“Deponuzu Bilinçli Doldurun”
advertisement
“Deponuzu Bilinçli Doldurun” Aracı Kuruluş Varantları A Passion to Perform. İçindekiler Durum 3 Bilgi kazanç demektir Çözüm 4 Deponuzu bilinçli doldurun 5 Varantlar – Günlük yaşamdan Başarı Faktörleri bir örnek 9 14 Varantlara ilişkin temel bilgiler Hangi varant? – Varant fiyatlarının karşılaştırılması 16 Dinamik göstergeler 19 Varantların türleri 20 Varantlara yatırım yapmak ve ihraççının rolü 22 Yatırım stratejileri 26 Doğru varantı bulmak 28 Sıkça sorulan sorular 30 Varant yatırımcısını bekleyen önemli riskler Ekler 32 Internet üzerinden bilgilendirme 33 Diğer kaynaklar 34 Önemli Bilgi Varant sözlüğü* * Ekte yer alan “Varant Sözlüğü” bu tanıtım kitapçığının ayrılmaz bir parçasıdır. 2 | İçindekiler Bilgi, kazanç demektir Uluslararası piyasalara baktığımızda Bu tip ürünlerle yapılan işlemlerde son yıllarda çok az yatırım aracı, yatırımcıların karşılaştığı zararlar yatırımcılar arasında varantlar kadar çoğunlukla bilgi ve deneyim ilgi uyandırmış ve aynı zamanda eksikliğinden kaynaklanmaktadır. tartışma yaratmıştır. Bunun nedeni, Bu nedenle, varant fiyatını etkileyen alım (CALL) ve satım (PUT) hakkı faktörleri anlamak ve bu faktörlerin veren varantların büyük kazanç varant fiyatını nasıl etkilediği getirebilmelerinin yanı sıra kayda hakkında bilgi sahibi olmak uzun değer zararlara da yol açabilecek vadede varant piyasasında başarılı nitelikte olmalarıdır. Bu çerçevede, olmak isteyen yatırımcılar için varantlara yatırım yapma arzusunda önemlidir. olan her yatırımcının, varantların işleyişini ve ne tür riskler taşıdığını anlaması gerekmektedir. Durum | 3 “Deponuzu bilinçli doldurun” Varantların kaynağını, tarihçesini Kitapçığın ekinde yer alan sözlük, ve varantlara nasıl yatırım günlük hayattan alınan bu senaryo yapılabileceğini açıklamaya, günlük üzerindeki çalışmanız sırasında hayattan bir örnekle başlamak size yardımcı olacaktır. Broşürde, istiyoruz. Senaryomuzda, varantların alım satım işlemlerinde otomobiline benzin almak isteyen kullanılan önemli terim ve bir sürücü ve benzin pompa göstergelerin bazıları kısa bir şekilde fiyatlarını dilediği gibi değiştirme açıklanmaktadır. Bu tanımlar, imkanına sahip bir akaryakıt kolaylıkla bulabilmeniz açısından istasyonu sahibi rol almaktadır. alfabetik sırada düzenlenmiştir ve Bu senaryoda, İMKB’de varantlara broşürü anlamanıza yardımcı olarak yatırım yapmak isteyen yatırımcıların varantlar hakkında bilgi sahibi karşılaşabileceği birçok konu ele olmanızı sağlayacaktır. alınacak ve akıllarına gelebilecek birçok soru cevaplanacaktır. Deutsche Bank X-markets Ekibi Bu senaryoya uygun olarak tanıtım olarak, günlük hayattan alınan bu kitapçığımızın adını “Deponuzu senaryonun, varant piyasasının Bilinçli Doldurun” koyduk. Günlük anlaşılmasına katkıda bulunacağını hayattan aldığımız bu örneğin, ümit ediyoruz. varantlar ve daha da önemlisi, bir varantın fiyatını etkileyen faktörler hakkında yatırımcılara yeterli bilgiyi sağlayacağını ümit ediyoruz. 4 | Çözüm Varantlar – günlük yaşamdan bir örnek Akaryakıt istasyonunda Akaryakıt istasyonunda Hayalinizdeki otomobili, hem de opsiyon sözleşmesi opsiyon sözleşmesi en lüks modelini satın aldığınızı Sınırlı risk – başka hiçbir Varantlar veya opsiyonlar, olsun. Yeni otomobilinize benzin yükümlülüğünüz yok yatırımcılarına bir finansal varlığı almak üzere akaryakıt istasyonuna önceden belirlenmiş koşullara bağlı girdiğinizde benzinin litresinin olarak alma veya satma hakkı verirler; 3,50 TL olduğunu gördüğünüz zaman ancak yatırımcının bu hakkı kullanma hevesiniz kursağınızda kalacaktır. zorunluluğu bulunmamaktadır. Daha da kötüsü ham petrol fiyatlarının Varantlar opsiyon sözleşmelerinin yükseliş trendinde olduğunu fark menkul kıymetleştirilmiş halidir. ettiniz ve benzinden alınan vergilerin Varantlara Uluslararası Menkul artacağı haberleri tüm gazetelerin Kıymetler Tanımlama Numarası baş sayfalarında yer alıyor. Bir litre (“ISIN” – International Securities benzinin fiyatının önümüzdeki iki yıl Identification Number) verilmektedir içerisinde 4,50 TL hatta 5,00 TL gibi ve bu araçlar şartlarını ve koşullarını seviyelere çıkmasından endişe etmeye (vade, kullanım oranı vb.) düzenleyen başladınız. Hayalinizdeki otomobilin, bir izahname çerçevesinde ihraç sürüş hızınıza bağlı olarak, 100 km’de edilirler. Varantlar genellikle bankalar ortalama 20 - 25 litre benzin gibi büyük finansal kuruluşlar tüketebileceğini fark ettiğinizde tarafından ihraç edilirken; opsiyonlar, kalbiniz sıkışıyor. Sonra aniden ilham sadece vadeli işlem ve opsiyon perisi kapınızı çalıyor ve akaryakıt borsalarında (VOB gibi) işlem görürler. istasyonu sahibiyle şu şekilde Türk varantları, İstanbul Menkul anlaşıyorsunuz: Önümüzdeki iki yıl Kıymetler Borsası’nda (“İMKB”) boyunca litresi 3,50 TL’den 5.000 litre işlem görecektir. benzin satın alma hakkı elde varsayalım; güçlü bir spor otomobil Opsiyonların piyasa değeri Opsiyonların vadesi İleriye dönük beklentiler İMKB’de alım satım ediyorsunuz. Bunun anlamı, 5.000 adet Örneğimizde kullandığımız sözleşme benzin opsiyonu satın aldınız demektir. biçimindeki finansal araç, varanttan Her bir opsiyon size, aşağıda kabul çok bir opsiyona benzemektedir edilen koşullar karşılığında bir litre çünkü bu araç bir borsada işlem benzin satın alma hakkı verecektir. görmemektedir ve bir banka Kabul edilen miktar için litre başına tarafından ihraç edilmemiştir. Bu 0,50 TL’yi derhal ödeyeceksiniz. finansal araç, iki tarafın (sürücü ile Bu şekilde, önümüzdeki 24 ay istasyon sahibi) karşılıklı anlaşmasıyla boyunca herhangi bir zamanda litresi kurulmuş bir opsiyon sözleşmesidir. 