Sporda Ani Ölüm DERLEME - Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi

DERLEME
2007: 21 (3): 149 - 152
http://www.fusabil.org
Sporda Ani Ölüm
Özhan BAVLI
ERKAN KOZANOĞLU
Çukurova Üniversitesi
Beden Eğitimi ve Spor
Yüksek Okulu
Adana-TÜRKİYE
Sporda ani ölüm. sportif aktivite sırasında veya takip eden saat içinde herhangi bir travma
olmaksızın gerçekleşen ölümler için kullanılmaktadır. Genç-eğitimli atletlerde ani ve beklenmeyen
ölüm, özellikle altta yatan ve genelde önceden şüphe edilmeyen konjenital kardiyovasküler
hastalıklara bağlıdır. Bunlar içinde en önemlileri; hipertrofik kardiomiyopati, anormal sağ koroner
arter çıkışı ve aritmojenik sağ ventriküler kardiyomiyopatidir. Ailevi geçmiş, egzersiz sırasında ve
sonrasında göğüs ağrılarının olması, devamlı çarpıntılar kardiyovasküler rahatsızlığın anlamlı
belirtileridir. Egzersiz sırasında ve sonrasında ani ölümleri önlemek amacıyla; sporcunun ve 1.
derece yakınlarının hikayesinin iyi alınması, ekokardiografi, elektro kardiyografi ve bazı egzersiz
testleriyle kardiyovasküler rahatsızlıkların belirlenmesi ve gerekirse sporcunun müsabakadan men
edilmesi gereklidir. Bu çalışmada, sportif aktiviteye katılmadan önce tüm sporcuların tıbbi
kontrollerinin önemi üzerinde durmak, ani ölümlere yol açan faktörler ve bunları önleme stratejileri
hakkında temel bilgiler vermek amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Spor, ani ölüm.
Sudden Death in Sport
Sudden death in sports is the term given to nontraumatic deaths that occur during the exercise or
in the next few hours after the exercise. Sudden death in young and educated athletes is usually
the result of an underlying or nonsuspicious congenital and cardiovascular disease. Among these,
the most important ones are hypertrophic cardiomyopathy, abnormal right coroner artery, and
arhythmogenic right ventricular cardiomyopathy. Family history, pain during and after the exercise,
continuous palpitation are significant indications of cardiovascular disease. In order to prevent
sudden death during or after exercise, athlete’s and his/her immediate family’s history should be
carefully examined, any cardiovascular disease should be diagnosed by echocardiography,
electrocardiography and cardiopulmonary exercise testing, and if necessary the athlete should be
disqualified from the competitions. In this article, it is aimed to stress the importance of medical
examination of all athletes before participation to sport activity and to give basic informations about
sudden death risk factors and prevention strategies.
Key Words: Sport, sudden death.
Geliş Tarihi : 12.12.2006
Kabul Tarihi : 12.04.2007
Yazışma Adresi
Correspondence
Özhan BAVLI
Çukurova Üniversitesi
Beden Eğitimi ve Spor
Yüksek Okulu
Adana-TÜRKİYE
obavli@cu.edu.tr
Egzersizin bireyin yaşam kalitesini arttıran ve sağlıklı yaşam koşullarının başında
gelen bir yöntem olduğunun bilinmesine karşın, egzersiz sırasında meydana gelen ani
ölümler, özellikle deneyimli sporcularda ve genç atletlerde gözlenen vakalar, her zaman
insanlar tarafından şaşkınlıkla karşılanmıştır. Egzersizin fizyolojik ve psikolojik olumlu
etkilerinin bilindiği günümüzde, egzersizin ani ölümlere de yol açabilmesi, sporun
aslında belirli kurallar ve sınırlar içerisinde yapılması gerekliliğini ortaya koymaktadır.
