ILAHiYAT FAKÜLTESi

D00001c2s1-4y1953.pdf 20.02.2010 14:31:56 Page 157 (1, 2)
.ILAHiYAT FAKÜLTESi
·..
..
.
.
.
D€RGİSİ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESi TARAFINDAN
ÜÇ AYDA BİR ÇlKARILm
IV
~-,
1953
TÜRK
TARİH
BASIMEVİ-ANKARA
KURUMU
ı
9
5
3
D00001c2s1-4y1953.pdf 20.02.2010 14:31:56 Page 195 (1, 2)
XIII. ASIRDA İSLAM DiNi İLE HIRİSTİYANLIK
ARASINDAKİ MÜNASEBETLER
Prof.. Dr. A. SCHIMMEL
XVIII. asırm meşhur Alman feylosoflarından biri olan Reimarus diyor ki :
"Türk dinini (yani müslümanlığı) şu veya bu suretle itharn edenlerin büyük bir ekseriyetinin Kur'in-ı Kerlmi okumamış olduğundan eminim. Ve onu okumuş olanların en küçük kısmı kitabın kelimelerinin delalet ettiği salıih ve doğru manaları anlaf!J.ağa çalışrmşlardır."
Reimarus'un bu sözü pek yerindedir; çünkü asırlarca hıristiyanlar, İslam dünyaen anlayışsız vchimler beslemiştir; zaınanımıza kadar ---bir buçuk asırdan
beri şarkiyatçı ve tarafsız din bilginJerinin yaptıklan araştırmalara rağmen- bu
bfitıl hükümlerin çoğu hıristiyan zihniyetinde yaşamağa devam eder.
İslam dinine merak eden birkaç kişi Ortaçağda Kur'an'la meşgul oldular ı: ı 143
senesinde Petrus Yenerabills ismini taşıyan Klunyalı bir papazın teşvikiyle Ku?In:lKerlm ilk defa olarak Robcrtus Retenensis adlı bir ·zat tarafından Larineeye çevrilmişti; çeviren, bu kaba ve ibtidai tercümesine müslümanlığa dair birkaç kısa risalc
ilave etmişti. Bu tercüme tam 400 sene sonra, ı 54B senesinde, ilk reforınatörlerdcn
biri olan İvsiçreli il§.hiyatçı Bibliander tarafı~- tab'edilmiştir; RefOrmasyanun
büyük mütekellimi Melanchton, Luther'in tahrikiyle bu esere pek kritik bir önsöz
yazmıştır. Dört sene sonra, bu tab'a dayanarak İtalyanca bir tercüme~_senesin­
de de buna dayanarak almanca bir tercüme çıktı. Bu tercümelerderi ve o zaman
-İslam hakkında (daha doğrusu, İslam aleyhinde) yazılan eserlerden bu din hakkında
doğru bir intiba almak mümkün değildi. Bunun için XVII. asrın sonunda hem bir
Alman protestan papazı, Hinckelmann, hem de bir İtalyan jesuiti, Maracci, birer
yeni Kur'an tercümesi neşrettiler. Onlar sayesinde, zikri. geçen eski tercümelerin
ihtiva ettiği en kaba yanlışlarm bir kısmı ortadan kalktı. Fakat bilhassa ı6g7 se~e­
sinde Hamburg'da Kur'in'ı litinceye çeviren protestan papaz, _.-meslektaş~fın­
dan şiddetli taarruz ve tenkit görmüştür; çünkü kilisede hüküm süren kanaata göre,
İsliının mukaddes kitabımn tercümesini, bir reddiyye ilive etmeksizin, neşretmek
tehlikeli bir işti.
Hıristiyanlarm Ortaçağda İslam dünyasına gösterdikleri düşmanlığın iki sebebi
var: birisi manevi, öteki 'siyasldir.
Birincisi, hıristiyanlar, Hazret-i İsa'nın kurduğu dinden sonra başka bir dinin
meydana çıkmasına ihtimal vermemişler, bunun için de yeni dini şeytanı bir ibtilıi
olarak tcHikki etmişlerdi. Bu sebepten, asırlar boyunca hıristiyan din adamları ve
sın_a karşı
.
1 ].
'943).
Fück; Die arab.ischen Studien in Europa (Studien zur Arabistik, Semitistik und Islamkunde
D00001c2s1-4y1953.pdf 20.02.2010 14:31:56 Page 196 (1, 1)
A. SCH!MMEL
onların
tesiri altında kalan kütleler İslılmı ya yolunu şaşırmış olan bir hıristiyan
mezhebi veya hıristiyan dünyasını tehdit eden gayr-i ilihi bir dalillet fırkası saymışlardır.
.1
Öbür tarafa gelince, garbın, hem İspanya yoluyla Fransa sınırlarına kadar gelen
Arap-Müslüman ordularmdan, hem de birkaç asfr sonra doğudan Viyana'ya kadar
ileriliyen Türk-Müslüman kuvvetlerinden son derece korkması ve bu korkudan dolayı
İslam dini hakkında yanlış ınütalea ve kin duyguları hissetmesi gayet tabiidir.
Ortaçağ edebiyatını ~-ister Fransız, ister Alman edebiyatı~ tetkik edecek olursak, bütün bu fikirlerin akislerini görürüz: o zamanki bazı şiir ve hikiyeler, Hazret-i
Muhammed'in aslen bir hıristiyan, hatta en yüksek rütbeli papazlardan biri olduğunu,
sonra hıristiyanlıktan ayrılıp yeni bir din kurduğunu anlatıyorlar. Bazı hikayeler,
öteden beri hıristiyanlar arasında mülhid acidedilen Ncstur:i:lerin Arabistan'daki
faaliyet ve tesirleri bilindiği cihetlc, Hazret-i Muhammed'in Nesturyen bir papaz
tarafindan talim edilerek oı:ıun telkinlerine göre hareket ettiğini söylerler. Öbür tatarafta, eski Yunan ve Roman mitolojisinden kalma hikayeler ve tasavvurlar İslam
dinine nakledilmiştir: çünkü, ibtidal bir görüşe göre, hıdstiyan olmıyan dinlerin
hepsinin putperest oldukları kabul ediliyordu. Binaenaleyh, Ortaçağ edebiyatında
İslam dini hakkında en tuhaf; en garip ve en yanlış mütalealara rastlıyoruz: En mühim temeli tevhid olan bu din, o hikayelerde politeist olarak tavsif edilir; Müslümanların Zühre ve başka ilfi.hlara ibadet ettiklerini, hatta Hazret-i Muhammed'in üç
ilahın en yücesi olduğunu hayretle okuyoruz 2 . Bundan maada, bu rivayetlere inarursak, camilerde Muhammed'i temsil eden altın putlar varmış, ki müslimler onlara
taparmış. Bu mütaleaların XIX. yüzyıla kadar edebiyatta yaşadığını görüyoruz;
Alman romantik şairlerinden biri olan Tieck bir eserinde "lvfuhammed'jn altın putw
larıl)ndan bahseder.
