLGİLENDİR İLMESİ
Sermaye Piyasası Kurulunun, Seri V, No 46 sayılı “Aracılık Faaliyetleri ve Aracı
Kuruluşlara İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ”i çerçevesinde Piyasa üyeleri, müşterileri için
herhangi bir işlem gerçekleştirmeden ve sözleşme imzalamadan önce, söz konusu işlemlerin
risklerini belirten bir açıklama yapmak, bu açıklamaları yaparken içeriği Kurulca belirlenen
“Türev Araçlar Risk Bildirim Formu”nu kullanmak ve bu formun bir örneğini müşterilerine
vermek zorundadırlar.
9.5
ÜYELERİN
MÜŞTERİ
HESAPLARINI
İZLEMEYE
İLİŞKİN
YÜKÜMLÜLÜKLERİ
Üyeler, müşteri hesaplarını her gün güncellemek ve müşterilerine gerekli teminat
tamamlama çağrılarını yapmak, gerekli teminatı yatırmayan müşterilerin pozisyonlarını
işleme tabi tutmakla yükümlüdürler.
9.6
FAALİYETLERİ
DURDURULAN
ÜYELER
VE
İŞLEM
YASAĞI
GETİRİLEN YATIRIMCILAR
Faaliyetleri geçici veya sürekli olarak durdurulan üyelerin taşıdıkları pozisyonların tasfiyesi
veya başka üyelere transfer edilmesi ile işlem yasağı getirilen yatırımcıların pozisyonlarını
kapatmaya ilişkin esaslar Borsanın uygun görüşü alınarak Takas Merkezi tarafından
belirlenir.
9.7
BORSA NEZDİNDEKİ PİYASA, PAZAR, PLATFORM VE SİSTEMLER
ARASINDA BORÇ VE ALACAK MAHSUBU
Sözleşmeye taraf olan üyelerin mevcut diğer piyasa, pazar, platform ve sistemlere ait takas
bakiyeleri de, mevcut sözleşmelere ilişkin takas yükümlülüklerinin yerine getirilebilmesi
için kullanılabilir. Sözleşmelerden doğan borç ve alacaklar diğer piyasa, pazar, platform ve
sistemlerden doğan aynı nitelikteki borç ve alacaklarla mahsup edilebilir. Mahsup
işlemlerine ilişkin esaslar Borsanın uygun görüşü alınarak Takas Merkezi tarafından
belirlenir.
9.8
OLAĞANÜSTÜ DURUMLAR VE DEĞİŞİKLİKLER
Piyasada işlemlerin düzenli ve güvenilir bir şekilde gerçekleşmesini engelleyen veya
engelleyebilecek tüm işlemler ve gelişmeler ile, beklenmedik diğer olaylar olağanüstü
durum olarak kabul edilir. Olağanüstü durumların vukuu halinde, Piyasanın düzenli ve
70
güvenilir bir şekilde işlemesini sağlamaya yönelik tedbirler alınır. Aşağıdaki durumlar
olağanüstü durumlara örnek olarak verilebilir:
a) Yapay fiyat ve piyasa oluşturulmasına yönelik Borsa İstanbul Yönetmeliğinin 24
üncü maddesinde belirtilen hallerden herhangi birinin var olduğunun tespit edilmesi,
b) Sözleşmelerin düzenli olarak ifa edilmesini engelleyebilecek şekilde, bir veya
birlikte hareket eden birden fazla kişi ve/veya kurumun sözleşmelerde teslim
edilebilir dayanak varlığa oranla fiyatları etkileyebilecek büyüklükte pozisyon
alması veya dayanak varlıkta fiyatları etkileyebilecek bir kontrole sahip olması, kısa
pozisyon sahiplerinin çok yüksek bir fiyat farkı ödemeksizin pozisyonlarını
kapatacak istekli karşı taraf bulamamaları veya kısa pozisyon sahiplerinin yüksek
fiyat ödemek suretiyle pozisyonlarını kapatmak zorunda kalmaları,
c) Ödeme sisteminde oluşacak aksaklıklar, üyeler ve açık pozisyon taşıyan müşteriler
hakkında iflas davası açılması ve bu davaların makul bir süre içinde kapatılmasının
mümkün görülmemesi veya üyelerin geniş çaplı temerrüde düşmesi, kamu
kuruluşları veya hükümetler tarafından alınan ve Piyasada işlem gören sözleşmeleri
doğrudan etkileyen kararlar gibi Piyasada gerçekleşen sözleşmelerin ifasını ve
Piyasa işlemlerini önemli derecede etkileyen işlem ve olayların meydana gelmesi,
d) Kötü hava şartları, deprem, yangın, su basması, savaş, terör saldırıları, elektrik
kesintisi, iletişim hatlarında ve/veya bilgisayar sistemlerinde meydana gelen arızalar,
takas sisteminin gecikmesi, verilerin işlenmesinde güçlüklerin ortaya çıkması
nedeniyle Piyasa işlemlerinde aksama meydana gelmesi,
e) Fiziki teslim öngörülen sözleşmelerde, sözleşmenin vadesinde teslim edilecek
dayanak varlığın miktarının kısıtlı olması.
Olağanüstü durumun niteliğine göre Borsa tarafından bunlarla sınırlı olmaksızın aşağıdaki
tedbirlerden biri veya birkaçı birlikte alınabilir:
a) Piyasa üyelerinin mali yükümlülükleriyle ilgili şartları değiştirmek,
b) İşlemlerin sadece mevcut pozisyonların kapatılmasına yönelik olarak yapılmasını
istemek,
c) Sözleşmelerin vade tarihini değiştirmek,
d) Uzlaşma yöntemi ve şartlarını değiştirmek
e) Günlük fiyat değişim limitlerini değiştirmek,
f) Açık pozisyonların kapatılmasını istemek ve sözleşmenin uzlaşma fiyatını
belirlemek,
g) Seansın açılış ve kapanış saatlerini değiştirmek, işlemleri durdurmak veya
kısıtlamak,
71
Olağanüstü durumun niteliğine göre Borsanın uygun görüşü alınarak Takas Merkezi
tarafından bunlarla sınırlı olmaksızın aşağıdaki tedbirlerden biri veya birkaçı birlikte
alınabilir:
Takas üyelerinin mali yükümlülükleriyle ilgili şartları değiştirmek,
Yeni pozisyon ve kullanım limitleri belirlemek,
İlave teminat talep etmek,
İlgili teminatlar dahil olmak üzere açık pozisyonların başka bir üyeye aktarımını
istemek
e) Teslim tarihi ve/veya teslim şartlarını değiştirmek,
a)
b)
c)
d)
f) Takas ve kullanım süresi ile şartlarını değiştirmek.
Bu madde uyarınca üyeden veya bir müşterisinden yapılması istenen işlemlerin Borsa veya
Takas Merkezi tarafından belirlenen süre içerisinde yapılmaması durumunda, Borsa veya
Takas Merkezi tarafından yerine getirilmesi mümkün olan işlemler, başkaca bir bildirime
gerek olmaksızın Borsa veya Takas Merkezi tarafından re’sen yerine getirilir.
Olağanüstü durumlarda uygulanan tedbirler Kurula bildirilir.
9.9
PİYASA GÖZETİMİ
Borsa, Piyasa işlemlerini ve Piyasa işlemlerinin spot piyasa işlemleriyle olan etkileşimini
dikkate alarak; Piyasada işlemlerin şeffaf, düzenli ve dürüst bir şekilde gerçekleşmesini
sağlamak amacıyla gerekli Piyasa gözetim altyapısını oluşturur.
72
10 KULLANICI EKRANLARI
İşlem sistemine erişebilme ve sistemi kullanabilme yetkisine sahip üye temsilcileri farklı
yetki seviyelerinde belirlenebilmektedir. Piyasa açılışı aşamasında bir üyenin bildirmiş
olduğu üye temsilcileri için Borsa İstanbul Yatırım Kuruluşları ile İlişkiler Müdürlüğünden
kullanıcı adı ve şifresi verilir. Sistemdeki temsilci tipleri yönetici temsilciler, normal
temsilciler, sadece sorgu yapabilen temsilciler ve piyasa yapıcı temsilcilerdir.
Üyenin talebi doğrultusunda, hangi kullanıcının yetkisinin ne olacağı Borsa tarafından
sisteme tanımlanır. Yönetici temsilci sistemin kendisine tanıdığı hak sayesinde, üyenin tüm
alt hesaplarına ait detay bilgilere ulaşabilmekte ve firmasına ait müşteri hesaplarını tek tek
istediği temsilciye tahsis edebilmekte iken, normal temsilcinin böyle bir yetkisi
bulunmamaktadır.
Emirlerin sisteme girilebildiği kullanıcı ekranlarının başlıca işlevleri aşağıda belirtilmiş
olup, kullanıcı ekranlarının başlıca fonksiyonları izleyen bölümlerde detaylı olarak
verilmektedir.
-
Emir girişi, emir iptali, emir değişikliği,
-
Piyasadaki dayanak varlıklar, sözleşmeler, emirler, gerçekleşen işlemler ve benzeri bilgi
ve istatistiklerin takibi,
-
Kendi pozisyonlarının ve hesap risk durumunun takibi,
-
Kullanıcının yetkisi varsa işlem onayı,
-
Piyasadaki işlemler ile işlem yapılan hesaplara ait bilgilerin sorgulanması,
-
Kullanıcıya özel bir takım uyarı parametreleri belirleme,
-
Ekranda görüntülenen bilgilerin yazıcı aracılığıyla dökümü,
-
Borsa İstanbul bünyesindeki diğer piyasalarla kurulan eşanlı iletişim sayesinde spot
piyasalara ilişkin bilgilerin takibi,
-
Microsoft Excel programına veri aktarımı,
-
Kullanıcılar arası iletişim ve haberleşme.
10.1 EMİR GİRİŞ EKRANLARI
Emir giriş ekranlarından normal emir, özel emir ve ilan pazarı emri girilebilmekte, girilen
emirler düzeltilebilmekte ve iptal edilebilmektedir.
73
Şekil 4: Kullanıcı Ekranındaki Kısayol Tuşları ile Emir Giriş Ekranlarına Erişim
ikon tıklandığında alış emri ekranına erişilir.
ikon tıklandığında satış emri ekranına erişilir.
Şekil 5: Alış ve Satış Emri Giriş Ekranları
Şekil 6: Kullanıcı Ekranındaki “Emir” Menüsü Vasıtasıyla Emir Girişi
74
Emir girişi menüsünün alt menüsünde alış, satış, strateji ve toplu emir girişi
yapılabilmektedir. Yönetici üye temsilcisi tarafından aynı menü başlığı altından yönetici üye
temsilcisi olmayan diğer üye kullanıcılarına hesap atanabilmekte ve hesapları kullanan üye
temsilcileri sorgulanabilmektedir.
10.2 SORGU EKRANLARI
Piyasa kullanıcıları, sorgu ekranları vasıtasıyla piyasaya ilişkin verileri, kendi girdikleri
emirleri, gerçekleştirdikleri işlemleri, pozisyonlarını ve benzeri bilgileri takip
edebileceklerdir. Sorgu menülerinde başlıca aşağıdaki tabloda verilen sorgu seçenekleri
bulunmaktadır.
Tablo 21: Sorgu Seçenekleri
Sorgular Sütun Başlıkları
Diğer Sorgular Sütun Başlıkları
Sözleşmeler
Pazarlar
Sözleşmeler Yeni
Piyasalar
Sözleşme Sıralaması
Sözleşme Tipleri
Sözleşmeler Hızlı Erişim
Enstrümanlar
Emirler
Dayanak Varlıklar
Özel Emirler (ilk etapta pasif)
Üyeler
Özel Emir İlanları (ilk etapta pasif)
Kullanıcılar
Tüm İşlemler
Para Birimleri
İşlemler
Döviz Kurları Değişim Listesi
Fiyat Baz Ekranı
Emir Detayları
Emir Baz Ekranı
Emir Yöntemleri
Kapanış Fiyatından Emir Baz Ekranı
Teorik Fiyat Hesaplaması
Pozisyon Bilgileri
Pazar Bazında Özet
Aktivite Bilgileri
Hesap Bilgileri
Sözleşme-Pazar Bilgisi
Enstrüman Bazında Özet
İşlem İstatistikleri
Sözleşme Tipi İstatistikleri
Son Fiyat Sabitleme Seansı
Fiyat Sabitleme Seansları (Özet)
Seans Tanımlamaları
10.2.1 Sözleşmeler Ekranı
Sözleşmeler ekranı, kullanıcılar tarafından seçilmiş tüm sözleşmeleri gösterir. Kullanıcılar,
mevcut sözleşmeler sorgu ekranının yanısıra çok farklı kriterleri (açık pozisyon, emir,
durum, standart, vade vb.) kullanarak filtreleme yapma olanağı sunan yeni sözleşmeler
75
sorgu ekranını da kullanarak sözleşmeler ekranında görüntülenecek sözleşmeleri
seçebilirler.
Şekil 7: Sözleşmeler Sorgu Ekranı
Şekil 8: Yeni Sözleşmeler Sorgu Ekranı
Sorgu sonrası gelen sözleşmeler listesinde her satır bir sözleşmeyi göstermekte olup,
sözleşme özellikleri sütunlarda yer alır.
76
Şekil 9: Sözleşmeler Ekranı
Sözleşmeler sorgusu sonrası gelen ekranda aşağıdaki bilgilerin yer aldığı çok detaylı bir
tabloya erişilmektedir.
Tablo 22: Sözleşmeler Sorgusunda Yer Alan Bilgiler
Sütun Başlıkları
Sözleşme Kodu
Satış Emri Sayısı
Minimum Fiyat Adımı
Sözleşmenin İşlem Gördüğü Pazar
Önceki Uzlaşma Fiyatı
Açık Emir Sayısı
Sözleşmenin Durumu
Açık/Durdurulmuş
İşlem Miktarı (Seans)
Emir Sayısı
İşlemlerin Gerçekleştiği Seans
İşlem Hacmi (Seans)
Sözleşmenin Adı
Bekleyen Alış Emri Fiyatı
İşlem Miktarı (Lot-Seans)
Açıklamalar
Bekleyen Satış Emri Fiyatı
İşlem Adedi (Seans)
Nominal Değer
Son İşlem Fiyatı
Açılış Fiyatı
Kazançlar
Uzlaşma Fiyatı
En Yüksek Fiy. (Seans)
Put/Call
Açık Pozisyon Sayısı
En Düşük Fiy. (Seans)
Kullanım Fiyatı
Alış Derinliği (EİF)
Seans Ağ.Ort.Fiyat
Standart/Standart Olmayan
Satış Derinliği (EİF)
Seans Bitimi Önc.Son İşl.Fiyatı
Standart/Standart Olmayan No
Alış Derinliği (Toplam)
Dayanak Varlık Fiyatı
Vade Tarihi
Satış Derinliği (Toplam)
Teorik Fiyat
Durdurulma Nedeni
En İyi Alıştaki Emir Sayısı
(%) Temettü Oranı M2
Prim Hacmi (Seans)
77
En İyi Satıştaki Emir Sayısı
Sözleşmede Girilebilecek En
Düşük Fiyat
Opsiyon Tipi (A/E)
Alış Emri Sayısı
Sözleşmede Girilebilecek En
Uzlaşma Tipi
Yüksek Fiyat
Sözleşmeler ekranında, seçilen herhangi bir sözleşme üzerindeyken farenin sağ tuşuna
tıklandığında, açılan alt menüden, menü çubuğunda bulunan ve aşağıdaki ekran örneğinde
görülen fonksiyonlara hızlı bir şekilde ulaşmak mümkündür.
Şekil 10: Sözleşmeler Ekranında Hızlı Emir Giriş ve Sorgu Fonksiyonu
10.2.2 Emirler Ekranı
Kullanıcılar girdikleri emirlerin takibini “Emirler” sorgu ekranından yapabilmektedirler.
Söz konusu sorgu sonrası gelen ekranda aşağıdaki bilgiler bulunmaktadır.
Tablo 23: Emirler Sorgusunda Yer Alan Bilgiler
Sütun Başlıkları
Emir No
Görünen Kalan Miktar
Kullanıcı Kodu
Sözleşme Kodu
Gizli Miktar
Üye Adı
Pazar Adı
Hesap No
Strateji Kodu
78
Alış/Satış
Emir Tipi
Aktivasyon Fiyatı
Emir Durumu
Poz.Kapatma (E/H)
Operatör Kodu
Emir Fiyatı
Değer
Açıklama
Emir Miktarı
Vade Sonu
Seans
Karşılanan Miktar
Saat
İptal Nedeni
Girilen Miktar
Temsilci Referansı
Prim Değeri
Kalan Miktar
Emir Takip
Sorgu sonrası gelen emirler ekranındayken istenen emrin sırası üzerine gidilip, farenin sağ
tuşuna tıklandığında emirlerde düzeltme, iptal, onay ve aşağıda görülen diğer fonksiyonlara
erişilmektedir.
Şekil 11: Emirler Sorgu Ekranı
79
10.2.3 İşlemler Ekranı
Gerçekleşen işlemlerle ilgili bilgilere “Tüm İşlemler” ve “İşlemler” sorgu ekranlarından
erişilebilmektedir. “Tüm İşlemler” sorgusu ile Pazar bazında seçilen bir sözleşmede
gerçekleşen tüm işlemlerin detay bilgileri görülebilir.
Şekil 12: Tüm İşlemler Sorgu Ekranı
“İşlemler” sorgusu ise, kullanıcının tüm pazarlarda gerçekleştirdiği kendi işlemlerine ilişkin
detayları ekrana getirmektedir.
Şekil 13: İşlemler Sorgu Ekranı
10.2.4 Pozisyon Bilgileri Ekranı
Bu sorgu ile “Hesap (saklama/işlem)”, “Hesap Tipi (global, portföy, müşteri, piyasa yapıcı)”
ve “Üye” bazında her bir sözleşmedeki pozisyon bilgilerine ulaşılabilir.
80
“Pozisyon Bilgileri” sorgusu, saklama hesabının sözleşme bazındaki pozisyonlarını gösterir.
Saklama hesabı seçilerek doğrudan sorgu yapılabileceği gibi, işlem hesabı seçilerek işlem
hesabının bağlı olduğu saklama hesabının pozisyonları da sorgulanabilir. En fazla 5 hesap
seçilerek hesapların tüm sözleşmelerdeki pozisyonları sorgulanabilirken, sözleşme
seçildiğinde o sözleşmedeki tüm hesapların pozisyonları sorgulanabilmektedir.
Şekil 14: Hesap Pozisyonu Sorgu Ekranı
Sorgu ekranında aşağıdaki bilgilere erişilebilmektedir:
Tablo 24: Hesap Pozisyon Sorgusu
Sütun Başlıkları
Üye
Hesap Tipi
Açık Pozisyon Toplamı
İşlem Hesabı Kodu*
Risk Durumu
Net Pozisyon
Saklama Hesabı Üyesi*
Sözleşme Kodu
Açık Pozisyon Değişimi
Takas Üyesi
Uzun Pozisyon Toplamı
Hesap Durumu
Saklama Hesabı No
Kısa Pozisyon Toplamı
*Saklama hesabı bazında pozisyon sorgu ekranında bulunmaz
81
Şekil 15: Saklama Hesabı Pozisyon Durumu Ekranı
Risk durumu sütununda, risk seviyeleri “0”, “1”, “2” ve “3” şeklinde gösterilmektedir.
10.2.5 Aktivite Bilgileri
Aktivite bilgileri sorgusu ile kullanıcı, işlem hesabı bazında bir sözleşmeye ait ya da üye
bazında bir/tüm sözleşmelerde gerçekleştirilen alım satım bilgilerine ulaşabilir.
Şekil 16: Hesap Aktivite Sorgu Ekranı
82
Sorgu sonrasında aşağıdaki bilgilere ulaşılmaktadır.
Tablo 25: Hesap Aktivite Sorgusu İçeriği
Sütun Adı
Üye
Net Miktar
Hesap Durumu*
Sözleşme
Alış Değeri
Hesap Risk Durumu*
Satış Değeri
Saklama Hesabı Üyesi*
İşlem Hesabı Tipi*
Alış Miktarı
İşlem Hesabı*
Satış Prim Değeri
Satış Miktarı
Saklama Hesabı*
Alış Prim Değeri
*Üye Bazında Aktivite Bilgileri ekranında yer almamaktadır.
Şekil 17: Üye Aktiviteleri Sorgusu
10.2.6 İşlem İstatistikleri Ekranı
İşlem istatistikleri sorgusu ile pazar, sözleşme ve sözleşme tipi bazında piyasa bilgilerine
erişilebilmektedir.
83
Şekil 18: İşlem İstatistikleri Sorgu Ekranı
Sorgu sonrası gelen ekranda başlıca aşağıdaki bilgiler verilmektedir:
Tablo 26: İşlem İstatistikleri Sorgusunda Yer Alan Bilgiler
Sütun Başlıkları
Sözleşme Kodu
En Yüksek Fiy. (Gün)
Önceki Gün AOF
Pazar Adı
Önceki Seans AOF
Bugünkü Açık Poz.Değ.
Seans İçi Değ.
Seans Açık Poz.Değ.
Açılış Önc./Sabit.Fyt
Seans % Değ.
En Düşük Fiyat (Gün)
Tarihsel En Düşük
Son İşlem Miktarı
Bugünkü İşlem Mik.
Tarihsel En Yüksek
Son İşlemHacmi
Bugünkü İşlem Hacmi
Trh.Ort.İşlem Mik.
Son İşlem Saati
Bugünkü Miktar
Trh.Ort.İşlem Hacmi
Önceki Tarih
İşlem Sayısı
Sözl.İndeksi
En İyi Alıştan İşl.Mik.
Bugünkü Değişim
Bugünkü Prim Hacmi
En İyi Satıştan İşl.Mik.
Bugünkü % Değ.
Son Prim Hacmi
Bugünkü AOF
Trh. Ort. Prim Hacmi
Şekil 19: İşlem İstatistikleri Ekranı
84
10.2.7 Seans Tanımlamaları Ekranı
Seans tanımlamaları, seans saatlerine ilişkin Borsa tarafından tanımlanan özellik ve
prosedürlerin listelendiği sorgu ekranıdır. Seansın adı, zamanı, aynı zamanda başlayan diğer
tanımlamalar içerisindeki önceliği, seansın durumu gibi bilgi alanlarını içermektedir. Tüm
seans tanımlamaları bu sorguda izlenebilir.
Şekil 20: Seans Tanımlamaları Ekranı
10.3 DİĞER FONKSİYONLAR
Kullanıcı ekranındaki diğer fonksiyonlara ilişkin bilgilere aşağıda yer verilmektedir.
“Haberler Ekranı”, tüm üyelere duyurulması gereken genel konular için kullanılır.
Haberler sadece Borsa tarafından gönderilebilir, üye kullanıcıları haber gönderemez ve
sadece kendilerine gelen haberleri listeleyerek okuyabilirler.
“Mesajlar Ekranı”, kullanıcılar arası iletişimi sağlamak amacıyla tüm kullanıcılar
tarafından
kullanılabilir.
Kullanıcılar
“Mesajlar/Gönder”
ve
“Mesajlar/Gözat”
seçeneklerini kullanarak birbirlerine mesaj gönderebilir ve kendilerine gelen mesajları
listeleyerek okuyabilirler.
“Sistem Uyarıları Ekranı”, sisteme tanımlanan uyarı şartı sağlandığı anda kullanıcıya
yapılan uyarıları listelemektedir.
85
“API Bağlantısı”, Piyasa işlem sistemi ile üyelerin merkezi sistemlerini elektronik bir
altyapı, iletişim protokolü ve kullanım yöntemi ile bağlamak, üyelerin emir işlemlerini
(giriş, düzeltme, iptal, sorgular vb.) elektronik ortamda yürütebilmelerini sağlamak için
oluşturulan yapıya erişim için kullanılmakta olup, konuya ilişkin ayrıntılı bilgiye Borsa
İstanbul web sitesinden (http://borsaistanbul.com/uyeozel/SoftwareAndDocuments/FutureMarket)
ulaşılabilir.
“Seçenekler” menüsü altında, kullanıcının ekran üzerinde çeşitli düzenlemeler yaparak,
istediği ekran görüntüsünü oluşturabilmesini sağlayan çeşitli fonksiyonlar bulunmaktadır.
86
11 RİSK YÖNETİMİ VE TEMİNATLANDIRMA
Piyasa risk yönetimi Takasbank tarafından yapılır. İşlem sisteminde gerçekleşen işlemler
gerçek zamanlı olarak Takasbank tarafından çekilerek pozisyona dönüştürülür. Pozisyonu
güncellenen hesaplar için son açık pozisyon ve son parametre dosyası verilerine göre
“Bulunması Gereken Teminat” hesaplanır. “Sürdürme Teminatı”, bulunması gereken
teminat değerinin %75’i olarak dikkate alınır.
Sürdürme teminatının, [Toplam Teminat ± Geçici Kar/Zarar] tutarına oranı olarak
tanımlanan risk oranı %100’den büyük ise, ilgili hesap “riskli” duruma düşer. Risksizden
riskliye doğru 0, 1, 2 ve 3 olarak dört risk seviyesi belirlenmiştir.
Tablo 27: Risk Seviyeleri
Risk Oranı (%)
Risk Seviyesi
75 >=Risk Oranı
0
90 >=Risk Oranı>75
1
100 >=Risk Oranı> 90
2
Risk Oranı>100
3
Hesaplar, risk durumuna göre kademeli olarak bilgilendirme yapılarak risk azaltıcı işlemler
yapılması konusunda yönlendirilir.
TVİS tarafından, saklama hesaplarının risk durumunda bir değişiklik olması halinde
Borsaya bildirim yapılır. Söz konusu saklama hesabına bağlı işlem hesaplarının risk durumu
Borsa tarafından güncellenir.
Risk seviyesinin 1 veya 2 olması uyarı niteliğindedir, sadece “riskli” hesap statüsüne
yaklaşıldığını gösterir. Risk seviyesi 3 olan hesaplar riskli hesap statüsündedir.
Riskli duruma giren hesabın tüm pasif emirleri işlem sisteminde otomatik olarak iptal edilir.
Hesap, teminat yatırarak ve/veya bulunması gereken teminat tutarını azaltıcı işlem yaparak
riskli durumdan çıkabilir. Riskli hesaplar için, teminat yatırılabilir ancak çekilemez.
Bir önceki güne ilişkin teminat tamamlama çağrısı bulunan hesaplar risk azaltıcı işlem
yaparak veya nakit teminat yatırarak riskli durumdan çıkabilirler.
Üyeler hesapların risk durumlarını, işlem sisteminden ve TVİS’den, teminat durumlarını ise
TVİS’den ve Takasbank tarafından sağlanacak web servis yardımıyla takip edebilirler.
87
11.1 EMİR ÖNCESİ RİSK YÖNETİMİ
Riskli durumdaki saklama hesaplarına bağlı işlem hesaplarından emir verilmesi durumunda
emir, farklı bir durum kodu ile sisteme alınır ve eşleştirmeye gönderilmez, risk azaltıcı olup
olmadığının kontrolü için Takasbank’a gönderilir. Riski artırmayan emirler, Takasbank’tan
gelen onay doğrultusunda işlem sistemine kabul edilir. Riskin artması durumunda
reddedilir. Emir kabul edilirse, durum kodu düzeltilip eşleştirmeye gönderilir. İlgili hesabın
risk durumu güncellenir ve hesap için önceden bildirilen risk durumunda değişiklik olursa
işlem sistemine mesajla bildirilir. Söz konusu saklama hesabına bağlı işlem hesaplarının risk
durumu Borsa tarafından güncellenir. Riskli hesapların işlem sisteminde açık olarak
bekleyebilecek sadece bir emri bulunabilir. Riskli durumda olmayan hesaplar için ise risk
kontrolü üyenin sorumluluğundadır.
11.2 TEMİNATLANDIRMA YÖNTEMİ
Piyasada gerçekleştirilen işlemler için portföy bazında teminatlandırma yöntemi uygulanır.
Portföy bazında teminat hesaplamasına esas teşkil edecek parametreler Takasbank
tarafından belirlenir ve duyurulur. Takasbank, portföy bazında teminatlandırma işlemlerinde
Standard Portfolio Analysis of Risk (SPAN) algoritmasını kullanır.
11.2.1 SPAN Algoritması İle Portföy Bazında Teminatlandırma
SPAN (Standard Portfolio Analysis of Risk), portföy riski bazında, takas kurumu ve müşteri
detayında gerekli teminatı hesaplayan bir sistemdir. SPAN, tanımlanan 16 farklı senaryoya
göre portföyün maruz kalabileceği riski analiz ederek, teminat gerekliliğini olması gerekene
en yakın şekilde hesaplayan risk ölçüm ve teminatlandırma metodolojisidir.
SPAN algoritmasında, değişik fiyat ve volatilite değişim seviyelerine dayalı olarak
oluşturulan senaryolar arasından maksimum risk göz önünde bulundurularak, teminat tutarı
portföy bazında hesaplanmaktadır.
SPAN aynı dayanak varlığa bağlı sözleşmeleri gruplandırarak analiz eder. Örneğin, vadeli
işlem sözleşmeleri, opsiyon sözleşmeleri ve vadeli işlem sözleşmeleri üzerine opsiyonlar
aynı grupta yer alabilir. SPAN bu gruplamayı ürün grubu (Combined Commodity) olarak
tanımlamaktadır. Takasbank, SPAN risk analizini kullanarak portföylerin risk yönetimini 5
adımda yapar:

1. Adım: Ürün Grubu Risk Analizi

2. Adım: Ürünler Arası Risk Analizi

3. Adım: SPAN Risk Değerinin Hesaplanması
88

4. Adım: Başlangıç Teminatı Hesaplanması

5. Adım: Bulunması Gereken Teminatın Hesaplanması
Bu adımların detayları aşağıdaki gibidir.
11.2.1.1 Ürün Grubu Risk Analizi
SPAN risk analizini her biri bir dayanak varlığı temsil eden ürün grupları bazında yapar.
Her bir ürün grubunun riski diğer ürün gruplarından bağımsız bir şekilde hesaplanır. Bir
ürün grubunun riski, tarama riski ve ürün grubu içi risk olarak tanımlanan vadeler arası
yayılma pozisyonu riski toplamından oluşur.
Ürün Grubu Riski
Tarama Riski + Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski
11.2.1.1.1
Tarama Riski (Scan Risk)
SPAN, her bir sözleşme için “Fiyat Değişim Aralığı” ve “Volatilite Değişim Aralığı”
değerleri üzerine senaryoları kullanarak Risk Dizileri (Risk Arrays) hesaplamaktadır.
Fiyat Değişim Aralığı (Price Scan Range-PSR):
Dayanak varlık için oluşabilecek maksimum fiyat değişikliğini ifade eder.
Volatilite Değişim Aralığı (Volatility Scan Range-VSR):
Opsiyonun dayanak varlık fiyatı için oluşabilecek maksimum volatilite değişikliğini ifade
eder.
Her bir sözleşme için hesaplanan risk dizileri, sözleşmenin dayalı olduğu varlığın farklı fiyat
ve volatilite senaryolarına göre sözleşmede oluşabilecek kar/zarar rakamını gösteren
dizilerdir. Risk dizileri aşağıdaki tabloda yer alan 16 standart senaryo kullanılarak
hesaplanır. Bunlardan son ikisi (15. ve 16. senaryolar), dayanak varlık fiyatında
oluşabilecek uç hareketleri temsil etmektedir. Uç senaryoların diğer senaryolara göre baskın
çıkmaması için, oluşan kar/zarar rakamı bir kapsama oranı ile çarpılır.
89
Tablo 28: SPAN Senaryoları
Fiyat Değişim Aralığının (PSR) Bir
Fiyat Değişim Aralığının (PSR) Bir
Oranı Olarak Fiyat Hareketi;
Volatilite Hareketi (VSR)
Senaryo
Oranı Olarak Fiyat Hareketi;
Volatilite Hareketi (VSR)
1
Fiyat Sabit; Volatilite Yukarı
2
Fiyat Sabit; Volatilite Aşağı
3
Fiyat 1/3 Yukarı; Volatilite Yukarı
4
Fiyat 1/3 Yukarı: Volatilite Aşağı
5
Fiyat 1/3 Aşağı; Volatilite Yukarı
6
Fiyat 1/3 Aşağı; Volatilite Aşağı
7
Fiyat 2/3 Yukarı; Volatilite Yukarı
8
Fiyat 2/3 Yukarı: Volatilite Aşağı
9
Fiyat 2/3 Aşağı; Volatilite Yukarı
10
Fiyat 2/3 Aşağı; Volatilite Aşağı
11
Fiyat 3/3 Yukarı; Volatilite Yukarı
12
Fiyat 3/3 Yukarı; Volatilite Aşağı
13
Fiyat 3/3 Aşağı; Volatilite Yukarı
14
Fiyat 3/3 Aşağı; Volatilite Aşağı
15
Aşırı Hareket Senaryosu: Fiyat 3X
Yukarı, Kapsama Oranı, Volatilite Sabit
16
Aşırı Hareket Senaryosu: Fiyat 3X
Aşağı, Kapsama Oranı, Volatilite Sabit
Senaryo
Her bir sözleşmenin ilgili senaryodaki riski, sahip olunan pozisyonla risk dizisindeki
değerin çarpılması suretiyle bulunur. Bir portföydeki aynı ürün grubuna bağlı sözleşmeler
birlikte değerlendirilerek her bir senaryo için portföydeki ilgili ürün grubuna bağlı
sözleşmelerin riskleri toplanır. Bir ürün grubu için en kötü senaryo, portföyde yer alan
sözleşmelerin riskinin toplamda en yüksek olduğu senaryodur. Ürün grubu bazında en kötü
senaryoda oluşan risk “Tarama Riski” olarak adlandırılır ve bir anlamda piyasa riskini ifade
eder.
11.2.1.1.2
Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski (Intra-Commodity Spread
Charge)
Tarama riski hesaplanırken SPAN, öncelikle bir dayanak varlığın farklı vadelerdeki vadeli
işlem sözleşme fiyatlarının aynı oranda değişeceğini varsayar. Bu yüzden herhangi bir
aydaki uzun pozisyon, başka bir aydaki kısa pozisyon ile netleştirilir. Vadeler arası fiyat
hareketleri farklı olabileceğinden, portföyler, vadeler arası fiyat riskine açıktır. Ürün
grubuna ait vadeler arası yayılma pozisyonu bulunurken, ürün grubundaki sözleşmelere ait
delta değerleri kullanılarak opsiyon sözleşmeleri eşdeğer vadeli işlem sözleşmelerine
çevrilir ve vadeli işlem sözleşmeleri ile opsiyon sözleşmeleri arasında da vadeler arası
yayılma pozisyonu hesaplanır.
Delta, dayanak varlığın fiyatındaki birim değişimin sözleşme fiyatında oluşturacağı değişim
miktarıdır. Yukarıdaki tabloda tanımlanan 16 senaryodan 7 tanesine ait delta değerleri
Takasbank tarafından belirlenen olasılıklar ile ağırlıklandırılarak sözleşme bazında bileşik
delta hesaplanır.
90
Bileşik Delta, alım opsiyonları için 0 ile 1, satım opsiyonları için -1 ile 0 arasında değerler
almaktadır. Vadeli işlem sözleşmeleri için Bileşik Delta 1’dir.
Her sözleşme için hesaplanan Bileşik Delta değeri, portföyün ilgili ürün grubuna bağlı
sözleşmelerdeki pozisyon sayısı ve delta katsayılarıyla (delta scaling factor) çarpılarak,
portföyün ürün grubu bazında “Net Delta” değeri hesaplanır. Böylece büyüklükleri farklı
olan pozisyonlar aynı ölçekte ifade edilmiş olmaktadır.
Net Delta
Bileşik Delta x Delta Katsayısı x Pozisyon Sayısı
SPAN parametre dosyasına tanımlanan vade-seviye grupları (tiers tanımlaması) ve öncelik
sırası kullanılarak portföyün ilgili ürün grubuna ait vadeler arası yayılma pozisyonu riski
bulunur.
11.2.1.2 Ürün Grupları Arası Risk Analizi (Inter-Commodity Spread Credit)
Bir portföy için her bir ürün grubunun riski hesaplandıktan sonra, ürün gruplarının fiyat
hareketleri arasındaki ilişkilerin (korelasyonların) portföy riskini düşürebileceği durumlar
göz önünde bulundurularak teminat hesaplanmaktadır. Opsiyon pozisyonları, deltalar
kullanılarak vadeli işlem pozisyonlarına dönüştürülerek, ürün grupları arası yayılma
pozisyonu indirimi opsiyonlar için de kullanılmaktadır.
Ürün grupları arası yayılma pozisyonları, öncelik sırasına göre ürünlerin net deltaları
kullanılarak oluşturulmaktadır. Ürün grupları arası yayılma pozisyonları sonucu yapılacak
indirim tutarı, ikili ürün grupları arasında Takasbank tarafından belirlenen parametrelere
göre hesaplanmaktadır.
11.2.1.3 SPAN Risk Değerinin Hesaplanması
Span riski, tarama riski ve vadeler arası yayılma pozisyonu riski toplamından ürün grupları
arası yayılma pozisyonu indirimi düşülerek bulunur.
Diğer taraftan, aşırı zararda (Deep out-of-the-money) kısa opsiyon pozisyonları, bir portföy
için tarama riskinin karşılayacağından daha fazla risk teşkil edebilir. Piyasa koşullarındaki
ani bir değişiklik, bu opsiyonların içsel değerini artırabilir ve bu durum büyük zararlara
neden olabilir. SPAN bu riski sözleşme bazında belirlenen “Kısa Opsiyon Pozisyonu
Minimum Riski” olarak adlandırmaktadır. Her bir opsiyon sözleşmesindeki kısa
pozisyonların, sözleşmenin Kısa Opsiyon Pozisyonu Minimum Riski ile çarpılarak portföy
bazında toplanması suretiyle portföyün “Kısa Opsiyon Pozisyonu Minimum Riski”
hesaplanmaktadır.
91
Span riski, portföyün kısa opsiyon pozisyonları minimum riskinden az olamaz.
SPAN Riski
Maks. [(Tarama Riski + Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski - Ürünler Arası
Yayılma Pozisyonu İndirimi) , (Kısa Opsiyon Pozisyonu Minimum Riski)]
11.2.1.4 Başlangıç Teminatı Hesaplanması
Opsiyonlar için hesap güncellemesi SPAN’de “Net Opsiyon Değeri” olarak ifade
edilmektedir. Net Opsiyon Değeri; bir portföydeki uzun opsiyon pozisyonları toplam
değerinden, kısa opsiyon pozisyonları toplam değerinin çıkarılması ile hesaplanmaktadır.
Net Opsiyon Değeri
Uzun Opsiyon Pozisyonları Toplam Değeri - Kısa Opsiyon Pozisyonları Toplam Değeri
Portföyün başlangıç teminatı, SPAN Riski Değerinden Net Opsiyon Değerinin çıkarılması
ile bulunur. Net opsiyon değerine esas olan fiyatlar Takasbank tarafından belirlenir.
Başlangıç Teminatı
SPAN Riski - Net Opsiyon Değeri
11.2.1.5 Bulunması Gereken Teminatın Hesaplanması
Teslimata konu sözleşmeler için SPAN’de hesaplanan başlangıç teminatı değerine SPAN
sistemi dışında T+3 riskini karşılayabilmek için “Fiziki Teslimat Teminatı (delivery
charge)” eklenmektedir.
Fiziki teslimat teminatı, ilgili sözleşmenin dayanak varlık fiyat değişim aralığı (price scan
range) ile fiziki teslimata konu dayanak varlık sayısı çarpımı değerinde olur. Kullanımın
gerçekleştiği günden teslimata kadar geçecek sürede bu teminat miktarı başlangıç
teminatına ek olarak talep edilir. Fiziki teslimat tutarı alım ve satım opsiyonları için hem
alıcıdan hem de satıcıdan T ile T+3 günleri arasında, fiziki teslimat gerçekleşene kadar talep
edilir.
92
Bulunması Gereken Teminat
Başlangıç Teminatı + Fiziki Teslimat Teminatı
Fiziki Teslimat Teminatı
Fiziki Teslimata Konu Dayanak Varlık Sayısı
x Dayanak Varlığın Fiyat Değişim Aralığı
11.2.1.6 Sürdürme Teminatının Hesaplanması
Piyasada oluşan zararlar ya da nakit dışı teminatların değerlerinin düşmesi sonucunda,
bulunması gereken teminatın inebileceği en düşük seviyeye sürdürme teminatı denir. İşlem
teminatı tutarının sürdürme teminatı seviyesinin altına inmesi durumunda, Takasbank
tarafından teminat tamamlama çağrısı yapılır. Sürdürme teminatı seviyesi, bulunması
gereken teminatın %75’i olarak belirlenmiştir.
11.2.2 Global Hesaplar için Teminat Hesabı
Vadeli İşlem Sözleşmeleri
Global hesaplarda netleştirme olmaz. Uzun ve kısa pozisyonlar için ayrı SPAN Risk
değerleri hesaplanır ve toplanır.
Opsiyon Sözleşmeleri
Opsiyon işlemlerinde de global hesaplar için pozisyonlar netleştirilmeden uzun ve kısa
pozisyonlar için ayrı ayrı hesaplanan risk değerleri ve net opsiyon değerleri toplanarak
teminat gereksinimi hesaplanır.
93
Şekil 21: Teminat Hesaplaması
Delta ve Risk
Parametreleri
Scan Risk
Hesaplaması
Vadeler Arası Yayılma
Riski Teminatı
+
-
Kısa Pozisyon
Minimum Teminatı
Ürünler Arası Yayılma
Kredisi
Maksimum
SPAN Risk Değeri
-
Net Opsiyon Değeri
(Opsiyon Değeri x Pozisyon Adedi)
Başlangıç Teminatı
Sürdürme Teminatı
[Başlangıç Teminatı +
(T+3 Teminatı)] x %75
Eğer bulunan değer ≤0 ise, 0 olarak değerlendirilir.
Tem
+
Fiziki Teslimat Teminatı (T+3 Riski Teminatı)
+
Vadeli İşlem Hesap Güncelleştirmesi
11.2.3 Teminat ve Kar/Zarar Çarpanı
Teminat ve/veya kar/zarar çarpanları kullanılarak, alınabilecek pozisyon sayısının
belirlenmesinde mevcut teminatların ve/veya hesaplanan gün içi kar/zararların belirli bir
oranı dikkate alınır.
94
Teminat ve/veya kar/zarar çarpanları Takasbank tarafından üye, hesap tipi ve/veya hesap
bazında belirlenebilir.
11.2.4 İşlem Teminatı Olarak Kabul Edilebilecek Kıymetler
İşlem teminatı olarak kabul edilebilecek kıymetler, nakit ve nakit dışı varlıklar olarak ikiye
ayrılmaktadır. TVİS’e nakit teminat olarak sadece Türk Lirası kabul edilebilir. Nakit dışı
teminatlar ise çeşitlendirilmiştir.
Aşağıda işlem teminatı olarak kabul edilecek nakit ve nakit dışı teminatların çeşitleri
gösterilmektedir:
Tablo 29: Nakit ve Nakit Dışı Teminat Çeşitleri
Nakit - Nakit Dışı
Teminat Çeşidi
Teminat Grubu
Nakit
Türk Lirası
TL
Nakit Dışı
Döviz
DVZ
Nakit Dışı
T.C. Hazine Bonosu
HB
Nakit Dışı
T.C. Devlet Tahvili
DT
Nakit Dışı
T.C. Dövize Endeksli Devlet Tahvili
DTE
Nakit Dışı
T.C. Döviz Ödemeli Devlet Tahvili
DTY
Nakit Dışı
Pay (BIST-30 İçerisinden)
BIST-30
Nakit Dışı
Pay (Borsa Yatırım Fonları)
BYF
Nakit Dışı
Yatırım Fonu K.B. (A Tipi)
YF-A Tipi
Nakit Dışı
Yatırım Fonu K.B. (B Tipi)
YF-B Tipi
Nakit Dışı
Yatırım Fonu K.B. (Likit)
YF-Likit
İtfasına 5 iş gününden daha az kalan DİBS’ler teminata kabul edilmez. Nakit dışı teminat
olarak daha önce yatırılmış olan DİBS’lerin arasında itfasına 5 işgününden az zaman kalmış
olan varsa, ilgili üyelere Takasbank tarafından elektronik ortamda, kıymetlerin
değiştirilmesi için uyarı mesajı gönderilir. İtfaya konu DİBS’ler yapılan uyarıya rağmen
değiştirilmedikleri takdirde, müşterinin talimatına ihtiyaç duyulmaksızın itfadan önceki
günün sonunda menkul kıymetin fiyatı sıfırlanır. İtfa tutarı, ilgili müşterinin teminat
hesabına nakit olarak aktarılır.
Anapara ve kuponlarına ayrıştırılmış DİBS’lerin teminata kabulü için, menkul kıymetin
tamamını temsil eden anapara ve kuponlarının birlikte teminata yatırılması gerekmektedir.
Aksi takdirde ayrıştırılmış DİBS’ler teminata kabul edilmez.
Pay cinsinden teminatlarda sermaye artırımı ve/veya temettü ödemesi karşılığı alacakların
üyenin Takasbank nezdindeki serbest hesabına aktarıldığı ve Borsada özsermaye halinin
95
başlangıç tarihinden itibaren teminat hesabının sürdürme seviyesinin altına düşebileceği
dikkate alınarak, teminat seviyesinin korunması üyenin sorumluluğu altındadır.
11.2.5 İşlem Teminatı Kompozisyonu ve Değerleme Katsayıları
Piyasada yeni bir pozisyon alınırken, Takasbank nezdinde bulundurulması gereken işlem
teminatının en az %30’unun nakit teminattan oluşması gerekmektedir. Hesap güncelleme
sırasında zarar eden hesaplardan zarar tutarının kesilmesi durumunda asgari nakit
bulundurma şartı aranmaz.
Nakit dışı teminatlar içindeki pay ile A tipi yatırım fonu teminatlarının toplam payı ise
toplam nakit dışı teminatın %50’sini geçemez. Bu oranın içerisinde her bir payın veya A tipi
yatırım fonu katılma belgesinin oranı ise %20’yi (toplam nakit dışı teminatların %10’unu)
geçemez. Dolayısıyla, nakit dışı teminatlar oluşturulurken, pay veya A tipi yatırım fonu
katılma belgelerinin maksimum düzeyde kullanılması durumunda, en az 5 çeşit pay veya A
tipi yatırım fonu katılma belgesi yatırılması gerekmektedir. Borsa yatırım fonlarının nakit
dışı teminat olarak kabul edilebilmesi için, dayanak teşkil eden endeksin bir kısmının veya
tamamının BIST-30 endeksine dahil paylardan oluşması gerekir.
İşlem teminatı olarak kabul edilebilecek nakit dışı kıymetler belirli değerleme katsayıları ile
çarpılarak dikkate alınır.
Aşağıdaki tabloda nakit ve nakit dışı teminat çeşitlerinin toplam teminat içinde
alabilecekleri minimum ve maksimum paylar ile değerleme katsayıları verilmektedir.
Tablo 30: İşlem Teminatı Kompozisyonu ve Değerleme Katsayıları
Nakit –
Teminat
Teminat
Değerleme
Nakit Dışı
Çeşidi
Grubu
Min.
Max.
Katsayıları
Nakit
Türk Lirası
TL
0.30
1.00
1.00
Nakit Dışı
Döviz
DVZ
0,00
0.70
0.95
Nakit Dışı
T.C. Hazine Bonosu
HB
0,00
0.70
0.90
Nakit Dışı
T.C. Devlet Tahvili
DT
0,00
0.70
0.80
Nakit Dışı
T.C. Dövize Endeksli Devlet Tahvili
DTE
0,00
0.70
0.80
Nakit Dışı
T.C. Döviz Ödemeli Devlet Tahvili
DTY
0,00
0.70
0.80
Nakit Dışı
Pay (BIST30 İçerisinden)
BIST-30
0,00
0.35
0.70
Nakit Dışı
Pay (Borsa Yatırım Fonları)
BYF
0,00
0.35
0.70
Nakit Dışı
Yatırım Fonu K.B. (A Tipi)
YF-A Tipi
0,00
0.35
0.70
Nakit Dışı
Yatırım Fonu K.B. (B Tipi)
YF-B Tipi
0,00
0.70
0.80
Nakit Dışı
Yatırım Fonu K.B. (Likit)
YF-Likit
0,00
0.70
0.90
96
11.2.6 İşlem Teminatlarının Değerlerinin Güncellenmesi
İşlem teminatı olarak kabul edilen nakit dışı varlıklar aşağıda belirlenen fiyatlar üzerinden
her işlem gününün sonunda Takasbank tarafından değerlemeye tabi tutulur:
Tablo 31: İşlem Teminatı Değerlemesi
Teminat Çeşidi
Değerleme Kriteri
Açıklama
Döviz
15:30'da
TCMB Döviz Alış Kuru
Açıklanan
Ertesi
Gün
Valörlü Fiyat
T.C. Hazine Bonosu
Borsa İstanbul Tarafından İlan Edilen Fiyat
TL - Cari Fiyat
T.C. Devlet Tahvili
Borsa İstanbul Tarafından İlan Edilen Fiyat
TL - Cari Fiyat
Pay
Borsa İstanbul 2. Seans Ağırlıklı Ortalama
İşlem Yoksa Önceki Fiyat Dikkate
Fiyatı
Alınır
Borsa Yatırım Fonu
Borsa İstanbul 2. Seans Ağırlıklı Ortalama
Fiyatı
İşlem Yoksa Önceki Fiyat Dikkate
Alınır
Yatırım Fonu
Fonun Birim Pay Fiyatı
Kurucu Tarafından İlan Edilen Fiyat
Takasbankta bulunan işlem teminatları, gerekli görüldüğü durumlarda gün içinde yeniden
değerlemeye tabi tutulabilir.
11.2.7 Nakit Teminatların Nemalandırılması
Takasbankta teminat hesaplarında tutulan Türk Lirası cinsinden işlem teminatları ve Türk
Lirası cinsinden yatırılan Garanti Fonu katkı payları, Takasbank Fon Yönetimi tarafından