Egzersiz sırasındaki ani ölümlere çok az da olsa rastlanabilmektedir. Amerika’da
yapılan bir araştırmada sporda ani ölümlerin görülme sıklığı 100.000 sporcuda 1, yine
İtalya’da yapılan benzer bir çalışmada ise bu oran 100.000 sporcuda 2,3 olarak
belirlenmiştir(1). Özellikle günümüzde halı saha futbol maçları sırasında ve profesyonel
sporcularda medyaya yansıyan ani ölüm haberleri ile bu konu tekrar gündeme gelmiştir.
Spor herkes için yararlı mıdır? ya da her spor yapan kişi egzersiz sırasında ani ölüme
yakalanma riski taşır mı ? gibi sorular ile sıklıkla karşılaşılmaktadır.
Sporda ani ölüm; sportif aktivite sırasında veya takip eden saat içinde herhangi bir
travma olmaksızın gerçekleşen ölümler olarak tanımlanmaktadır(1,2).
Egzersiz
sırasında herhangi bir travma olmadan, ani ölüm vakalarının %80’ninden fazlasının
sebebi doğuştan ve kalıtsal olan kalp damar sistemi bozukluklarıdır(3,4). Genç-eğitimli
atletlerde ani ve beklenmeyen ölüm, özellikle altta yatan ve genelde önceden şüphe
edilmeyen konjenital kardiyovasküler hastalıklara bağlıdır. Bunlar içinde en önemlileri,
hipertrofik kardiomiyopati, anormal sağ koroner arter çıkışı ve aritmojenik sağ ventriküler
kardiyomiyopatidir(5).
149
BAVLI Ö. ve KOZANOĞLU E.
Sporda Ani Ölüm
İrlanda’da 1987-1996 yılları arasında egzersiz
sırasında ani ölüm vakalarının incelenmesi sonucu, 35
yaş üstü bireylerin ölüm nedenlerinin temel sebebinin
koroner arter bozukluğu olduğu tespit edilmiştir(6). Başka
bir çalışmada ise 25 yaş altındaki atletlerde görülen ani
ölümün başlıca iki sebebinin; hipertrofik kardiyomiyopati
ve aritmojenik sağ ventriküler miyopati olduğu
saptanmıştır(7). Ayrıca 1980-2003 yılları arasında her
yaştan 2220 otopsi üzerinden yapılan çalışmalda;
hipertrofik kardiyomiyopati ve aritmojenik sağ ventriküler
kardiyomiyopatinin ani ölümlerin temel nedeni olduğu
tespit edilmiştir(3).
Sportif aktivite sırasında ani ölümlere çok ender
olmasına rağmen rastlanmaktadır. Egzersiz sırasında
meydana gelen ani ölümlerin, egzersizin tipine ve vücutta
oluşan fizyolojik değişimlere bağlı olduğu tespit
edilmiştir(8).İspanya’da yapılan bir araştırmaya göre
1995-2001 yılları arasında sportif aktivite sırasında,
yaşları 11-65 arasında olan 61 ani ölüm vakası tespit
edilmiştir. İncelemeler sonucunda sportif aktivite
sırasında oluşan ani ölümlerin başlıca sebebinin
kardiyovasküler bozukluklar olduğu tespit edilmiştir.
Ayrıca araştırmada ani ölüm vakalarının en fazla olduğu
spor branşlarının; bisiklet, futbol ve jimnastik olduğu
bulunmuştur(9).