Düşünürsek, bu ciddcn şaşılacak bir haldir. Çünkü Ortaçağda Avrupa'da ArapIV[üslüman tesirleri o kadar kuvvetli idi ki, şarktan garba getirilen manevi ve m~ddl
kıymetler sayıya gelmez. Avrupa'da hayatın hemen her safhasında müslüman sirrat
ve ilmi izler bırakmıştır. - lviesela Alman imparatorlarının taç giyme mera:;::İminde
giydikleri elbiseler KUfi harfleriyle yazılmış olan bir Arap yazısı taşırdı. Ncfis kumaş· lar, cam, billUr, tunçtan işlenmiş süslü bardak, tepsi ve ibrikler, baharatla yüklü
gemiler arasıra güney Avrupa'nın limanianna getirdi. 200 sene süren haçlılar seferleri
esnasında şövalyeler bu gibi kıymetli şeyleri şarktan alıp vatana getirirlerdi. O zaman Avrupalılar bu harblere rağmen müslümanların din ve alılikları hakkında kanaatlarını biraz değiştirerek, yeni fikirlere sahip olmuşlardı. Bu yeni bilgiler edebiyata da tesir etmişti; büyük epik eSerlcrdc, Müslümanların tarif ve tavsiflerillin nasıl
değişip düzeldiği çok şayan-ı dikkattir 3 .
İslim dünyasından garba getirilen kıymetler, maddi olmaktan daha ziyade
manevidir. Bilindiği gibi, o zaman Müslümanlar, her çeşit ilim ve fende ileri idiler.
Fahrüddin Rizfırin, İbnü Sina'nın tıbbın muhtelif meseleleri hakkındaki risaleleri,
garpta asırlarca standardwork olarak kullanılmıştı. Garp ilmi, riyaziyede, optikte,
:: K. Hcisig, Die Geschichtsmetaplıysik des Rolandsliedes und ihre Vergeschichte (Zeit.scbr.ift
für remanischc Philologie 1935{55); K Heisig, Zur christlichen Pelemik gegen Muhammad irı den
Chansons de geste.
3 Lee Jerdan, \Vie man sich im Mittelalter die Heiden des Orients vorstellte (Germ.-rem. Mcintasssclırift 1913{391); S. Stein, Die Unglaubigen in der mhd. Literatur von ıoso-1250 (Diss. Heidelberg 1932).
D00001c2s1-4y1953.pdf 20.02.2010 14:31:56 Page 196 (1, 2)
XIII. ASIRDA İSLAM DİNİ İLE H!RİSTİYANLIK .'\RASİi'1DAKİ MÜNASEBETLER 73
'ilm-i h~yette, ilm-i nücuın sahalarmda-arapçadan Avrupa dillerine taşınmış olan bu
ilimiere ait birçok kelimelerin belirttiği gibi- Müslüman eserlerinden büyük mikclarda istifade etti. Edebiyata gelince, İspanyol-Fransız Troubadour şiirinin hem
konu, hem de şekil, söyleyiş tarzı, tasannu, rernizler ve :1henk bakınundan şark ruhundan ilham aldığı şüphesiz olsa gerek. Ort~ ve Uzak Şark, bilhassa Hindistan'dan
İran yoluyle gelen efsaneler~ masallar Araplarm tavassutu ile AyTupa'ya geldi. En
süptil, en zarif ve en derin aşk teorileri sihirli, parlak bir ırmak gibi - şarktan
garba aktı 4•
Aşk teorileri demek, ınistiklik, felsefe, din demektir. Ve bu sahada iki dünyanın
belki en enteresan ınülakatı vuku bulmuştur. Arap feylesofları sayesinde Yunan
felsefesinin hıristiyan alemine getirildiği malılındur. islam feylesoflarının şerhleri
vasıtasiyle Aristo'nun eserleri garpta şöhret kazanmıştır. Araplar ve bilhassa İbnü
Rüşd, Ortaçağda hıristiyan felsefesine derin bir tesir bıraktı. Bu tcsiı· bir taraftan
müsbet, bir taraftan menfi manida oldu; çünkü büyük katalik feylesofların eserlerinde,
mesela Thomas Aquinas'ta hem İbnü Rüşd'ün~ hem de muffi'ızı olan Gazzali'nin
telikkilerine pek yakın olan cümleler bulunduğu gibi, o zamanki hıristiyan feylesoflar, İbnü Rüşd'ün tesirini karşılamak maksadiyle menfi manida müteadd.id eserler
telif etmişlerdir. Thomas Aquinas'ın Summa contm Gentiles adlı eseri, dominikan tarikatına mensup olup papaz ve misyoneriere Müslümanların yanlış ve tehlikeli fikirlerini mantıkl bir surette tekzip etmek için bir silih vermek maksadiyle yazılmıştır.
Thomas'ın bu büyük escrlerinden bi:çaz evvel Raymundus Martini adlı bir zat Pugio
jidei ismindeki kitabında, .Arap felsefesini reddetrneğe çalışmış ve bu felsefenin en
mühim nokta~i nazariarını geniş bir bilgi ile izah etmişti 5 . Demek ki I\1üslüman feylesofların eserle~i, hıristiyanları, kendi tel:ikki ve fikirlerini tenkit ve tasfiye etmeğe
icbar etmiş ve bu suretle hıristiyan felsefi: ve teolojik çalışmalarmm tarakkİsine yol
açımştır.
Blll'ada bilhassa bir şahsiyetten bahsedeceğim ki, kanaatımca, XIII. asırcia lurist:iyan ve Müslüman dünyası arasındaki cereyanları mükemmel bir surette canlandırır: bu zat, 1316 senesinde vefat eden katalan feylesof, misyoner, şair ve mistik
Ramon Lull (Raymondos Lullus)dur 6 • "Aşıkın maştlkunu aradığı yollar u·zun ve
tehlikelidir, düşünceler, ah-ü-figan, gözyaşiariyle işlenmiş, aşkla aydınlanrruştır'' 7
diyen Ramon Lull bu sözleriyle, kendi hayatı hakkında en isabetli ınceazı bulmuştur:
XIII. yüzyılın tarihinde mistik aşk yolunda muhakkak bir şövayle errant 8 , şehirden
şehre yürüyen bir seyyalıtı ki, uzun ve tehlikeli yollarda maşukuna, Hazret-i İsi'ya
ve Tanrı'ya kavuşmak isterdi. Bu dar yollarda, fikir ve düşünce, murakabc ve mütalea onun rehberi idi: malfım olduğu veçhile, ilk ve en büyük eseri Liber Contemplationis, mütalca ve murakabe hakkında bir eserdir; metni katalan aslında 7 kalın
4 cf. .A.rnold and Guilleawne, The Leg'acy of Islam.
5 B. Altaner, Die Dominikanermission des 13. Jahrhunderl:.'i (Breslauer Theologische Studien
1924); L.G.A. Gentin.a, La Summa contra Gentiles y el Pygio Fidei (Vergara ıgo5).
6 Lull hakkında yazılan en mühim eserler: E. A. Pcers, Ramon
Lull, A Biography- (London
1927); -0. Keicher, Raymundus Lullus und seine S tellung zur aralıisehen Philososphie (Münster
ıgog)-J. H. Probst, Caractere et origine des idM.s clu Bienheureux. Raymund Lulle (Toulouse ıgı2).
--Aynı müellif: La Mystique de ~amon Lull et L'Art de Contemplacio (Münster rgq). -B. Altaner,
Glaubenszwang und Glaubensfrciheit in der Missionstheoriedes Raymundtı.5 Lullus (Hist. Jahrbuclı
48/586). -L. Klaiber, Ramon Lull, Das Buclı vom· Liebenden und Geliebten (Olten rg48).
7 Aşık ve maşuk, No. 2.
~ G. Toffanin, Storia dell'tunanesimo das XIII al XVI seeola Ç~ologna 1943, s. 41),
D00001c2s1-4y1953.pdf 20.02.2010 14:31:56 Page 197 (1, 1)
A, SCHIM!VIEL
74
ciltten ibarettirD. O kitap ve bundan sonra yazdığı yüzlerce kitap ve risalesinde, ilfthl
akli ve nazari bir suretle tetkik ve mütalea etmek vasıtasiyle kendince
dininin kemalini ispat edip bütün ilerni bu değiştirilmez hakikatiara ikna
hakikatları
hıristiyan
ctmeğe çahştı.
