EGZERSİZLER, KORUYUCU, TEDAVİ EDİCİ VE MUAYENE POZİSYONLARI

İÇİNDEKİLER
• Dil Aileleri
• Dil Grupları
• Dil Türleri
HEDEFLER
DİL AİLELERİ, DİL GRUPLARI, DİL
TÜRLERİ
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
• Dil ailelerini açıklayabilecek,
• Lehçe, ağız, şive gibi dil türlerini ayırt edebilecek,
• Göktürk, Uygur, Arap ve Latin alfabelerini
tanıyabileceksiniz.
TÜRK DİLİ - I
ÜNİTE
3
Dil Aileleri, Dil Grupları, Dil Türleri
GİRİŞ
Dil, üzerine yapılan araştırmalar sonucunda dünya üzerinde konuşulan
dillerin ortak özelliklerinin bulunduğu tespit edilmiştir. Diller arasında bulunan
ortak özelliklerinden hareketle dil aileleri ve dil grupları tanımlanmış ve diller tasnif
edilmiştir.
Diller, konuşulan coğrafya dikkate alınarak dil aileleri oluşturulmuştur. Dil
aileleri Hint-Avrupa Dilleri, Sami Dilleri, Çin-Tibet Dilleri, Ural-Altay Dilleri, Bantu
Dilleri şeklinde oluşturulmuştur.
Dillerin yapıları göz önüne alınarak da dil grupları meydana getirilmiştir.
Diller yapılarına göre tek heceli diller, eklemeli diller, çekimli diller şeklinde
gruplandırılmıştır.
DİL AİLELERİ
Diller, köken bakımından aralarındaki benzerliğe ve yakınlığa göre ailelere
ayrılırlar. Bir ana dilden ayrılan bu akraba diller farklı birer dil hâline geldikten
sonra lehçeler, şiveler ve ağızlar meydana gelir.
Belli başlı dil aileleri şunlardır:
Hint-Avrupa Dilleri
Asya Dilleri:Hintçe (Sanskritçe ve bugünkü Hintçenin yaşayan kolları), Farsça
(Eski, Orta, Yeni Farsça ve bugün konuşulmayan bir dil olan Avesta)
Avrupa Dilleri:Germen Dilleri (Almanca, İngilizce, Felemenkçe ve İskandinav
dilleri), Romen Dilleri (Latince, İtalyanca, Fransızca, İspanyolca, Portekiz ve
Rumence), Slav Dilleri (Rusça, Bulgarca, Sırpça, Lehçe ve Boşnakça)
Ayrıca ölü birer dil olan Hititçe ve Toharca da bu gruba girmektedir.
Hami-Sami Dilleri
Sami Dilleri (Akkatça, Aramca, Arapça ve İbranice)
Çin-Tibet Dilleri
Çince, Tibetçe
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
Dil Aileleri, Dil Grupları, Dil Türleri
Ural-Altay Dilleri
Ural Dilleri: Fince, Macarca
Altay Dilleri: Türkçe, Moğolca, Mançu-Tunguz dilleri
Bantu Dilleri
Habeşçe, Afrika dilleri
DİL GRUPLARI
Kelimeler yapılarına göre sınıflandırıldığında üç ana grup meydana gelir.
Bunlar:
Tek heceli diller
Kelimeler tek heceden meydana gelir. Yapım ve çekim eki bulunmaz.
Kelimeler cümledeki yerlerine göre anlam kazanırlar. Çince ve Japonca bu gruba
girer.
Eklemeli diller
Bu grupta yer alan dillerde kelimelerin köklerine getirilen ekler, kelimenin
anlamını ve görevini belirler. Kelimenin kökünün değişmediği bu dillerde köklere
getirilen eklerle yeni kelimeler yapılır. Kelimelere getirilen ön-ekler ve son-ekler
bakımından bu grup ikiye ayrılır. Macarca baştan eklemeli bir dil olduğu hâlde,
Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Türkçe, Moğolca, Mançuca, Japonca, Tunguzca,
Fince ve Macarca da bu gruba girer.
Çekimli diller
Kullanımda kelimenin bünyesinde birtakım değişikliklerin görüldüğü dillerdir.
Bu dillerde ön-ek, iç-ek ve son-ek söz konusudur. Bu gruba giren bazı dillerde
ünsüzler değişmez, ünlü harfler değiştirilerek yeni kelimeler meydana getirilir.