3,50 TL’den 5.000 litre benzin alma Yine de bir opsiyonun fiyatına etki hakkının size maliyeti yalnızca 2.500 TL eden faktörler varantlar için de geçerli olacaktır. Opsiyonlarınızı istediğiniz olduğundan dolayı, kullandığımız bu zaman kısmen veya tamamen başka örnek tam olarak amacına hizmet bir araç sahibine satabileceğiniz etmektedir. konusunda da istasyon sahibiyle anlaşıyorsunuz. Zaten akaryakıt istasyonunun sahibi için 5.000 litre benzini kime sattığının önemi yok. Başarı Faktörleri | 5 Sınırlı risk – başka hiçbir Opsiyonlarınızı aldıktan birkaç yükümlülüğünüz yok ay sonra satmış olsaydınız böyle bir zararınız olmayabilirdi. Benzin Petrolün fiyatı, önümüzdeki iki yıl fiyatının 5,00 TL’ye fırlaması ihtimali içerisinde beklenmedik seviyelere gerçekleşseydi, elinizde şu iki çıksa dahi, piyasa fiyatının son derece seçenek olacaktı: Aracınıza litre altında bir fiyattan 5.000 litre benzin başına 3,50 TL’den benzin almaya alabilecek durumdasınız. Fiyatın devam etmek veya opsiyonlarınızı litre başına 5,00 TL’ye yükselmesi satıp ciddi bir kar elde etmek. halinde, opsiyonlarınızı satmayı Opsiyon alıcısı olarak, sadece dahi düşünebilirsiniz. Bu durumda hak sahibi olduğunuzu unutmayın; opsiyonun değerinin 2,00 TL’ye opsiyon satıcısı (yani akaryakıt yükseleceğini varsayalım. Başlangıçta istasyonunun sahibi) olsaydınız, 2.500 TL’lik bir bedel karşılığında hem haklarınız hem de satın aldığınız opsiyonunuz artık yükümlülükleriniz olacaktı. 10.000 TL değerindedir. Bu, neresinden bakarsanız bakın çok Opsiyonların piyasa değeri kazançlı bir alışveriştir; daha da önemlisi, benzin fiyatı düşecek olsa Üç ay sonra, semtinizdeki akaryakıt dahi, riskiniz, opsiyonları satın almak istasyonunuza uğradınız ve benzinin için ödediğiniz tutarla sınırlı kalacaktır. litresinin 4,50 TL’ye çıktığını gördünüz. Örneğin benzin fiyatı 3,00 TL’ye Bu bağlamda opsiyonlarınızın değeri inerse, 5.000 litre benzini litresi artmış olacak ve diğer sürücülerin 3,50 TL’den almak zorunda değilsiniz. aksine, benzin fiyatlarının artışından Böyle bir durumda, benzinin litre dolayı memnuniyet duyacaksınız. fiyatı opsiyon sözleşmesinin süresi Tabii ki diğer sürücülerin sizin litre boyunca 3,50 TL’nin altına inerse, başına 3,50 TL ödediğinizi fark opsiyonların değeri giderek azalacak etmeleri üzerine tüm dikkatler ve vade sonunda ise opsiyon üzerinizde toplanacaktır. Diğer değersiz olarak sona erecektir. sürücülere akaryakıt istasyonu sahibiyle yaptığınız anlaşmayı 6 | Başarı Faktörleri Opsiyon sözleşmesinin geçerli olduğu anlatacaksınız. Bunun üzerine önümüzdeki iki yıl boyunca benzin sürücülerin bir kısmı opsiyonlarınızı fiyatlarının hızla düşerek litre başına satın almak isteyecek ve böylece 2,50 TL’ye indiğini varsayalım. Bu ikincil bir piyasa ortaya çıkacaktır. durumda, 5.000 litre benzini litresi Sürücülerin çoğu benzin fiyatlarının 3,50 TL’den satın alma hakkınızı daha da artacağından korktuğu için, kullanmayıp opsiyonların değersiz opsiyonlarınızı bu sürücülere litre olarak sona ermesine izin vereceksiniz. başına 1,50 TL karşılığında derhal Toplam zararınız sadece opsiyonları satabilirsiniz. Bu durumda 0,50 TL’den satın almak için ödediğiniz parayla satın almış olduğunuz opsiyonun yani 2.500 TL’yle sınırlı kalacaktır. piyasa değeri 1,50 TL olacaktır. Opsiyonların vadesi İleriye dönük beklentiler Benzinin litre fiyatı 4,00 TL’nin (yani Opsiyon sahibi olmaktan son sizin alım satımınız açısından başa baş derece memnunsunuz; bir sabah olan fiyatın) ne kadar üzerine çıkarsa, gezintiye çıktığınızda benzin opsiyonlarınızın değeri ve sonuçta elde almak üzere akaryakıt istasyonuna edeceğiniz kar da o kadar artacaktır. uğradınız ve benzinin fiyatının bir Opsiyonlarınızı istediğiniz zaman gecede 4,50 TL’den 5,00 TL’ye kullanma ve benzin alma hakkınızı bir yükselmiş olduğunu gördünüz. başkasına satma şansına sahipsiniz. Bu yükseliş, Petrol İhraç Eden Ülkeler Opsiyonlarınızı satın almak isteyen Örgütü’nün (OPEC) ani bir kararla başka kişilerin mevcut olduğu ham petrol üretimini azaltmasından gözönüne alındığında; önümüzdeki iki kaynaklanmaktadır. Ham petrol yıl içerisinde 5.000 litre benzini sabit piyasasında fiyatlar tavan yapmış ve bir fiyattan (şu an için geçerli piyasa petrol şirketleri de böyle bir durumda fiyatına göre son derece düşük bir her zaman gösterdikleri tepkiyi fiyat) satın alabilir veya dilerseniz göstererek fiyatları yükseltmişlerdir. opsiyonlarınızı satabilirsiniz. Benzinin İstasyondaki sürücüler hararetli bir fiyatı arttıkça diğer sürücülerin tartışma içindedirler. Herkes benzin opsiyonlarınızı satın almak için fiyatının daha da yükselmesinden ödeyecekleri fiyat da yükselecektir. korktuğu için ortada bir panik havası Benzinin fiyatı 4,50 TL’ye yükselirse, vardır. Artık çevredeki