Lull'un yolu: ah-ü-figanla,
gözyaşiariyle
dolu idi:
arkadaş, kıral,
hatti papaz-
ların anlayışsızhğ:ı ,onu son derece sıktı; ihtiyarlığında yazdığı Desconort, "Ümitsizlik"
adlı
ve daha sonra kaleme aldığı "GaJ'et ha]!alperest Ramon ile papaz arasındaki
ismini taşıyan bir risalede bu halden şikiyet ediyordu.
Fakat bu uzun yolun karanlıklarında daima aşkın ışığı görünür: şerefini bütün
dünyaya bilelireceği Tanrı'ya karşı duyduğu aşkın alevi ~ve aynı zamanda hıristiyan
o1mıyanlara karşı duyduğu müsamahamn nuru~-- parlar. Bu müsamaha, rahmet ve
şefkat- birkaç eseri müstesrı:a -· hemen bütün yazdıklarından ve yaptıklarından
belli olur.
bir
şiirde
miinakaşa"
Lull~ XIII. asırcia bu yolda tekbaşma yürümüyordu. Hem franziskan, hem de
doruinikan rabipleri de hıristiy<inlığı muslilJane yayınağa çalışıyorlardı; şüphesiz
uzun süren ve neticesiz kalan haçlı seferlerine karşı bir reaksyon. I 181 senesinde vefat
eden Papa Aleksander Ili'in devrinden itibaren, Roma ile İslam hükümdarları arasında ilk resmt münasebetler başlam1ştır; iki taraf mektuplaşrruş ve biraz sonra,
papazların Yakın Şark'a gönderdikleri rahipler, müslümanlarla dini mübahaselerde
bulunmak için hem Haleb ve Şam, hem de J\1ısır'a gitmişlerdi; 1233 senesinde franziskan rahipler Konya 'ya gelip Al&eddin Keykubadla temas ediyorlardı 10.
Başka misyonerler, hıristiyarılığı bilhassa Tatar memleketlerinde yayınağa uğraş­
tılar, çünkü dünyanın büyük dinlerine henüz iştirak etmiycn Tatarların müslümanlarm düşmanları oldukları ve bunun için hıristiyan dünyanın tabii müttefiki bulundukları vehmindc idiler. Tat<.ularm Ramon Lull'un eserlerinde aynadıklan rol bu
fi_lae işaret edc1:. Fakat aynı müellif, asrın son yıllarında yazdığı bir kitapta, doğruca
şöyle diyor: "Müslümanların Tatarları kendi dinlerine döndüreceklerinden korkulur;
çünkü bu kolay bir iştir. Tatarlar IVIüslüman olurlarsa, hıristiyanlarm başına gelecek
şeyleri tahmin etmek zor değildir." ıı
Tatar memleketlerinde dolaşan bütün bu seyyah rahipler kimseyi hıristiyan dilline
bile, uzun siyahatlarİnden garba herhalde coğrafya ve etnografyaya
ait çok kıymetli haberler getirmişlerdir; mesela Ruhrnek'un Tatarlar hakkındaki
kitabı bugüne kadar eski Tatar dirrini tanımak için çok mühim bir kaynaktır.
döndürmemişsC
Ramon Lull ise; böyle bir misyonerlik işine girrneğe bilhassa müsaitti 12 • Doğ­
ve büyüdüğü yer, Th.tfallorka adası, doğumundan birkaç sene önce, ı 229 senesinde, İspanyol kıralı tarafmdan müslümanların ellerinden koparılmıştı; binaenaleyh orada Lull'un devrinde Aı·ap medeniyetinin çok derin izlerinin kalmış olması
gayet muhtemeldir. Zengin bir ılilenin çocuğu·olan, hafif meşrepli Ramon, 30 seneden fazla yalmz dünycvi eğlencelerden 1ıoşlanmış~ kıral saraylarında iyi bir terbiye
görmüş, genç şövalyelerin çoğu gibi şiire heves ederek musauna .ve zarif aşk şiirleri
yazmış, ha tti evlenciikten sonra da bu şen hayatı geçirmeğe devam etmişti. Birden bire,
duğu
Obres origirıals de Ramon Lull. Palnıa, vol. r-7 (rgo6); şimdiye kadar 20 cilt çıkmıştır.
Altaner, Dominikanermission s. 72'den itibaren; Golubovich Biblioteca Bio-Bibliografica della
TeıTa Santa e dell'Oriente Francesc~no (ıgo6) II s. 298 mo. 38.
11 Petiti_a Raymundi
ad Coelestinum V;. Altaner, Raymundus Lullus und der Sprachenkanon
des Konzils von Vienne (Hist. Jahrbuch 53/rgg).
1 ~ Hayalının teferruatı için bakın: Peers, Ranıon Lull.
9
10
D00001c2s1-4y1953.pdf 20.02.2010 14:31:56 Page 197 (1, 2)
y-·-
XIII. ASİRDA İSLAM DiNi İLE HIRİSTİYA.l\IL!K ARASINDAKİ MÜNASEBETLER
i''
75
şimşek gibi, bir vizyon kalbine vurup- da onu, hayatını baştan başa değiştirerek gönlünü Tanrı'dan başka bir şeye bağlarnamağa icbar etti. Dualarından birinde diyor
ki:· "Y~__Bah_b_.L_ PJ!!ün ~uvvetlerimi senin şer~fine_ hamd, ş~i!L.Y~_lıi~ıpet etrrı~k iç_i~
~~~nrmı.ın_.hususurvJ.;ı ıJ_""iln.arumetleilr!l""l:r!tf~i f~' 13 -Aflesf~i, servetini bırakarak uzlete
çekilip felsefe ve arapça t8:hsilin~ başladı.
Evveli, arapça ona "vahşi hayvanların dil ve lisanlan gibi'' göründü; bununla
beraber, bu dili öğrenip kelimelerini anlamıya bütün kuvvetleri ile çalıştı. Anlathğına
göre, "mukaddes teslisin hakikatiarım beyan etmek maksadiyle" arapça öğrenmesi
için Tanrı'ya niyaz ve dua ederek Ondan yardım ve nimet diliyorrlu 14• Arapça,yı,
9 sene hizmetinde bulunan bir Arap kölesinden öğrenrni_ş ve bundan sonra o kadar
mükemmel elde etmişti ki bahsi geçen muazzam bir eser olan Liber Contemplatioııis'i
ya tamamen, ya kısmen arapça olarak yaznuş ve bu dilden katalancaya çevirmiştir 15 .