mümkün olan en iyi şartlarda nemalandırılır. Nemalandırma işlemi, Takasbank Fon
Yönetiminin limitleri dahilinde yapılır ve günün koşullarına göre nakit teminatların
değerlendirilememesi durumunda nema ödenmez. Döviz cinsinden yatırılan işlem
teminatlarına veya döviz cinsinden yatırılan Garanti Fonu katkı paylarına nema ödenmez.
Nemalandırma işlemleri saat 15:40’ta üye hesap bakiyeleri üzerinden yapılır. İşlem teminatı
hesaplarında bulundurulan nakit teminatlar ile Garanti Fonu nakit katkı payları, saat 15:40
itibariyle, TCMB Bankalararası Para Piyasasında veya bu piyasada herhangi bir nedenden
dolayı işlem yapılamaz ise Bankalararası İkincil Piyasada, Takasbank tarafından günün
piyasa koşullarına göre en iyi gayret gösterilmek suretiyle nemalandırılır ve nema tutarı
ilgili hesaplara bir sonraki işlem günü aktarılır.
Olağandışı piyasa koşullarında nemalandırma yapılmayabilir. Piyasa koşulları nedeniyle
Takasbank Fon Yönetimi tarafından nemalandırma yapılamaması halinde nema ödenmez.
Saat 15:40’tan sonra Takasbanka teminat olarak yatırılan nakit teminatlar nemalandırılmaz.
97
Nakit işlem teminatlarının zorunlu karşılık oranı düşüldükten sonra kalan tutarının
nemalandırılmasından elde edilen brüt nema tutarlarından, Banka ve Sigorta Muameleleri
Vergisi (BSMV) vb. yasal maliyetler ve brüt nema tutarının %1,7’si kadar “Takasbank
Teminat Takip ve Nemalandırma Ücreti” düşüldükten sonra elde edilen nema geliri, ilgili
hesaplara eklenir.
Garanti Fonunda bulunan nakit katkı paylarının en iyi şartlarda nemalandırılabilmesi için,
nakit katkı payları Takasbank tarafından erken saatlerde değerlendirilebilir. Nakit katkı
paylarının erken saatlerde değerlendirilmesi halinde Garanti Fonuna başvurulmasının
gerekli olduğu durumlarda Takasbank, alacaklı üyelere ödeme yapabilmek için gerekli tutarı
borçlanarak karşılayabilir. Bu durumda iki faiz oranı arasında herhangi bir olumsuz fark
oluşmuş ise, bu fark Garanti Fonu nemasına kesinti olarak yansıtılır. Takasbankın piyasa
koşulları dolayısıyla borçlanamaması halinde alacaklı üyelere bir sonraki iş günü ödeme
yapılır.
11.2.8 Kar / Zarar Hesaplamaları
Piyasada yapılan işlemlerden kaynaklanan kar/zarar hesaplamaları üyeler tarafından hesap
bazında Takasbank terminallerinden izlenebilir.
Seans sonrasında hesaplara aktarılacak/hesaplardan tahsil edilecek kar/zarar rakamları gün
sonu uzlaşma fiyatlarına göre kesinleşir. Zararlar hesaplardan aynı gün (T günü) tahsil
edilirken, karlar ertesi gün (T+1 günü) hesaplara aktarılır.
Kar/zarar hesaplamalarına esas olan fiyat, her bir vadeli işlem sözleşmesi bazında
hesaplanan uzlaşma fiyatıdır.
Opsiyon işlemlerinde ise, işlem gerçekleştiği anda ödenen veya alınan prim tutarı hesabın
toplam kar/zararına etki eder. İlgili hesap net opsiyon primi alacaklı ise, bu tutar portföydeki
diğer pozisyonlar veya alınacak yeni pozisyonlar için kullanılabilir.
Opsiyon sözleşmelerinde uzlaşma nakdi uzlaşma yöntemi veya fiziki teslimat ile yapılabilir.
Fiziki teslimat ile son bulan opsiyon sözleşmeleri için kullanım kar/zararı hesaplanmaz.
Nakdi uzlaşmalı opsiyon sözleşmeleri için ise, opsiyon kullanımından dolayı oluşan
kar/zarar ilgili hesaplara kullanım kar/zararı olarak yansıtılır.
Primi işlem yapıldığında ödenen opsiyonlar için hesap güncellemesi yapılmamaktadır. İlgili
opsiyon için ilan edilen uzlaşma fiyatının gün sonu hesaplamalarına herhangi bir etkisi
yoktur, bu türdeki opsiyon işlemleri için gün sonunda kar/zarar hesaplaması
yapılmamaktadır.
98
Seans süresince elde edilen kar/zarar rakamları, açık pozisyon taşıyan hesaplar için
belirlenen bir zaman aralığında ilan edilen geçici uzlaşma fiyatları dikkate alınarak
hesaplanır. İşlem yapan hesaplar için ise kar/zarar tutarı gerçek zamanlı olarak hesaplanır.
Seans içinde yapılan teminat çekme işlemleri için yapılan kontrollerde hesap bazında toplam
teminattan toplam zarar rakamı düşülür. Toplam kar rakamı teminat çekilirken dikkate
alınmaz.
Çekilebilir Teminat
[Toplam Teminat] - [Bulunması Gereken Teminat] - [Toplam Zarar]
Bulunması Gereken Teminat
[SPAN Riski] - [Toplam Net Opsiyon Değeri] + [Fiziki Teslimat Teminatı]
Seans içinde riskli hesaplar için bulunması gereken teminat tutarı, kar ve zarar tutarı eklenip
çıkartılarak hesaplanır.
Riskli Hesap
[Sürdürme Teminatı] / [(Toplam Teminat ± Toplam Kar/Zarar)] > %100
Riskli Hesaptan Çıkma
[ Sürdürme Teminatı] / [(Toplam Teminat ± Toplam Kar/Zarar)] ≤ %100
Teminat tamamlama çağrısı hesaplanırken de toplam kar/zarar rakamı dikkate alınır ve
[Toplam Teminat] – [Sürdürme Teminatı] ± [Toplam Kar/Zarar] < 0
ise teminat tamamlama çağrısında bulunulur.
Teminat Tamamlama Çağrısı Tutarı
[(Bulunması Gereken Teminat) - (Toplam Teminat ± Toplam Kar/Zarar)]
veya [Eksi Nakit Teminat Miktarı]
Toplam kar/zarar rakamını oluşturan değişkenler ve toplam kar/zarar rakamı Takasbank
ekranlarından takip edilir. Kullanım Kar/Zararı sadece nakdi uzlaşma halinde hesaplanır.
99
Toplam Kar/Zarar
[Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Kar/Zararı] - [Net Opsiyon Primi]
± [Kullanım Kar/Zararı]
Kesinleşmiş kar/zarar, seans içindeki açık pozisyonların kapatılmasıyla ve açık
pozisyonların gün sonu uzlaşma fiyatına göre güncellenmesiyle oluşan kar/zarardır. İşlem
başlangıcında prim ödemeli opsiyonlar için hesap güncelleme işlemi yapılmadığından,
opsiyon işlemleri için kesinleşmiş kar/zarar rakamı hesaplanmaz.
Kesinleşmiş Kar/Zarar (Günsonu)
[(Pozisyon Kapatılan Fiyat – Maliyet Fiyatı)] x [İşlem Miktarı] x [Sözleşme Çarpanı]
+ [(Son Uzlaşma Fiyatı - Maliyet Fiyatı)] x [İşlem Miktarı] x [Sözleşme Çarpanı]
Geçici kar/zarar, mevcut açık pozisyonlar için önceden belirlenmiş zaman aralığında
güncellenen geçici uzlaşma fiyatına göre hesaplanan kar/zarara, gün içerisinde kapatılan
pozisyonların kapatıldığı andaki kar/zararının eklenmesi ile güncellenen kar/zarardır. İşlem
başlangıcında prim ödemeli opsiyonlar için hesap güncelleme işlemi yapılmadığından,
opsiyon işlemleri için geçici kar/zarar rakamı hesaplanmaz. Bu tutar sadece vadeli işlem
sözleşmeleri için hesaplanır.
Geçici Kar/Zarar
[(Geçici Uzlaşma Fiyatı - İşlem Fiyatı)] x [İşlem Miktarı] x [Sözleşme Çarpanı]
+ [(Pozisyon Kapatılan Fiyat – Maliyet Fiyatı)] x [İşlem Miktarı]
x [Sözleşme Çarpanı]
Döviz cinsinden işlem gören vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri için kesinleşmiş ve geçici
kar/zarar tutarları yabancı para birimi cinsinden hesaplandıktan sonra ilgili döviz kuruyla
çarpılarak Türk Lirası cinsinden kar/zarar tutarları hesaplanır.
Net opsiyon primi, tahsil edilen ve ödenen opsiyon primleri arasındaki farktır.
Net Opsiyon Primi
[Tahsil Edilen Prim] - [Ödenen Prim]
100
Tahsil edilen prim tutarı, işlem başlangıcında prim ödemeli opsiyonlarda sadece işlem
gününde hesaplanır. Alım ve satım opsiyonu satış işlemi için aşağıdaki şekilde hesaplanır:
Tahsil Edilen Prim
[İşlem Fiyatı] x [Miktar] x [Sözleşme Çarpanı]
Ödenen prim tutarı, işlem başlangıcında prim ödemeli opsiyonlarda sadece işlem gününde
hesaplanır. Alım ve satım opsiyonu alış işlemi için aşağıdaki şekilde hesaplanır:
Ödenen Prim
[İşlem Fiyatı] x [Miktar] x [Sözleşme Çarpanı]
Kullanım kar/zararı, nakdi uzlaşmalı opsiyonlarda opsiyon kullanıldığı anda kullanım fiyatı
ve dayanak varlık fiyatından hareketle hesaplanır.
Alım Opsiyonu Kullanım Kar/Zararı
(Dayanak Varlık Vade Sonu Fiyatı - Kullanım Fiyatı) x Sözleşme Çarpanı x Miktar
Satım Opsiyonu Kullanım Kar/Zararı
(Kullanım Fiyatı - Dayanak Varlık Vade Sonu Fiyatı) x Sözleşme Çarpanı x Miktar
Fiziki teslimatlı opsiyonlarda ise, dayanak varlık fiziki olarak teslim edildiği için kullanım
kar/zararı hesaplanmaz.
11.2.9 Teminat Tamamlama Çağrısının Yapılma Şekli
Gün sonunda kullanılacak SPAN parametre dosyasına göre teminat tutarı sürdürme
teminatının altına düşen veya nakit teminat açığı bulunan hesaplar için teminat tamamlama
çağrısı ilan edilir.
Hesapların güncellenmesiyle oluşan değişiklikler sonucunda, bir hesaptaki tutarın teminat
olarak bulunması gereken tutarı aşması halinde, aşan kısım hesap sahibi tarafından
çekilebilir. Hesapların güncellenmesi sonucunda toplam teminatların sürdürme teminatının
altına düşmesi durumunda teminat tamamlama çağrısı yapılır.
Her gün sonunda piyasada oluşan fiyatlar, istatistiki değerler ve SPAN parametreleri dikkate
alınarak Takasbank tarafından yapılan hesap sonucunda teminat tamamlama çağrısı tutarı
101
hesaplanır. Bu tutar Takasbank terminallerinde önceki teminat tamamlama çağrısı (ÖMC)
olarak ilan edilerek üyelere bildirilir.
Teminat tamamlama çağrısı aşağıdaki durumlarda ya da aşağıdaki iki koşulun bir arada
olması sonucu yapılır:
a) Teminat tamamlama çağrısı hesaplaması negatif ise
b) “Nakit teminat ± toplam kar/zarar negatif ise (eksi nakit teminat tamamlama çağrısı)
İşlem günü (T günü) sonu itibariyle ÖMC ilan edilen hesaplar Borsaya riskli durum ile
bildirilir. Bu hesapların T+1 günü saat 15:00’a teminatlarını tamamlamadıkları için
temerrüde düşmeleri durumunda ayrıca riskli olarak bildirilmesine gerek kalmamaktadır.
ÖMC veya temerrütlü hesaplar ancak nakit teminat yatırarak veya risk azaltıcı işlem
yaparak ÖMC veya temerrüt statüsünden çıkabilirler. Bununla birlikte, nakit teminat hesabı
eksiye düşmüş ise, nakit teminat yatırılması zorunludur. Hesaplanıp ilan edilen ÖMC tutarı
arttırılmaz. Temerrüt durumundan çıkılmasıyla Takasbank tarafından Borsaya ilgili hesaplar
için riskten çıkma mesajı bildirilir.
Teminat tamamlama çağrısı tutarı aşağıdaki formüle göre hesaplanır.
Teminat Tamamlama Çağrısı Kontrolü
[Toplam Teminat] – [Sürdürme Teminatı] ± [Toplam Kar/Zarar] < 0
Teminat Tamamlama Çağrısı Miktarı
[Başlangıç Teminatı - (Toplam Teminat ± Toplam K/Z)] veya
[Eksi Nakit Teminat Miktarı]
102
12 TAKAS VE TEMERRÜT ESASLARI
12.1 TAKAS MERKEZİ
Piyasada gerçekleştirilen işlemlerin takası, Takasbank tarafından yapılır. Takas Merkezi,
merkezi muhatap olarak sözleşmelerin alıcısına karşı satıcı ve satıcısına karşı alıcı rolünü
üstlenir. Temerrüt durumunda, takas yükümlülüğünün yerine getirilmesi için işlem
teminatları ve Garanti Fonu kullanılır. Takas Merkezinin sorumluluğu, işlem teminatları ve
Garanti Fonu toplamı ile sınırlı olmak üzere sözleşmelerin takası veya pozisyonların
kapatılması sırasında taraflardan her biri için karşı tarafın yerini almasından kaynaklanan
tutar kadardır. Takas Merkezi garantisi, sadece Takas Merkezinde açılan hesaplar ve bu
hesaplarda izlenen sözleşmelerle sınırlıdır.
12.1.1 Takas Merkezinin Görev ve Yetkileri
Takas Merkezinin görev ve yetkileri aşağıda belirtilmiştir:
a) Yönetmelikteki esaslar çerçevesinde takas işlemlerini yürütmek,
b) Garanti Fonunu idare etmek, Garanti Fonuna ilişkin defter kayıt ve bilgileri tutmak
ve Garanti Fonuna katılım tutarı ile ilgili tavsiyede bulunmak,
c) Takas işlemleri çerçevesinde Garanti Fonundan gerekli ödemeleri yapmak,
d) Garanti Fonundan yapılan ödemeler nedeniyle oluşan alacağı tahsil için gerekli
işlemleri yürütmek,
e) Teminat olarak kabul edilebilecek kıymetleri ve bunların temini, tahsili, tamamlama
sürecine ilişkin esasları Borsanın uygun görüşünü almak suretiyle belirlemek,
f) Teminat tamamlama çağrısı yapmak ve teminat tutarının yeniden istenen seviyeye
süresi içinde çıkartılmasını sağlamak,
g) Yönetmelikte tanımlanmış olağanüstü durumların varlığı halinde olağanüstü durum
için öngörülen teminatın yatırılmasını sağlamak, açık pozisyonların kapatılmasını
veya ilgili teminatların başka Takas üyesine aktarılmasını sağlamak,
h) Risk yönetimini gerçekleştirmek,
i) Teminatlandırmaya ilişkin risk parametrelerini belirlemek, takip etmek ve
güncellemek,
j) Teminatları toplamak ve idare etmek, gerektiğinde bunları nakde çevirerek hak
sahiplerine ödemek,
k) Teminatları değerlemek,
l) Temerrüt esaslarının belirlenmesinde Borsaya tavsiyelerde bulunmak,
m) Üyelerin temerrüdü durumlarında Yönetmelikte öngörülen tedbirleri almak,
103
n) Başlangıç ve sürdürme teminat seviyelerini Borsanın uygun görüşünü alarak
belirlemek,
o) Hesapları güncellemek ve bununla ilgili nakit ve varlık transferlerini yapmak,
p) Kullanım taleplerinin pozisyon sahipleri arasında dağıtımını yapmak,
q) Kullanım ve teslimatla ilgili bilgileri üyelere süresi içinde bildirmek,
r) Teslimatın düzenli bir şekilde gerçekleşebilmesi için Yönetmelikte öngörülen
işlemleri yürütmek,
s) Piyasada işlem yapılabilmesini sağlamak üzere hesap açmak,
t) Takas üyelerinin takas üyeliğine ilişkin yükümlülüklerini yerine getirmesi
konusunda finansal yeterliliğine ilişkin herhangi bir olumsuz durumu tespit etmesi
halinde Borsayı bilgilendirmek,
u) Opsiyon primi tahsilatını ve ödemesini gerçekleştirmek,
v) Opsiyon hak kullanımı işlemlerini gerçekleştirmek,
w) Pozisyon ve kullanım limiti kontrollerini yapmak,
x) Özsermaye hallerine ilişkin uyarlamalar çerçevesinde ilgili hesaplarda gerekli
işlemleri yapmak,
y) Borsada gerçekleştirilen işlemlerin takası kapsamında diğer tüm iş ve işlemleri
yapmak.
12.1.2 Takas Merkezinin Mali Sorumluluk Sınırları
Takas Merkezinin, Takas Merkezi garantisi nedeniyle mali sorumluluğu, Yönetmelikte
belirlenen kaynaklarla sınırlı olmak üzere, sözleşmelerin takası sırasında taraflardan her biri
için karşı tarafın yerini almasından kaynaklanan tutar kadardır. Takas Merkezi garantisi,
sadece Takas Merkezinde açılan hesaplar ve bu hesaplarda izlenen sözleşmelerle sınırlıdır.
Takas Merkezi; takas üyesi olmayan piyasa üyelerinin takas üyelerine karşı
yükümlülüklerinden, piyasa ve takas üyelerinin müşterilerinin, diğer piyasa ve takas
üyelerine karşı yükümlülüklerinden, herhangi bir piyasa üyesinin kendisine aracılık hizmeti
veren takas üyesine karşı yükümlülüklerinden, takas üyesinin Borsa dışında gerçekleştirdiği
işlemlerden ve takas üyesinin müşterilerine karşı yükümlülüklerinden sorumlu tutulamaz.
Takas Merkezi, Borsanın uygun görüşünü alarak takas risklerinin sigortalanması ve
ödenecek primin üyeler tarafından paylaşımına ilişkin esasları belirleyebilir.
12.2 GENEL TAKAS ESASLARI
Piyasa Yönetmeliği ve ilgili mevzuat çerçevesinde yapılacak tüm iş ve işlemlerde,
işlemlerin üyelerin müşterilerine ait olup olmadığına bakılmaksızın Borsa ve Takas Merkezi
104
tarafından sadece ilgili üye muhatap alınır. Bu şekilde müşterilerine ait iş ve işlemlerde ilgili
üyenin, müşterileri adına teminat tamamlama çağrısı dahil olmak üzere her türlü bildirimi
alma ve her türlü işlemi gerçekleştirme hususlarında tam yetkili olduğu kabul edilir. Bu
çerçevede Borsa ve/veya Takasbank’ın, müşteri işlemleri için ilgili üyeye yapacağı teminat
tamamlama çağrısına rağmen bu hesaplara ilişkin yükümlülüğün zamanında yerine
getirilmemesi durumunda, müşterilere herhangi bir bildirim yapılmasına gerek olmaksızın,
müşteri hesapları üzerinde temerrüdün sona erdirilmesi amacıyla pozisyonların re’sen
kapatılması, nakit dışı teminatların nakde çevrilmesi dahil olmak üzere her türlü tasarrufta
bulunmaya tam yetkili olduğu kabul edilir. Piyasa/Takas üyesi veya müşterisi, diğer tarafın
kendisine karşı olan yükümlülüklerini tam olarak yerine getirmediğini öne sürerek,
Borsadan ve/veya Takasbank’tan herhangi bir zarar ve ziyan talebinde bulunamayacağı gibi
kendi hesabında yapılan işlemlerin geçersizliğini de ileri süremez. Bu bakımdan ve bununla
sınırlı olmamak üzere, Borsa ve Takasbank tarafından ilgili üyeye teminat tamamlama