sürücüler opsiyonlarınızı kullanmanız halinde tarafından tanınan biri olduğunuz için litre başına 1,00 TL tasarruf hemen etrafınızı sarıveren bu kişiler, sağlayacaksınız. Bununla birlikte, opsiyonları sizden litre başına 2,00 TL, “piyasa değeri”, yani, üçüncü kişilerin hatta 2,50 TL ödeyerek satın almak bu opsiyonlar için ödemeyi kabul istemektedirler. Fiyatlar konusunda ettikleri değer, 1,50 TL’dir; çünkü oldukça kaygılı bir sürücü litre başına opsiyonlar, üç ay önce yaptığınız 2,50 TL ödemeyi kabul ederek 2.000 iki yıllık anlaşma çerçevesinde adet opsiyon almaya razı olmuştur. önümüzdeki 21 ay boyunca geçerli Bununla birlikte, birkaç gün sonraki olacaktır. Söz konusu sürede benzinin manzara tamamen farklıdır. Benzinin fiyatı beklenmeyen seviyelere çıkabilir. fiyatı litre başına 5,50 TL’ye yükselmiştir Bu nedenle, 21 aylık süre boyunca ancak kimse daha fazla artacağına benzini litresini 3,50 TL’den satın ihtimal vermemektedir çünkü hükümet, alma hakkı sadece iki günlük bir satın fiyatları istikrarlı bir çizgide tutmak için alma hakkından çok daha değerlidir. gerekirse benzin üzerinden alınan vergi Benzin opsiyonlarınızın sağladığı oranlarını düşüreceğini açıklamıştır. başka bir özellik ise, sizin ve istasyon Bu durumda diğer sürücülerden sahibinin fiziksel teslimat üzerinde opsiyonlarınız için alacağınız en mutabakata varmış olmanızdır. Yani, yüksek teklif 2,00 TL olacaktır. Burada, opsiyonlarınızı kullanmanız halinde, dayanak varlığın gelecekteki fiyat dayanak varlığı (örneğimizde benzin) hareketlerine dair beklentilerin fiilen teslim alabileceksiniz. opsiyonun değerini etkilediği açıktır. Başarı Faktörleri | 7 Paniğin doruk noktasına vardığı Yapmanız gereken tek şey, doğru sırada en yüksek teklifi kabul edip varantı seçmektir. Otomobil üreticisinin opsiyonlarınızın bir kısmını satmanız hisselerinin o anda 43 TL’den alınıp akıllıca olacaktır. Opsiyonlarınızın satıldığı düşünüldüğünde, önemli alıcıları ise hükümetin petrolden ölçüde değer kazanacaklarını alınan vergide kesinti yapmasına öngörerek tercihinizi bir alım içerleyerek aldıkları yatırım kararından varantından yana kullanıyorsunuz. dolayı pişmanlık duyacaklardır. Bununla birlikte, satın almadan önce, değerlendirme yapabilmek açısından İMKB’de alım satım size en uygun varantların hangileri olacağını bilmek istiyorsunuz. Benzin opsiyonlarını satın aldığınız Varantların risk/getiri profillerinde yer günden bu yana, benzin fiyatlarındaki alan çeşitli temel verileri inceleyerek trendlere ve bunları etkileyen faktörlere bunu yapabilirsiniz. Bu göstergeler, daha çok ilgi duymaya başladınız. sadece otomobil üreticisinin Günün birinde gazetede bir otomobil hisselerine ait varantları satın alma üreticisi hakkında ilginç bir yazı bedelinin doğrudan satın alınan okudunuz. Üretici, 100 km’de sadece hisselerin bedelinden ne kadar 2 litre benzin tüketen, performansı fazla olacağına dair bir ipucu son derece yüksek, güzel bir arabayı vermekle kalmayıp, size varantın piyasaya sürmek üzeredir. Son fiyatının zaman içerisinde ne kadar haftalarda benzin fiyatlarında görülen dalgalanacağına dair bir fikir de olağanüstü artışlar da dikkate verecektir. Karar vermenizde alındığında arabanın satışlarının son belirleyici olacak bu ayrıntılar, derece başarılı olacağına hiç şüpheniz “Varantlara İlişkin Temel Bilgiler” yoktur. Dahası, araba üreticisinin bölümünde açıklanmaktadır. hisselerinin fiyatının çok yükseleceğine de eminsiniz. Benzin opsiyonlarıyla Akaryakıt istasyonu örneğini ilgili olumlu deneyiminizi de göz önüne kavradığınıza göre, artık İMKB’de alarak, şansınızı İMKB’de işlem gören işlem gören varantlara daha varantlarda da denemeye karar yakından bakabiliriz. verdiniz. Burada karşılaşabileceğiniz bir sorun, söz konusu otomobil üreticisinin hisselerine endeksli olarak ihraç edilmiş birçok varantın mevcut olmasıdır. 8 | Başarı Faktörleri Varantlara ilişkin temel bilgiler Doğru yatırımcı için doğru Doğru yatırımcı için doğru Yatırımcıların dayanak varlık için varant. Geniş ürün yelpazesinden varant. Geniş ürün yelpazesinden öngördükleri fiyat hareketi yönü, seçim yapmak ve göstergeleri seçim yapmak ve göstergeleri alım varantı veya satım varantı alma incelemek incelemek kararlarını etkileyecektir. Bunun Varantın değeri Yatırımcılar varantlara yatırım yaparak varlığı sermaye piyasalarında belirli çok para kazanabilecekleri gibi bir fiyattan (kullanım fiyatı), belirli bir önemli ölçüde zarar da edebilirler. orana (dönüşüm oranı) göre ve belirli Dolayısıyla, bu piyasada işlem bir zaman dilimi (vade) içerisinde yapmaya başlamadan önce, ihraççıdan satın alma veya ihraççıya varantlara ilişkin temel kavramlar satma hakkına sahip olmasıdır. hakkında bilgi sahibi olmalısınız. (Daha ayrıntılı bir açıklama ilerleyen Varantlar, türev finans araçları bölümlerde mevcuttur). nedeni, varant sahibinin dayanak Fiyat dalgalanmalarının etkileri kategorisinde değerlendirilmektedir. Bu, her bir varantın bir dayanak Bu nedenle yatırımcılar, öncelikle alım varlığa dayalı olduğu anlamına gelir. varantı mı (satın alma hakkı) veya Dayanak varlığın performansı satım varantı mı (satma hakkı) satın varantın fiyatına yansımaktadır. alacaklarına