Bu büyük eseri bitirir bitirmez, aşağı yukarı 1276 ile 1316 seneleri arasında,
sayıya sığnuyan kitaplar telif etti ki onların en mühim gayesi, hıristiyanlığın bütün
dinlerden üstün olmasını ispat etınekti. Kabbalayı veya Huriı.filerin usullerini andıran grafik vasıtalarla, müsellcs, çevre} ha·rfve rakamlada hıristiyanlığın hakikatlarını
kendince red ve cerhe imkan verıniyecek bir surette ispat etıneğe çalıştl. Bizce, bu usuller
. oldukça gariptir; amma, Lull'a göre, inanışın, ilmi ve nazari düşünüşlin neticesi olduğu için, insan, anlamadığı bir şeye inanamaz, ve ebedi hakikatları anlatmak için,
bu grafik semboller kanaatınca gayet müsaitti. Muhakkak, bu "Ars magmi', '.'Büyük
San' at" m tesirleri gelecek asırlarda biJiçok feylesofların eserinde görünür; mesela bir
asır sonra aynı maksadla meşgul olan Alman kardirral Nikolaus Kusanus, sonra
İtalyan §.lim Giordano Bruno'nun eserlerinde, ta Leibniz'e kadar Lull'un fikirlerine
rastlanır 16 •
Lull'un en çok istediği, bu eserin yabancı dillere, arapça ve tatareaya çevrilmesi
idi (bazılarını da arapça olarak telif etti); çünkü onun kanaatına göre, aklını bir defa
bu mtiones ııecessariae, bu mantıkl burhanları düşünmekle meşgul eden bir insan derhal hıristiyarılığı kabul edecekti I 7 • Diyor ki: ''Bizim nazari düşüncclcrimizi bilecek
olurlarsa, bunlara tamamen iştirak edip kendi dinlerinden şüphe edcccklerdi 18 ."
Liber Contemplationis'in bir b<lbı da şu unvanı taşır: ~'insan, din meseleleri haklundaki
ınübahaseleri en iyi ve en müessir şekilde icra etmesini nasıl öğrenip de tatbik
edebilir ?~' 19
fikir ve dualarının bir tck maksadı vardı: hıristiyanlarla
bir konuşma tertip etmek. Şöyle dua eder: "Hıristiyan­
larla Müslümanlar arasında sulh olmadığı için, Ya Rabbiı onlar din mübahaseleri
ctmeğe cesaret etmiyorlar. Aralarında sulh olsaydı rahat rahat dinden bahsedebilirler
ve bU suretle hıristiyanlar JVfüslümanları hakikat yoluna kılavuzlıyabilirlerdi." 21l
Sırf din propagandası yapmayı değil, İncil mi.tidesini akla uygun bir şekilde ilan
Lull'un bütün
düşünce,
hıristiyan olmıyanlar arasında
n Obres IV 149·
ı-ı Obrcs IV 148.
Obres VIII 6,ı.s; bakın da Go!ubovich I 371.
IG Keichcr s. 3; Voblcr, lvlittclalter!iche Aufkliirung in Spanien und Europa (Aus der romanisehen
Welt~) s. 145.
17 Pe ers 204, ~:ıs, go ı.
16 Petitio Raymundi ad Coclestinum V.
19 Obres V, ı6g; bakın da S. !vi. Lozano, Demonstrbi!idad de los misteras dela fe scgua R. Lulio
(La Cienca Tomista ıgı2/ı3).
20 Obres V, 317.
15
'
~
i
D00001c2s1-4y1953.pdf 20.02.2010 14:31:56 Page 198 (1, 1)
A. SCHIMMEL
etmek istedi. Kitaplarmdan birisinden, bir misyonere rastlıyan bir Müslüman sultanın şikayetini şöyle anlatıyor: "Sultan hıristiyana diyor ki (söylecliklerin hüccet
ve burhan değil, itikattır. Bir dindcn, başka bir itikat için vazgeçmemem. Şim­
diki dinden çıkarsam, yeni kabul edeceğim din alda uygun olsun diye kabul etmem
lazım." 21
Bu gibi mübahaseteri başarmak için, sırf feLsefi ve mantık! bilgiler kafi gelmez.
bir memlekete din propagandası maksadiyle gelmek, başka bir milletin
dinini aniayıp onun ulemasiyle ezel'i: ve ebedl hakikatlardan bahsedebilmek için o
milletin dilini bilmek şarttır. Bu hususta Vatikan arşivlerinde bulunan bir vesika
şayan 'ı dikkattır: Hımıslı Sultan Eyyüb, Pa paya gönderdiği 30 aralık ı 245 tarihli
bir mektupta: uzun uzadiya- müslümanlığın mahiyetinden bahsettikten sonra, diyoi:
ki: "Papa'nın bize gönderdiği mektubun mamlsrmn ne olduğunu anlamadık. Gön·:...
deren, bu mektubun bizi bir dini hakikata ikna etmek maksadiyle yazmış olduğu
takdirde, bizce, böyle bir işi iki milletin ulema ve ilahiyatçılarının şifahi mübahaseleriyle tecrübe etmek daha uygını olurdu. Ama, arapça değil, yalınız fransızca ve
lfi.tince konuşan hıristiyan rahiplerin dil bilgileri noksan olduğundan, bu gibi dini
konuşmalan tahakkuk ettirmeğe imkan yoktur" 22 •
Lull, bu gibi hadiselere karşı tedbir alınağa senelerce çalıştı. Rahip ve misyoner-.
ler için bir dil okulunu kurmağa karar verdi ve 1276 senesinde, Aragon kıralı ile
Papa tarafından alınan bir icaze ile ~1iramar'da böyle bir okulun plimnı.kuvveden
fiile çıkarınağa oldukça çabuk muvaffak oldu. Bu okulda, franziskan tarikatına meiı­
sup 13 rahip arapça öğrcnecek, .A.ragon "kıralı onlara her sene epeyi para verecekti. 23
Böyle bir fikir yeni değildi; doruinikan tarikatı o tarihten takriben 25 sene önce bu
çeşit bir nıektebi İspanya ve rivayete göre de Tunus'ta kuracaktı ama, muvaffak
olanıarmşb. 24• Bu tesisat bilhassa büyük tarikat reisi Pennafortlu Thomas'ın teşvi­
kiyle kurulmuştu ki, XIII.. asrın ortasında en ateşli misyonerlerden biri idi. Fakat
vakıt müsait olmadığından ne onun ve başka dominikanların ülküleri tahakkuk etmiş, ne de Lull'un tesis ettiği okul uzun zaman açık kalmıştır. Kilise bile bu 'çalış­
malara çok alılka göstermedi. Lull, "Ramon kayalperesf' adlı kitabında bir rahibin
ağzından bu merıfi düşünceleri şöyle ifade ettirir: 11Iüslümanlar çok inatçı ve dilleri
de gayet müşkül olduğundan, onlara hıristiyanlığı ilan etmek pek manasız bir iştir;
zanrunca, Tanrı luristiya:nlara bu dilleri, vakit gelince, dil okulları kurmaksızın
Yabancı
öğretecektir
25 •
·
Fakat bu menfi cereyanlara rağmen, Lull yorulmadan Papadan kırallara,- kıral­
lardan J::laris Üniversitesinin doçentlerine, onlardan tekrar Papa ve kardinallere gidip
yalvardı: luristiyan memleketlerde değil,- Tatar me:nileketlerinde de bu çeşit müesseselerinin kurulmasını rica etti. Adı geçen kitabmda, Papa ve kuryeyi şiddetli ve
sert sözlerle tevbih ederek kendisinin kıyamet gününde luristiyanlığı neşretmeğe çalış­
mıyan papazlar aleyhine hıristiyan olmıyan ve hıristiyanların gafleti sayesinde Cennet~ giremiyen insanlar namına ınüddei olarak çıkacağını söyliyorclu.
Aynı zamanda, "Blanquernaı• adlı büyük bir romanında ülkü ve preJ?.Siplerini
belirtti: bu eserin kahramanı, Blanquerna, mürrevver bir Papadır, din mübahaseleri
21 Liber de conveniente fidei et intellectw; in obiecto; Probst, Idees II4.
22 Altaner, Doı:ninikanermission 75·
23 Altaner, Spraclıenkanon; Peers 12g; Goluboviclı II s. 423, No. 134·
2 ~ Altaner, Dominikanrermission; Keichcr s. ı/8.
