türkmenistan ekonomisinde mali yönetime kısa bir bakış

01.03.2016-07.03.2016 • No: 57
TÜRKMENİSTAN EKONOMİSİNDE MALİ YÖNETİME KISA BİR BAKIŞ
Türkmenistan, hidrokarbon kaynakları başta olmak üzere sahip olduğu yüksek miktarda doğal kaynak nedeniyle Orta
Asya ülkeleri arasında önemli ölçüde büyüyen bir ülke olarak karşımıza çıkmak-­
tadır. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından büyük doğal gaz kaynaklarına sahip Türkmenistan, uyguladığı yapısal reformlarla ekonomisini iyileştirmeyi başarmıştır. Ancak 2014 yılından sonra diğer Orta Asya ülkeleri gibi Türkmenistan da ekonomik performansını zora sokan üç şok ile karşı karşıya kalmıştır; (i) petrol ve
doğal gaz fiyatları hızla düşmüştür ve fiyatların, dönemsel artışlar göstermelerine rağmen düşük seviyelerini koruyacakları beklentisi hakimdir, (ii) Rusya ve Çin gibi
başlıca ticaret partnerleriyle olan ekonomik ilişkileri azalmaktadır ve (iii) milli paraları üzerindeki baskılar artmaktadır. Bu şartlar altında, Türkmenistan son yıllarda GSYİH artış hızının azalması, zayıf cari denge, finansal sektörde bozulma ve ciddi bir
devalüasyon problemi gibi sıkıntılarla karşı karşıya kalmıştır. Esasında Türkmenistan hükümeti, 2008 küresel krizinin ülke ekonomisi üzerindeki
olumsuz etkilerini görmüş ve bu etkileri
azaltmak için de söz konusu yıldan bu yana çeşitli mali tedbirler almıştır. İstikrar Fonu (Stabilisation Fund-SF) oluşturulması, Türkmenistan Devlet Kalkınma Bankası’na (State Development Bank of TurkmenistanSDBT) ve SF’ye mali ve parasal kurumların fonksiyonlarının yüklenmesi, mali kural uygulamasına gidilmesi, Devlet Programla-­
rının uygulanması konusunda Maliye Bakanlığı’na ve SDBT’ye ortak sorumluluk verilmesi ve SF’den yapılacak kaynak kullanımının sınırlarının belirlenmesi için şeffaf kurallar oluşturulması bu tedbirlerin başında gelmektedir. Küresel kriz sonrasında Türkmenistan Hükümeti 2008 yılında yurt içi ekonominin desteklenmesi amacıyla bir mali destek paketinin uygulanması için SF’yi kurmuş-­
tur. 2011 yılında ise yurt içi bankalar aracı-­
lığıyla kamu kurumlarına kredi sağlanması, Cumhurbaşkanı tarafından onaylanan projelerin uygulanması ile yurt içi ve dışın-­
dan finansal varlık elde edilmesi amacıyla SDBT oluşturulmuştur. Türkmenistan Hükümeti ayrıca, yukarıda da ifade edildiği gibi SDBT’ye ve SF’ye mali ve parasal kurumların fonksiyonlarını yüklemiştir. Bu çerçevede, SDBT ekonomiye doğrudan ya da ticari bankalar aracılığıyla borç verebil-­
mektedir. Mali politikaların (kamu bütçe politikaları) ve para politikalarının (faiz politikası, kredi kolaylığı sağlanması, etc.) uygulanmasından Hükümet ile birlikte SF ve SDBT de sorumludur.
SF kaynaklarının SDBT tarafından kulla-­
nımasına ilişkin yıllık sınır, Cumhurbaşka-­
nı’nın onayıyla belirlenmektedir. Daha önce ifade edildiği gibi, Devlet Programla-­
rı’nın uygulanması konusunda Maliye Bakanlığı ve SDBT ortak sorumluluğa sahiptir. Örneğin, Maliye Bakanlığı kamu bütçesi aracılığıyla Kırsal Kalkınma Pla-­
nı’nın (sosyal projelerle ilgili çalışmalar dahil) uygulanmasından sorumlu iken;; SDBT altyapı, inşaat ve ekonomik kalkın-­
ma gibi diğer kamu programlarının uygu-­
lanmasından sorumludur. Ayrıca, kamu bütçesinin Parlamento’nun onayına tabi olmasına karşılık SF’den yapılan tahsislerin bu onayı gerektirmediği belirtilmelidir. Türkmenistan Hükümeti kamu bütçesinin
her mali yıl sonunda fazla vermesini sağla-­
yabilmek amacıyla 2008 yılında SF için basit bir mali kural uygulaması getirmiş, SF’den yapılacak kaynak kullanımının sınırlarının belirlenmesi için şeffaf kurallar oluşturmuştur. Bu çerçevede Hükümet, kaynakların kamu faydası yüksek program-­
lar için kullanılmasına yönelik uzun vadeli bir stratejiyi kabul etmiştir. Diğer yandan, kamu harcama politikasının amaçları ve uygulamaları arasında tutarlılığın ve uyu-­
mun gerçekleştirilebilmesi için Hükümet, SDBT ve SF arasındaki koordinasyonu
iyileştirmeye yönelik politikalar uygula-­
maktadır.