karar vermelidir. Alım varantları normalde dayanak varlığın Varantı ancak dayanak varlığın fiyatının yükselmesi beklendiğinde fiyatında önemli bir değişiklik olacağını satın alınırlar; satım varantları ise düşünüyorsanız satın almalısınız. dayanak varlığın fiyatında düşüş Dünyada varantlar, hisse senedi, beklendiğinde satın alınırlar. Örneğin emtia, hazine bonoları, döviz gibi satım varantlarında, söz konusu çeşitli dayanak varlıklara, hatta iklim dayanak varlığın fiyatı düştükçe, olaylarına endeksli olarak ihraç dayanak varlığı belirli bir fiyattan edilebilir. Başlangıçta, İMKB’de işlem satma hakkı daha değerli hale gelir. görecek varantların dayanak varlıkları, İMKB 30 hisseleri, İMKB 30 Varant yatırımcısının üç seçeneği hisselerinden oluşan hisse sepetleri vardır: Varantın süresinin sona ve İMKB ana endeksleriyle sınırlı ermesini bekleyebilir, varantı satabilir olacaktır. Her ne kadar dayanak varlık veya işleme koyup kullanabilir. çeşitleri sınırlı olsa da, ihraççılar, Varantı kullanma yönünde karar farklı vadelere ve kullanım fiyatlarına vermeniz halinde, Amerikan tipi sahip varantları kote ettikleri için, varantlar ve Avrupa tipi varantlar dayanak hisselerin sayısına nazaran arasındaki önemli bir farka dikkat çok daha fazla sayıda varant ihraç etmelisiniz: Amerikan varantlarını edeceklerdir. Dolayısıyla, yatırımcılar vadesinden önce herhangi bir bu çok sayıda sermaye piyasası aracı zamanda kullanabilmenize karşılık, içerisinden kendilerine uygun olan Avrupa varantlarını sadece vade aracı mutlaka bulacaklardır. tarihinde kullanabilirsiniz. Başarı Faktörleri | 9 Diğer tüm göstergelerin aynı olması Bu durum, vade tarihine kadar, dayanak kaydıyla, Avrupa varantları genellikle varlığın fiyatındaki bir değişikliğin Amerikan varantlarına nazaran daha varant fiyatında önemli bir artışa yol düşük fiyata satılır çünkü varantları açacağına ilişkin beklentiye veya herhangi bir zamanda kullanma hakkı varsayıma dayanmaktadır. Varantın tartışmasız olarak Amerikan varantları vadesine kadar olan süre azaldıkça lehine daha avantajlı bir durum zaman değeri ivme kazanan bir hızda yaratmaktadır. düşecek ve en sonunda sıfır olacaktır. Vadesi dolan varantın fiyatı en fazla Günümüzde, varantların çoğu içsel değerine eşit bir meblağ olacaktır. fiziksel teslimatla değil nakit uzlaşıyla sonlanmaktadır. Nakit uzlaşı Kar elde edecek şekilde kullanılabilen uygulaması önceleri belirli varantların, her varantın her zaman bir içsel değeri örneğin endeks varantlarının, fiili vardır. İçsel değer parite olarak da teslimatının mümkün olmaması adlandırılmaktadır. Kar elde edilip sebebiyle öngörülmüştür. Örneğin, az edilmediği, dayanak varlığın spot sayıda varant için İMKB 30 hisselerini fiyatının, kullanım fiyatının üzerinde fiilen teslim edemezsiniz. Bununla veya altında olup olmadığına bağlıdır. birlikte, uzlaşı işlemini kolaylaştırmak Bu durumda, karda olan varant, başa bakımından, fiili teslimatı mümkün baş (ne karda ne zararda) olan varant olan varantlarda dahi artık nakit uzlaşı veya zararda olan varant arasında bir özelliği bulunmaktadır. Başlangıçta, ayrım yapılmaktadır. İMKB’de ihraç edeceğimiz tüm varantlarda nakit uzlaşı geçerli Kullanım fiyatının spot hisse fiyatının olacaktır. altında olduğu alım varantları “karda” olan varantlardır. Bu durumda Varantın değeri yatırımcının hisseyi daha düşük bir fiyattan alma imkanına sahip olması, Varantlar, yatırımcıların beklentilerini varantın bir değeri olduğu, yani karşılamak üzere tasarlanmış çeşitli “karda olduğu” anlamına gelmektedir. özelliklere sahip olabilirler. Aşağıda bu Benzer şekilde satım varantları, özellikleri tanımlamak için kullanılan kullanım fiyatı cari hisse fiyatının bir dizi terim bulunmaktadır. üzerine çıktığında “karda” olarak nitelendirilirler. Kullanım fiyatı ile 10 | Başarı Faktörleri Bir varantın piyasa fiyatı, varantın hisse fiyatının eşit olması halinde, içsel değeri ve zaman değerinden varant “başa baş fiyatta” (ne karda oluşmaktadır. Zaman değeri, varantın ne zararda) olarak kabul edilir. fiyatı ile içsel değeri arasındaki farktır. Kullanım fiyatı cari hisse fiyatından Zaman değeri, varantın “tüm ömrü” yüksek olan bir alım varantı veya için ödenecek karşılıktır. Varantın kullanım fiyatı cari hisse fiyatından vadesine kadar kalan süre ne kadar düşük olan bir satım varantı, uzunsa değeri de o kadar fazladır. “zararda” olarak anılacaklardır. Dayanak varlık Varant Türü Varant Fiyatı İçsel Değer Zaman Değeri Karlılık Durumu ABC ALIM 6,00 6,50 6 ay 0,85 0,50 0,35 Karda 2 ABC ALIM 6,00 6,50 10 ay 1,15 0,50 0,65 Karda 3 ABC ALIM 7,00 6,50 6 ay 0,55 0,00 0,55 Zararda 4 XYZ SATIM 5,00 5,30 3 ay 0,25 0,00 0,25 Zararda 5 XYZ SATIM 5,00 4,25 4 ay 0,95 0,75 0,20 Karda 6 XYZ SATIM 5,00 5,00 2 ay 0,20 0,00 0,20 Başa baş 7 İMKB 30 Endeksi 1 ALIM 65.000,00 67.000,00 3 ay 2,80 2,00 0,80 Karda 1 1 Kullanım Fiyatı Dayanak Varlık Fiyatı Vade Endeks varantı 1’e 1.000 katsayısına sahiptir, yani 1.000 adet varant bir endeks sepetini oluşturmaktadır. Zararda olan, yani içsel değeri Örnek 1, ABC hissesine dayalı bir 0,55 TL’lik zaman değeri, dayanak bulunmayan varantlarda, fiyat basit alım varantını göstermektedir. varlığın fiyatının, vadeye