fen öğretiminde bilimsel iletişim kurabilme becerisi communıcatıng
advertisement
XIII. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı, 6-9 Temmuz 2004 İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Malatya FEN ÖĞRETİMİNDE BİLİMSEL İLETİŞİM KURABİLME BECERİSİ Yrd. Doç. Dr. İlbilge DÖKME, Yrd. Doç. Dr.Ülkü OZANSOY Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi, İÖB Fen Bilgisi Öğretmenliği Anabilimdalı ilbilgedokme@gazi.edu.tr ÖZET: Temel bilimsel süreç becerileri fen ile uğraşanların sahip olması gereken becerilerdir. Bu yolla fen öğrenmek ilk öğretimdeki fen öğretmenlerinin kendi öğrenme deneyiminizden çok farklı olabilir. Ancak öğrencilere bilimsel yöntem becerilerini öğretmeleri ve bu becerileri günlük planlarına yansıtabilmeleri için önce bunları kendi kendilerine öğrenmelidirler. Bu çalışmada temel süreç becerilerinden “bilimsel iletişim kurabilme” becerisinin önemi vurgulanarak konuyla ilgili fen öğretmenlerine yönelik iki etkinliğe yer verilmiştir. Verilen örnek etkinlikler, öğretmenlerin kendi etkinliklerini hazırlamaları için bir şablon niteliğinde olup içerikten ziyade “bilimsel iletişim kurabilme” becerisine odaklanmayı amaçlamaktadır. ANAHTAR SÖZCÜKLER: Bilimsel süreç becerileri, fen öğretimi, bilimsel iletişim kurabilme COMMUNICATING IN SCIENCE EDUCATION ABSTRACT: The basic science process skills are what people do when they do science. Learning science this way may be very different from the way science teachers learned science in their elementary school and middle school experiences. For science teachers to teach the science process skills to children and to be able to reflect their syllabus they must first learn them themselves. In this study the importance of “communicating” in basic science process skills is emphasized and two activities for the science teachers are given. These model activities given in this paper are aimed that science teachers focus on communication further content and then they can look for similar activities. KEY WORDS: Science process skills, science education, communicating 1 GİRİŞ Fen öğretiminde artık kavramların öğrenciye taşınmasından ziyade bireylerin nasıl daha iyi düşüneceklerini öğrenebilmeleri için düşünme becerilerinin açık bir şekilde öğretilebileceği ve zamanla geliştirilebileceği önerilmektedir (Costa, 1985). Gelişmiş ülkeler fen öğretimini a) bilimsel süreç becerileri b) eleştirel düşünme becerileri c) bilimsel muhakeme becerileri olmak üzere öğrencilerde üç boyutlu düşünme gelişimini sağlayacak tarzda yapılandırılmaktadır (Badders ve diğer., 1999). Bilimsel süreç becerileri; gözlem yapabilme, sınıflandırma yapabilme, ölçüm yapma ve sayıları kullanabilme, iletişim kurabilme, çıkarım yapabilme, tahmin edebilme, veri toplama, kaydetme ve yorumlayabilme, değişkenleri belirleme ve kontrol edebilme, tanımlama yapabilme, hipotez oluşturabilme, deney yapabilme, model oluşturma adlandırılır. becerileri; ve kullanabilme Eleştirel analiz olarak düşünme edebilme, sentez yapabilme, öğrendiği bilgi, yöntem ve becerileri yeni durumlara uygulayabilme, fikir üretebilme, üretilen fikri ifade edebilme ve problem çözebilmedir. Bilimsel muhakeme becerileri ise; bilmeyi ve anlamayı arzulama, bilimsel kabulleri sorgulama, veri toplama ve yorumlamayı isteme, varsayımlardan yola çıkarak toplanan verileri sınamadan, sonuç çıkarmaya doğru giden mantık çizgisine riayet etme, dayanak noktalarını göz önünde bulundurma, araştırılan konuyla ilgili daha