2 ~ Peers Q57·
··--~------··-----~
D00001c2s1-4y1953.pdf 20.02.2010 14:31:56 Page 198 (1, 2)
XIII. ASIRDA İSLAM DINI İLE HIRİSTİYANLIK ARASINDAKİ MÜNASEBETLER 77
'
ı
İcra eder, dil okulları kurar, arapça öğrenip öğretİr, mistiği sever şeklinde temsil edilir.
Bu kitap, geniş ve müsamahalı bir toleransla derin ve ince bir aşk mistikliği gösterir ki
şüphesiz İslam tasa'VVUfunun tesirleri altında kalmıştır.
Kitaplarında izah ettiği teorilerin hakikatiarım tespit etmek maksadiyle, Lull
üç defa müslüman memleketlerine gidip uzun uzadıya din ınübahaselerinde bulunmuştur. İlk Şimali Afrika siyahatından evvel, 1292 senesinde Genova'da galiba· senelerce devam eden dini münakaşalaı;ın ve çektiği ıztırapların neticesi olan müdhiş bir
sinir buhranı geçirdi. Biraz dinlenciikten sonra Tunus'a hareket etti. Tercemc-i halinde şöyle okuyoruz: "Ramon ise, günden güne Muhammed'in şeriatma vakıf olan
kimseleri çağırmış, onlara, kendisinin hıristiyan şeriat ve kanunlarımn bütün fıkra­
larını çok iyi bilip, buradaki ulemadan İshim şeriati hakkında malU.mat alarak kendi
dini ile mukayese edip onların bın-hanlarını hıristiyanlarınkinden daha makul ve
mantıka uygun bulduğu takdirde İslama ihtida etmek maksadiyle geldiğini söylemiştir'' 26 • Hem Tunus, hem de Bucia'da hapse ,konmuş ve rivayetc göre nihayet
üçüncü siyahatında heyecanlanan müslüman kütle tarafından öldürülerek candan
istediği gibi martir olmuştur.
***
Ramon Lull, asrmda kendisine benziyenlere az rastgelinen insanlardandır ki,
İslam dini hakkında oldukça iyi malUmat elde etmişti. Hem şeriat, hem de tarikatın
usullerine vakıf olmuş, büyük bir gayretle Kur'in ve Hadis okumuştur, Kur'inın
tefsirlerini de ihmal etmemiştir. İtalyan şarluyatçısı Enı·ico Cerulli "Il Libro della scala"
adlı gayet mühim eserinde Lull'dan da bir bibda bahseder: "Ramon Lull'a göre
Müslümanlıkta Kıyamet ve Cennet'' ismini taşıyan fİkralarda bu meseleyi inceleyip
Katalan misyonerin İslam akidelerinde mevcut olan Münkir ve Nekir, Sırat köprüsü,
Mizan vesaire hakkındaki meselderin farkında olduğunu gösteriyor. Bir misal: ''Liber
super psalmum quicumque adlı küçük bir kitabında anlatıyor ki, Tanrı'yı arıyarak yollara düşmü~ bir Tatar, bir Müslümana rastgelip ondan dinini sorar. Müslüman,
kendi kanunlarının (yani Kur'&nın) en güzel ve dünyada eşi mevcut olmıyan bir
üslılp taşıdığını ve ilahi bir vahyin meyvesi olduğunu isbat eder "· Bu gibi konuşmalar Ortaçağın dini edebiyatında nadir bir mevzü değildir; hem suryani papazlar (Theodorus Abukara, Urfalı Bartholomeus), hem de bizantin alim ve ilabiyatçılar
bu suretlC hıristiyanlığın kemalini gösterrneğe çalı~mı~lardı. Lull'da bir Tatarla·büyük
dinlerin rriümessilleri arasında vaki olan konuşmilar en çok sevdiği mevzulardandır.
Bu hikaye tipinin en meşhur misali, Liber de Centili et tdbus sapientibus (Allalı'ı tanı­
mıyan insan ile üç ulema hakkındaki kitap)tır ki, derin bilgisi yanında geniş bir müsamaha gösterir. r277 senesinden evvel yazılmış olan bu kitapta, Tanrı ve ahireti
tarnmadığı için meyus bir Tatar~ dünyanın büyük dinlerinin mümessilleri olan üç
fı.lime rastlar ve onlardan Tanrı, 1\iyamet, Cennet, Cehennem hakkında mallimat alıp
onların dinine iştirak etmek ister. Ama, cilimler arasında bu konuşmadan sonra vaki
olan şiddetli bir münakaşadan, onların dinlerinin muhtelif olduklarını öğrenir. Buna
şaşan adam onlardan fazla malümat istiyor, ve Lull her elinin hususiyetlerini gayet
güzel ve tarafsız bir surette tavsif ediyor --o kda_r tarafsız ki, Tatarın hangi dine iş­
tirak edeceği bile belli değildir. Dua ederek tekrar yollara düşüyor. O gitti mi, yahudi
lnristiyan ve müslüman olan bu üç alim bundan böyle işbirliği yapınağa karar veri~
26
s.
Balduinus de Gaiffier S. J., Vita beati Raimundi Lulli, Analecta Bollandiana XLVIII 1930,
ı6ı.
9?
Golubovich 1 s. 376.
D00001c2s1-4y1953.pdf 20.02.2010 14:31:56 Page 199 (1, 1)
A.
SCHIMMEL
yorlar: "Bir Tanrımız, bir yaradanımız, bir rabbimiz var: bunun için bir dinimiz,
bir kanunumuz, bir inancımız, Tanrı'yı sevip ona tapmak için bir üslii.bumuz olsun.
Sevişelim, birbirimize yardım edelim, aramızdan inanç veya alılik hakkında hiç
muhalefet, hiç ayrılık olmasın". Çünkü Lull, hem hıristiyanların, hem de müslümanların Allah'tan ba~ka bir ilah olmadığına inandığından, onları birleştirmenin oldukça
kolay olduğu kanaatındadır. İslinun hıristiyanlığa ne kadar yakın olduğunu, hıris­
tiyan akldelerinin doğruluğunu hangi mikyasta takdir ettiğini iyi bilireli 28 • O, müslümanların Hazret-i İsa'nın ıztırap çekip de ölmesini inkar ettiğini, ama bu inkirın,
İsa'nın beşeriyeLine daha fazla şeref vermek maksadından çıktığını söyliyor 29 • İslam
dünyasından Meryem Ana hakkında beslenilen hörmet ve takdir hıslerinden de birkaç
defa bahseder30 • Bu sebepten, Lull'ca bütün hıristiyan olmıyan milletlerden, müslümanlar hıristiyanlığa en yakın olan millettir. Bazı kitaplarında (Ars amativa boni ve
Libre de Es de Deu ) bunlar ~üslüman niuhitinde daha kolay ve rahat kullamlmak
üzere, Enkarnasyon ve teslis mevzülarından gayet kısa ve sathi bir şekilde bahseder.