çağrısı yapılmış, ancak süresi içinde teminatın tamamlanmamış olması nedeniyle
hesabındaki açık pozisyonları re’sen kapatılmış veya teminatları nakde çevrilmiş müşteri,
teminat tamamlama çağrısının kendisine ilgili üye tarafından yapılmadığını, yapılmış
olsaydı teminatın kendisi tarafından tamamlanabileceği gerekçesi ile Borsadan ve/veya
Takasbanktan herhangi bir talepte bulunamaz.
Takas işlemlerinde uygulanacak genel esaslar aşağıda sıralanmaktadır:
Takasbank, Piyasada gerçekleştirilen işlemlerin takası ile ilgili olarak sadece takas üyeleri
ile doğrudan ilişki içinde olur.
Takas üyelerinin Takasbank nezdinde açtıkları hesaplarda açık pozisyonları , Garanti Fonu
katkıları ile nakit ve nakit dışı teminatları takip edilecektir. Açık pozisyonlar, hesap
güncelleme işlemleri esasları doğrultusunda Takasbank tarafından günlük olarak re’sen
güncellenecektir. Borsa veya Takasbank tarafından gerekli görülmesi durumunda, hesap
güncelleme işlemleri gün içerisinde bir kaç kez de yapılabilir.
Teminat tamamlama yükümlülükleri T+1 günü en geç saat 15:00’a kadar yerine
getirilmelidir. Teminat tamamlama son saati Borsa veya Takasbank tarafından
değiştirilebilir.
Teminat tamamlama yükümlülüğü olan üyeler için, hesap güncelleme işlemleri sonucu
doğan kar alacaklarına teminat tamamlama çağrısı tutarı kadar bloke konulur. Teminat
tamamlama çağrısı nedeniyle doğan borçlar kapatıldıkça kapatılan borç tutarı kadar blokeli
alacak çözülür.
105
Takas üyesi, teminat tamamlama çağrısından doğan borcunu takas süresi sonuna kadar
kapatmakla yükümlüdür. Aksi takdirde takas üyesi, herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın
temerrüde düşmüş sayılır ve üye hakkında temerrüt hükümleri uygulanır.
Temerrüt durumunda, Takasbank’a yatırılmış olan işlem teminatı ve Garanti Fonu
teminatları kullanılır.
Teminat tamamlama yükümlülükleri nakit teminat yatırılarak veya Borsada gerekli teminat
tutarını azaltıcı işlem yapılarak yerine getirilebilir.
Teminat yatırma, çekme, değerleme, hesap güncelleme ve yükümlülüklerin yerine
getirilmesi işlemleri alt hesap bazında gerçekleştirilir.
Hesap güncelleme işlemlerinde zararlar işlem günü (T) tahsil edilir, kar eden hesaplar için
ödeme ertesi gün (T+1) gerçekleştirilir.
Fiziki teslimata ilişkin kıymet takası yükümlülükleri, vadeli işlem sözleşmeleri için son
işlem günü açık pozisyonlarda sözleşme bazında yapılan netleştirme sonucunda ve üye
bazında, opsiyon sözleşmeleri için ise günlük olarak kullanıma konu olan talimatlar
üzerinden sözleşme bazında yapılan netleştirme sonucunda ve üye bazında belirlenir. Fiziki
teslimata konu dayanak varlıkların takas işlemleri Takasbank tarafından ve MKK
nezdindeki hesaplar üzerinden hesap bazında gerçekleştirilir.
Fiziki teslimata ilişkin nakit takas yükümlülükleri, vadeli işlem sözleşmeleri için son işlem
günü uzlaşma fiyatları, opsiyon sözleşmeleri için ise sözleşmenin kullanım fiyatı
kullanılarak hesaplanır. Vadeli işlem sözleşmeleri için uzun pozisyon sahibi takas üyesi,
opsiyon sözleşmeleri için uzun alım opsiyonu kullanımında bulunan takas üyesi ve
kullanıma konu uzun satım opsiyonu ile eşleştirilen kısa satım opsiyonu pozisyon sahibi
takas üyesi, TL cinsinden takas yükümlülüklerini T+3 günü en geç saat 16:30’a kadar yerine
getirmekle yükümlüdürler. Aksi takdirde takas üyesi, herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın
temerrüde düşmüş sayılır ve üye hakkında temerrüt hükümleri uygulanır.
Vadeli işlem sözleşmeleri için kısa pozisyon sahibi üyeler ve opsiyon sözleşmeleri için
kullanıma konu uzun alım opsiyonu ile eşleştirilen kısa alım opsiyonu pozisyon sahibi
üyeler ile uzun satım opsiyonu kullanımında bulunan üyeler fiziki teslimat yükümlülüklerini
T+3 günü en geç saat 16:30’a kadar yerine getirmekle yükümlüdürler. Aksi takdirde üye,
herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır ve üye hakkında temerrüt
hükümleri uygulanır.
106
T+3 günü fiziki teslimat borç kapatma işlemlerinin başlaması ile birlikte, yükümlülüğünü
yerine getiren ve alacakları serbestleşen üye hesaplarına TL ve kıymet alacakları aktarılır.
Vade sonunda nakdi uzlaşmalı opsiyon sözleşmelerinde uzun pozisyonu olan hesaplar karda
ise otomatik kullanım söz konusu olacaktır. Vade sonu akşamı otomatik kullanım sonrası
kısa opsiyon sahibi hesaplardan zararlar tahsil edilirken kardaki uzun opsiyon sahibi
hesaplara karlar ertesi gün eklenir.
Tablo 32: Takas Sürecine İlişkin Zamanlamalar
Süreç Adı
Saat
Seans Açılışı
09:10
Nakit Takas Son Saati (Temerrüt Başlangıç Saati)
15:00
Kar Dağıtım Son Saati
15:05
Nakit Teminat Çekme Son Saati
15:40
Nemalandırma Son Saati
15:40
Fiziki Teslimat Son Saati (Temerrüt Başlangıç Saati)
16:30
Döviz Teminat Çekme Son Saati
17:00
TL-Döviz Dışı Teminat Çekme Son Saati
17:30
Teminat Yatırma Son Saati
17:30
Seans Sonu (Pay VİS ve Opsiyon)
17:40
Seans Sonu (Endekse Dayalı Opsiyon)
17:45
Hesap Açma/İlişkilendirme Son Saati
17:45
Opsiyon Kullanım Talimatı Son Saati
17:45
Otomatik Opsiyon Kullanım Saati
18:10
Uzlaşma Fiyatı İlanı
18:10
Teminat Tamamlama Çağrısı
18:30
Hesap Güncelleme İşlemi
18:35
Global Hesap Pozisyon Bildirim Son Saati
21:00
Takas Ekranındaki (TVİS) Gün Sonu İşlemleri
21:00+
12.3 HESAP GÜNCELLEME İŞLEMLERİ
Takasbank tarafından zararlar ve prim borçları T günü, karlar ve prim alacakları T+1 günü
hesaplara yansıtılır. Nakit teminat çekme son saati itibariyle hesaplarda bulunan nakit
teminatlar Takasbank tarafından nemalandırılır.
Seans kapanışından sonra vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerine ait gün sonu uzlaşma
fiyatları belirlenir ve tüm hesaplar güncellenir. Toplam teminatı, Sürdürme Teminatı
tutarının altına düşen hesaplar için ilgili üyelere “teminat tamamlama çağrısı” yapılır.
Üyeler teminat tamamlama çağrısı yükümlülüklerini T+1 günü en geç saat 15:00’a kadar
yerine getirmek zorundadırlar.
107
Pozisyonlar dolayısıyla elde edilen karlar, ilgili hesaplara T+1 günü dağıtılır. Karlar
hesaplara aşağıda belirlenen esaslar dahilinde aktarılır.
a) “Teminat tamamlama çağrısı” yükümlülüğünün tümünü yerine getirmeyen üye için;
ilgili üye nezdindeki hesaplara aktarılması gereken karlara, yerine getirilmeyen
teminat tamamlama çağrısı tutarı kadar, en büyük alacaklı hesaptan başlanarak bloke
konulur.
b) Üye nezdindeki hesaplara aktarılması gereken kar toplamının, yerine getirilmeyen
teminat tamamlama çağrısı tutarından yüksek olması durumunda, aradaki fark kadar
kar alacağı en düşük kar alacaklı hesaptan başlanarak ilgili müşteri hesaplarına
dağıtılır.
c) Üye, teminat tamamlama yükümlülüğünü tamamladıkça, kar tutarının üzerindeki
blokaj, tamamlanan kısım kadar kaldırılır. Kar, alacaklı müşteri hesaplarına, en
düşük kar alacağı bulunan hesaptan başlanarak aktarılır.
d) Üyenin portföy hesabının kar alacağı varsa, blokaj uygulamasına söz konusu hesaba
ait alacaktan başlanır ve portföy hesabına kar aktarımı tüm yükümlülükler
tamamlandıktan sonra yapılır.
e) Üye, blokeli kar alacağının çözülmesini sağlamak amacıyla bloke hesabına nakit
yatırabilir. Bloke hesabına nakit yatırıldıkça kar tutarının üzerindeki blokaj, bloke
hesabındaki bakiye kadar kaldırılır ve bloke konulmuş olan kar alacakları ilgili
hesaplara aktarılır. Bloke hesap kullanılarak yapılan kar alacaklarının aktarımında c
ve d maddelerindeki uygulamalar geçerlidir.
Takas süresinin sonunda, teminat tamamlama yükümlülüklerinin yerine getirilememesi
neticesinde, TVİS’de zararların nakit teminatlar toplamı ile karşılanamaması, yani hesapta
eksi nakit oluşması durumunda, karın alacaklı hesaplara aktarılmasında aşağıdaki esaslara
uyulur:
a) Portföy ve müşteri hesaplarında teminat tamamlama yükümlülüğü hiç bulunmayan
veya teminat tamamlama yükümlülüğünü takas süresi içinde yerine getirmiş,
mütemerrit olmayan üyenin portföy ve müşteri hesaplarına Garanti Fonu
kullanılmak suretiyle kar alacakları aktarılır.
b) Teminat tamamlama yükümlülüğünü yerine getirmeyen üyenin portföy ve müşteri
hesaplarına kar alacaklarının aktarılmasında:
i)
Üyenin müşteri ve portföy hesaplarındaki yerine getirilmeyen teminat
tamamlama tutarının, kar alacaklarına eşit veya bundan daha fazla
olması durumunda, bu üyenin müşteri ve portföy hesaplarındaki kar
alacaklarının aktarılmasında Garanti Fonu kullanılamaz.
108
ii)
Üyenin müşteri ve portföy hesaplarındaki yerine getirilmeyen teminat
tamamlama tutarının, kar alacaklarından daha az olması durumunda,
tamamlanmayan teminat tutarına denk düşen miktar kadar kar alacağı
için Garanti Fonu kullanılamaz, ancak bu tutarı aşan kar alacağının
hesaplara aktarımı için Garanti Fonu kullanılabilir.
12.4 OPSİYONLARIN KULLANILMASI (EXERCISE) SÜRECİ
12.4.1 Vade Öncesi Kullanım
12.4.1.1 Kullanım Talimatlarının Alınması
Üye temsilcileri, fiziki teslimatlı Amerikan tipi opsiyon kullanım talimatlarına ait işlemleri,
Takasbank terminallerindeki “Borsa İstanbul Vadeli İşlemler Piyasası\Piyasa
İşlemleri\Opsiyon Kullanım İşlemleri” menüsünden gerçekleştirebilirler. Opsiyon
sözleşmelerinde uzun pozisyona sahip hesaplar için ilgili hesap numarası ve kullanıma konu
opsiyonun sözleşme koduna ait bilgiler TVİS’e girilerek kullanım limitleri ve opsiyon
kullanımı son bildirim saatine kadar, opsiyon kullanım talepleri Takasbanka iletilir.
Kullanım limiti her dayanak varlık için MKK tarafından açıklanan fiili dolaşımdaki pay
sayısının %5’i olarak hesaplanır. Kullanım limitinin aşılması durumunda maddi ceza
uygulanmaz ancak idari yaptırım hakkı saklıdır.
Gün içerisinde girişi yapılarak kullanılmak istenen pozisyon büyüklüğünün, gün içinde
yapılan ters işlemler nedeniyle gün sonu toplam pozisyon büyüklüğünün üzerinde kalması
durumunda, kullanım talimatları kısmi olarak gerçekleşebilir.
12.4.1.2 Kullanım Eşleme Yöntemi
Fiziki teslimat yükümlülüğü getirilecek kısa pozisyona sahip hesapların belirlenmesi
sürecinde, ilk aşamada hesaplar ilgili opsiyon sözleşmesindeki kısa pozisyonların mutlak
değerlerine göre büyükten küçüğe doğru sıralanır. Sıralama sonrasında ilk sırada yer alan
hesaba ait sözleşmelerden başlamak üzere her opsiyon sözleşmesine bir sıra numarası
verilir.
Sonraki adımda rassal seçim yönteminde kullanılacak rassal sayı Takasbank tarafından her
gün bir kez üretilerek parametrelere kaydedilir. Eşleştirme yapılacak tüm sözleşmelerde bu
sayı kullanılır.
Kullanım sürecinde, bir uzun pozisyona karşı birden fazla kısa pozisyon eşleştirilebilir.
Eşleşen hesapların belirlenmesiyle netleştirmeye konu olacak opsiyon sahibi üye ve
109
hesaplar belirlenmiş olur. Opsiyonların fiziki teslimatında borçlar ve alacaklar ilgili
sözleşmenin kullanım fiyatı kullanılarak hesaplanır.
Kullanıma taraf olacak kısa pozisyon sahipleri belirlenirken, global hesaplarda bulunan kısa
pozisyonlar, uzun pozisyonlarla netleştirilmeksizin dikkate alınır. Global hesaplar altındaki
yükümlü alt hesabın belirlenmesi ise kabul edilebilir bir yöntem kullanmak şartıyla üyeye
bırakılır.
Opsiyon kullanımına konu olacak uzun ve kısa pozisyonların sıralamalarına ilişkin örnek
aşağıda yer almaktadır:
Tablo 33: Kullanıma Konu Pozisyon Sıralaması Örneği
Üye
Hesap No
Pozisyon Sayısı (Kısa)
Sıra No
X
22
40
1-40
V
14
35
41-75
Y
53
20
76-95
Z
61
15
96-110
110
Örnek:
Piyasada toplam 110 adet açık pozisyon bulunan O_AKBNKA1012C5.00S0 pay
opsiyon sözleşmesinden 4 adedinin kullanıma konu olması (gün içinde gelen kullanım
talimatlarında yer alan opsiyon sözleşmesi toplamı) durumunda kısa pozisyon seçimi,
seçim aralığı ve rassal sayı dikkate alınarak belirlenir.
Seçim Aralığı =
[Toplam Açık Pozisyon] / [Kullanıma Konu Opsiyon Büyüklüğü] = 110/4 = 27,5
0 < Rassal Sayı < 1, örnek olarak 0,32145
“Seçim Aralığı x Rassal Sayı < 1” olduğu durumlarda; 1. opsiyon sözleşmesi kullanıma
konu
ilk
opsiyon
sözleşmesi
olarak
seçilirken,
diğer
durumlarda
[Seçim Aralığı x Rassal Sayı] formülü ile ulaşılan sayı aşağıya yuvarlanarak kullanıma
konu ilk opsiyon sözleşmesi belirlenir.
Yukarıdaki örnekte kullanıma konu pozisyon seçimleri aşağıdaki şekilde olur:
1. Pozisyon Seçimi:
27,5 x 0,32145 = 8,83987 ≥ 8. opsiyon sözleşmesine sahip hesap olur.
Kullanıma konu olacak diğer hesaplar, “Seçim Aralığı x Rassal Sayı” değerine “Seçim
Aralığı”nın eklenmesi ve elde edilen sayının aşağıya yuvarlanması sonucu ulaşılacak
opsiyonlara sahip hesaplar olur.
2. Pozisyon Seçimi:
8,83987 + 27,5 = 36,33987 ≥ 36. sıradaki opsiyon sözleşmesine sahip hesap.
3. Pozisyon Seçimi:
36,33987 + 27,5 = 63,83987 ≥ 63. sıradaki opsiyon sözleşmesine sahip hesap.
4. Pozisyon Seçimi:
63,83987 + 27,5 = 92,33987 ≥ 92. sıradaki opsiyon sözleşmesine sahip hesap olur.
Kullanım sürecinde, bir uzun pozisyona karşı birden fazla kısa pozisyon eşleştirilebilir.
Eşleşen hesapların belirlenmesiyle netleştirmeye konu olacak opsiyon sahibi üye ve
hesaplar belirlenmiş olur. Opsiyonların fiziki teslimatında borçlar ve alacaklar ilgili
sözleşmenin kullanım fiyatı kullanılarak hesaplanır.
Kullanıma taraf olacak kısa pozisyon sahipleri belirlenirken, global hesaplarda bulunan kısa
pozisyonlar, uzun pozisyonlarla netleştirilmeksizin dikkate alınır. Global hesaplar altındaki
yükümlü alt hesabın belirlenmesi ise kabul edilebilir bir yöntem kullanmak şartıyla üyeye
bırakılır.
111
Günlük olarak kullanılan pozisyonlara ilişkin bilgiler Borsa tarafından Günlük Bülten’de
yayınlanacak ve Takasbank üye ekranlarından da üyeler tarafından kullanım talimatları
raporları alınarak takip edilebilir.
12.4.2 Vade Sonu Kullanım
Üye temsilcileri, fiziki teslimatlı opsiyon sözleşmelerine ilişkin vade sonunda ilgili
pozisyonlara ait kullanım bildirimlerini Takasbanka ileteceklerdir. Vade sonunda, herhangi
bir kullanım talimatına konu olmayan uzun opsiyon pozisyonlarına ait bir işlem
gerçekleşmeyecek, gün sonunda pozisyonlar herhangi bir uzlaşmaya konu olmadan
sıfırlanacaktır.
Nakdi uzlaşmalı opsiyon sözleşmelerinde ise üye temsilcileri tarafından Takasbank’a
herhangi bir kullanım bildirimi yapılmayacaktır. Vade sonunda karda olan nakdi uzlaşmalı
opsiyon sözleşmelerindeki pozisyonlar otomatik olarak kullanıma konu olacaktır.
Pay vadeli işlem sözleşmelerinde vade sonunda açık kalan pozisyonlar doğrudan fiziki
teslimat uygulamasına tabi olacaklardır.
Örnek:
Alım Opsiyonu: Yatırımcının 1 Nisan 2013 tarihinde O_XU030E0613C90.000S0 sözleşmesinden 3,74 TL
fiyattan 10 adet aldığını varsayalım,
İşlem Tarihi
BIST30 Endeks Değeri
Dayanak Varlık Fiyatı
Kullanım Fiyatı
Vade Tarihi
Bir Adet Dayanak Varlık İçin Verilen Fiyat (Prim)
Yatırımcının Ödediği Toplam Prim
1 Nisan 2013 Pazartesi
90.642,78
90,642
90
28 Haziran 2013 Cuma
3,74
3.740 TL (3,74 x 10 x 100)
Alım opsiyonları için vade sonu uzlaşma fiyatı, dayanak varlık olan endekslerin son işlem gününde spot
piyasada son seansta oluşan kapanış değerinin 1.000’e bölünmesi suretiyle bulunan değer ile opsiyon
kullanım fiyatı arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması sonucunda bulunur. Farkın 0 veya
negatif çıkması halinde uzlaşma fiyatı en küçük fiyat adımı olarak belirlenir.
Kullanım kar/zararı, endeks opsiyonlarında vade sonunda otomatik olarak, kullanım fiyatı ve dayanak
varlık fiyatından hareketle hesaplanır.
Alım Opsiyonu Kullanım Kar/Zararı = Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı x Sözleşme Çarpanı x Miktar
112
Örnek (Devam)
Vade Tarihinde BIST30 Endeks Değerinin 94.876,83 Olduğu Durum