kadar bir ifadeyle zaman değerine eşittir. Burada, dayanak hissenin spot olan altı aylık sürede kullanım Varantın vadeye kadar zararda fiyatı, kullanım fiyatının üzerindedir. fiyatının üzerine çıkma olasılığını kalması halinde, zaman değeri sıfıra Bu varant “kardadır” ve içsel değeri yansıtmaktadır. inecektir ve varant değersiz bir 0,50 TL’dir (dayanak varlığın fiyatı şekilde sona erecektir. eksi kullanım fiyatı). Bu örnekte, Örnek 4’te, XYZ’ye ait bir varant 0,85 TL’den işlem görmektedir. satım varantı “zararda” olarak Zararda varantlara yapılacak bir Bu rakam, içsel değerden yüksektir nitelendirilecektir çünkü içsel yatırım, sonuç itibariyle içsel değeri ve 0,35 TL’lik bir zaman değerini değeri yoktur. Dayanak varlığın olan varantlara yapılacak bir yatırıma yansıtmaktadır. Zaman değeri, spot değeri kullanım fiyatının göre çok daha risklidir. Büyük ölçüde dayanak varlığın fiyatının varantın üzerindedir. Satım varantları, zararda olup, vadesi yakında dolacak vadesi dolmadan önce yükselmesi yatırımcılara dayanak hisseyi olan varantlar, yatırımın tümünün olasılığına bağlı bir değerdir. “satma” hakkı verirler ve bu nedenle, sadece kullanım kaybedilmesi açısından yüksek bir risk içermelerinden dolayı son derece Örnek 2’de, ABC’ye ait bir alım fiyatı dayanak varlığın spot spekülatiftirler. Söz konusu varantlar, varantı, 1. örnekteki varantla, vade fiyatının üzerinde olduğunda ancak dayanak varlığın fiyatında hariç olmak üzere, aynı şartları içsel değere sahiptirler. istenen yönde hızlı ve keskin bir taşımaktadır. Bu varant, vadeye Bu örnekte varantın vadesine hareket olması halinde kar getirecektir. kadar olan süre ne kadar uzunsa, sadece üç ay kaldığı için zaman Bu ihtimalin gerçekleşme olasılığı varantın zaman değerinin de değeri nispeten düşüktür. her bir münferit işlemde ayrıca o kadar yüksek olacağına ilişkin Örnek 5’te içsel değerin 0,75 TL değerlendirilmelidir. iyi bir örnektir. Dayanak varlığın olmasından dolayı “karda” performans gösterebileceği uzun bir satım varantı gösterilirken, Yukarıdaki tabloda “karda”, bir süre vardır ve bu nedenle Örnek 6’da, dayanak varlığın “başa baş değerde” ve “zararda” zaman değeri daha yüksektir. cari fiyatına eşit kullanım fiyatı olan bir satım varantı kavramlarına ilişkin örneklere yer verilmiştir. Örnek 3’te, içsel değeri olmayan gösterilmektedir. Bu varantın bir alım varantı bulunmaktadır “başa baş değerde” olduğunu (dayanak varlığın cari fiyatı, kullanım söylemek mümkündür. Örnek 7’de fiyatının altındadır). Bu varant ise İMKB 30 endeksine dayalı bir “zararda” olarak nitelendirilmektedir. varant gösterilmektedir. Başarı Faktörleri | 11 Fiyat dalgalanmalarının etkisi Dayanak varlığın tarihsel veya geçmiş oynaklığı tam olarak Oynaklık (volatilite) varantın fiyatını hesaplanabilmektedir. Geçmiş oynaklık, etkileyen önemli faktörlerden biridir varantların fiyatlandırılmasında ve bu nedenle sürekli olarak izlenmesi dikkate alınan beklenen oynaklık ve gerekir. Oynaklık, dayanak varlığın içsel oynaklığın değerlendirilmesinde fiyatının ne ölçüde dalgalandığını önemli bir göstergedir. Geçmiş gösteren bir kriterdir. dalgalanmalar, sadece bir yol gösterici olabilir, zira oynaklık oranı son derece Varantların fiyatlandırılmasına ilişkin hızlı bir şekilde değişebilir. Varant modern teorinin temel önermelerinden traderları bu durumu şu veya bu biri, dayanak varlığın oynaklığı veya şekilde tecrübe etmişlerdir. Örneğin, fiyat dalgalanma aralığı ne kadar normalde fiyat seyri sakin ve durağan büyükse o dayanağa bağlı varantın bir hisse senedindeki yüzde 30’luk değerinin de o kadar yüksek olacağıdır. sürpriz bir kar düşüşü açıklaması, Bunun nedeni, dayanak varlığın bu hisseye endeksli alım veya satım fiyatındaki dalgalanma ne kadar varantlarının fiyatı üzerinde ciddi bir çoksa varantın içsel değerinin artma etki yaratacaktır. olasılığının o kadar fazla olmasıdır. Basitçe anlatmak gerekirse, dayanak Bu ve benzer olaylar, niteliği gereği, varlıkları farklı olup vadelerine üç beklenmedik şekilde gelişirler. Varant aydan az bir süre kalmış ve yüzde 20 traderları, dayanak varlıkların piyasada zararda olan iki varantımız olduğunu belirli bir dönemdeki oynaklıklarına varsayalım. Dayanak varlığın bir bakarak varantların içsel oynaklıklarına tanesi son derece oynak (volatil) bir ilişkin çıkarımlarda bulunurlar. İçsel yapıya sahip olsun ve hisse fiyatının oynaklık, varantın fiyatlandırılması günde yüzde 5 veya daha fazla oranda üzerinde önemli bir etkiye sahiptir; dalgalanması olağan bir durum olsun. bu nedenle, varantın fiyatı ile Diğer dayanak varlığın günlük hisse dayanak varlığının fiyatı arasındaki fiyatı hareketleri ise çok az oynak ilişki (dinamik göstergelerde bu ilişki olmasından dolayı genellikle yüzde 1’i açıklanmaktadır), ancak piyasadaki geçmesin. Oynak hisseye endeksli içsel volatilite öngörüsü aynı kaldığı varantın kar getirme olasılığının, daha sürece geçerli olacaktır. az oynak hisseye nazaran çok daha yüksek olacağı açıktır. Bu durumda, Oynaklıktaki keskin bir yükselişten aynı koşullardaki iki varant açısından, hemen önce alınan varantlar son bu varantın sadece oynaklığının derece karlı birer yatırım olabilir. yüksek olmasından dolayı daha Örneğin, bir otomotiv şirketi sürpriz değerli olması beklenebilir. bir kar düşüşü uyarısında bulunmadan hemen önce otomotiv hisselerine endeksli bir satım varantı (satış hakkı) aldığınızı varsayalım. 