önce yapılmış çalışmaları öğrenmeyi ve anlamayı istemedir. Fen öğretiminde bilimsel süreç becerileri kullanan öğrenciler aktif öğrenicilerdir. Nesne ve olayları gözlemleyerek duyu organlarını kullanırlar ve gözlemlerine dayanarak araştırmalarını geliştirirler. Yeni kavramlar oluşturmak için benzerlikler ve farklılıkları araştırarak sınıflama yaparlar. Bildiklerini ve 2 yapacaklarını sözlü yada yazılı olarak paylaşırlar. Nesne yada olayları nicel olarak tanımlayabilmek için ölçüm yaparlar. Çıkarım yaparlar ve yeni bilgilere ulaştıkça çıkarımlarını rahatlıkla değiştirebilirler ve gözlem yapmadan önce muhtemel sonuçları tahmin ederler. Fen etkinliklerinde öğrenciler genel kavramları aktif bir şekilde araştırarak ve araştırmalarının sonuçlarını değerlendirerek bilimsel süreç becerilerini geliştirirler. Araştıracakları konunun niteliğine göre aşağıda verilen temel süreç becerilerini kullanırlar. Gözlem Yapabilme: Öğrencilerin duyularını kullanarak varlık ve olayların özelliklerini belirlemeye çalışılmalarıdır. Ölçüm gerektiren gözlemler nitel, ölçüm gerektirmeyenler ise nicel gözlemlerdir. Bu gözlemler doğrudan duyu organlarıyla yada çeşitli büyütme ya da küçültme araçları kullanılarak dolaylı olarak yapılabilir. Sınıflandırma Yapabilme: Fen öğretiminde, öğrenciler çeşitli etkinliklerle nesne ya da olayları belirli özelliklerine göre gruplandırarak sınıflandırma yapabilme becerisini geliştirirler. Ölçüm yapma ve Sayıları kullanabilme: Uygun ölçü birimlerini kullanarak nicel tanımlama yapabilme, hesaplama yapabilme, nicel verileri kaydedebilme, uzayzaman ilişkisi kurabilme becerilerini kapsar. Çıkarım Yapabilme: Gözlem ve verilere dayalı olarak spesifik bir olay hakkında bir sonuç çıkarabilmedir. Çıkarım bazen sebep-sonuç ilişkisi de içerebilir. Tahmin edebilme: Eski deneyim ve gözlemlerinden yararlanarak bir olayın ya da değiştirilen bir durumun sonunu önceden kestirmek. Bu çalışmada temel süreç becerilerinden “bilimsel iletişim kurabilme” becerisi üzerinde durulmuş ve fen öğretmenlerine yönelik iki etkinliğe yer verilmiştir. Verilen örnek etkinlikler, öğretmenlerin kendi etkinliklerini hazırlamaları için bir şablon niteliğinde olup içerikten ziyade “bilimsel iletişim kurabilme” becerisine odaklanmayı amaçlamaktadır. BİLİMSEL İLETİŞİM KURABİLME Bulguları tartışmak ve analiz etmek bilimde ilerlemenin anahtarı anlamındadır. Bilim insanları sonuçlarını dergilerde, profesyonel toplantılarda, seminerlerde ve elektronik bilgi ortamlarında bildirirler. Bu bildiriler, geçmişten 3 bugüne gelen bilgilere yönelik bir özün oluşumuna katkı sağladığı gibi bilgilerin bütün olarak sorgulanmasında sürekliliği sağlar. Bilimsel iletişim, bilimsel araştırmalara yardım eden en önemli olgulardan biridir. Her alanda olduğu gibi fende de insanlarla iletişim kurma yeteneği yapılan her şeyin temelini teşkil eder. Sözlü anlatımlar, yazılı bildiriler, grafikler, çizelgeler, semboller, diyagramlar, matematik eşitlikler ve görsel içerikli gösteriler bilimde ve fende sıklıkla kullanılan “iletişim” yöntemleridir. Etkileyici bir iletişim kurabilmek için iletilenlerin açık ve doğru olması, şüpheli ve belirsiz olmaması gerekir. Ayrıca iletilenlerde uygulanmış ve geliştirilmiş bilimsel süreç becerileri kullanılmış olmalıdır. Bizler öğretmen olarak sözlü anlatımlarla ya da yazılı ifadelerle öğrencilerin davranışlarını etkilemeye çalışırız. Hepimiz düşüncelerimizi, duygularımızı ifade etme ihtiyacı hissederiz ve iletişimin bir problemin