BIST30 Endeks Değeri
Dayanak Varlık Fiyatı
94.876,83 / 1000
Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı
94.876 – 90 = 4,876 (fiyat adımına yuvarlanır.)
Kullanım Kar/Zararı
4,88 x 10 x 100
94.876,83
94,876
4,88
4.880
Vade Tarihinde BIST30 Endeks Değerinin 89.341,45 Olduğu Durum
BIST30 Endeks Değeri
Dayanak Varlık Fiyatı
89.341,45 / 1000
Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı
89.341 – 90 ≤ 0
Kullanım Kar/Zararı
Takasbank tarafından 0 olarak belirlenir.
89.341,45
89,341
0,01
0
Satım Opsiyonu: Yatırımcının 1 Nisan 2013 tarihinde O_XU030E0513P92.000S0 sözleşmesinden 2,45
TL fiyattan 10 adet aldığını varsayalım,
İşlem Tarihi
BIST30 Endeks Değeri
Dayanak Varlık Fiyatı
Kullanım Fiyatı
Vade Tarihi
Bir Adet Dayanak Varlık İçin Verilen Fiyat (Prim)
Yatırımcının Ödediği Toplam Prim
1 Nisan 2013 Pazartesi
90.642,78
90,642
92
31 Mayıs 2013 Cuma
2,45
2.450 TL (2,45 x 10 x 100)
Satım sözleşmeleri için vade sonu uzlaşma fiyatı, opsiyon kullanım fiyatı ile dayanak varlık olan
endekslerin son işlem gününde spot piyasada oluşan son endeks değerinin 1.000’e bölünmesi suretiyle
bulunan değer arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması sonucunda bulunur. Farkın 0 veya
negatif çıkması halinde uzlaşma fiyatı en küçük fiyat adımı olarak belirlenir.
Kullanım kar/zararı, endeks opsiyonlarında vade sonunda otomatik olarak, kullanım fiyatı ve dayanak
varlık fiyatından hareketle hesaplanır.
Satım Opsiyonu Kullanım Kar/Zararı = Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı x Sözleşme Çarpanı x Miktar
Vade Tarihinde BIST30 Endeks Değerinin 94.876,83 Olduğu Durum
BIST30 Endeks Değeri
Dayanak Varlık Fiyatı
94.876,83 / 1000
Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı
92 – 94.876 ≤ 0
Kullanım Kar/Zararı
Takasbank tarafından 0 olarak belirlenir.
94.876,83
94,876
0,01
0
Vade Tarihinde BIST30 Endeks Değerinin 89.341,45 Olduğu Durum
BIST30 Endeks Değeri
Dayanak Varlık Fiyatı
89.341,45 / 1000
Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı
92 – 89.341 = 2,659 (fiyat adımına yuvarlanır.)
Kullanım Kar/Zararı
2,66 x 10 x 100
89.341,45
89,341
2,66
2.660
12.5 TEMERRÜT ESASLARI
Temerrüt, Piyasada gerçekleşen işlemler ve açık pozisyonlar nedeniyle Takas Merkezi
nezdinde yerine getirilmesi gereken yükümlülüklerin süresi içerisinde yerine getirilmemesi
halidir. Yükümlülüklerini süresi içerisinde yerine getirmeyen üyeler, başka bir ihbara gerek
113
kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır. Fiziki teslimat öngörülen sözleşmelerde ise
Yönetmelikte belirtilen olağanüstü durumlar hariç olmak üzere, dayanak varlıkların,
sözleşmede belirtilen süre içerisinde, belirtilen yerlerde, gerekli miktarda ve sözleşmede yer
alan diğer hükümleri taşır şekilde hazır olmaması, bunlar hazırken teslimatı kabul edecek
olan tarafın gerekli nakdi veya Takas Merkezinin kabul edeceği diğer varlıkları hazır
bulundurmaması temerrüt olarak adlandırılır.
Açık pozisyonlara ilişkin hesap güncellemesinin re’sen Takasbank tarafından yapılmasından
sonra oluşan teminat tamamlama yükümlülükleri, T+1 günü en geç saat 15:00’a kadar
yerine getirilmelidir. Teminat tamamlama son saati Borsa ve Takasbank tarafından
değiştirilebilir. Belirtilen zaman içerisinde sorumluluğunu yerine getiremeyen üye, ihbara
gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır.
Fiziki teslimata konu sözleşmelerde işlem yapan üye, takas yükümlülüğünü T+3 günü en
geç saat 16:30’a kadar yerine getirmek zorundadır. Aksi halde ihbara gerek kalmaksızının
temerrüde düşmüş sayılır.
Temerrüt durumunda yükümlülüğün yerine getirilmesine kadar olan süre zarfında
Takasbank tarafından temerrüde düşen üyenin ilgili hesaplarındaki teminatlarını çekmesine
izin verilmez.
Yükümlülüklerin belirtilen süreler içerisinde yerine getirilmemesi durumunda aşağıdaki
önlemler alınabilir:
a) Temerrüdün giderilmesi amacıyla ilgili hesaplardaki tüm işlem teminatları ve fiziki
teslimata konu alacak blokeleri Takasbank tarafından re’sen kullanılır.
b) Varsa, hesaba ait değerleme dışı nakit dışı teminatlar ve/veya fiziki teslimata konu
kıymet alacak blokeleri nakde çevrilir.
c) Nakit dışı teminat olmaması halinde, temerrüde düşen ilgili hesaba ait açık
pozisyonlar, en az temerrüde düşülen tutarı karşılayacak teminat açığa çıkana kadar,
seans içinde ilgili üye veya Borsa ya da Takasbank tarafından likide edilebilir ve
açığa çıkan nakit dışı teminatlar Takasbank tarafından gerektiğinde aynı gün valörle
nakde çevrilebilir. Temerrüdün kapatılması amacıyla nakit dışı varlıkların satışı veya
pozisyonların likidasyonu seçeneklerinden hangisinin kullanılacağı ve kullanım
sırası, likidite ve karşılanmamış yükümlülük tutarı dikkate alınarak, Takasbank
tarafından serbestçe belirlenir. İlgili hesaba ait pozisyonların kapatılıp teminatların
nakde dönüştürülmesinden sonra da temerrüdün kapatılamaması durumunda, takas
üyesinin, açığı derhal tamamlaması istenebilir. İlgili açığın takas üyesi tarafından
tamamlanmaması halinde, üyenin temerrüde konu ilgili hesaplarının, portföy
hesaplarının veya tüm hesaplarının Borsa tarafından geçici olarak işleme
114
kapatılması, açık pozisyonlarının likide edilmesi, açığa çıkan teminatların nakde
dönüştürülmesi, temerrüde düşen üyenin Garanti Fonundaki nakit/nakit dışı
teminatlarına başvurulması yöntemlerinden biri veya birkaçı uygulanabilir.
Yükümlülüğün hala kapanmaması halinde Takasbank, takas üyesinin Borsa
nezdindeki kendisine ait olduğu belirlenen diğer hak ve alacaklarına bu
yükümlülüklerin tasfiyesi amacıyla başvurabilir. İlgili mevzuatta yer alan
yükümlülüklerin tasfiyesine ilişkin hükümler saklıdır. Takasbankın kendi kaynakları,
takas sürecinde kullanılamaz, temerrüt nedeniyle takas sürecinin tamamlanamaması
veya geç tamamlanmış olması nedenleri ile oluşabilecek kayıp veya zararlardan
Borsa veya Takasbank sorumlu tutulamaz.
Temerrüt nedeniyle teminatlara ve/veya fiziki teslimata konu alacak blokelerine
başvurulması durumunda, hangi varlıkların önce kullanılacağını Takasbank belirler.
Teminatların likidasyonu için teminatın ilgili olduğu spot piyasada temerrüt satışında
uygulanan yöntem de uygulanabilir.
Garanti Fonundan yapılacak ödemelerde, Garanti Fonu işleyişi ile ilgili esaslara uyulur.
Temerrüde düşen üyenin likidasyon işlemlerinin sürdüğü sırada, temerrüde yol açan nakit
yükümlülüğünün Takasbanka yatırılmak suretiyle yerine getirilmesi durumunda, likidasyon
işlemleri durdurulur.
Temerrüt süresince, takas üyesinin pozisyonlarının likide edilmesi aşamasına gelindiği
durumda, takas üyesindeki diğer müşterilerin hesapları, takas üyesinin onayı olmaksızın,
başka bir takas üyesine transfer edilebilir.
Mütemerrit taraf temerrüt nedeniyle karşı tarafın, Takasbank’ın ve Borsanın uğradığı zararı
karşılamak zorundadır.
Temerrüt durumunda işlem teminatlarından ve/veya Garanti Fonundan karşılanamayan
tutarlar için Takasbankın kendi kaynaklarına başvurulmaz.
12.5.1 Takas Üyelerinin Temerrüdü Halinde Takas Merkezi Tarafından Yapılacak İş ve
İşlemler
Temerrüt halinde, Takas Merkezi, teminat olarak alınan varlıkları ihbarda bulunmaksızın
nakde çevirebilir. Müşteri varlıklarının ayrıştırılabilmesi durumunda, müşteri hesapları için
tutulan varlıkların nakde çevrilmesinden elde edilen tutar, Takas üyesinin ilgili müşteri
hesaplarından kaynaklanan teminat eksikliğini, Takas üyesinin kendi işlemleri için
hesabında bulunan varlıkların nakde çevrilmesinden elde edilen tutar ise Takas üyesinin
115
kendisi ve müşterilerinin işlem ve hesaplarından kaynaklanan teminat eksikliğini gidermek
için kullanılır.
Teminatların nakde çevrilmesiyle ilgili olarak Takas Merkezi veya Borsa hiçbir sorumluluk
altına girmez.
Bir Takas üyesi temerrüde düştüğünde, bu üyenin işlem teminatları, Garanti Fonundaki
katkıları ve Borsa nezdindeki tüm varlıkları ve alacakları, yerine getirilmemiş
yükümlülüğün ifası için kullanılır. İlgili Takas üyesi, temerrüt durumunda bahsi geçen
varlıkların ve elde edilmiş gelirlerin Takas Merkezi tarafından yükümlülüğünün ifa edilmesi
amacıyla herhangi bir ihtar ve ihbara gerek kalmaksızın kullanılacağını ve tüm bu
hususlarda gecikmeye neden olabilecek davranış ve fiillerde bulunmayacağını imzalayacağı
Takas Üyeliği Taahhütnamesi ile kabul etmiş sayılır.
Takas Merkezine yatırılması gereken tutarlarda Takas üyesinin temerrüde düşmesi
durumunda, Takas Merkezi, Takas üyesi ile arasında tesis edeceği anlaşma ve taahhütler
çerçevesinde, ilgili Takas üyesi hakkında kanuni takip yapmaya yetkilidir. Temerrüdün
takası garanti edilen üyeden kaynaklanan kısmı için, takası garanti eden üye tarafından
yükümlülüğün karşılanmaması halinde, Takas Merkezi, takası garanti eden üye ile birlikte
takası garanti edilen üye için de kanuni takip başlatabilir.
Takas üyelerinin yükümlülüklerini yerine getirmemeleri durumunda, pozisyonların re’sen
kapatılmasına ilişkin esaslar Borsanın uygun görüşü alınarak Takas Merkezi tarafından
belirlenir.
12.5.2 Temerrüde Düşecek Üye İçin Uygulanacak Kanuni Takip
Temerrüde düşen üyeye, T+1 günü saat 15:00’dan EFT kapanışına kadar geçen süre için
Borsa İstanbul Repo-Ters Repo Pazarında veya TCMB Bankalararası Para Piyasasında
oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanının bir katı nispetinde
temerrüt faizi uygulanır. T+1 günü EFT kapanışından sonraki günlerde kapatılan temerrüt
tutarları için Borsa İstanbul Repo-Ters Repo Pazarında veya TCMB Bankalararası Para
Piyasasında oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından yüksek olanının 3 katı
nispetinde temerrüt faizi uygulanır. Fiziki teslimata konu sözleşmelerden dolayı temerrüde
düşen üyeye T+3 günü saat 16:30’dan EFT kapanışına kadar geçen süre için Borsa İstanbul
Repo-Ters Repo Pazarında veya TCMB Bankalararası Para Piyasasında oluşan bir gecelik
ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanının bir katı nisbetinde temerrüt faizi
uygulanır. T+3 günü EFT kapanışından sonra kapatılan temerrüt tutarları için Borsa İstanbul
Repo-Ters Repo Pazarında veya TCMB Bankalararası Para Piyasasında oluşan bir gecelik
116
ağırlıklı ortalama faiz oranlarından yüksek olanının 3 katı nispetinde temerrüt faizi
uygulanır.
Temerrüt faizi hesaplamasında temerrütte kalınan süre içinde her gün için o gün geçerli olan
faiz oranı kullanılır. Minimum temerrüt faizi 50 TL olarak tahsil edilir.
Temerrüde düşen üyenin itirazı için verilen süre üç işlem günüdür. Temerrüde itiraz söz
konusu olduğunda üye Takasbanka başvurur.
Üyenin temerrüde düşmesi durumunda, teminat tamamlama yükümlülüğünün veya fiziki
teslimat yükümlülüğünün temerrütlü olarak yerine getirildiğinin ertesi iş günü Takasbank
üyeye elektronik ortamda temerrüt faizini bildirir.
Temerrüt faizi, tahakkuk tarihinden itibaren en geç üç iş günü içinde ödenir. Bu süre
içerisinde temerrüt faizi ödenmemiş ise, söz konusu tutar üyenin Takasbank nezdindeki
serbest cari hesabından re’sen alınır. Bu hesapta yeterli miktarda nakit bulunmadığı takdirde
takas üyesinin portföy hesabına ilişkin işlem teminatlarına ve/veya Garanti Fonu katkı payı
olarak yatırılan teminatlara başvurulur.
Takasbank üyenin temerrüde düşme sayısını ve tutarlarını temerrüt durumu oluştukça
Borsaya bildirir.
Üyeden temerrüt faizi dolayısıyla tahsil edilecek tutar Borsa adına Garanti Fonuna, bu
tutarın günlük neması Borsa hesabına aktarılır. Alacaklı üyeye yapılacak ödemede meydana
gelen gecikme nedeniyle tahakkuk eden mağduriyet ödemesi bu tutardan indirilir.
Takasbank, gerektiğinde Garanti Fonundaki nakit varlıkları da kullanmak suretiyle, hesap
güncellemeleri sonucunda oluşan tüm yükümlülüklerini yerine getiren üyelerin alacaklarını
T+1 günü, fiziki teslimat sonucu oluşan tüm yükümlülüklerini yerine getiren üyelerin
alacaklarını T+4 günü öder. Alacaklı olan taraflara yapılması gereken ödemeler hususunda,
Borsa, Takasbank ve/veya TCMB’den kaynaklanan teknik sebepler ve nakit dışı
teminatların nakde çevrilmesinin gerekli olduğu haller hariç, ödemenin T+1 Günü EFT
kapanış saatine kadar yapılamaması durumunda alacaklı olan üyeye, gecikme süresince her
gün itibariyle Borsa İstanbul Repo-Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB Bankalararası Para
Piyasasında oluşan gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanının %50
fazlası kadar tutar, temerrüde düşen üyeden alınan temerrüt faizinden karşılanmak suretiyle
mağduriyet ödemesi olarak ödenir. Söz konusu ödemeden vergi ve diğer yasal kesintiler
düşülür.
117
12.6 GARANTİ FONU
Temerrüt durumunda takas yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde işlem teminatlarının
yanı sıra kullanılmak amacıyla bir Garanti Fonu oluşturulmuştur.
Garanti Fonuna ilişkin hükümler, katkıda bulunan üyelerin temerrüdün oluştuğu piyasa veya
sözleşmede açık pozisyonunun mevcut olup olmadığına veya işlem yapma yetkisine sahip
olup olmadığına, katkı payını ödemeye başlama tarihlerine bakılmaksızın tüm üyelere
uygulanır ve Garanti Fonunda oluşan fonlar işlem gören tüm sözleşmelerde oluşan
temerrütler için burada ve ilgili Mevzuatta yer alan esaslara uygun olarak kullanılır.
TCMB’ye ilişkin istisnalar saklıdır.
12.6.1 Garanti Fonunun İzlenmesi ve Fondan Ödeme Yapılması
Garanti Fonunda bulunan varlıklar ve bu varlıkların getirileri katkı yapanlar bazında izlenir.
Takas üyeliğinden ayrılan üyenin Garanti Fonundaki payı, ayrılma tarihinde Piyasada
mevcut açık sözleşmelerin vadesinde, Garanti Fonunun potansiyel ödeme yükümlülükleri de
dikkate alınmak ve ödenmesi gereken vergi ve diğer yasal yükümlülükler indirilmek
suretiyle iade edilir veya ödenir. Bu kapsamda yapılacak iade veya ödemeler, Garanti
Fonuna katılım esnasında yatırılan kıymetlerin aynen iadesi şeklinde olmayabilir. Ödenecek
kıymetlerin türü ve tutarını belirlemeye Takas Merkezi yetkilidir. Takas üyeliğinden ayrılma
tarihinden sonra gerçekleşse dahi, takas garantisi kapsamında ödeme yapılması gerekliliği
ortaya çıktığında, henüz iade edilmemiş katılım payları diğer Takas üyelerinin katılım
payları ile aynı şekilde kullanılır.
Garanti Fonundan temerrüt nedeniyle ödeme yapılması durumunda, ilk önce mütemerrit
olan Takas üyesinin veya üyelerinin payından ödeme yapılır. Bunu aşan kısım, diğer Takas
üyelerinin katkılarıyla orantılı olarak Garanti Fonundan karşılanır. Takas Merkezi, Borsanın
uygun görüşünü alarak bu konuda düzenleme yapmaya yetkilidir. Yapılan ödemenin
mütemerrit Takas üyesinin payından yüksek olması durumunda, söz konusu fark Garanti
Fonunun alacağı olarak değerlenir. Takas Merkezi, Takas Üyesi ile arasında tesis edeceği
anlaşma ve taahhütler çerçevesinde, bu alacağın ve yasal faizinin tahsili için gerekli kanuni
takipleri yapmaya yetkilidir.
Garanti Fonundan takas garantisi nedeniyle yapılacak ödemeler zaman önceliği esas
alınarak yapılır. Daha önce gerçekleşmiş temerrütler tamamen tasfiye edilmedikçe, bir
sonraki günün temerrütleri için ödeme yapılamaz. Ancak bir gün içindeki temerrüt tutarının
Garanti Fonunun tutarını aşması durumunda ödemeler, temerrüt tutarıyla orantılı olarak
yapılır.
118
12.6.2 Garanti Fonu Katkı Payları
Tüm takas üyelerinin Garanti Fonuna katkıda bulunmaları zorunludur. Üyelerin Garanti
Fonuna yapacakları katkı miktarı aldıkları pozisyonlardan kaynaklanan riskler ile orantılı
olacaktır. Her bir üye için Garanti Fonuna konu risk değeri aşağıdaki şekilde hesaplanır:
Garanti Fonuna Konu Risk Değeri
[Üyenin Bulundurması Gereken Toplam İşlem Teminatı Tutarı] x [Garanti Fonu Risk
Çarpanı]
Garanti Fonu Risk Çarpanı Takasbank tarafından 0,15 olarak belirlenmiştir ve Takasbank
bu çarpanı gerekli gördüğü durumlarda değiştirebilir.
Garanti Fonu katkı payları asgari ve değişken olmak üzere ikiye ayrılır:
a) Asgari Katkı Payı: Bir üyenin Garanti Fonundaki katkı payı, asgari katkı payı
tutarından az olamaz. Takas üyelerinin Garanti Fonunda bulundurması zorunlu
asgari katkı payları 200 Bin TL olarak belirlenmiştir. Asgari katkı payı tutarı
Takasbank tarafından değiştirilebilir.
b) Değişken Katkı Payı: Garanti Fonuna konu risk değerleri hesaplama aralıklarına
denk düşen üyelerden, asgari katkı payına ek olarak değişken katkı payı alınır.
Aşağıdaki tabloda Garanti Fonu katkı payı yükümlülüğünün hesaplanma yöntemi ve
değişken katkı payının hesabında esas alınacak hesaplama aralıkları gösterilmektedir. 200
Bin TL’den sonraki her bir aralık 100 Bin TL olarak artmaktadır. Üst sınırlar içinde
bulundukları aralığa dahildir.
Tablo 34: Garanti Fonu Katkı Payı Yükümlülüğü
Hesaplama Aralığı
Garanti Fonuna Konu Risk Değeri (TL)
Toplam Katkı Payı (TL)
1. Aralık
0-200 Bin
200 Bin
2. Aralık
200-300 Bin
200 Bin + (2-1) x 100 Bin
3. Aralık
300-400 Bin
200 Bin + (3-1) x 100 Bin
4. Aralık
400-500 Bin
200 Bin + (4-1) x 100 Bin
N. Aralık
Önceki Aralık + 100 Bin
200 Bin + (N-1) x 100 Bin
N: Garanti Fonuna konu risk değerinin tekabül ettiği aralık
Garanti Fonu katkı payı yükümlülükleri her gün sonu itibariyle güncellenir. Bir üst aralığa
geçen takas üyeleri belirlenir ve bu üyelerin Garanti Fonundaki katkı payları kontrol
edilerek, gerekli durumlarda Takasbank tarafından elektronik ortamda Garanti Fonu
tamamlama çağrısı yapılır.
119
Genel Takas üyelerinin Garanti Fonu katkı payları hesaplanırken, takasını garanti ettikleri
piyasa üyelerinin durumu da dikkate alınır. Asgari katkı payı tutarı hesaplanırken, takası
garanti edilen diğer üyelerin sayısına, takas üyesinin kendi takas garantisi de dikkate
alınarak 1 (bir) eklenir ve bulunan rakam asgari katkı payı tutarı ile çarpılır. Değişken katkı
payı hesaplanırken, takası garanti edilen üyelerin bulundurması gereken toplam işlem
teminat tutarları ile takas üyesinin bulundurması gereken toplam işlem teminat tutarları
dikkate alınır.
120
12.6.3 Garanti Fonuna Katkı Payı Olarak Kabul Edilebilecek Kıymetler
Garanti Fonu katkı payı olarak kabul edilecek kıymetler aşağıdaki tabloda yer almaktadır:
Tablo 35: Garanti Fonuna Katkı Payı Olarak Kabul Edilebilecek Kıymetler
Nakit/Nakit-dışı
Katkı Payı Çeşidi
Katkı Payı
Değerleme Katsayısı
Grubu
Nakit
TL
TL
1,00
Nakit Dışı
Döviz (USD veya EUR)
DVZ
0,95
Nakit Dışı
Hazine Bonosu
HB
0,90
Nakit Dışı
Devlet Tahvili
DT
0,80
Nakit Dışı
Dövize Endeksli Devlet Tahvili
DTE
0,80
Nakit Dışı
Döviz Ödemeli Devlet Tahvili
DTY
0,80
Nakit Dışı
Yatırım Fonu Katılma Belgesi
YF-Likit
0,90
Nakit Dışı
Yatırım Fonu Katılma Belgesi
YF-B Tipi
0,80
Nakit Dışı
Teminat Mektubu (TL)
TM-TL
1,00
Nakit Dışı
Teminat Mektubu (DVZ)
TM-Döviz
0,95
Bulundurulması zorunlu olan katkı payı toplamının %30’luk kısmı nakit olmak zorundadır.
Döviz cinsinden Garanti Fonu katkı paylarına sadece ABD Doları (USD) ve Avrupa Para
Birimi (EUR) kabul edilir.
Bulundurulması zorunlu olan katkı payının en fazla %57’si teminat mektubu olarak
verilebilir. Garanti Fonu katkı payı olarak kabul edilecek teminat mektubunun TL veya
döviz cinsinden (ABD Doları veya Euro) düzenlenmesi, kesin, süresiz ve Takasbank
tarafından belirlenen içerikte olması gerekir. Katkı payı olarak kabul edilecek banka teminat
mektuplarına ilişkin Takasbankın diğer borsalar ve piyasalarına ilişkin düzenlemeleri ve
limitleri geçerlidir.
Garanti Fonu içindeki nakit dışı varlıklar üyenin talebi doğrultusunda günlük olarak
değiştirilebilir. Nakit katkı payı fazlası günlük olarak çekilebilir.
12.6.4 Garanti Fonu Kullanım Esasları
Garanti Fonu katkı payları sadece üyelerin takas yükümlülüklerinin tasfiyesi amacıyla
kullanılabilir. Bu fonda tutulan katkı payları üyelerin takas dışındaki diğer
yükümlülüklerinin karşılanması için her ne surette olursa olsun kullanılamaz. Bu fonun
kuruluş amacı çerçevesinde kullanımına kısıtlama getirilemez. Ancak mütemerrit üyenin
portföy ve müşteri hesaplarına kar alacaklarının aktarılmasında üyenin müşteri ve portföy
hesaplarındaki yerine getirilmeyen teminat tamamlama tutarının, kar alacaklarına eşit veya
bundan daha fazla olması durumunda, bu üyenin müşteri ve portföy hesaplarındaki kar
121
alacaklarının aktarılmasında Garanti Fonu kullanılamaz. Mütemerrit üyenin müşteri ve
portföy hesaplarındaki yerine getirilmeyen teminat tutarının, kar alacaklarından daha az
olması durumunda, tamamlanmayan teminat tutarına denk düşen kadar kar alacağı için
Garanti Fonu kullanılamaz, ancak bu tutarı aşan kar alacağının hesaplara aktarımı için
Garanti Fonu kullanılabilir.
Garanti Fonundan yapılacak ödemelerde, zaman önceliği esas alınır. Daha önce
gerçekleşmiş temerrütler tamamen tasfiye edilmedikçe, bir sonraki günün temerrütleri için
ödeme yapılmaz. Bir gün içindeki temerrüt tutarının Garanti Fonunun tutarını aşması
durumunda ödemeler oransal olarak yapılır.
Temerrüt nedeniyle Garanti Fonunun kullanılmasında aşağıdaki sıraya uyulur:
a) Açılan üye “bloke hesabı”ndaki bakiye, portföy veya müşteri hesaplarının temerrüt
yükümlülüğünün kapatılmasında re’sen kullanılır.
b) Öncelikle mütemerrit üyenin Garanti Fonundaki nakit katkı payı kullanılır.
c) Mütemerrit üyenin Garanti Fonu nakit katkı payının yeterli olmaması halinde, diğer
üyelerin Garanti Fonundaki nakit katkı payları oransal olarak kullanılır.
d) Varsa mütemerrit üyenin değerleme dışı nakit-dışı işlem teminatları likide edilerek
teminat eksiğini kapatmak için kullanılır.
e) Teminat eksiği halen kapatılamamışsa mütemerrit üyenin ilgili hesabının varsa
pozisyonlarının ve nakit-dışı teminatlarının likidasyon işlemlerine başlanır.
f) Teminat eksiği olan hesabın tüm pozisyonları kapatıldığı halde halen teminat eksiği
varsa, bu kez ilgili mütemerrit üyenin Garanti Fonundaki nakit-dışı varlıkları likide
edilir.
g) Teminat eksikliğinin devamı durumunda mütemerrit üyenin portföy hesabına
başvurularak pozisyon ve teminatların likidasyonuna başlanır.
h) Eksik kalan teminat için mütemerrit üyenin Takasbank nezdindeki tüm hak ve
alacakları kullanılır.
i) Eksik kalan kısım için, Borsa ve Takasbank kararıyla diğer takas üyelerinin Garanti
Fonunda bulunan nakit-dışı varlıklarına oransal olarak başvurulur.
Gerekli görülmesi durumunda, Takasbank, önceki sırada işleme başlamadan ya da
tamamlamadan bir sonraki sırada belirtilen işleme başlamaya yetkilidir. Takasbank bu
nedenle her hangi bir şekilde sorumlu tutulamaz.
122
12.6.5 Garanti Fonu Katkı Payı Tamamlama Yükümlülüğü Esasları
Takas üyesinin Garanti Fonu katkı paylarının;
a) Nakit-dışı katkı paylarının piyasa fiyatlarındaki değişim nedeniyle değer kaybetmesi,
b) Garanti Fonu katkı payının kullanılması,
c) Bulundurulması gereken katkı payı seviyesinin yükselmesi (Garanti Fonuna konu
risk değerine göre üst aralığa geçiş) veya diğer nedenlerle sürdürme seviyesine
(%90) veya daha altına düşmesi
durumlarında, Takasbank tarafından derhal ilgili takas üyesinin katkı payını bulunması
gereken düzeye kadar tamamlaması için elektronik ortamda katkı payı tamamlama çağrısı
yapılır. Takas üyesi katkı payı eksiğini Takasbankın bildirimini takip eden üç işgünü içinde
tamamlar. Temerrüde düşen takas üyesi için bu süre bir işgünüdür.
Yükümlülüğün yerine getirilmemesi halinde, TCMB Bankalararası Para Piyasası veya
Borsa İstanbul Repo-Ters Repo Pazarında oluşan gecelik ortalama faiz oranlarından yüksek
olanının iki katı oranında temerrüt cezası uygulanır. Garanti Fonunun kullanılmasına sebep
olan üye için ise, bu oran üç kat şeklinde uygulanır.
Belirlenen sürenin sonunda Garanti Fonu temerrüdünün devamı ve/veya temerrüt cezasının
ödenmemesi halinde, üye Borsaya bildirilir. Gerekli görülürse, Borsa işlemleri
durdurulabilir veya takas üyeliği dondurulabilir. Temerrüt cezasının süresinde ödenmemesi
halinde üyenin Garanti Fonundaki nakit dışı katkı payları likide edilebilir veya söz konusu
tutar ilgili üyenin Takasbank nezdindeki serbest nakit hesabından re’sen tahsil edilebilir.
Garanti Fonundan temerrüde düşen üyenin yükümlülüğünün ifası için ödeme yapılması
halinde, Garanti Fonu alacaklandırılır. Takasbank, Takas Üyelik Taahhütnamesi, ilgili
Yönetmelik ve diğer mevzuat çerçevesinde, alacağın tahsil edilmesi konusunda kanuni
takibi ve gerekli diğer işlemleri başlatır. Bu çerçevede uygulanacak hukuki prosedür
Takasbank tarafından belirlenir.
12.6.6 Garanti Fonundaki Nakit Katkı Paylarının Nemalandırılma Esasları
Garanti Fonunda katkı paylarını oluşturmak üzere bulundurulan nakit, para piyasalarında
nemalandırılır. Nemalandırılma esasları aşağıdaki gibidir:
a) Garanti Fonundaki nakit tutar, teminatın zorunlu karşılık tutarı düşüldükten sonra
kalan tutarı, Takasbank tarafından gün içinde en iyi gayretle değerlendirilir. Takas
Üyesinin Garanti Fonundaki diğer katkı payları kapsamında nakit bulundurulması
halinde bu tutarlar nemalandırma kapsamı dışında tutulur.
123
b) Nakit katkı paylarının en iyi şartlarda nemalandırılabilmesi için, nakit katkı payları
Takasbank tarafından erken saatlerde değerlendirilebilir. Nakit katkı paylarının
erken saatlerde değerlendirilmesi halinde Garanti Fonuna başvurulmasının gerekli
olduğu durumlarda, Takasbank alacaklı üyelere ödeme yapabilmek için gerekli tutarı
borçlanarak karşılayabilir. Bu durumda; iki faiz oranı arasında herhangi bir olumsuz
fark oluşmuş ise, bu fark Garanti Fonu nemasına kesinti olarak yansıtılır.
Takasbank’ın piyasa koşulları dolayısıyla borçlanamaması halinde alacaklı üyelere
bir sonraki iş günü ödeme yapılır.
c) Net nema tutarı (yasal ve varsa değerleme ile borçlanma faizi arasındaki farka ilişkin
kesintilerden sonra hesaplanan tutar), gecelik işlemlerde değerlendirilen nakit
bakiyelere göre takas üyelerinin oransal payı dikkate alınarak ertesi gün hesaplara
yansıtılır.
d) Biriken nema tutarı günlük olarak, tam işlem günlerinde saat 15:40’a kadar, yarım
işgünlerinde ise 11:40’a kadar çekilebilir.
e) Aracı kuruluşların nakit katkı paylarının Takasbank nezdinde tutulmasından ve
nemalandırılmasından doğacak vergi gibi yasal maliyetler ile Takasbank Fon
Yönetimi komisyonu nema oranına yansıtılır.
f) Olağandışı piyasa koşullarında nemalandırma yapılmayabilir. Piyasa koşulları
nedeniyle Takasbank tarafında Garanti Fonu nakit katkı paylarının değerlendirilmesi
mümkün olmaz ise, nema ödemesi yapılmaz.
124
13 POZİSYON VE KULLANIM LİMİTLERİ
13.1 POZİSYON LİMİTİ
Pozisyon limiti; sözleşme, sözleşme grubu veya dayanak varlık bazında, bir üyede, bir
hesapta, bir kişiye ait hesapların toplamında veya Piyasadaki tüm hesapların toplamında,
aynı veya farklı vadelere sahip sözleşmeler için alınabilecek azami pozisyon miktarıdır.
Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasında iki tip pozisyon limiti uygulanmaktadır:
a) Sicil bazında pozisyon limiti
b) Piyasa bazında pozisyon limiti
13.1.1 Sicil Bazında Pozisyon Limiti
Sicil bazında pozisyon limiti, aynı dayanak varlığa bağlı tüm sözleşmeler için bir sicile bağlı
tüm hesaplarda alınabilecek aynı yönlü pozisyonların karşılık gelebileceği azami dayanak
varlık sayısıdır.
Pozisyon limiti kontrollerinde aynı varlığa dayalı sözleşmelerdeki aynı yönlü pozisyonlar
(Uzun Alım Opsiyonu Pozisyonu + Kısa Satım Opsiyonu Pozisyonu + Uzun Vadeli İşlem
Pozisyonu veya Kısa Alım Opsiyonu Pozisyonu + Uzun Satım Opsiyonu Pozisyonu + Kısa
Vadeli İşlem Pozisyonu) birlikte değerlendirilir ve yüksek olan miktar pozisyon limiti
kontrolünde dikkate alınır.
Pay vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinde sicil bazında pozisyon limiti, her dayanak
varlık için Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) tarafından açıklanan fiili dolaşımdaki pay
miktarının %5’idir. Sicil bazında pozisyon limitleri aylık olarak güncellenir. Ancak ilgili
dayanak varlıkta özsermaye halleri olması durumunda, günlük olarak bildirilen fiili
dolaşımdaki pay miktarına göre güncelleme yapılır.
Pay vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri hariç olmak üzere, aynı dayanak varlığa dayalı
sözleşmeler için sicil bazında pozisyon limiti, aynı yönlü pozisyonlar bazında 50.000
sözleşme, 50.000 sözleşmenin geçilmesi durumunda ise dayanak varlığa bağlı
sözleşmelerdeki toplam açık pozisyonun %20’sidir. Bu limitler Genel Müdürlükçe üç katına
kadar arttırılabilir. Müşterek hesapların almış olduğu pozisyon sayıları, hesabın bağlı olduğu
ortak sayısına bölünmeden hesaplanır.
125
Sicil bazında pozisyon limit kontrolü her gün sonunda yapılır. Herhangi bir dayanak varlıkta
pozisyon limitini aşan hesaplar, ilgili sözleşmelerde sadece pozisyon azaltıcı işlem
yapabilirler.
13.1.2 Piyasa Bazında Pozisyon Limiti
Piyasa bazında pozisyon limiti, aynı dayanak varlığa bağlı tüm sözleşmeler için piyasadaki
açık pozisyon toplamının karşılık gelebileceği azami dayanak varlık sayısıdır.
Piyasa bazında pozisyon limit kontrolü her gün sonunda yapılır. Piyasa bazında pozisyon
limiti aşıldığında ilgili dayanak varlığa bağlı tüm sözleşmelerde sadece pozisyon azaltıcı
işlem yapılabilir.
Pay vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinde piyasa bazında pozisyon limiti, her dayanak
varlık için MKK tarafından açıklanan fiili dolaşımdaki pay miktarının %100’üdür. Piyasa
bazında pozisyon limitleri aylık olarak güncellenir. Ancak ilgili dayanak varlıkta özsermaye
halleri olması durumunda, günlük olarak bildirilen fiili dolaşımdaki pay miktarına göre
güncelleme yapılır.
Piyasadaki açık pozisyon sayısının karşılık geldiği pay miktarının dolaşımda bulunan pay
miktarına oranının %98’e ulaşması halinde piyasaya uyarı mesajı gönderilir, %100’e
ulaştıktan ve yalnızca pozisyon azaltıcı işlemlere izin verildikten sonra bu oranın %95’e
gerilemesine kadar pozisyon azaltıcı işlemlere devam edilir. Oranın %95’in altına
gerilemesini takiben pozisyon azaltıcı işlem yapma zorunluluğu ortadan kalkar.
Pay vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri dışındaki sözleşmelerde piyasa bazında pozisyon
limiti uygulanmaz.
13.1.3 Pozisyon Limit Aşımları
Pozisyon limitleri Takas Merkezi tarafından belirlenir ve takip edilir. Bir dayanak varlıkta
pozisyon limitlerinin piyasa bazında aşılması durumunda tüm hesaplar, sicil bazında
aşılması durumunda ise ilgili sicile bağlı hesaplar sadece pozisyon azaltıcı işlem yapabilir.
Pozisyon limitleri aşım kontrolleri gün sonlarında yapılır. Pozisyon azaltıcı işlem
zorunluluğu, pozisyon limit aşımlarının Takas Merkezi tarafından Borsaya bildirimini takip
eden işlem gününde geçerli olur.
Sicil bazında pozisyon limit aşımları kullanıcı ekranlarında hesap bilgileri penceresinden
takip edilebilir. Pozisyon limitlerini aşan hesaplar ve aştıkları dayanak varlıklar bu
pencerelerden görüntülenebilir. Pozisyon limitlerini aşan hesaplar, limit aştıkları dayanak
varlığa bağlı tüm sözleşmelerde sadece pozisyon azaltıcı işlem yapabilirler. Aşımı izleyen
126
ilk işlem günü üye, limiti aşan pozisyonlarını kapatması konusunda müşterisi ile arasında
yapılan çerçeve sözleşmesinde öngörülen şekilde müşterisine bildirimde bulunur. Takas