Hint-Avrupa ve Hami-Sami dilleri bu gruba girer. Ancak Hint-Avrupa dillerinde
kelimenin asıl sesleri değişirken, Hami-Sami dillerinde bu sesler değişmez.
(Arapçada hükm-hâkim, mahkum, mahkeme gibi örneklerde olduğu gibi
kelimelerde h,k,m ortak sessizlerdir.)
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
3
Dil Aileleri, Dil Grupları, Dil Türleri
DİL TÜRLERİ (LEHÇE, ŞİVE, AĞIZ)
Lehçe
Bir dilin bilinmeyen bir zamanda kendisinden ayrılan ve yeni bir dil olma yolu
tutan koludur. Çuvaşça ve Yakutça Türkçenin iki farklı lehçesidir.
Yakut Lehçesi
Türkiye Türkçesi
Bil balık bahıttan sıyıtar.
Balık baştan kokar.
Kırcağastan ıyıtıma, sıkıbıttan ıyıt.
Yaşlıdan değil, gezenden sor.
Taptaltan kihi haralğan.
Aşk insanı kör eder.
Ölbüt ölbütünen, ölbütü kıtta ölör suoh.
Ölen ölmüştür, ölen ile ölünmez.
Tıl unuoğa suoh.
Dilin kemiği yoktur.
Şive
Bir dilin tarihi çok eski zamanlara dayanmayan, yeni ayrılan ve birbirleri ile
anlaşabilen kollarıdır. Şivede şekil ve ses bakımından bazı farklılıklar görülebilir.
Şiveden geriye doğru gidildikçe bütün şivelerin aynı dilde ağız durumunda oldukları
görülür. Türkiye Türkçesi ile Azerî Türkçesinin teşkil ettiği Oğuzca, Kırgızca, Kazakça
ve Türkmence Türkçenin şivelerini oluştururlar.
Türkiye Türkçesi
Kızım sana söylüyorum gelinim sen anla
Kırım
Kızım sanga aytaman, kelinim sen dingle
Azerbaycan
Gızım sene deyirem, gelinim sen eşit
Türkmen
Gızım sanga aydayıng, gelnim sen düş
Karaçay
Kızım sana aytem, kelinim sen eşit
Balkanlar
Kızım sanga aytama, kelinim sen eşit
Kumuk
Gelinim saga aytaman, kızım sen tıngna
Tatar
Kızım sınga eytem, kilinim sin tıngla
Başkırt
Kızım hinge eytem kilnem hin tıngda
Kazak
Kelinim sagan aytam, kızım sen tıngda
Karakalpak
Kızım sagan aytaman, kelinim sen tıngla
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
4
Dil Aileleri, Dil Grupları, Dil Türleri
Kırgız
Keregim saga aytam, kelinim sen uk
Özbek
Kızim senga aytaman, kelinim sen eşit
Yeni Uygurca
Kızım sanga aytay, kilınım sen tıngla
Ağız
Bir dilin şivesi içinde kalan, en yeni zamanda ayrılmış kollarıdır. Ağızlardaki
farklılık yalnızca seste görülür.
Koyun-goyun, alıram-alırım, bakıyom-bakıyorum-bahiram gibi.
Ağızlardaki farklılıklar konuşma dilinde görülür ve bunlar ortak bir yazı
dilinde birleşirler.
TÜRK DİLİNİN YAZILDIĞI ALFABELER
TÜRKLERİN KULLANDIĞI ALFABELER
Harflerin özellikleri
Yazıldığı yön
Harf sayısı
Kullanıldığı
dönem
Göktürk
Uygur
Arap
Latin
Kiril
VII-IX. yy.
VIII-XVIII. yy
XI-XX. yy.
XX. yy.
başlarından
itibaren
XX. yy.
başlarından
itibaren
38 harf (4’ü
sesli, 26’sı
sessiz, 8’i ise
bitişken)
18 harf
29 harf
29 harf
(4’ü sesli 14’ü
sessiz)
(3’ü sesli 27’si
sessiz)
(8'i sesli 21'i
sessiz)
40 harf (Her
ülkede farklı
harfler ve
sayıları da
değişik )
Sağdan sola
veya
yukarıdan
aşağıya
doğru yazılır.
Sağdan sola
veya
yukarıdan
aşağıya doğru
yazılır.
Sağdan sola
yazılır.