12 | Başarı Faktörleri Önceden nispeten durağan olarak dayalı alım varantları, düşük oynaklık Bir varantın değeri, yukarıdaki nitelenen hisse, bir günde yüzde 25 seviyesine geri dönüş nedeniyle değer tabloda özetlenen beş değişkenden değer kaybetsin. Söz konusu satım kaybedecektir. Hisse fiyatı yavaş bir etkilenmektedir. Oklar, varantın varantının yatırımcısı olarak, sadece tempoda yükselmeye devam ederken, değerinin ilgili değişkende meydana dayanak varlığın fiyatındaki düşüşten alım varantları düşük içsel oynaklık gelen değişikliğe bağlı olarak hangi değil aynı zamanda oynaklıktaki keskin nedeniyle değer kaybetmeye devam yönde etkileneceğini göstermektedir. yükselişten de kazanç sağlayacaksınız. edebilir. Bu örnekte, varantın zaman Bilgi: Oynaklık düşen piyasalarda değerinin azalmasından dolayı da Hisse fiyatı – Hisse fiyatı yukarıda (yükselen piyasalara göre) daha olumsuz etkilenebilirsiniz. da belirtildiği üzere varant fiyatını belirleyen temel faktördür. hızlı yükselir. Piyasada sert bir düşüş sonrası alınan Aynı mantıkla, son derece oynak bir alım varantında yukarıdaki etki daha Temettüler – Varant yatırımcıları, finansal varlıklara dayalı varantları da etkili şekilde gözlemlenebilir. Sert dayanak hisselerine ilişkin olarak satın alarak önemli ölçüde zarar da düşüşlerde içsel oynaklık hızlı şekilde ödenen temettüleri alamazlar. Bununla edebilirsiniz. Örneğimizin üzerinden artacağı için, düşüşten sonra alınan birlikte varantların değerlemesinde devam edersek, benzer nitelikte bir varantın fiyatı yüksek olacaktır. Piyasa ihraççı, beklenen temettü akışını otomotiv hissesinin hisse fiyatı, kar tekrar yükseliş trendine girdiğinde, da göz önünde bulunduracaktır. tahminlerindeki önemli bir artışı takiben dayanak varlık fiyatı değer kazanmasına Bu nedenle temettü dağıtıldıktan 8,50 TL’den 10,50 TL’ye yükselsin. rağmen içsel oynaklık azalacağı için sonra varantların fiyatında büyük Bu ciddi yükseliş trendinin devam alım varantı değer kaybedebilir. bir değişim yaşanmayacaktır. etmesini beklediğiniz için bir alım Varantların şartları, varant yatırımcısına varantı almaya karar vermiş olun. Aşağıdaki tabloda, dayanak varlıktaki zarar gelmemesi için, sermaye Ancak beklentinizin aksine, hisse fiyat hareketleri, oynaklık, faiz oranı, arttırımlarından kaynaklanabilecek senedi haftalarca aynı fiyat seviyesini temettüler ve vade tarihi gibi faktörlerin, değişikliklere uyum sağlanabilecek korusun. Dayanağın fiyatında düşüş alım ve satım varantlarının fiyatlarını şekilde ayarlanacaktır. olmamasına rağmen, bu hisseye nasıl etkilediği özetlenmektedir. Oynaklık – Dayanak hisselere ilişkin standart risk ölçüm kriteridir. Oynaklık § § § § § § § Oynaklık § Vade tarihi Temettü beklentileri Satım Varantı Fiyatındaki Etkisi § Faiz oranı Dayanak varlık hissenin fiyatı Alım Varantı Fiyatındaki Etkisi § § Değişkendeki Değişim § § § § Değişken arttıkça dayanak varlık hisselerin riski de yükselecek ve bu nedenle varantlar daha pahalı olacaktır. Faiz Oranı – Faiz oranları yükselirse artan fonlama maliyetinden dolayı alım varantlarının değeri artar, satım varantlarının değeri düşer. Vadeye kalan süre – Vadeye kalan süre ne kadar uzunsa varantın değeri de o kadar yüksek olacaktır. Bunun nedeni varantın performans gösterebileceği sürenin daha uzun olmasıdır. Başarı Faktörleri | 13 Hangi varant? – Varant fiyatlarının karşılaştırılması Çeşitli göstergeler bir varantın Çeşitli göstergeler bir varantın Bununla birlikte, varantın vadesine fiyatını nasıl etkiler? fiyatını nasıl etkiler? kalan süre ne kadar uzunsa varant Kaldıraç Etkisi Varant alım satımlarının hızlı temposu boyutunu dikkate almaksızın yapılacak göz önüne alındığında göstergeler hesaplamalar eksik ve yanıltıcı oldukça önemlidir. Göstergelerin neler olacaktır. Dolayısıyla, varantları daha olduğunu bilmeniz yeterli olmayacak; etkin bir şekilde karşılaştırabilmek aynı zamanda göstergeleri için, zaman birimi başına içsel değer yorumlayabilmeniz de gerekecektir. üzerine prim hesaplanır. Burada o kadar değerlidir ve bu zaman hesaplama ve karşılaştırma genellikle Statik göstergeler, benzer varantların bir yıllık vade üzerinden yapılır. belirli bir zamandaki fiyatlarına ilişkin olarak niteliksel bir değerlendirme Fakat içsel değer üzerine yıllık primin yapılabilmesini sağlar. Bu göstergeler, kullanılabilirliği de varant fiyat sadece benzer özelliklere sahip seviyesini göz önüne almadığı için varantların karşılaştırılmasında sınırlıdır. Örneğin, 0,25 TL’lik bir prim, kullanılmalıdır. varantın fiyatının 0,50 TL, 1,00 TL veya 10,00 TL olmasına bağlı olarak Varantların değerinin belirlenmesindeki farklı şekilde değerlendirilecektir. en önemli göstergelerden bir tanesi Bu nedenle, içsel değer üzerine de, içsel değer üzerine primdir. alınan prim göstergesini kullanarak Bu göstergenin hesaplanmasındaki varantları karşılaştırmanın en iyi yolu kolaylık, yatırıma uygun varantları bu primin yüzde cinsinden değerini hızlıca tespit etmeye imkan