Yukarıda bahsedilen ekonomik şoklara bağlı olarak Türkmenistan’da GSYİH artışı 2014 yılında %10.3 iken 2015 yılında %7’ye düşmüştür ve 2016 yılında %6’ya düşmesi beklenmektedir. GSYİH’daki bu düşüş, büyük ölçüde azalan doğal gaz ve petrol üretiminden ve azalan bütçe yatırım-­
larından kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte 2014-2015 döneminde, kamu mali
dengesinin nispeten güçlü olduğu söylene-­
bilir.
Hükümet,
2012-2016
SosyoEkonomik Kalkınma Programı çerçevesinde genişletici maliye politikaları uygula-­
maya devam etmiştir. 2014 yılında kamu harcamaları yaklaşık %12 ve kamu gelirleri %8 civarında arttırılmıştır. Kamu gelirleri-­
nin hemen hemen tamamını oluşturan vergi gelirlerinin büyük bir kısmı hidrokarbon
gelirlerinden oluşmaktadır. Hidrokarbon sektörü GSYİH’nın yaklaşık %35’ine denk gelmektedir ve bu sektörden elde edilen
gelirler kamu gelirlerinin yaklaşık %80’ini oluşturmaktadır. Yukarıda bahsedilen şoklar karşısında Türkmenistan Hükümeti bütçe uygulamasında etkinliğin iyileştirilmesi için çeşitli politikalar uygulamaktadır. Nitekim SF, SDBT ile koordineli bir şekilde bütçe dışı fonları kamu bütçesi içinde toplama yoluy-­
la bütçenin kapsama alanını iyileştirmekte ve bütçe sürecini düzenlemektedir. 20132014 yılları arasında yüksek sosyal harca-­
malar nedeniyle bütçe fazlasının GSYİH içindeki payı 2013 yılında %6.2’den 2014 yılında %1.5’e düşmüştür. 2015 yılında ise düşük hidrokarbon gelirlerine ve azalan yatırım harcamalarına bağlı olarak yaklaşık %1 civarında gerçekleşmiştir. Ancak, doğal gaz ihracatındaki artış beklentisine bağlı olarak bütçe dengesinin iyileşmesi öngö-­
rülmektedir. Her ne kadar Türkmenistan
Hükümeti 2012-2016 döneminde genişleti-­
ci maliye politikası uygulasa da 2015 bütçesinde kamu harcamaları nispeten kısılmıştır. Bu durum kamu yatırımları artış hızında bir yavaşlamaya yol açmakla birlikte enflasyon oranını istikrarlı bir seviyede tutmaya yardımcı olmuştur (2014 yılında %4.2 ve 2015 yılında %3). Bu çerçevede SDBT, kamu yatırım projeleri arasında daha iyi seçimi yapma ve bu projeleri denetleme yoluyla kamu yatırım-­
larını iyileştirmekte ve daha verimli proje-­
lere öncelik vermektedir. SDBT ayrıca, enerji sektöründeki maliyetleri azaltmak
için belirli enerji projelerine verilen teşvik-­
leri düzenleme amacıyla bir iyileştirme programı uygulamaktadır. Sonuç olarak, Türkmenistan Hükümeti
kurumsal bir çerçeveye dayandırma yoluyla sağlam maliye politikaları uygulamaya gayret göstermektedir. Bu çerçevede yeni
bütçe kodu uygulaması, mali yönetim ve mali şeffaflık uygulamaları açısından önemli bir dönüm noktası olarak değerlen-­
dirilebilir. Hükümet bu sistem yoluyla,
bütçe faaliyetlerinin birleştirilmesi konusu-­
na odaklanabilir, SF ve SDBT arasındaki koordinasyonu arttırabilir ve maliye politi-­
kalarının uygulanmasında şeffaflığın arttı-­
rılmasını sağlayabilir. Diğer bir ifadeyle kamu harcamalarının konsolidasyonu ve kalitesinin arttırılması maliye politikası uygulamalarının güçlendirilmesine yardım-­
cı olabilir. Bunun ötesinde, Türkmenistan ekonomisinde nispeten yüksek bir GSYİH seviyesine ulaşılması için kamu mali den-­
gesinde istikrarın sağlanması bir gereklilik olarak görülmektedir. Bunun sağlanabilme-­
si için ise daha iyi bir makroekonomik
performansa ulaşmayı sağlayacak güçlü maliye politikalarının uygulanması büyük
önem arz etmektedir.