Egzersizin yararlarının çok açık olmasına rağmen,
özellikle antrenmansız bireylerin, yüksek dirençli ve
alışılmadık egzersizlerde yavaşça ortaya çıkan ani ölüm
riskini taşıdığı saptanmıştır(10). Genç sporcularda
meydana gelen ani ölümlerin büyük çoğunluğunun
(%90’dan fazlası ) egzersiz sırasında veya egzersizden
hemen sonra olduğu belirlendiğinden, egzersizin kalp
dolaşım sorunu olan sporcularda kardiyak aritmiyi
tetiklediği tespit edilmiştir(7). Ayrıca yapılan egzersizin
tek başına ani ölümlere sebep olmadığını, ancak
mücadele sporlarının önceden tahmin edilemeyen
kalıtsal kardiyovasküler rahatsızlıkların ortaya çıkışını
tetikleyebildiği de belirlenmiştir(3,11). Bunun yanı sıra
yaş gurupları 62-63 arasında olan 49 antrenmanlı sporcu
ile 24 sedanter (kontrol gurubu) erkek bireyde yapılan
şiddetli egzersiz testleri sonucunda belirgin düzeyde
ventriküler aritmiyle karşılaşılmamıştır(11). Bununla
birlikte, günümüzde egzersiz, kalp dolaşım sistemini
güçlendirmek üzere kullanılan bir tedavi yöntemidir.
Miyokard enfaktüsü, anjiyoplasti ve koroner by-pass
ameliyatı ile kalp nakli sonrasında ve kalıtsal kalp
bozuklukları tedavisinde egzersiz, kullanılan en etkili
yöntemlerden biridir(12,13).
Sporun tek başına ölüm riskini taşımadığı ancak
mücadele sporlarında, önceden tahmin edilemeyen
kardiyovasküler rahatsızlıkların ortaya çıkabileceği tespit
edildiğinden, bu tür kalp dolaşım bozukluklarına sahip
bireylerin egzersiz sırasında ani ölüme yakalanma riskine
daha yakın oldukları söylenebilir. Bu yönde yapılan bir
çalışmada, kardiyovasküler bozukuluğu olan genç
sporcuların ani ölüm riskinin, sedanter yaşıtlarıyla
karşılaştırıldığında iki kat fazla olduğu tespit edilmiştir(1).
Amerika Birleşik Devletleri’nde, Uluslararası Ölümcül
Spor Yaralanmaları Araştırma Merkezi tarafından 19831993 yılları arasında yapılan bir araştırmada, lise ve kolej
150
F.Ü. Sağ. Bil. Derg.
sporcularında 160 ani ölüm vakası (%78’i kardiyak
bozukluklar yüzünden) tespit edilmiştir. Bu ölümler
değerlendirildiğinde; erkeklerin kadınlara göre ölüm
oranlarının 5 kat fazla olduğu (7,47’ye karşı 1,3
yıl/1.000.000) belirlenmiştir(14). Kadınların erkeklere
oranla daha düşük ani ölüm riskini taşımaları (%10);
kadınların lise ve kolejlerde erkeklere oranla daha az
müsabakalara katılmaları, erkeklere oranla daha az
şiddetli antrenmanlara maruz kalmaları ve ani ölümlere
yol açan kardiyovasküler lezyonlara erkeklere oranla
daha az yakalanmalarıdır(15). Başka bir çalışmada ise,
siyah ırkın beyaz ırka göre ani kalp ölümlerine
yakalanma riskinin daha fazla olduğu ve erkek atletler ile
maraton sporcularının ani ölümlere daha yüksek oranda
yakalandığı tespit edilmiştir(15,16).
Genel olarak ani kalp ölümüne neden olan sebepler
şu şekilde sıralanablir(7,14,17):
•
Hipertrofik kardiyomiyopati
•
Idiyopatik sol ventriküler hipertrofi
•
Aritmojenik sağ ventriküler displazi
•
Konjenital koroner arter anomalileri
•
Aterosklerotik koroner arter bozukluğu
•
Hipoplastik koroner arter bozukluğu
•
Marfan sendromu
•
Miyokardit
•
Wolff-Parkinson-White sendromu
•
Uzun QT sendromu
•
Ciddi kalp kapakçıkları hastalıkları (aort stenozu,
pulmoner stenoz)
•
Idiyopatik ventriküler taşikardi
•
Aort koarktasyonu
•
Yüksek düzeyde ventriküler aritmi
•
Yasadışı ilaçlar ( kokain, metamfetaminler, uçucu
maddeler)
•
Performans arttırıcı ilaçlar (anabolik steroidler,
eritroprotein)
Sportif aktivite sırasında meydana gelen ani ölümlerin
sebeplerinin önceden teşhisi zordur. Ancak çalışmalar
kalp dolaşım bozukluğu olan sporcularda, sportif aktivite
sırasında ve sonrasında tehlike belirtisi olarak kabul
edilebilecek belirtilerin görülebileceğini ve bunlara dikkat
edilmesi gerektiğini göstermiştir. Ani ölüm riski taşıyan
sporcuların egzersiz sırasında ve egzersiz dışında
gözlenebilen bazı semptomlarının olduğu bilinmektedir.