hesaplamaktır. Bu prim, dayanak tanımaktadır. Varantları satın alırken varlığı doğrudan satın almak yerine amaç, düşük bir tutarda yatırım varantı kullanarak satın almanın yaparak dayanak varlığın fiyatındaki (yüzde cinsinden) ne kadar daha hareketlerden oransal olarak daha pahalıya mal olacağını göstermekte büyük bir kazanç sağlamaktır. İçsel ve bu çerçevede varantların değer üzerinden alınan prim, (alım karşılaştırılmasında etkin bir kriter varantlarında) dayanak varlığı doğrudan olarak kabul edilmektedir. almak yerine varantı kullanmak suretiyle almanın ne kadar daha Aşağıda, varantların “karlılığını” pahalıya mal olacağını göstermektedir. açıklamak için daha önce kullanılan örnekler esas alınarak hazırlanan ve içsel değer üzerine alınan yıllık yüzdesel primleri gösteren bir örnek yer almaktadır: 14 | Başarı Faktörleri Dayanak varlık Varant Türü Kullanım Fiyatı Dayanak Varlık Fiyatı Vade Vade (Yıl) Varant Fiyatı İçsel Değer Üzerine Prim İçsel Değer Üzerine Yüzdesel Prim İçsel Değer Üzerine Yüzdesel Prim (Yıllık) 1 ABC ALIM 6,00 6,50 6 ay 0,50 0,85 0,35 %5,4 %10,8 2 ABC ALIM 6,00 6,50 10 ay 0,83 1,15 0,65 %10,0 %12,0 3 ABC ALIM 7,00 6,50 6 ay 0,50 0,55 1,05 %16,2 %32,3 4 XYZ SATIM 5,00 5,30 3 ay 0,25 0,25 0,55 %10,4 %41,5 5 XYZ SATIM 5,00 4,25 4 ay 0,33 0,95 0,20 %4,7 %14,1 6 XYZ SATIM 5,00 5,00 2 ay 0,17 0,20 0,20 %4,0 %24,0 7 İMKB 30 Endeksi* ALIM 65.000,00 67.000,00 3 ay 0,25 2,80 0,80 %1,2 %4,8 2 Endeks varantı 1’e 1.000 katsayısına sahiptir, yani 1.000 adet varant bir endeks sepetini oluşturmaktadır. İçsel değer üzerine prim aşağıdaki Bu işlevlerden birincisi, yatırımcılara Bu orana göre, %10’luk artışla şekilde hesaplanmaktadır (daha hangi varantların daha cazip hissenin fiyatının 16,50 TL olması ayrıntılı bir açıklama için sözlük olduğuna dair kısa ve net bir halinde, varantın fiyatı %150 artacak kısmına bakınız): görünüm sunmaktır. İkincisi ise, ve 2,50 TL’ye yükselecektir. Bununla yatırımcılar belirli bir dayanağa birlikte hissenin fiyatı 20,00 TL’lik Alım varantı: varant fiyatı + kullanım yatırım yapmaya karar verdiklerinde, kullanım fiyatının yine de çok altında fiyatı – dayanak varlık fiyatı benzer vadeye ve kullanım fiyatına kalacağı için uygulamada bu varsayım sahip varantların primlerini kıyaslama hiçbir zaman gerçekleşmez. Hisse, Satım varantı: varant fiyatı – kullanım ve en uygun fiyatlı varantı seçme vade tarihine kadarki iki aylık sürede fiyatı + dayanak varlık fiyatı imkanını sağlamaktır. “karda” bölgesine hareket etmezse (yani 20,00 TL’nin üzerine çıkmazsa) Alım varantlarında içsel değer üzerine Kaldıraç etkisi prim, varantı kullanarak dayanağa varant değersiz olarak vadesini dolduracaktır. Bu nedenle bu oran, sahip olmanın dayanak varlığı Tartışmaya açık olmakla birlikte, sadece yüksek bir içsel değeri olan doğrudan satın almaya nazaran ne bilinen en yaygın varant göstergesi varantlar için geçerli olacak, bu kadar daha yüksek maliyetli olacağını kaldıraçtır. Kaldıraç, varantın fiyatının değere sahip olmayan varantlarda göstermektedir. Satım varantlarında ne ölçüde ilgili dayanak varlığa işe yaramayacaktır. Esneklik – aynı içsel değer üzerine prim, dayanak paralel olarak hareket ettiğini zamanda omega veya etkin kaldıraç varlığı varantı kullanarak açığa göstermektedir. Cari veya basit olarak da adlandırılmaktadır – satmanın, dayanak varlığı doğrudan kaldıraç, dayanak varlığın fiyatının kavramının daha sık kullanılmasının açığa satmaya nazaran ne kadar daha varantın fiyatına bölünmesiyle sebebi budur (lütfen aşağıdaki az gelir getireceğini göstermektedir. hesaplanmaktadır. Dönüşüm oranı paragrafları inceleyiniz). da varantların fiyatlandırılmasında Bir varantın içsel değeri üzerine prim dikkate alınmaktadır. ne kadar düşükse o varant o kadar Bir başka önemli gösterge, başa baş noktasıdır. Bu gösterge, ucuzdur demek basit bir yaklaşım Basit kaldıraç, hem dayanak varlığın dayanak varlığın fiyat seviyesinin olacaktır. Ancak vadeleri ve içsel hem de varantın fiyat hareketlerinin varant yatırımcısının kara geçmesini değerleri birbirine yakın varantlar paralel olduğu varsayımına sağlayacağı noktayı göstermektedir. arasında karşılaştırma yapmanın bir dayanmaktadır. Fakat bu varsayım 1,00 TL değeri olan, 20,00 TL anlamı vardır. Genel olarak, içsel her zaman doğru değildir. kullanım fiyatlı ve 1’e 1 kullanım oranlı varant örneğine dönersek, değeri yüksek varantların primleri düşük olurken, içsel değeri düşük Örneğin, 15,00 TL’den işlem gören yatırımcının kara geçmesi için hisse olan veya hiç olmayan varantların bir hisseyi alma hakkı veren bir varantı fiyatının 21,00 TL’yi aşması primleri daha yüksek olmaktadır. ele alalım. Kullanım fiyatı 20,00 TL, gerekmektedir. Bununla birlikte yüzdesel prim esas varantın vadesi de iki ay sonra olsun. alınarak yapılan bir karşılaştırmanın Varantın fiyatı 1,00 TL ise ve basit iki temel işlevi bulunmaktadır. kaldıraç oranı 15:1 = 15 olacaktır. Başarı Faktörleri | 15 Dinamik göstergeler Yukarıda belirtilen statik Yukarıda belirtilen statik Delta aynı zamanda, varantın vade göstergelerin yanı sıra aşağıdaki göstergelerin yanı sıra aşağıdaki tarihinde içsel değerinin olup dinamik göstergeler de varantlara dinamik