Yazar Hayal Ayca Simsek,
Avrasya Araştırma Enstitüsü, Kazakistan
Politika, Dış İlişkiler ve Güvenlik
Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, 150 işadamından oluşan Dış Ekonomik İlişkiler Kuru-­
lu üyeleriyle birlikte Fildişi Sahili,
Gana, Nijerya ve Yeni Gine’nin dahil olduğu Batı Afrika ülkelerine bir ziyaret gerçekleştirmiştir. Ziyaretin amacı, Afrika ülkeleriyle stratejik iş-­
birliğinin arttırılması ve Batı Afrika Ülkeleri Ekonomik Topluluğu’na (ECOWAS) üye ülkelerle ilişkilerin
geliştirilmesi olarak belirlenmiştir.
Komşusu Afganistan’da yüksek tansiyon devam ederken Türkmenistan
Cumhurbaşkanı Gurbangulı Berdimuhamedov, Güvenlik Servisi Baş-­
kanı Guiçgelgi Hojaberdiyev ve Devlet Sınır Servisi Başkanı Murat İslamov gibi güvenlikten sorumlu
bazı üst düzey yetkililerin görev yerlerini değiştirmiştir.
Tacikistan Parlamentosu, Cumhurbaşkanı Emomali Rahman’a süresiz olarak cumhurbaşkanı seçilme hakkı tanıyan Anayasa değişikliğini onay-­
lamıştır. Değişiklik ayrıca, cumhurbaşkanlığı adaylığında yaş sınırının 35’ten 30’a düşürülmesini içermek-­
tedir.
ABD Başkanı Barak Obama, Ukrayna’da yaşananlar nedeniyle Rusya’ya yönelik yaptırımların bir yıl daha uzatılmasına karar vermiştir. 13660 Sayılı Kararname ile kamuoyuna du-­
yurulan yaptırımlar, bazı Rus vatan-­
daşlarını, işadamlarını ve firmaları ilgilendirmektedir.
Pakistan Kara Kuvvetleri Komutanı General Raheel Şerif, Tacikistan’a yaptığı resmi ziyarette Tacikistan Cumhurbaşkanı Emomali Rahman ile güvenlik alanında iki ülke arasın-­
da işbirliği üzerinde görüşmüştür. Görüşmede, terör karşıtı güçlerin ka-­
pasitesinin geliştirilmesi konusunda Pakistan’ın Tacikistan’a destek ver-­
me imkanları ele alınmıştır.
Kırgızistan Devlet Sınır Servisi Başkan Yardımcısı Abdikerim Alimbayev, ülkenin sınır bölgesindeki güvenlik sisteminde bir reform başla-­
tıldığını açıklamıştır. Bu reform, sı-­
nır kontrol birimlerinin konsolidas-­
yonunu, teknik yapı ve materyallerin
iyileştirilmesini ve sınır koruma gö-­
revlilerinin profesyonel eğitiminin geliştirilmesini içermektedir.
Ekonomi, Finans ve Enerji
BP Azerbaycan tarafından hazırlanan rapora göre 2015 yılında Azeri - Şi-­
rag - Güneşli’nin (ACG) işlem mali-­
yetleri ve sermaye maliyeti sırasıyla yaklaşık 760 milyon dolar ve 1.9
milyar dolar olmuştur. ACG plat-­
formlarında toplam üretim ortalama olarak günlük 634,000 varil ve 231
milyon varil olarak gerçekleşmiştir
ve bu miktar toplam olarak 31.3 milyon tondur.
Özbek Milli Şirketi Uzbekneftegaz,
Güney Özbekistan’ın Kaşkadarya bölgesinde bulunan Şarkiu Berdah petrol ve doğal gaz alanında 293.94 milyon dolar değerinde bir takviye kompresör istasyonunun inşasına başlamıştır.
Tacikistan Enerji ve Su Kaynakları Bakanı Usmonali Usmonzoda, Rusya
ile Tacikistan arasında 2016 yılında Rusya’dan 830,000 ton petrol ürünü-­
nün ihracat vergisine tabi olmadan
sağlanmasına ilişkin bir anlaşma ya-­
pıldığını duyurmuştur. Bu anlaşma çerçevesinde, Tacikistan bu yıl Rus-­
ya’dan 260,000 ton petrol, 310,000
ton benzin ve diğer petrol ürünleri it-­
hal etmeyi planlamaktadır.
Rus devlet doğal gaz şirketi Gazprom, Çin Bankası’ndan sağlanan 2
milyar Avro tutarındaki kredi limiti-­
nin 5 yıl daha uzatılmasına ilişkin olarak Banka ile anlaşmaya varıldı-­
ğını duyurmuştur.