Hipertrofik kardiyomiyopati ve aritmojenik sağ
ventriküler
kardiyomiyopati
genetik
kalp
kası
bozukluklarıdır.
Bunlar
sarkomerik
kontraktil
proteinlerindeki genler üzerinde mutasyona sebep
olurlar. Bu da çarpıntı ve bayılmalar gibi semptomların
oluşmasına neden olur(7,18). Ayrıca dinlenik kalp atım
sayısının yüksek olması (73 atm/dk )orta yaş erkeklerde
ani ölüm belirtilerinden biri olarak saptanmıştır(9).Yapılan
çalışmalarda, hipertrofik kardiyomiyopati ve koroner arter
bozukluğu teşhisi ile ölen sporcularda, ölmeden önce
göğüs ağrısı, baş dönmesi, baygınlık ve şiddetli solunum
güçlüğü gibi belirtiler tespit edilmiştir(19,20,21).
Egzersizin türü ve şiddetinin önemli olmasının yanı
sıra, müsabaka sırasındaki stres, katekolaminlerde artış
meydana getirir. Bununla birlikte kalp atım hızında artış,
Cilt : 21, Sayı : 3
Sporda Ani Ölüm
kan basıncında yükselme ve miyokardiyal aktivitede
artışlar gözlenir. Müsabaka stresi ile oluşan sempatik
uyarılar
miyokardiyal
iskeminin
altında
yatan
sebeplerden biridir(8).
Düzenli ve yoğun egzersizler sol ventriküler duvar
hacminde büyümeye neden olur(14). Egzersizin sol
ventrikül kalınlığını 16 mm’ye kadar çıkardığı
belirlenmiştir. Sporda gözlenen ani ölümlerde ise sol
ventriküler duvar kalınlığının 20 mm ve üzerinde olduğu
ve bunun da kalpte aritmiye neden olduğu tespit
edilmiştir(7).
Egzersiz sırasında ve sonrasında ani ölümleri
önlemek amacıyla hastalığın teşhisi ve sporcuyu
korumak için sporcunun ve 1. derece yakınlarının
hikayesi iyi alınmalı, ekokardiografi, elektrokardiyografi
ve bazı egzersiz testleriyle kardiyovasküler rahatsızlıklar
belirlenmeli ve gerektiğinde sporcunun olası ani kalp
ölümüne maruz kalmasını önlemek için yarışmalara
katılımı
engellenmelidir(1,7,22)
Kardiyovasküler
bozukluğu olduğu teşhis edilen ve ani ölüm riski taşıyan
sporcuların müsabakalara katılması engellendikten sonra
yaşamını devam ettirebilmesi için ilaç tedavileri ve gerekli
olduğunda cerrahi girişimler hekimler tarafından
uygulanmaktadır(18).