Lull, bilhassa müslümanların ahliilona hayran oldu; insaf, zühd ve takva, merhamet ve kuvvetli ve sarsılmaZ imanlarından büyük bir hayranlık ve sempati ile bahseder. Bu hükmüne başka mu&sırları uymuşlardır, mesela İslam memleketlerinden
büyük bir kısmını dolaşan Ricoldo de Monte Crucis ilc Tarabuluslu Wilhelm aynı
mevzfı üzerine çok müspet ve tekdirkar sözler ·yaznuşlardır ve hatta -Türk-Msü.lüman
dünyasının sert bir düşmanı olan Alman rcformalörü Luther müslümanların ahlakIarım son derece medhetmiştir.
itiraf etmeli ki, Lull, eliğer taraftan~ bütün mufunrları gibi, İslilrrun kendisince
menfi görünen taraflarında durmuş ve Ortaçağın meşhur efsanelerini tekrarlamıştır 31•
Bilhassa Kur'an ve Hadislerde bulunan Cennetin tavsifini hiç beğenmemiştir: İncil­
deki (Matta, 22/30) bir ilyete dayanarak ("melekeler gibi olacaklar"), huri, şarap
ve bu gibi sevinçlerden bahseden 3.yetlere arasıra müsamahasızca taarruz etmiş ve
onları çok ibtidai bir görüş sanrruşhr 32 • Halbuki, başka bir eserinde, İslamda
ahiretten en yüksek gaye, Allah'ı görmek ol.duğunti yazıyordu a3 • Bu mübhemiyete
eserlerinde sık sık rastlanır. Bir tarafta, müslümanların, Allah'a yalmz Cennetin niinetlerini kazanmak maks_adiyle taptıkları itharnında bulunur; öbür taraftan küçük bir
mistik eserinde bu konuda gayet enteresan bir afoı"izmi de var34 • Diyor ki: "Ma~uk
şikayet etti ki: 'bin insan içinde yüzden fazlası Beni sevmez, Benden korkmaz. Beni
korku ve sevgi ile arıyan bu yüz insan içinde go tane Benden ceza göstermesin diye
korkar, kalan ro kişi ise, Beni, sevap kazansın diye severler, ama, -Beni yalnız cemalim
ve eelilim için sevenler hemen de yok gibidir". Bu fikir, Lull ve ondan sonraki hıris­
tiyan mistiklerinden evvel So ı senesinde vefat eden meşhur kadın az ize R3.bia tarafından ifadclendirilmiştir; onun en güzel dualarından biri şudur: "Ya:Rabbl, eğer sana
Cehennemden korkarak taparsaını beni Cehenneme at; eğer sana Cenneti istiyerek
taparsam, beni Cennetten kov; fakat sana senin ezell ve ebedi cemalini anyarak taparsam1 beni yüzünden mahrum etme!" Bu duanın çeşitterini hemen bütün klasik
devre ait süfilerde görüyoruz ve acayip bir tasadüftür ki, Ribia'nın bu söz ve fikir2S Bk. Obres VIII 315, gr6; III ro2.
2 u Obres VII 86, VIII 22, g8o.
~o Mesela Obres VII ı 76.
~~ Mesela Obres I 125 (Doctrina Pueril).
~ 2 Obres VI r2g; Vii 436, 4-37; VII 332, ggr,
3 ~ Peers s. 156 not 4-; Obres I 316.
:>4 Aşık ve maşuk No. Qr.
gı6.
D00001c2s1-4y1953.pdf 20.02.2010 14:31:56 Page 199 (1, 2)
XIII. ASIRDA İSLAM DiNi İLE HIRİSTİYANLIK ARASI!<"DAI~i MÜNASEEETLER
79
lerini hıristiyan mistikliğinde tekr'!-r XVII. asra ait bir :Fransız quietistlnin eserinde
de akisler uyandrrrruştır: Camus' un r64o senesinde neşredilen--"Carite ou pourtmict de
la· vrai~ amour" ismini taşıyan ve mistik aşktan bahseden bir kitabında bir kadın portresi görünüyor: kadın, bir elinde meşale, öbür elinde bir kova taşıyor; başının üstünde
ibrani: harflerle yazılmış Allilli'ın adım gösteren bir güneş var ki, bu motifin şarktan
gelmesine işaret eder 31i. Bu resim, Ribia'nın meşhur hikayesini temsil etmektedir:
O, birgün Basra'da dolaşırken bir elinde meşale, bir elinde su ile dolu bir kova taşı­
yordu. Bu hareketin manasım ondan soranlara şu cevabı. vermişti: "Bu iki perdenin
mahvolabilmcsi için Cennete ateş vurmak ve Cehenneme su dökmek istiyOrum; bu
swetle Allah'a Cennet ümidi ve Cehennem korkusundan değil~ yalnız O'nun için
tapanlar belli olsunlar 1"
Lull, bütün bu fikikirlerin farkında olarak İslam hakkında epcyi müspet bilgileri benimsernişse de, arasıra İslam dini aleyhine az çok taassup göstermiştir. Bilhassa
r2g6 senesinden itibaren onda şay·an~ı hayret bir rUhi değişiklik görünüyor. Bu sencden sonra neşrettiği kitaplarda, bütün İshlm medeniyetine karşı açık bir düşmanlık
izhar eder; iki üç risalcsindc, hatta haçlı seferlerine devam edilmesini bile istemiştir.
Bir defa daha kısa bir zaman için olsun____:_ senelerce ilin ettiği büyük ülkülerinden
vazgeçti. Kendi ideallerini onbeş sene evvel Blanquema adlı büyük romanında ifade
etmişti 36 ; bu romanın en- kuvvetli ve en müessir sahnelerinden biri şudur: Babiloıiia
sultanı bir elçi eliyle Papaya bir risale gönderip ona şu sm·etle tevbih etmiştir: "Hı­
ristiyanlar hem Hazret-i İsa'nın vergiği kanun ve İncile, hem de havarilerin söz ve
nümunelerin muhalif olarak Kudüs ve F~listin'i sihlh1arla fethedip İsa'nın dinini
kahır ve şiddetle yayınağa çalışmaktadırlar. Bu hareketleri, asıl hıristiyan ülkülerine
hiç uymaz; çünkü Isa'nın kanunu, sulh, tahammül ve salıretmekten başka bir nasihat
vermez'' ve başka bir eserinde, Filistin'in kan dökmekle değil, gözyaşları dökmekle,
dua ve niyaz etmekle fethedileceğini söylemişti 37 • Lull'un ihtiyarlık günlerinde teklif
ettiği yeni haçlı seferlerinden istediği, kan dökmek değil, müslüman harb esirlerini
hıristiyan papazlarının talim ve terbiye etmesi idi. Çünkü, sözlerine göre, maddi
bir kılıcın faydası yok ama, manevi bir kılıcın -yani din hakikatlarını ispat eden
burhanların- faydasına gelince, bu hem dünya, hemde ahirette çok büyüktür 38 •
Yukarıda zikrettiğ1.miz r2g6 senesinden itibaren birden bire sertleşcn Lull'un
tavrının hususi bir sebebi olması muhtemeldir. Öyle sanıyoruz ki bu senelerde İbnü
Rüşd'ün ve hıristiyan talebelerinin felsefelerine karşı şiddetli bir mücadeleye giriş­
ınesi buna <lmil olmuştur. Lull, senelerce İslam dinini felsefe sihasında mağlfıp etmeğe
çalıştı. Muisın Raymundus· Martini gibi, Lull da Arap feylesoflarının eserleı'İni okumuş, bilhassa İbnü sına ve Gazzili: ile meşgul olmuş, I 28g senesinde Gazzill'nin
Nlakiısid al-falGsifa isimli kitabını katalancaya nazmen tercüme etmiştir. Bundan
miada al-Kindi ve İbnü Tufayl'den tercümeler yapmış Olması muhtemeldir. İbnü
Rüşd'ün eserlerini ise yaJmz h1r.istiyan Averroistlerin tavassutu ile tammıştır. Lull
ve muasırlarımn, sünni müslümanlarca hiç sevilmiyen feylesofları, İsliİn dininin en
tipik mümessilleri olarak telt1kki etmeleri çok gariptir. Onlarca İbnü Rüşd ve talebelerinin fikirleri tamamen müslüman ak'ideleri~e uymaktadır. Fakat bu İslam feylesoflan, hakikat, ister kendi tarafından keşif yoluyla ifade edilmiş olsun, isterse mu~
a~
Bremond, Histoire du sentimcnt
~a
Obres IX 295·
Obrcs IV 58.