çözümünde temel teşkil ettiğini hayatımızın ilk yıllarında öğrenmeye başlarız. Aşağıda verilen uygulamalar etkili bilimsel iletişimi öğrenmenize yardımcı olacak ve çeşitli iletişim yöntemleri oluşturmanız ve kullanmanız konusunda size fikir verecektir (Rezba, 1995) Etkinlik 1: Nesnel Tanımlamalar Bazı materyaller temin ediniz. Bu materyalleri gözlemleyip herhangi birisine bu nesnelerin özelliklerini nasıl ifade edeceğiniz hakkında düşününüz. Bu etkinlikte amacınız gözlemlediklerinizi (tadarak, koklayarak, görerek, duyarak ve dokunarak) başkalarına etkili bir şekilde iletmek için kullanılabileceğiniz ifadelerin listesini üretmek. Ancak nesneleri isimlendirmeye çalışmayın ve nesnelerin özellikleri hakkında hissetlerinizi yazmayın, sadece özellikleri tanımlayın. Yani gözlemlediklerinizle ilgili duygularınızı değil sadece duyumlarınızı ifade ediniz. Bunu için bu nesnelerin kokusunu, tadını, nasıl ses çıkardığını ve dokunulduğunda hangi özelliklere sahip olduğunu belirleyiniz. Bilimsel iletişim için gözlemlediğiniz nesnelerin özelliklerini tanımlamada kullandığınız ifadeleri aşağıdakilerle kontrol edebilirsiniz. Dokunma: Dokunma algısıyla yapılan gözlemlemelerde, gözlemlenen nesne ya da olayın özelliklerini temsil eden sıfatlar; pürüzlü, düzgün, zımpara kağıdı gibi, 4 tüylü, dümdüz, soğuk, sıcak, ılık, serin, lastik gibi, delikli, sivri, keskin, yumuşak, sert, çakılımsı, kabarık, kürk gibi, ölçekli, pamuğumsu, çıkıntılı, yağlı, mum gibi, yapışkan, ıslak, kuru, nemli, kaygan, kösele gibi, tozumsu, kolayca ufalanan, krem gibi, camımsı, çentikli, yapış yapış, titrek şeklinde olabilir. Dokunma algısı ile ilgili tüm bu sıfatlar en genel anlamda sıcak-soğuk, kuru-yaş, sert-yumuşak, pürüzlükaygan olmak üzere dört ayrı algıyı içerir. Tad alma: Tad alma algısının kullanıldığı gözlemlemelerde gözlemlenen nesnelerin özellikleri; tatlı, ekşi, acı, “keskin bir tadı var”, “zayıf bir tadı var”, “yağlı yemek tadı var”, baharatlı, şurup gibi, asitik şeklinde sıfatlarla ifade edilebilir. Koklama: Koklama algısıyla gözlemlenen nesnelerin özellikleri; hoş kokulu, kötü kokulu, is kokulu, taze kokulu, baharat kokulu, keskin kokulu, sert kokulu, hafif kokulu, ne çok sert ne de hafif kokulu, “limonumsu bir kokuya sahip”, “yağımsı bir kokuya sahip”, “nanemsi bir kokusu var”, küf gibi kokulu, odunumsu kokulu, terimsi kokulu, parfüm gibi kokulu şeklinde iletilebilir. İşitme: Kalın sesli, ince sesli, ne çok kalın ne de çok ince sesli, yüksek sesli, alçak sesli, ne çok yüksek ne de çok alçak sesli, keskin bir ses, donuk bir ses, tıngırtı şeklinde, zil sesi, boğuk sesli, berrak sesli, belirgin bir ses, gıcırdama, havlama gibi, şamata sesi gibi, yırtılma sesi, patlama sesi gibi, çarpışma sesi gibi, damlayan su sesi gibi, tıkırtı sesi, buruştururken çıkan ses gibi, kesikli ses, sürekli ses, ani ses şeklinde ifadeler işitme algısı ile yapılan gözlemlerde kullanılan iletişim ifadeleridir. Gözlemlenen nesne tek başına ses verebilir ya da iki nesne birbirine vurularak ses gözlemlemesi yapılabilir. İşitme, biri çarpan diğeri çarpılan durumunda olan iki nesnenin birbirleriyle teması sonucu ortaya çıkan hava titreşimlerinin algılanmasıdır. Görme: Görme duyusu kullanılarak yapılan gözlemlemelerde ise gözlemlenen nesne ya da olayların özellikleri; renkli, bir biçime sahip, desenli, parlak, sönük renkli, berrak, bulutlu, parıltılı, kabarcıklı, parlak, yoğunluklu, sürekli yapıda, parçalı, kesikli yapıda, eskitilmiş renkte gibi ifadelerle tanımlanabilir. Bir nesnenin özelliklerini birine tanımlarken, aşağıda verilen noktaları dikkate alırsanız karşınızdaki ile etkili bir iletişim kurabilirsin: 5 1. Nesne yada olaylar hakkında çıkarımlarınızdan ziyade sadece gözlemlediklerinizi (gördüğünüzü, kokladığınızı, duyduğunuzu, tattığınızı) ifade ediniz. 