Avrasya Kalkınma Bankası (EDB) Yönetim Kurulu Başkanı Dimitri
Pankin ve Asya Kalkınma Bankası (ADB) Başkanı Takehiko Nakao ara-­
sındaki toplantıda taraflar, "ortak finansman anlaşması" imzalamışlardır. Bu anlaşmaya göre bankalar,
Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan
ve Tacikistan’daki projeleri finanse
edeceklerdir. EDB ve ADB 2021 yı-­
lına kadar sırasıyla 1 milyar dolar ve
2 milyar dolar finansman sağlaya-­
caklardır.
Uluslararası Toplum Yardım Vakfı (FINCA) Azerbaycan, özel sektör
faaliyetlerinin bir parçası olarak ADB ile bir teknik yardım anlaşması imzalandığını duyurmuştur. Bu an-­
laşmaya göre ADB, FINCA Azerbaycan’ın kurumsal kalkınma ve ka-­
pasite arttırma faaliyetlerinin gelişti-­
rilmesini desteklemek amacıyla 400,000 dolar değerinde teknik yar-­
dım sağlayacaktır.
Rus-Kırgız Kalkınma Fonu Yönetim Kurulu Başkanı Nursulu Ahmetova,
Fon’un kayıtlı sermayesinin 350
milyon dolar olduğunu ve bu miktarın 265 milyon dolarının Rus banka-­
larında geçici serbest fon şeklinde
yer aldığını açıklamıştır. Faaliyete geçtiği ilk 7 ay içinde Fon, 43 milyon dolar değerinde projelere fi-
nansman sağlamıştır ve 2016 yılında 160 milyon dolar daha finansman
sağlamayı planlamaktadır.
Kırgızistan Merkez Bankası Başkanı Tolkunbek Abdugulov, Kırgızistan'a giren işçi gelirlerinin 2015 yılında 500 milyon dolar azalarak 1,344
milyar dolar olarak gerçekleştiğini ve
bunun, 2014 yılındaki miktardan yaklaşık ¼ daha az olduğunu açık-­
lamıştır. Bununla birlikte, işçi gelir-­
leri ruble cinsinden %10.4 artmıştır.
Azerbaycan Mevduat Sigorta Fonu
Mütevelli Heyeti’nin olağan dışı ger-­
çekleşen toplantısında Azerbaycan Merkez Bankası ile yapılan anlaşma çerçevesinde, döviz cinsinden mevduatlar üzerindeki faiz oranının üst sınırının 1 Mart 2016 tarihinden iti-­
baren %12’den %3’e düşürülmesiyle ilgili karar alınmıştır. Kazakistan Milli Ekonomi Bakanlı-­
ğı’na bağlı İstatistik Komitesi’nden yapılan açıklamaya göre Ocak – Şu-­
bat 2016 döneminde tüketici fiyatları enflasyonu %2.5 olmuştur. 2016’nın ilk iki ayında gıda, gıda-dışı ürünler ve ücretli hizmetlerin fiyatları sıra-­
sıyla %2.7, %1.8 ve %2.8 artmıştır.
Toplum ve Kültür
Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, ülkenin tarihinde ilk
kez kutlanan Şükran Günü’nde tüm Kazakistan vatandaşlarının Şükran Günü’nü kutlamıştır.
Özbekistan Dış İşleri Bakanlığı’ndan yapılan açıklamaya göre doğal, tek-­
nolojik ve çevresel acil durumların önlenmesi ve bertaraf edilmesi konusunda işbirliği yapılmasıyla ilgili olarak Özbekistan ve Azerbaycan arasında bir hükümetlerarası anlaşma uygulamaya konmuştur.
Çevre Düzenlemeden Sorumlu Rus
Federal Servisi Rosprirodnadzor,
Kuzey Sakhalin’deki Ekhabi alanında faaliyet dışı bir petrol boru hattı-­
nın bakım çalışmaları sırasında 15
ton petrolün döküldüğünü açıklamıştır. Dökülen petrol alanının kontrol altına alındığı ve yayılma tehlike-­
si bulunmadığı belirtilmiştir.
Mars Gezegeni’ne insanlı uzay uçuşu deneyinin bir parçası olarak Ulusla-­
rarası Uzay İstasyonu’nda geçen 340 günün ardından, Rus kozmonot Mik-­
hail Kornienko ile Amerikalı astro-­
not Scott Kelly’i taşıyan Soyuz
TMA-18M uzay aracı Kazakistan’ın Zezkazgan bölgesine iniş yapmıştır. Hazırlayanlar Lidiya Parkhomchik, Hayal Ayca Simsek,
Saule Akhmetkaliyeva, Dinara Taldybayeva.
Meiramgul Issayeva