Altaner, Sprachenkanon 204,
37
3~
religieıı.x
en France IX.
D00001c2s1-4y1953.pdf 20.02.2010 14:31:56 Page 200 (1, 1)
A. SCHİM:M.EL
so
kaddes kitaplar tarafından telkin. edilsin, mü tesavi olmasını isbat etmek isternişlerdir 39 •
Böyle bir telikki, jnanç ve mantık! idraki birbirini ikmal eder merdiven basamaklan
sanan hıristiyan ortodokslarca pek tehlikeliydi. Lull'un ve Ramund Martini'nin Arap
feylesoflarımn sözlerini reddetmek için yazdıkları kitaplar, Gazz3.li'nin Tahôfut al-fal§sija adlı ve aynı maksacila yazılmış olan eserine pek benzer; hatta bu eserin istidIallerini bile benimsemişlerdir. Bu, garip bir vaziyettir: Ortaçağ luristiyan ilf:minde,
İshlmiyetin mümessilleri olarak telik~i edilen feylesofları reddetmek için, sünni
müslümanların usul ve metodları kullanılmıştır. Maamafilı, Lull, ehl-i hadis ile feylesoflar tirasındaki muhalefetierin farkında idi; çünkü eserlerinin muhtelif yerlerinde
böyle bir ayrılığa işaret eder; mesela der ki: «Derin ve süptil bilgileri olan ve Muhammcd'in Allah'ın resulü olmasına inanınıyan birkaç müslüman (yani feylesoflar)
kolaylıkla hıristiyanlığa. döndürülebileceklcr'' ·10 • Tekrar, Lull'un bildikleri ile yaptıkları arasında bir fark görünÜr, ve hayatının 15 senesini, İslam felsefesine karşı yapılan mücadeleye sarfeder.
I3 I2 senesinde artık bütür?- bu mücadelelerin sonu gelmişti: Vienne'de toplanan
bir kilise konsili, Lull'un teklif ettiği gibi dil mektepleri kurmağa karar v~rdi, beş
üniversitede, arapça derslere başlıyacakb. 'Aym zamanda, averroistler aleyhine yazdığı ~
risaleler konsile iştirak edenlere yayı.lnuştı. Sonsuz bir bahriyarlık içinde 8o yaşında
oYan Lull biraz sonra bir defa daha Afrika'ya gitti ve orada martir oldu.
Gördüğümüz gibi, LuU, İsliının bütün hususiyederine merak eden bir insandı.
İslinun bu katalan misyoner ve feylesofa icra ettiği en derin tesir ise, tasavvufun tesiridir. Bu tesir hangi taraftan gelebilirdi İspanyol şarkıyatçılan, meseli Asin Palacios ve Ribcry, bu büyük vatandaşlarının eserlerinde bahusus büyük mutasavvi_f
İbnü Arabi'nin felsefe ve mistikliğinin cereyanlanm görmekte ve oıiu hıristiyan bir
mutasavvif olarak sayrnaktadırlar. Gerçi aralarında birkaç benzerlik var; mesela
_ Lull'un kullandığı grafik sembol veremizler gibi; ama, ayrılıklar daha büyüktür.
Bundan maada, İbnü Arabi'nin tesirinin XIII. asırcia Avrupa'da o kadar geniş olmadığı ve bilhassa, Lull'un Vahdet~i vücut mistiğinden uzak kaldığı söylenilebilir.
Öbür taraftan, bazı katelik şilrihler, Lull'un nıistiğinde forınci ve satıhta kalan bir
harici teşvikten maada İsliının bir tesiri mevcut olmamasında müttefiklerdir; onlarca,
Lull'un mistik şüri ve nesri bilhassa franziskan kaynağından akıp St. Fransiz'in fikirlerini ifade eder 41 • Kanaabmca, bu ikinci telakki yine tam yerinde değildir; çünkü
asıl fransizkan mistiği bir Passions mistiği, Hazret-i İsa'nın ıztırap çekip ölmesini
mürakabe eden bir mistiktir; halbuki Lull, eserlerinin hepsinde. bu passian motifini
pek az kullanır.
Şarkın tesiri inkar edilemez; Lull'un eserlerini okurken hem şekil, hem de muh~
teviyat bakımından bazan bir arapça kitap okur gibiyiz. Birkaç eserinde arap seci
usUlünü andıran gayet rriusanna ve ritmik bir nesirle yazılmış parçalar bulunur;
kısa fikralar:nı gözden geçirdik mi derhal Arap hikmet sözleri habrımıza gelir; arasıra o zaman garpta şöhret bulan şark hikftyelerini bulabiliriz. Tasavvufun tesiri ise,
bence, kHisik tasavvuf devrinden Gazzill vasıtasiyle Lull'a kadar gelmiştir. Gördüğü­
müz gibi, Gazzill'nin Tahilfut'u o asırcia malümdu; onun )}fakasıd'ı Lu11 tarafindan
anaeliline çevrilrnişti ve kendisinin İhyil' ulUm ad-din ile Gazzili'nin başka mistik eserlerinden bir kısrrunı okuması gayet muhtemeldir. Bu iki şahsiyet arasında birçok ben~ 9 Nuri Gencosman, İbnili .Arabi, Fusus, Önsöz s. IV .
.,ıu
Obres I 125; Altaner, :Missionstheorie 598.
n Probst, Idees, cbap. III. s. 240; aym müellif, Mystique, s, 24; Peers, bab XVIII.
D00001c2s1-4y1953.pdf 20.02.2010 14:31:56 Page 200 (1, 2)
XIII. ASIRDA İSLAM DİNİ İLE HIRİSTİYANLIK ARASINDAKİ MüNASEBETLER 8<
zeİ-likleİ' göze çarpar: hem Lull, hem de Gazz;;Hi ilm-i kelimda mütehassıs olarak
bu sAhada çok kıymetli eserler yaznuş; tehlikeli neticelere gidebilecek felsefi: cereyanlara ilm-i kelıimın verdiği silAhlarla taarruz etmişlerdir. İkisi de vahdet•İ vücutçu olmıyan ve tam dinin usullerine bağlı olan bir mistikliğe dönmüşlerdir.
LulJ'un eserlerine bakarsak, en çok İslam usUllerinin tesirini gösteren kitabı
"Tanrı'nın ]ÜZ ismi" adlı bir şiir kitabıdır. Tanrı'run ismi onu başka kitaplarında da
ilgilendiren bir konu idi; sözlerine göre, bu sayıya sığınıyan güzel isimler, hıristiyan­
lar, yahudiler, müslümanlar tarafından muhtelif dil ve sözlerle ifadetendirilse bile,
O'nun yalnız değiştirilemez ve bütün bu denemelerle aranılan bir tek ismi var 42 •
"Tanrı'nın J'ÜZ ismi" adlı şiirinlerine yazdığı önsöze göre, bu kitap, müslümanların
camilerde Kur'im ve Allah'ın esmıl-i hijsnılsım okudukları gibi kiliselerde okunma~
üzere yazılmıştır.