2. Dili doğru kullanarak kısa ve öz tanımlamalar yapınız. 3. Olabilecek tüm nitel gözlemleri kullanarak bilgiyi iletiniz. 4. Bilimsel iletişimde bulunduğunuz kişilerin geçmiş deneyimlerini ve bakış açılarını göz önünde bulundurunuz. 5. İletişiminizin etkili olup olmadığını anlamak için iletişim kurduğun kişiden dönüt alacağınız bir yöntem geliştiriniz. 6. Eğer gerekliyse alternatif bit tanımlama geliştiriniz. Şimdi tüm bu noktaları göz önünde bulundurarak aşağıdaki etkinliği yapınız. Böylece bilimsel iletişiminizin etkili olup olmadığı ölçebilirsiniz. Etkinlik 2: Nesneleri Tanımlama Yandaki şekle bakınız: Bu şekli birine detaylarıyla nasıl tanımlayabileceğinizi düşününüz. Yalnız şekli öyle tanımlamalısınız ki, karşınızdaki görmeden bu şekli çizebilsin. Unutmayınız ki, çizen kişi ne tür çizgiler çizeceğini, bu çizgileri nereye yerleştireceğini ve ne kadar gerektiğini hissedecektir. uzunlukta olması bilmeye ihtiyaç Şimdi resmi çizdirecek birini bulup, sırayla aşağıdakileri yapınız • Şekle ilk algılamanızdan farklı bir biçim görene kadar bakınız (Bu şekli algılamak için en az sekiz farklı yol var.). Sizin birine bir şeyi tanımlama yolunuz sizin onu nasıl algıladığınıza bağlıdır. 6 • Konuşmaya başlamadan önce, şekli çizecek kişiye şekli nasıl tanımlayacağınızı dikkatlice düşününüz. • Şekli çizecek kişiye şekli göstermeden, şekli nasıl çizeceğini anlatınız. • Orijinal şekil ile çizilen şekil arasında benzerlik sizin iletişiminizin bir ölçümüdür. Öğrencilerin “bilimsel iletişimi” bilmeleri kendilerinde bu beceriyi geliştirmeleri için yeterli değildir. Onlara bildiklerini uygulama imkanı verilmelidir. Okullarda çok az konuşan, zamanının çoğunu televizyonun karşısında geçiren, yetişkinlerle kontak kuramayan öğrenciler iletişim becerilerini geliştirmek için çok az fırsata sahiptir. Öğrenciler öğrendikleri hakkında konuşurken başkalarının düşüncelerini zihinlerinde bir yere oturtabilmek için yeni yollar keşfederler. Bazı çelişkileri giderebilmek için geçerli yolları da öğrenebilirler. Fenle ilgili etkinlik yaparkenki konuşmaların, defter tutmanın, verileri organize edip kaydetmenin, sonuçları karşılaştırmanın, bulguları paylaşmanın, tamamı öğrencilerin iletişimlerini geliştirmelerine yardım edecektir. İletişim araçlarını kullanmayı öğrenmek de öğrencilerin gözlem ve düşüncelerini nasıl ileteceklerini belirlemede onlara yardımcı olur. Aşağıda bilgiyi paylaşmak için kullanılabilecek bazı araçlar şematik olarak gösterilmiştir (Rezba, 1995). Grafikler Sembolle Haritalar Modeller Sözlü Tanımlamal Kavram Haritaları Vücut Dili Bilimsel iletişim kurabilme Sayılar Çizimler Diyagramlar Veri Tabloları 7 Müzik Yazı Dili ÖNERİLER Fen öğretiminde öğrencilerin bilimsel iletişim kurma becerilerinin gelişmesi için yazım, anlatım kadar önemli bir uygulamadır. Bunun bir yolu öğrencilere etkinlikler sırasında neler öğrendiklerini yazdırmaktır. Uygun çalışma yaprakları hazırlanarak öğrencilerin etkinlikler boyunca ne çalıştıkları, neler yaptıkları, neler gözlemledikleri ve ne öğrendiklerini yazmaları istenebilir. Öğrencilerin tanımlama becerilerini geliştirebilmek için şu oyunu oynatabilirsiniz: Bir öğrenciye bir nesne seçtirin (ancak