Ani ölüm riski tespiti ile müsabakalardan men edilen
sporcuların yaşamlarına devam edebilmeleri için,
sporcuda teşhis edilen hastalığa göre dikkat edilmesi
gereken noktalar ve öneriler şunlardır:
Hipertrofik kardiyomiyopati ( HKM); populasyonda
nadir görülen ( 1/500 ) genetik bir kalp kası hastalığıdır
ve 30 yaş altı bireylerdeki ani ölümlerin en çok rastlanan
sebeplerinden biridir. Hastalık EKG ve ultrason
uygulamaları ile kalp kası duvarının ( sol ventrikül) aşırı
kalınlaşması olarak gözlemlenebilmektedir. Normal bir
sol ventrikül duvar kalınlığı 12 mm olurken, HKM
hastalarında bu kalınlığın 15 mm ve üzerinde olduğu
tespit edilmiştir(23) Klinik testler sonucunda HKM teşhisi
olan genç sporcular mücadele sporlarına katılmamalı,
yaşlı sporcular ise klinik testler sonucunda belirlenen
hastalıklarının risk düzeylerine göre yarışmalara
girmelidirler(17).
Aritmojenik
sağ
ventriküler
kardiyomiyopati;
sporcuların ani ölüm sebeplerinden biridir. Genetik bir
kalp kası hastalığıdır. Sağ ventrikülün bağ dokusunda
meydana gelen bozulmalar ile aritmiler ve taşikardiler
ortaya çıkar. Genellikle genç erkeklerde görülür(24).
Aritmojenik sağ ventriküler kardiyomiyopati teşhisi olan
sporcular spordan uzak tutulmalıdır(17).
Koroner arter anomalisi; koroner arterlerde oluşan
daralma sonucu kalbe yeterince kan akışının olmaması
şeklinde gözlemlenen genetik bir hastalıktır. Koroner kan
akımı, yeterli kardiyak fonksiyonları idame etmek için
gerekli oksijen ve metabolik substratları sunamayacak
düzeye gelince miyokard iskemisi oluşur. Koroner arter
hastalığı sonucu meydana gelen darlık ve obstrüksiyon
neticesinde miyokard iskemik tehdit altına girer. Miyokard
iskemisi, miyokard hücrelerinin aerobikten anaerobik
metabolizmaya geçmesine, enerji depolarının giderek
Mayıs 2007
tükenmesine, mekanik ve elektriksel fonksiyonların
giderek bozulmasına neden olur (25,26). Koroner arter
anomalisi teşhisi olan sporcuların müsabakalara katılımı
engellenmeli ancak çeşitli egzersiz testleri sonrasında
iskeminin olmadığı durumlarda, cerrahi tedaviden 6 ay
sonra müsabakalara katılmalarına izin verilmelidir(17).
Wolff-Parkinson-White sendromu; hızlı kalp atımıyla
(taşikardi) karakterize bir sağlık sorunudur. Bu aritmi
nadiren aileden gelebilir ve atriyumlarla ventriküller
arasında başka bir elektriksel yolun oluşmasından
kaynaklanır. Bu yol, elektriksel akımın atriyoventriküler
(AV) düğümden geçmeden atriyumlar ve ventriküller
arasında geçmesine olanak sağlayıp, kısa devrelere ve
süratli kalp atışlarına yol açmaktadır. Etkilenen kalpte
atriyum ve ventrikül arasında bir yerine iki uyarı ileti
sistemi bulunmakta olup, bu ek sistem kalbin elektriksel
denetim
mekanizmasında
dengesizliğe
yol
açabilmektedir(26,27). Wolff-Parkinson-White sendromu
teşhisi olan sporcular, yapısal kalp bozukluğunun
olmadığı,
taşikardi,
çarpıntı
gibi
semptomların
gözlenmediği durumlarda müsabakalara katılabilirler(17).
İdiyopatik dilate kardiyomiyapati; sol ventrikülün veya
her iki ventrikülün birlikte genişlemesi ve kontraktilitesinin
azalmasına yol açan kalp hastalığıdır. Dokulara gerekli
kanın gönderilememesi ölümlere neden olmaktadır(27).
İdiyopatik dilate kardiyomiyapati teşhisi olan sporcular
müsabakalara katılmamalıdır(17).