İslam tasavvufunun derin tesirine Liber Contemplationis'in gayet enteresan bir
fikrasında .rastlarız: orada, zikir ve duanın usUllerini Arap nümunelerİnc bağlar:
rfrh, remizleri vasıtalarİyle (Lull, metninde remiz tabirini bile kullanır) entellektüel
bir mürakabeye, mütaleaya ve aşka gider; zikr-i cehrlyi bırakıp zikr-i kalbiye gider. 43
Bu oracio entellectuel, bu zihnl duanın kıymetini mutesavvıflardan öğrendiği şüp­
hesizdir.
Tasavvufun tesirinin en güzel ve en berrak misali, Blanquerna romannun sonunda· mevcut olan ''Aşık ve maşuk hakkındaki kitap"tır. Blanquerna, ibadete ait bir
kitap yazınağı düşündü, ve müellifin sö:ileriyle, "bu suretle de düşününce, müslümanların biri ona, İsl&mda 'Sufi' adını taşıyan din adamlannın mevcud olduğunu anlattığını hatırladı. Bu sufilerin, insana büyük bir ibadet ve murakabc veren aşk sözleri
ve kısa misalleri var, ve bu sözler, izaha muhtaçtır; izah vasıtalasiyle anlayış yükselir,
anlayış yükseEnce murakabe isteği de kuvvetlenir ve yükselir" 44 •
Bu ufak kitapta büyük mutasavvıfların kelimeleri akscttirilir, bazan fikirlerine
hıristiyan bir renk verilir ama, zikir ve aşk hakkındaki söyledikleri ekseriya aynen
nakledilir.
Birkaç misal: Lull diyor ki: "Muhakkak maşukunu zikreden, ~ikrinde her şeyi
unutur; maşukunu zikretmek üzere eğer her şeyi unutursa, maşuku onu her şey­
den koruyup her şeyden ona naslp verecektir•' 45 • Hadls-i kudsi olarak okuyoruz:
"Eğer bir kimse benden bir şeyler isterneyi unutacak kadar benim zikrimle meşgul
olursa, ben ona, benden niyaziarda bulunanlardan . çok daha asil İhsanlarda bulunurum". Buna benzer birçok sözlere tasavvuf edebiyatında rastlarız.
Lull'un bu eserinde iyi tamclığımız semboller göze çarpar: "Aşık aşktan hasta
düşmüş. Ona bakmak için tabi b gelmiş; tabib ise, hastamn düşünce ve kederlerini
çoğalttı. Bu saattan itibaren, aşık şifa bulmuştur" 46 • "Ya, :Niaşukun aşkı daima faal,
aşıkın aşkı ise, daima hasretle ister ve ıztırap çekerek tahammül eder" 47 •
Gecenin güzelliğinden bahsederek şöyle diyor: "Tanrı, geceyi, :işık uyanarak
maşukun şeref ve hakimiyetini seyretsin diye yaratmıştır.'' Hayal bahçelerini, engin
aşk denizini §airane sözlerle tavsif eder: "Aşk, rüzgar ve dalgalardan müteharrrik,
12
·13
4"
~5
46
41
Proverbs de Ramon I,
Obres VIII.
Obres IX 378.
No. 137.
No. 88.
No. 115.
ı I.
F. 6
D00001c2s1-4y1953.pdf 20.02.2010 14:31:56 Page 201 (1, 1)
A. SCJMMBL
Bo
liman ve kenarı olmıyan biı· ummandır. Aşık bu denizde garkoldu, keder ve garnları
da beraber garkoldu. Fakat liyakat ve meziyetleri ise, denizin üzerinde kaldı" 48 .
Cümlenin son kısmı tam mutasavvifane değilse bile başka yerlerde tamarrıiyle tasavvufun ruhundan gelen ibareler bulunur, mesela sofilerin beğendikleri paradokslar,
hatta meşhur ayna motifi kullanılır: "1\.şık kendisine baktı, maşukunu görebileceğim
bir ayna olayım diye. Sonra pıaşukuna bakb, o, kendimi görebileceğim bir ayna olsun
diye. Ve ruhunun hangi aynaya daha yakın olduğu sorulabilir" 49 • Bu cümle,
şirihler tarafından teslise ait bir ifade olarak beyan edilir ama, bu motif tasavvufta
-mesela Bayezid-i Bist:lml, Ahmed Gazzill, Mevlana, İbnü Arabl'de- çok sık
rastlanan bir remizdir. Büyük mutasavvıflar, Tanrı ile insan arasındaki münasebet
için uygun bir sembol bulmakla uğraşırken, insanın kalbini, ruhunu zikirle dünyanın
pasından temizliyen bir ayna ile mukayese etmişlerdir. İnsan, sevdiği bir insanın
gözbebeklerinde kendi suretini gördüğü gibi, ruh da, maşukuna bakınca kendi sırrını
tanımağa ve kendine bakınça il&hl esrara vakıf olmıya başlar. Kanaatımca, Lull'un
bu rerozinin teslisle alakası yoktur.
Kitabın son cümlelerinden biri bellci Lull'un kalbini tanıtınağa biraz yardım
edebilir. Bir yerde yazrmştı ki:" Aşıkın maşukundan dolayı taşıdığı nişaneler başlan­
gıçta gözyaşları, ortada bcHUar, nihayette ölümden ibarettir" 50 ve biraz sonra, malıim
bir tasavvufsözünü çevirirken söylüyor ki: "Aşıka sormuşlar: 'Kimde aşk daha büyük,
yaşıyan aşıkta mı, ölen aşıkta mı?' 'Ölen aşıkta' diye cevap vermiş. 'Niçin?' 'Aşktan
ölen aşıkta aşkın daha büyümesine imkan yok, aşkta yaşıyan aşıkta ise aşkın daha
fazla büyümesi mümkündür' ". r.ı Bu sözle, mistik ölüme, fCnaya değil, maşukunun
şerefini il8.n etmek için şehit olarak ölıneğe işaret eder. Lull'un istediği hedef, bir fena
hali değildi. Bütün dualarında yalvardığı gibi, zikir ve münacaattan aldığı manevi
kuvvetleriyle Tanrı'ya hizmet ederek onun hamd ve şerefini dünyaya neşredip bu
gaye için kanını dökmek istemiştir. Şöyle dua etti: "Senin kulun, ya İlahl, senden
şerefin için ölüp gözyaşları ile kamnı senin için dökmek isteğiyle yanar" 52 •
Lull'un eserlerinin tesiri azdır, binlerce güzel projelerinden yalruz en küçük kısrm
tahakkuk etti. Tanrı'ya vclsıl olup olmadığım bilmiyoruz; bununla beraber ona hayranlık duymalı, bitmez eneıji ve müsamahasını takdir etmeliyiz. Bence, bütün hayalı
ve eserlerini en iyi surette karakterize eden söz, "Aşık ve majuk hakkında kitabı"mn
ihtiva ettiği Arap mutasavvıflardan olan İbn ül-Muvallad'in bir sözüdür 53 : "Aşık
dedi ki: Eğer ateş isterseniz, bana gelip kalbirnden l<imbalarımzı yakınız; eğer su
isterseniz, gözyaşlarıına geliniz; aşk düşünceleri isterseniz eğer, onları benim düşün­
celerimden alınız" M,
.
.
4 ~-
"
s~
53
"~
No . 235·
No. 350.
No . 233·
No. s6ı.
Peers ı 78.
Abü Nu'ayrrı al-İsfahani, Hil)'al al-auliyJ', X 364.
No. 173.