Soldan sağa
yazılır.
Soldan sağa
yazılır.
Harfler ayrı
yazılır,
kelimeler
arasına “:”
(nokta)
konur.
Harfler başta,
ortada ve
sonda farklı
biçimde
yazılır, harfler
bazen
bitiştirilir.
Harfler başta,
ortada ve
sonda farklı
biçimde
yazılır,
harflerin ayrı
ve bitişik
yazılmasının
kuralları var.
Harfler ayrı
veya el
yazısında
bitişik
yazılabilir.
Büyük ve
küçük harfler
diye farklı
şekiller vardır.
Harfler ayrı,
Latin
alfabesine
benzer
yönleri
fazladır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
5
Dil Aileleri, Dil Grupları, Dil Türleri
Göktürk (Köktürk) Alfabesi
Türklerin kullandığı ilk alfabedir. Türkler tarafından tesis edildiği kabul
edilmektedir. Türkler arasında VII-IX. Yüzyıllar arasında yaygın olarak kullanılan bu
yazıya Batı'da “Runik” denmesinin sebebi, harflerinin eski İskandinav yazıtlarında
kullanılmış harflere benzemesidir. Bu alfabe, Danimarkalı William Thomsen
tarafından çözülmüştür. Göktürk alfabesiyle 732 yılında yazılan Köktürk Yazıtları,
Türk edebiyatının yazılı ilk eseri olarak bilinir.
Göktürk alfabesi 4’ü sesli, 26’sı sessiz, 8’i bitişken olmak üzere 38 harften
oluşur. Sağdan sola ve yukarıdan aşağıya doğru yazılır. Harfler birbiriyle bitişmez;
çivi yazısına benzerliğinden dolayı taş ve eşya üzerine kazınmaya elverişlidir.
Resim 3.1. Köktürk Alfabesi ve Ses Karşılıkları
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
6
Dil Aileleri, Dil Grupları, Dil Türleri
Uygur Alfabesi
Türklerin Göktürk alfabesinden sonra kullanmış oldukları en önemli
alfabedir. VIII. yüzyıldan XVIII. yüzyıla kadar Doğu Türkistan'dan İstanbul'a kadar
geniş bir alanda kullanılmıştır. Bu alfabe Ârâmî kökenli Soğd alfabesinden çıkmıştır.
Uygur alfabesiyle yazılmış eserlerin çoğunu Budizm, Maniheizm ve
Hristiyanlık'a ait metinler oluşturur. Bu alfabe Türklerin İslâmiyet'i kabulünden
sonra da kullanılmıştır. Kutadgu Bilig’in tespit edilen üç nüshasından biri Uygur
harfleriyle yazılmıştır.
18 harften oluşan alfabenin 4’ü sesli 14’ü sessiz harftir. Arap alfabesinde
olduğu gibi harfler başta, ortada ve sonda farklı biçimlerde yazılır.
Şekil 3.2. Uygur Alfabesi Örneği
Arap Alfabesi
Türklerin İslam'a girmeye başladıkları IX. yüzyıldan itibaren kullandıkları
alfabedir. Türkçeyi Arap harfleriyle ilk defa yazanlar Karahanlılar olmuştur. Mevcut
bilgilere göre bu alfabeyle yazılan ilk metin Dîvânü Lûgati't-Türk’tür.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
7
Dil Aileleri, Dil Grupları, Dil Türleri
Şekil 3.3. Dîvânü Lûgati't-Türk’te Bulunan Harita
Latin Alfabesi
1928'de gerçekleştirilen harf inkılâbından itibaren Türkiye Türkçesinin
yazımında kullanılan en son alfabedir. Bu alfabe bugün Türkiye'den başka Kıbrıs ve
Yugoslavya'daki Türkler tarafından da kullanılmaktadır.
29 harften oluşan Latin alfabesinin 21'i sessiz, 8'i sesli harftir. Soldan sağa
doğru yazılır. Türkçede asıl Latin alfabesinden farklı olarak q/Q, x/X ve w/W harfleri
kullanılmazken, ı, ö, ü, ğ, ç ve ş harfleri Türkçeye özgü harfler olarak alfabede yer
alır.
Kiril (Slav) Alfabesi
Osmanlı Türkçesi ve Türkiye dışındaki Türk dil ve lehçelerinin yazımında Arap
alfabesinden sonra yaygın olarak kullanılan alfabedir.