öğrenci hangi nesneyi seçtiğini kimseye söylemesin) ve öğrenciden nesneyi sınıfa tarif etmesini isteyin. Tanımlama işlevden çok gözleme dayalı olmalı yani; onunla yazı yazarsınız demektense kırmızıdır demek gibi. Nesne sınıf tarafından doğru olarak teşhis edildiğinde sıra bir sonraki öğrenciye geçer. “Nereden çıkar? Ya da kaynağı nedir?” soruları öğrencilerin bilimsel iletişim ile ilgili pratik yapmalarını sağlayan önemli sorulardır. Örneğin “besinlerimizin kaynağı nedir?” gibi. Her çocuğun, sütün yumurtanın ya da bir kurşun kalemin kaynağının bir market olmadığını bilmeye ihtiyacı vardır. Yiyeceklerin kaynaklarıyla ilgili bir çalışmada üreticiyle tüketiciler arasında ki olayları gösteren zincirler kullanılabilir. Bu zincirler öğrencilerin bilgi düzeylerine göre çeşitlilik gösterebilir. İstenirse, üretim nakliye satış ve işlenmemiş ürünle tüketici arasında diğer olayları gösteren basamaklar bu zincire eklenebilir. Benzer şekilde bir başka örnek elektriğin kaynağı nedir? Elektrik düğmesine bastığınızda elektrik yerel bir teçhizattan mı yoksa uzaktaki bir teçhizattan mı gelir? Elektriği ne çeşit bir teçhizat üretir? Oluşumu ve kullanımı arasında ne tür enerji dönüşümleri olur? Elektriği kullandığınızda ne tür enerji dönüşümleri gerçekleşir? “Nereye gider?” sorusu da bilimsel iletişim becerisini geliştirmede çalışmaya değer diğer bir sorudur. Örneğin çöpe attığımız nesnelere ne olur? gibi. “Fısıltı” anlatım becerilerini geliştirmeye yardım eden ilginç bir oyundur. Oyunu öğrencileri daire şeklinde sıralayarak başlatın. Sonra öğrencilerden birine yazılı kısa bir mesaj verirsiniz. Öğrenci mesajı okur fısıldayarak yanındakine söyler mesajı sözlü olarak sırayla herkes yanındakine fısıldar. Mesaj, oluşturulan dairenin sonundaki kişiye geldiğinde o öğrenci sesli olarak mesajı söyler. 8 Başlangıçtaki orijinal mesajla en son söylenen karşılaştırılır. Bu, bilgiyi nasıl aldığınız konusunda bir tartışmaya yol açar. Belki bir radyo, televizyon istasyonu yada gazete bürosu ziyaret edilebilir. Bu mümkün olmazsa, sınıfa buralardan konuyla ilgili bir konuşmacı davet edilebilir. “Kaçırma” gözlem ve anlatım becerilerini geliştiren diğer bir oyundur. Bir kurban, iki kötü adam olmak üzere üç öğrenci seçin. “Özel giyimli maskeli iki kötü adamın bir kurbanı kaçırması” konulu senaryosunu önceden belirlediğiniz bir oyunu sınıfta oynatın. Sınıftaki öğrencilere; olayı, kurban ve kötü adamları anlatan “şahit raporu” yazdırın. Polis teşkilatından birini sınıfa davet ederek, ondan bir olaya tanık olmanın ve anlatımdaki doğruluğun ne kadar önemli olduğu ile ilgili bilgi vermesini sağlayabilirsiniz. Öğrencilerimizin bilimsel iletişim becerileri için etiketleri materyal olarak kullanabilirsiniz. Etiketlerle iletilener nelerdir? Öğrencilerinizin çeşitli malların etiketlerini okumalarını sağlayın. Hazır yiyeceklerin yada kutulardaki diğer yiyeceklerin içeriklerini bulun. Başka hangi yiyeceklerin etiketleri var? Etiket ürünle ilgili neler anlatıyor? Rakamlar anlatımın diğer bir yoludur. Öğrencilerinizin farklı kaynaklardan (TV., dergi, gazete, vb.) reklamlarla anlatılan bilgileri araştırmalarını sağlayın. Reklamlar neler anlatıyor? Reklamlarda gizli mesajlar var mı? KAYNAKLAR Badders, W., Fu, V., Bethel, L., Peck, D., Sumners, C., Valentino, C., ve Mullane, R.M. (1999) Discovery works grade 3, 4, 5, 6. Nev Jersey:Silver Burdett Ginn. Rezba, J., Spraque, C., Fiel, R., Funk, H., Okey, J., ve Jaus, H., (1995). Learning and Assessing. 9