Merkezinin bildirimi çerçevesinde Borsa, müşteriye üye tarafından bildirim yapılıp
yapılmamış olmasına bakılmaksızın, bir işlem gününden daha uzun süre limitleri aşan
pozisyonları re’sen kapatabilir. Bu durumda hangi pozisyonların kapatılacağına Takas
Merkezi karar verir. Açık pozisyonun Borsada re'sen kapatılması nedeniyle doğabilecek her
türlü sorumluluk yükümlülüğünü yerine getirmeyen üyeye aittir.
Piyasa bazında pozisyon limitleri kullanıcı ekranlarında fiziki kıymetler (dayanak varlıklar)
penceresinden dayanak varlık bazında takip edilebilir. Bir dayanak varlıkta açık
pozisyonların üst limiti aşması durumunda, dayanak varlığa bağlı tüm sözleşmelerde
pozisyon azaltıcı işlem zorunluluğu ortaya çıkar. Pozisyonların belirlenen limitin altına
düşmesi halinde pozisyon azaltıcı işlem zorunluluğu ortadan kalkar.
13.1.4 Pozisyon Azaltıcı İşlem Esasları
Pozisyon azaltıcı işlem yapmanın zorunlu olduğu durumlarda, işlem sistemine sadece
pozisyon azaltıcı emirlerin girilmesine izin verilir. Pozisyon azaltıcı emirler, sözleşme
bazında ve sistemde açık olarak bekleyen diğer emirler ile sahip olunan pozisyonla beraber
değerlendirilir. Pozisyon azaltıcı emirler, sahip olunan pozisyonların tasfiyesi amacına
yönelik olmalıdır. Bir sözleşmede, uzun pozisyona sahip hesaba alış, kısa pozisyona sahip
hesaba satış emri girilemez. Diğer taraftan, bir sözleşmede uzun pozisyona sahip bir hesaba
pozisyon miktarından büyük satış emirleri, kısa pozisyona sahip bir hesaba pozisyon
miktarından büyük alış emirleri girilemez.
Pozisyon azaltıcı işlem yapmanın zorunlu olduğu durumlarda, işlem sistemine iletilen
emirlerde aşağıdaki kontroller yapılır:
Uzun pozisyona sahip bir hesabın yeni girilen satış emri, (toplam açık satış emir miktarı +
yeni girilen satış emir miktarı) ≤ uzun pozisyon sayısı ise işlem sistemine kabul edilir.
Kısa pozisyona sahip bir hesabın yeni girilen alış emri, (toplam açık alış emir miktarı + yeni
girilen alış emir miktarı) ≤ kısa pozisyon sayısı ise işlem sistemine kabul edilir.
Emrin değiştirilmesi, iptali ve işleme dönüşmesi durumlarında pozisyon ve açık emir
miktarı toplamlarında gerekli güncellemeler işlem sistemi tarafından yapılır.
Global hesapların pozisyon azaltıcı (ofset) olmayan emirleri işlem sistemine kabul edilmez.
Piyasa yapıcı kotasyonlarının girildiği hesaplar pozisyon azaltıcı emir uygulamasına tabi
değildir.
127
13.1.5 Pozisyon Limitlerinin İzlenmesinde Sorumluluk
Pozisyon limitlerinin aşılıp aşılmadığı Takas Merkezinin yanısıra üyeler tarafından da
izlenir. Üye, nezdinde açılmış hesaplarda veya kendi portföy hesaplarında pozisyon
limitlerini aşamaz. Üye, müşterisinin pozisyon limitlerini aştığını öğrenmesi halinde,
müşterisinin kendi nezdinde sadece pozisyon azaltıcı işlemler yapmasına izin verebilir ve
durumu Takas Merkezinin belirleyeceği esaslar çerçevesinde derhal Takas Merkezine
bildirir.
Piyasa yapıcılar, kotasyon vermek zorunda oldukları sözleşmelerde geçici olarak pozisyon
limitlerini aşabilirler. Ancak Borsanın uygun görüşü alınarak Takas Merkezi tarafından
belirlenecek süre sonuna kadar piyasa yapıcıların pozisyonlarını limitlere uygun hale
getirmeleri zorunludur.
Birden fazla üye nezdinde hesabı bulunan bir müşterinin, her bir üye nezdindeki
pozisyonları limitler dahilinde olmakla birlikte, tüm üyeler nezdindeki hesaplarında bulunan
pozisyonlar toplulaştırıldığında pozisyon limiti aşımının tespit edilmesi durumunda, ilgili
üyelere Takas Merkezince pozisyon limiti aşım uyarısı yapılır.
13.1.6 Pozisyon Limiti Aşımlarının Giderilmesi
Pozisyon limitlerinin müşteriler tarafından aşılması durumunda, aşımı izleyen ilk işlem
günü üye, limiti aşan pozisyonlarını kapatması konusunda müşterisi ile arasında yapılan
çerçeve sözleşmesinde öngörülen şekilde müşterisine bildirimde bulunur. Takas Merkezinin
bildirimi çerçevesinde Borsa, müşteriye üye tarafından bildirim yapılıp yapılmamış
olmasına bakılmaksızın, bir işlem gününden daha uzun süre limitleri aşan pozisyonları
re’sen kapatabilir. Bu durumda hangi pozisyonların kapatılacağına Takas Merkezi karar
verir. Açık pozisyonun Borsada re'sen kapatılması nedeniyle doğabilecek her türlü
sorumluluk yükümlülüğünü yerine getirmeyen üyeye aittir.
Pozisyon limitlerinin Takas Merkezi tarafından değiştirilmesi neticesinde, daha önceden
alınan pozisyonlar nedeniyle veya Takas Merkezi tarafından gerçekleştirilen pozisyon
transferleri sonucunda limitlerin piyasa, üye, müşteri ve/veya hesap bazında aşılması
durumunda, limit aşımları Takas Merkezi tarafından verilen süre içerisinde giderilir. Verilen
süre içerisinde limit aşımlarının giderilmemesi durumunda, limitleri aşan pozisyonları Takas
Merkezi re’sen kapatabilir. Verilen süre içerisinde limit aşımlarının giderilememesi
durumunda, ilk paragraf çerçevesinde işlem yapılır.
128
13.2 KULLANIM LİMİTİ
Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasında işlem yapan yatırımcılar için, bir gün
içerisinde aynı dayanak varlık üzerine yazılmış opsiyon sözleşmelerinin tüm vadeleri
toplamında kullanılabilecek aynı yönlü (uzun alım veya kısa satım) opsiyon sözleşmesi
sayısına kullanım limiti denir.
Kullanım limiti sicil bazında hesaplanır. Sicil bazında kullanım limiti, bir dayanak varlık
üzerine çıkartılmış tüm opsiyon sözleşmeleri için, bir sicile ait açık pozisyonlarda bir işlem
gününde kullanıma konu olabilecek azami pozisyon sayısıdır. Kullanım limiti her dayanak
varlık için MKK tarafından açıklanan fiili dolaşımdaki pay sayısının %5’i olarak hesaplanır.
Gün içerisinde girişi yapılarak kullanılmak istenen pozisyon büyüklüğünün, gün içinde
yapılan ters işlemler nedeniyle gün sonu toplam pozisyon büyüklüğünün üzerinde kalması
durumunda, Takasbank kısmi kullanım gerçekleşmesine izin verir.
Müşterek (ortak) hesapların kullanım limitleri, hesabın bağlı olduğu ortak sayısına
bölünmeden hesaplanır.
Kullanım talimatları gün sonunda gerçekleştirileceği için, kullanım limitini kısmen de olsa
aşan talimatlar iptal edilir. Kullanım talimatında yer alan ve kullanım limitine ilişkin
sınırlamayı aşmayan talimatlar eşleşmeye konu edilir. Geri kalan talimatlar kullanıma konu
olmaz.
129
14 RAPORLAR, BÜLTENLER VE VERİ YAYINI
14.1 RAPORLAR VE BÜLTENLER
Borsa İstanbul tarafından üyelere günlük olarak emirler ve işlem defteri raporları,
özsermaye halleri dosyası, sözleşme değişiklik dosyası, mevcut sözleşmeler dosyası, gün
sonu pozisyon dosyası, üye bazında işlem hacimleri (vadeli işlem ve opsiyon ayrı) dosyaları
ile günlük bültenler elektronik ortamda sağlanır. Borsa tarafından ilan edilen vade sonu
uzlaşma fiyatlarını içeren vade sonu uzlaşma fiyatları dosyası ise vade sonu tarihinde
üyelere ayrıca gönderilmektedir.
14.1.1 Tüm Emirler Raporu
Günlük bazda bir üyenin Piyasa’ya iletmiş olduğu tüm emirlere ilişkin bilgiler söz konusu
raporda yer alır.
Tablo 36: Tüm Emirler Raporunda Yer Alacak Bilgiler
Sütun Başlıkları
Üye Kodu
Girilen Miktar
Referans
Emir No
Kalan Miktar
Emir Takip
Sözleşme Kodu
Gizli Miktar
Temsilci Kodu
Pazar Kodu
Hesap No
Strateji Kodu
Alış/Satış
Emir Yöntemi
Aktivasyon Fiyatı
Emir Durumu
Pozisyon Kapatma
Operatör Kodu
Fiyat
Vade
Açıklama
Miktar
Saat
Seans
14.1.2 İşlem Defteri Raporu
Borsa İstanbul tarafından sağlanacak olan ve günlük bazda üyelerin Piyasada yaptığı tüm
işlemlerin yer alacağı işlem defteri raporunun içeriğinde başlıca aşağıdaki bilgiler yer alır:
Tablo 37: İşlem Defterinde Yer Alacak Bilgiler
Sütun Başlıkları
Saklama Hesap Numarası
Pazar Kodu
İşlem Hacmi
Saklamacı Üye Kodu
Alış/Satış
İşlem Miktarı
Üye Kodu (İşlem Yapan Üye)
İşlem Tipi
Prim Hacmi
Hesap No
İşlem Numarası
İşlem Tarihi
Seans
Emir Giriş Tarihi
İşlem Saati
Temsilci Kodu
Kısa Emir Numarası
Referans
Karşı Üye
Fiyat
130
Sözleşme Kodu
Miktar
14.1.3 Özsermaye Halleri Dosyası
Gün sonunda gönderilecek özsermaye halleri dosyası ile dayanak varlığın fiyat ve miktarını
etkileyecek bedelli/bedelsiz sermaye artırımı ve benzeri durumlarda (özsermaye halleri)
ilgili (açık pozisyon taşıyan standart sözleşmelerde) sözleşmelerde gerçekleşecek
değişiklikler üyelere bildirilir. Dosyada aşağıdaki bilgiler yer alır:
Tablo 38: Özsermaye Halleri Dosyası’nda Yer Alacak Bilgiler
Sütun Başlıkları
Tarih
Önceki Sözleşme
Yeni Sözleşme Uzlaşma Fiyatı
Dayanak Varlık
Önceki Sözleşme Uzlaşma Fiyatı
Düzeltme Katsayısı
Sözleşme Tipi
Yeni Sözleşme
14.1.4 Sözleşme Değişiklik Dosyası
Üyelere gün sonunda gönderilen sözleşme değişiklik dosyasında, yeni işleme açılan,
özsermaye hali nedeni ile işleme kapatılan ve vade sonu nedeniyle itfa olan sözleşme
bilgileri yer almaktadır. Dosyada aşağıdaki bilgiler yer alır:
Tablo 39: Sözleşme Değişiklik Dosyası’nda Yer Alacak Bilgiler
Sütun Başlıkları
Tarih
Opsiyon Türü
Fiyat Ondalık Hanesi
Dayanak Varlık
Kullanım Fiyatı
Sözleşme Türü
Sözleşme Tipi
Sözleşme Grubu
Kullanım Fiyatı Ondalık Hanesi
Sözleşme Kodu
Sözleşme Grup No
Uzlaşma Tipi
Opsiyon Tipi
Sözleşme Büyüklüğü
Para Birimi
Vade Tarihi
Durum
14.1.5 Mevcut Sözleşmeler Dosyası
Gün sonunda üyelere gönderilen mevcut sözleşme bilgilerini içeren dosyadır. Dosyada
aşağıdaki bilgiler yer alır:
Tablo 40: Mevcut Sözleşmeler Dosyası’nda Yer Alacak Bilgiler
Sütun Başlıkları
Sözleşme Kodu
Sözleşme Grubu
Uzlaşma Tipi
Pazar Kodu
Sözleşme Grup No
Para Birimi
Dayanak Varlık
Sözleşme Büyüklüğü
Maksimum Pasif Emir Miktarı (Ana Pazar)
Sözleşme Tipi
Durum
Maksimum Emir Giriş Miktarı (Ana Pazar)
Opsiyon Tipi
Fiyat Ondalık Hanesi
Özel Emir Ve Özel Emir İlan Pazarları Minimum
Miktarı
131
Vade Tarihi
Sözleşme Türü
Özel Emir Ve Özel Emir İlan Pazarları Maksimum
Miktarı
Opsiyon Türü
Kullanım Fiyatı Ondalık Hanesi
Son Uzlaşma Fiyatı
Kullanım Fiyatı
14.1.6 Günsonu Pozisyon Dosyası
Üyelere gün sonunda gönderilen gün sonu pozisyon dosyasında, opsiyon ve vadeli işlem
sözleşmelerinin (işlem gerçekleşen, açık pozisyon olan veya pozisyon kullanımı olan) gün
sonu açık pozisyonu ve opsiyon kullanım bilgileri yer almaktadır. Dosyada aşağıdaki
bilgiler yer alır:
Tablo 41: Günsonu Pozisyon Dosyası’nda Yer Alacak Bilgiler
Sütun Başlıkları
Sözleşme Kodu
Kullanılan Opsiyon
Tarih
Günsonu Açık Pozisyon
14.1.7 Üye Bazında İşlem Hacimleri (Vadeli İşlem) Dosyası
Gün sonunda üyelere gönderilen, vadeli işlem pazarlarında üyelerin gerçekleştirdiği işlem
hacmi bilgileri ile üyelerin işlem hacmindeki oranlarını içeren dosyadır. Dosyada aşağıdaki
bilgiler yer alır:
Tablo 42: Üye Bazında İşlem Hacimleri (Vadeli İşlem) Dosyası’nda Yer Alacak Bilgiler
Sütun Başlıkları
Üye Kodu
İşlem Hacmi
Üye Unvanı
İşlem Hacmi Oranı
14.1.8 Üye Bazında İşlem Hacimleri (Opsiyon) Dosyası
Gün sonunda üyelere gönderilen, opsiyon pazarlarında üyelerin gerçekleştirdiği işlem
hacmi, prim hacmi bilgileri ile üyelerin işlem hacmindeki, prim hacmindeki oranlarını
içeren dosyadır. Dosyada aşağıdaki bilgiler yer alır:
Tablo 43: Üye Bazında İşlem Hacimleri (Opsiyon) Dosyası’nda Yer Alacak Bilgiler
Sütun Başlıkları
Üye Kodu
İşlem Hacmi
Prim Hacmi
Üye Unvanı
İşlem Hacmi Oranı
Prim Hacmi Oranı
14.1.9 Vade Sonu Uzlaşma Fiyatları Dosyası
Üyelere vade sonlarında gönderilen bu dosyada vadesi dolan sözleşmelerin uzlaşma fiyatları
yayınlanmaktadır. Dosyada aşağıdaki bilgiler yer alır:
132
Tablo 44: Vade Sonu Uzlaşma Fiyatları Dosyası’nda Yer Alacak Bilgiler
Sütun Başlıkları
Tarih
Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı
Sözleşme Kodu
14.1.10 Takas Merkezi Tarafından Sağlanacak Raporlar
Üyelerin Takas Merkezi ekranlarından ulaşılabilecekleri raporlar aşağıda verilmektedir:
Tablo 45: Takas Merkezi Tarafından Sağlanacak Raporlar
Rapor Adı
Temerrüt Tahakkuk Raporu
Mcall Teminatı Yatırma Raporu
Temerrüt Faiz Detay Raporu
Takas Üyesi Teminat İzleme Raporu
Temerrüt Takip Raporu
Teminat Kodu Piyasa Değeri İzleme Raporu
Bloke İşlemleri Raporu
İşlem Hareket Raporu
Opsiyon Kullanımına Konu Eşleşen Hsp. Raporu
Global Hesap İşlem Detay Raporu
Fiziki Teslimat Raporu
Geçerli Geçersiz Teminat Raporu
Fiziki Teslimat İşlemleri Borç Alacak Raporu
Kontrat İzleme Raporu
Fiziki Teslimat İşlemleri Hareket Raporu
İtfa/Kupon Bakiye Raporu
Fiziki Teslimat Temerrüt İşl. Temerrüt İzleme Rap.
İşlem Bilgileri Raporu
Fiziki Teslimat Temerrüt İşlemleri Tahakkuk Rap.
Hesap Risk Durum Log Raporu
Hesap İlişkilendirme Talimat Raporu
Kontrat Fark Ödeme Bilgileri Raporu
Global Alt Hesap Raporu
Nema Talimat Raporu
Toplam Teminat Raporu
Brüt Nema Raporu
Yatırma Çekme Durum Raporu
Garanti Fonu İçerik Durum Raporu
Netleştirme Durum Raporu
Garanti Fonu İşlem Hareket Raporu
Hesap Raporu
Garanti Fonu Geçerli Geçersiz Teminat Raporu
Global Hesap Fark Raporu
Garanti Fonu İtfa/Kupon Bakiye Raporu
14.2 VERİ YAYINI
İşlem sisteminde yer alan emirler, fiyat baz ve emir baz gibi derinlik bilgilerini de içeren
sorgu ekranlarından takip edilebilir.
Ayrıca, her bir sözleşme için işlem sisteminde beklemekte olan emirlere ilişkin fiyat ve
derinlik bilgileri veri yayın firmaları aracılığıyla gerçek zamanlı ya da gecikmeli olarak
yayımlanabilir. Fiyat ve derinlik bilgilerinin yayınına ilişkin esaslar Borsa Genel Müdürlüğü
tarafından belirlenir.
133
14.2.1 Piyasa Bilgisi
Piyasada işlem gören vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri ile diğer türev araçlarının en iyi
alış, en iyi satış, son işlem fiyatı, açık pozisyon sayısı ve değişimi gibi bilgileri içermektedir.
Ayrıca, piyasa yapıcı kotasyon bilgileri de bu bilgiler arasında yer almaktadır.
Tablo 46: Yayınlanacak Piyasa Bilgileri
Piyasa Bilgileri
Piyasa Kodu
Önceki uzlaşma fiyatı
Enstrüman Kodu
Uzlaşma fiyatı
Pazar Kodu
Seansın ağırlıklı ortalama fiyatı
Sözleşme Kodu
Günün ağırlıklı ortalama fiyatı
Seansın Adı
Açılış seansı uzlaşma fiyatı
En iyi alış fiyatı
Seansın toplam işlem miktarı (Adet)
En iyi alış fiyatındaki toplam miktar
Seansın toplam işlem hacmi (TL)
En iyi satış fiyatı
Seansın toplam opsiyon prim değeri (TL)
En iyi satış fiyatındaki toplam miktar
Seanstaki toplam işlem sayısı
Son işlem fiyatı
Günün toplam işlem miktarı (Adet)
Piyasa yapıcı en iyi alış fiyatı
Günün toplam işlem hacmi (TL)
Piyasa yapıcı en iyi satış fiyatı
Günün toplam opsiyon prim değeri (TL)
Seansın en düşük işlem fiyatı
Toplam işlem sayısı
Günün en düşük işlem fiyatı
Açık pozisyon sayısı
Seansın en yüksek işlem fiyatı
Açık pozisyon sayısı değişimi
Günün en yüksek işlem fiyatı
Sözleşme Durumu
İlk işlem (açılış) fiyatı
14.2.2 Derinlik Bilgisi
Sözleşmelerdeki fiyat bazında derinlik bilgisini göstermekte olup, bekleyen en iyi ilk 10 alış
ve satış fiyat kademesindeki fiyat, miktar ve emir sayısı bilgilerinden oluşmaktadır.
14.2.3 Gerçekleşen İşlemler Bilgisi
İşlem numarası, işlem türü, işlem fiyatı, işlem miktarı gibi gerçekleşen işlem bilgilerini
içermektedir.
14.2.4 İşleme Açılan/Kapatılan Sözleşme Bilgileri
Vadesi gelen, işleme kapatılan sözleşmeler ile yeni işleme açılan vadeli işlem ve opsiyon
sözleşmelerine ait aşağıdaki tabloda verilen detay bilgileri içermektedir.
134
Tablo 47: Yayınlanacak İşleme Açılan/Kapatılan Sözleşme Bilgileri
Sözleşme Bilgileri
Piyasa Kodu
Sözleşme Grup Numarası (S,N)
Sözleşme Kodu
Sözleşme Grup Sıra Numarası (0-9)
Enstrüman Kodu
İlk İşleme Açılma Tarihi
Dayanak Varlık
Sözleşme Çarpanı
Opsiyonun Tipi
Uzlaşma Tipi
Vade Tarihi
Önceki Sözleşme Kodu
Opsiyonun Türü
Aksiyon Tipi
Kullanım Fiyatı
135
15 GÜNLÜK İŞ AKIŞI
15.1 SEANS ÖNCESİ İŞLEMLER
08:30-09:10 arasında, seans açılışı öncesi süreç aşağıdaki gibidir:

Sistem açılır.

Dayanak varlık aralık fiyatına (son n dakikadaki spot fiyat ağırlıklı ortalama fiyatı)
ve minimum kullanım fiyatı sayısına göre işleme açılacak sözleşmeler aktive edilir.

Risk durumu değişen saklama hesaplarının risk durumları, Takasbank tarafından
gönderilen mesajlarla Borsa İstanbul VİOP sisteminde de güncellenir.

Üyeler tarafından sorgulamalar yapılabilir ve toplu emir dosyaları hazırlanabilir.

Veri yayın şirketleri günbaşı verilerini yayınlamaya başlarlar.

Takasbank tarafından kar ve nema dağıtımı ile nakit dışı teminatların
değerlemeleriyle teminatlar hesap bazında güncellenir.

Takasbank tarafından gün içi nakit ve nakit dışı teminat yatırma/çekme işlemleri
açılır.
15.2 SEANS İŞLEMLERİ
09:10 – 17:40 arasında pay vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri için, 09:10-17:45 arasında
ise pay vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri haricindeki sözleşmeler için yapılacak normal
seans sürecine ilişkin iş akışı aşağıdaki gibidir:

Seans başlar.

Takasbank, opsiyon kullanım taleplerini kabul etmeye başlar.

Seans süresince açılış, fiyat sabitleme ve kapanış seansları da mevcut kurallar
çerçevesinde kullanılabilir.

12:30-13:55 saatleri arasında döviz, altın ve elektrik sözleşmeleri dışındaki
sözleşmelerde işlemlere ara verilir.

Pay Piyasası ve Borçlanma Araçları Piyasasından dayanak varlıklara ait veriler (son,
alış, satış, seans ortalama ve önceki aralık ağırlıklı ortalama fiyatı) belirli aralıklarla
alınır.

Dayanak varlıkların spot piyasa işlemleri durdurulduğunda veya vadeli işlem
sözleşmeleri için otomatik durdurma (circuit breaker) çalıştığında, ilgili vadeli işlem
ve opsiyon sözleşmelerinin işlemleri de otomatik olarak durdurulur.

Gerçekleşen işlemler gerçek zamanlı olarak Takasbank tarafından çekilir. Her iki
kurum da işlemlerden pozisyon üreterek pozisyonları takip eder.
136

Takasbank tarafından, Borsa İstanbul’dan alınan işlem bilgileri sonrasında ilgili
saklama hesaplarının SPAN yükümlülükleri hesaplanır. Bir hesap için henüz SPAN
çalıştırılmamışken, o hesaba ilişkin başka işlemler Takasbanka gelirse, zaman
kazanma ve performans açısından bu işlemlerin sonucunda oluşan pozisyonlar hep
birlikte SPAN’e gönderilir. Hesapların SPAN yükümlülükleri ve fiziki teslimat
teminat tutarı kullanılarak hesaplanan bulunması gereken teminat, hesabın mevcut
teminatları ile karşılaştırılır. Hesabın risk durumu (farklı risk seviyeleri
belirlenebilir) değiştiğinde Borsaya bildirilir.

Piyasa sisteminde saklama hesabının risk durumu güncellenir ve riskli hale gelen
saklama hesaplarına bağlı işlem hesaplarının sistemde bekleyen açık emirleri iptal
edilir.

Riskli saklama hesaplarına bağlı işlem hesaplarından emir verilmesi durumunda,
emir farklı bir durum kodu ile sisteme alınır ve eşleşmeye gönderilmez; emir risk
azaltıcı olup olmadığının kontrolü için Takasbank’a gönderilir. Riski artırmayan
emirler Takasbank’tan gelen onay doğrultusunda işlem sistemine kabul edilir, aksi
takdirde reddedilir. Kabul edilirse, durum kodu düzeltilip -onaylanmış emir gibieşleşmeye gönderilir.

Saklama hesabının riskli durumdan çıktığının Takasbank tarafından bildirilmesi
üzerine saklama hesabının risk durumu Borsa tarafında da güncellenir.

Gün içinde, Borsa tarafından belirlenecek aralıklarla, işlem gören sözleşmeler için
geçici uzlaşma fiyatları hesaplanır ve Takasbank tarafına bu bilgiler aktarılır.

Seans kapanır.
15.3 SEANS SONRASI İŞLEMLER
17:45 itibariyle tüm pazarların normal seanslarının tamamlanmasını takiben iş akışı
aşağıdaki gibidir:

İşlem gören sözleşmeler için hesaplanabiliyorsa (geçici vs.) günlük uzlaşma fiyatı
hesaplanır.

Borsa tarafında işlemlerin tamamlandığına dair bir mesaj oluşturulur ve bu mesaj
sonrasında Borsada oluşan uzlaşma fiyatları Takasbank tarafından çekilir.

Uzlaşma fiyatı hesaplanamayan (yeterli işlem gerçekleşmeyen) sözleşmeler için
Takasbank teorik uzlaşma fiyatı hesaplar. Takasbank, seans sonu uzlaşma fiyatlarını
değiştirmek istediği sözleşmelere ilişkin yeni fiyat bilgisini ilan edilmek üzere
Borsaya bildirir (Takasbank, Borsa tarafından işlem gören sözleşmeler için
hesaplanan geçici seans sonu uzlaşma fiyatlarını belirlenecek kurallar çerçevesinde
değiştirebilir). Takasbank’ın uzlaşma fiyatı bildirmediği sözleşmeler için sistemde
137
hesaplanacak olan uzlaşma fiyatları kullanılır. Bu fiyatlar Borsa tarafından işlem
sisteminde ve günlük bültenlerde yayınlanır.

Devreye alındığında kapanış fiyatından (KAP) emirler nihai uzlaşma fiyatları
üzerinden eşleşir.

Kapanış işlemleri de daha önceki işlemler gibi Takasbank tarafından alınır, ilgili
hesapların risk durumu hesaplanır ve durumu değişen hesaplar Borsaya bildirilir.

Belirli bir saatte durdurulan opsiyon erken kullanım taleplerinin kullanım limitleri
dahilinde olup olmadığı Takasbank tarafından kontrol edilir. Belirlenecek limitten
daha fazla kullanım talebi geldiğinde, hangi kullanım taleplerinin işleme konulacağı
Takasbank tarafından belirlenecek yöntemle tespit edilir ve her bir uzun pozisyon
için kısa opsiyon sahipleri arasından, uygun bir seçim yöntemi ile karşı taraf
belirlenir.

Kullanım işlemleri nedeniyle ilgili hesapların pozisyonları Borsa tarafında da
güncellenir.

Özsermaye halleri kaydı var ise;
i) Sözleşmelerde fiyat ve/veya sözleşme büyüklüğüne ilişkin uyarlamalar
yapılır.
ii) Pozisyon olan sözleşmeler için yeni N tipi sözleşmeler yaratılır ve mevcut
pozisyonlar bu sözleşmelere aktarılır.
iii) Eski standart sözleşmeler itfa edilir, açık olan emirler iptal edilir.

Vadesi gelen sözleşmeler itfa edilir.

Yeni vadeler ve kullanım fiyatları için sözleşmeler yaratılır.

Pozisyon ve emir taşımayan N tipi sözleşmeler işleme kapatılır.

Pozisyon ve emir taşımayan maksimum kullanım fiyatı dışında kalan S tipi opsiyon
sözleşmeleri durdurulur.

İtfa olan ve yeni oluşturulan sözleşmeler Takasbank’a gönderilir.

Özsermaye haline ilişkin bilgiler (dayanak varlık ve sözleşme tipi bazında eski
sözleşme, yeni sözleşme, eski uzlaşma fiyatı, yeni uzlaşma fiyatı, uyarlama katsayısı
ve varsa, fark ödemesi tutarı) ilan edilir.

Takasbank tarafından kar/zararlar hesaplanır ve zararlar netleştirilir.

Takasbank tarafından günsonu uzlaşma fiyatları ile yeni SPAN parametre dosyası
oluşturulur. Tüm hesaplar için teminat yükümlülüğü hesaplanarak teminat
tamamlama çağrısı yapılması gereken hesaplar tespit edilir ve ilgili üyelere gerekli
bildirimler yapılır.

Takasbank tarafından piyasa ve sicil bazındaki pozisyonların limitler dahilinde olup
olmadığı gün sonunda kontrol edilir. Piyasa veya sicil bazında pozisyon limitlerinin
aşılması durumunda Borsaya ve ilgili üyelere bildirimde bulunulur.
138

Takasbank gün içinde açılan hesapları ve hesap güncellemelerini Borsa İstanbul’a
bildirir. (veri tabanına aktarır.)
BORSA İSTANBUL VADELİ İŞLEM VE OPSİYON PİYASASI İLE
İLGİLİ SORULARINIZ İÇİN AŞAĞIDAKİ İLETİŞİM BİLGİLERİNİ
KULLANABİLİRSİNİZ
E-POSTA :
viop@borsaistanbul.com
TELEFON :
212- 298 24 27
139