Marfan sendromu; kardiyovasküler sistemi, gözü ve
iskelet sistemini etkileyen genetik bir bağ dokusu
hastalığıdır. Aort genişlemesi ve ani yırtıklar ölümlere
neden olabilir(28). Marfan sendromu teşhisi olan
sporcular, aile öykülerinde ani ölümlere rastlanmamışsa
ve aortik kök genişlemesi gözlenmemişse düşük şiddetli
ve ılımlı sporlara 6 aylık düzenli sağlık kontrolleri
doğrultusunda katılabilir(16).
Miyokardit; genellikle bir virüsün neden olduğu,
miyokardiyumun iltihaplanması anlamına gelir. Kalp
kasılmasında meydana gelen bozukluk neticesinde
dokulara yeterince kanın pompalanmaması ani ölümlere
neden olabilir(26). Miyokardit teşhisi olan sporcular,
semptomların (halsizlik, eklem ağrıları, göğüs ağrısı,
aritmi ve kalp yetmezliği) görülmesinden sonra 6 ay
süreyle spordan uzaklaştırılmalıdır. Bu sporcular, klinik
testler sonucunda semptomların kaybolmasından ve
EKG değerlendirmelerinin ardından olumlu sonuçlar
varlığında tekrar müsabakalara katılabilirler(17).
Aort stenozu; aort kapağının daralması durumudur.
Bu daralma kapağın tam açılmasını engeller, bu da
kalpten aorta ve oradan da dokulara kan akışını
engeller(26). Aort stenozu ılımlı düzeyde (<20 mm Hg )
olan sporcular tüm müsabakalara, orta düzeyde (21-40
mm Hg) olan sporcular egzersiz testleri sonuçlarına göre
düşük şiddetli sporlara katılabilirler. Ancak aort stenozu
yüksek (>40mm Hg) olan sporcuların müsabakalara
katılımı engellenmelidir(17).
Günümüzde giderek daha artan bir şekilde
kamuoyunu meşgul eden ve özellikle genç sporcu ve
egzersiz yapan bireyleri etkileyen ani ölümlerin
151
BAVLI Ö. ve KOZANOĞLU E.
Sporda Ani Ölüm
azaltılması için egzersize ya da sportif aktiviteye
başlamadan önce tüm bireylerin ayrıntılı olarak hekim
kontrolünden
geçmesi,
ayrıca
spor
ortamında
F.Ü. Sağ. Bil. Derg.
oluşabilecek şüpheli durumlara etkili müdahale için
antrenörlerin bu alanda bilgi sahibi olması büyük önem
taşımaktadır.
Kaynaklar
1.
“Sporda ani ölüm”http://www20.uludag.edu.tr/~sportmed/
sporanio.htm /12/12/2006
2.
Reisdorff, E.J., Prodinger, R.J., “Sudden cardiac death”,
Emergency Medicine Clinics of North America 1998;16; 2:
281
15. Maron, Barry J., “Cardiovascular risks to young persons on
the athletic field”, Annals of İnternal Medicine, 1
September,1998;129; 5 : 379-386
3.
Dupuis, J.M., Tabib, A., Reix, P., Dupuis, L., Daudet, G.,
Jocteur-Monrozier, D., Malicier, D., Bellon, G., “Sudden
unexpected death of cardiac origin in the 6 to 18 years
population.pathological data. Role of the sport? How can
we prevent It?”, Archives de Pédiatrie, 2005;12: 1204–
1208
16. Virmani, R., Burke, Allen P., Farb, A., “Sudden cardiac
death”, Elsevier Science Inc Cardiovascular Pathology,
2001;10;275–282
4.
Jouven,X., Zureik, M., Desnos, M., Guerot, C.,
Ducimetiere, P., “Resting heart rate as a predictive risk
factor for sudden death in middle-aged men”, Elsevier
Science B.V., Cardiovascular Research, 2001;50: 373–
378
5.
European Society of Cardiology Klavuzu, Ani kardiyak
ölüm, 2003
6.
Fionnuala Quigley, “A survey of the causes of sudden
death In sport In the republic of Ireland”, British Journal of
Sports Medicine, 2006:34; 258-261
7.