XVIII. yüzyıl başlarından itibaren Çuvaşlar, Ruslar’ın etkisiyle Kiril alfabesini
kullandılar. Eski Sovyetler Birliği idaresindeki Türkler tarafından 1937-1940 yılları
arasında Stalin yönetimi tarafından bu alfabe kabul ettirilmiş ve her Türk boyu için
farklı alfabeler hazırlanmıştır. Bunun sonucunda Türkler arasında 20 ayrı Kiril
alfabesi kullanılmıştır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
8
Dil Aileleri, Dil Grupları, Dil Türleri
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Türk Cumhuriyetlerinde alfabe
değiştirme eğilimleri artmıştır. Azerbaycan Latin alfabesine geçmiş, Türk
Cumhuriyetleri arasında kültür alışverişinin daha sağlıklı yapılması için ortak alfabe
çalışmaları başlatılmıştır.
Şekil3.4. Kiril Alfabesi
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
9
Özet
Dil Aileleri, Dil Grupları, Dil Türleri
•Diller, köken bakımından aralarındaki benzerliğe ve yakınlığa göre ailelere
ayrılırlar.
•Dil aileleri, Hint-Avrupa Dilleri, Hami-Sami Dilleri, Çin-Tibet Dilleri, UralAltay Dilleri, Bantu Dilleri olmak üzere beş ana grupta incelenir.
•Dile ait sözcükler yapılarına göre sınıflandırıldığında diller tek heceli diller,
eklemeli diller ve çekimli diller olmak üzere üç ana grup oluşturur. Türkçe
eklemeli diller grubuna girer.
•Dillerin lehçe, ağız, şive gibi türleri vardır.
•Türkler tarih boyunca Göktürk, Uygur, Arap, Latin ve Kril alfabelerini
kullanmışlardır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
10
Dil Aileleri, Dil Grupları, Dil Türleri
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Germen Dilleri aşağıdaki dil ailelerinden hangisine girer?
a) Hint-Avrupa dillerinin Avrupa koluna
Değerlendirme sorularını
sistemde ilgili ünite
başlığı altında yer alan
“bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
b) Hami-Sami dillerinden Sami koluna
c) Ural-Altay dillerinden Altay koluna
d) Çin-Tibet dillerinden Tibet koluna
e) Ural-Altay dillerinden Ural koluna
2. Türkçe, aşağıdaki dil gruplarından hangisine aittir?
a) Tek heceli diller
b) Eklemeli diller
c) Çekimli diller
d) Önden eklemeli diller
e) İç-ekli diller
3. “Kullanımda kelimenin bünyesinde birtakım değişikliklerin görüldüğü
dillerdir. Bu dillerde ön-ek, iç-ek ve son-ek söz konusudur. Bu gruba giren
bazı dillerde ünsüzler değişmez ünlü harfler değiştirilerek yeni kelimeler
meydana getirilir.” cümlesinde tanımı verilen dil grubu aşağıdakilerden
hangisidir?
a) Tek heceli diller
b) Eklemeli diller
c) Çekimli diller
d) Önden eklemeli diller
e) İç-ekli diller
4. Bir dilin, tarihi çok eski zamanlara dayanmayan, yeni ayrılan ve birbirleri ile
anlaşabilen kollarına ne ad verilir?
a) Lehçe
b) Şive
c) Ağız
d) Tek heceli diller
e) Eklemeli diller
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
11
Dil Aileleri, Dil Grupları, Dil Türleri
5. Türkçe aşağıdaki dillerden hangisiyle en çok benzerlik gösteren dildir?
a) Moğolca
b) Macarca
c) Arapça
d) Farsça
e) Hintçe
Cevap Anahtarı: 1-A, 2-B , 3-C , 4-B , 5-B
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
12
Dil Aileleri, Dil Grupları, Dil Türleri
YARARLANILAN KAYNAKLAR
Türkçe Eğitim ve Ebed’i Düşünce Sitesi. (ty). Türklerin Kullandığı Alfabeler.
http://edebiyatturkce.blogcu.com/turklerin-kullandigialfabeler/600317%20- adresinden 05.08.2011 tarihinde erişilmiştir.
Gülensoy, T.(2001). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ.
Yavuz, K. , Yetiş, K. ve Birinci, N. (1996). Üniversite Türk Dili ve Kompozisyon
Dersleri. İstanbul: Bayrak.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
13