Firoozi, S., Sharma, S., Hamid, M. Shoaib, McKenna,
William J., “Sudden death in young athletes: HCM or
ARVC?”, Kluwer Academic Publishers, Cardiovascular
Drugs and Therapy, 2002:16 ;11–17
Cardiovascular
Screening,
Training,2001; 36;2 :197–204
Journal
of
Athletic
17. Firoozi,S., Sharma, S., McKenna, W.J., “Risk of
competitive sport In young athletes with heart disease”,
BMJ Publishing Group & British Cardiac Society
2003;89;710-714
18. Hipp, A.A., at al, “Hypertrophic cardiomyopathy sportsrelated aspects of diaonosis Therapy and sport eligilibity”,
International Journal of Sport Medicine, 2004;25:20-26
19. Michael, C., Koester, A., “Review of sudden cardiac death
in young athletes and strategies for preparticipation,
cardiovascular
screening”,
Journal
of
Athletic
Training,2001;36,(2):197–204
20. Pedoe, D. Tunstall, “Sudden cardiac death in sport-spectre
or preventable risk?”, British Journal of Sports Medicine,
2000;34:137-140
21. Puranik et al , “Sudden death in the young”, Heart Rhythm,
2005;2:1277–1282
8.
Boraita, A., “Sudden death and sport. Is there a feasible
way to prevent it in athletes?” Revista Espanola de
Cardiologia, 2002;55;4:333-6
22. Campbell, Robert M., Stuart Berger, “Preventing pediatric
sudden cardiac death: Where do we start?”, Pediatrics,
Career and Technical Education Aug., 2006 ; 118, 2: 802
9.
Suárez-Mier, M. Paz., Aguilera, B., “Causes of sudden
death during sports activities in Spain”, Revista Espanola
de Cardiologia,2002; 55;4:347-58
23. Maron, Barry J. “Hypertrophic Cardiomyopathy” Journal of
the American Heart Association, Circulation, 2002;106:
2419-2421
10. Corrado, D., Basso, C., Rizzoli, G., Schiavon, M., Thiene,
G., “Does sports activity enhance the risk of sudden death
in adolescents and young adults?”, Journal of the
American College of Cardiology, 2003; 42: 11
24. “Kardiyomiyopati”
http://www.hastarehberi.com/kardiyoloji/kalp2/kardiyomiyop
ati.htm /12/12/2006
11. Pigozzi, F., Alabiso, A., Parisi, A., Di Salvo, V., Di Luigi, L.,
Iellamo, F., “Vigorous exercise training Is not associated
with prevalence of ventricular arhythmias In elderly
athletes”, Journal of Sport Medicine and Physcal Fitness
2004;44;1: 92-97
12. Shephard, Roy J., Balady, Gary J., “Exercise as
cardiovascular therapy”, American Heart association,
Circulation, 1999;99:963-972
13. Kavanagh, K., “Exercise in cardiac rehabilitation”, British
Journal of Sports Medicine,2000;34;3
14. Michael, C., Koester, A., “Review of sudden cardiac death
in young athletes and strategies for preparticipation”,
152
25. Acar, Z., “Sol ana koroner arter hastalığında operasyon
zamanının hastane içi mortalite ve morbiditeye etkisi”,
Kardiyoloji Uzmanlık Tezi, 2006
26. “Kalp
ritim
problemleri
(aritmiler)”
http://www.herseyinbasisaglik.com/tr/mayoclinic/hastalik.as
p?sid=138&tid=1160 12/12/2006
27. Dr.CemHeper“Kardiyomiyopatiler”http://www.kardiyo.net/kit
ap/kardiyomiyopatiler.shtml/12/12/2006
28. Bozbuğa, N.U.,” Marfan Sendromu ve Nicolo Paganini”
Türk Göğüs Kalp Damar Cerrahisi Dergisi, 2001; 9:186187