göstergeler de varantlara olmayacağını, yani “karda” sona dair önemli bilgiler sunmaktadır dair önemli bilgiler sunmaktadır erip ermeyeceğini anlamak Delta Dinamik göstergeler, varant fiyatının, Bu çerçevede örnekteki varantın dayanak varlığın fiyat, vade veya değerli bir şekilde (“karda”) sona oynaklığındaki değişikliklere erme olasılığı yüzde 70’tir. açısından yol gösterici niteliktedir. Gama duyarlılığını yansıtan göstergelerdir. Vega Teta Statik göstergelerin aksine dinamik Matematiksel olarak, delta, varant göstergeler, yatırımcıların belirli bir fiyatının dayanak varlık fiyatına göre zamanda varantın gelecekteki fiyat birinci türevidir. hareketlerini tahmin etmelerini Ro mümkün kılar ve genellikle varant Gama değerleme modelleri kullanılarak Omega hesaplanırlar. Bu göstergeler sadece Bir diğer önemli gösterge de hesaplama anında geçerlidir ve varantı gama’dır. Gama, deltanın dayanak etkileyen temel faktörlerden biri varlığın fiyatındaki değişikliklere değiştiğinde tekrar hesaplanmalıdır. karşı duyarlılığını göstermektedir. Gama ne kadar yüksekse deltanın Delta dayanak fiyat hareketleri karşısındaki duyarlılığı da o kadar yüksek demektir. Ana göstergelerden birisi delta’dır. 0,02 değerindeki bir gama, dayanak Delta, adlarını Yunan alfabesindeki varlığın fiyatının 1 birim artması harflerden almalarından dolayı “Yunan veya azalması halinde, deltanın Harfleri” olarak bilinen modern varant 0,02 birim değişeceği anlamına değerleme göstergelerinden biridir. gelmektedir. Başa baş fiyatta işlem Bu gösterge, varantın fiyatının gören varantlar, en yüksek gamaya dayanak varlığın fiyat hareketlerine sahiptir. Ayrıca, varantın vadesi karşı duyarlılığını göstermektedir. yaklaştıkça gama yükselir. Varantın deltası, finansal teoriden alınan varant değerleme modelleri Matematiksel olarak gama, deltanın kullanılarak hesaplanır. Alım varantının dayanak varlık fiyatına göre birinci deltası 0 ile 1 arasında bir değere türevidir. Dolayısıyla gama, varant sahipken, satım varantının deltası fiyatının dayanak varlık fiyatına göre – 1 ile 0 arasında bir değer taşır. ikinci türevi olmaktadır. 0,70 değerindeki bir delta, 1’e 10 kullanım oranında, dayanak varlığın fiyatındaki 1,00 TL’lik bir artışın /düşüşün, varantın fiyatında 0,07 TL’lik bir artışa /düşüşe yol açacağını gösterir [0,70 x 1x (1 /10)]. 16 | Başarı Faktörleri Vega Haftada %1,5’lik bir teta, dayanak varlığın fiyatının değişmediği, yani Vega, dayanak varlığın oynaklığındaki içsel değerin sabit kaldığı varsayılarak, dalgalanmaların varantın fiyatı varantın her hafta %1,5 değer üzerindeki etkisini göstermektedir. kaybedeceğini göstermektedir. Teta, Oynaklığın, belirli bir zaman varantın karda, başa baş veya zararda dilimi içerisinde dayanak varlığın bulunmasıyla yakından ilgilidir. İçsel fiyatındaki dalgalanma aralığı değeri yüksek bir varant, düşük tetaya olduğunu hatırlayalım. Dayanağın sahiptir. Vade yaklaştıkça zaman fiyatıyla birlikte vega, varantın değerini en hızlı şekilde kaybeden değerini etkileyebilecek en önemli varantlar başa baş varantlardır. faktördür. Bu gösterge, içsel Genel olarak, varantın zaman değeri, oynaklığın yüzde bir azalması veya vadeden önceki üç ay içerisinde vade artması halinde varantın fiyatının ne yaklaştıkça hızlı bir şeklide azalır. ölçüde değişeceğini ölçmektedir. 0,25 değerindeki bir vega, dayanak Yatırımcılar, zaman değerinin, varlığın oynaklığının yüzde bir (diğer parametrelerin sabit kaldığı değişmesi halinde varantın varsayımıyla), sadece vadenin değerinin, kullanım oranı için yaklaşmasına bağlı olarak düşeceğinin ayarlanarak 0,25 artacağını veya bilincinde olmalıdır. Varantın vadesi düşeceğini göstermektedir. Gamada yaklaştıkça gitgide artan bir hızda olduğu gibi, başa baş civarında azalan zaman değeri kaybını telafi işlem gören varantların vegası en etmek ve kar elde edebilmek için yüksek değerdedir. Gamanın aksine, gereken dayanak fiyat hareketinin varantın vadesi yaklaştıkça veganın daha da büyük olması gerekecektir. değeri düşecektir. Matematiksel açıdan, teta, varant Matematiksel açıdan, vega, varant fiyatının zamana göre birinci türevidir. fiyatının volatiliteye göre birinci türevidir. Ro Teta Ro, faiz oranındaki değişikliklerin varantın değeri üzerindeki etkisini Varantın fiyatının, içsel değerden ölçmek için kullanılan bir göstergedir. ve zaman değerinden oluştuğunu Varantların fiyatlandırılmasında spot ve vade tarihi yaklaştıkça zamansal fiyattan ziyade vadeli fiyat kullanılır. değerin hızlanarak eridiğini ifade Vadeli fiyat, spot fiyat ile taşıma etmiştik. Teta, dayanak varlık fiyatı maliyeti olarak bilinen bir faktörden ve diğer tüm parametrelerin vadeye oluşmaktadır. Bu faktör, varantın kadar değişmeyeceği varsayılarak, vadesine kadar dayanak varlığın belirli bir zaman biriminde, finansmanı için yapılan toplam örneğin bir günde veya haftada, masraflar olarak tanımlanabilir. kaybedilen zaman değerini ifade Bu masraflar, esas olarak faiz oranı eder. Bu gösterge, genellikle yüzde seviyesinden ve beklenen temettü cinsinden ifade edilmektedir. ödemelerinden etkilenmektedir. Başarı Faktörleri | 17 0,50 değerindeki bir ro, varantın Yaratıcılarının adını alan ve zamanla süresine ilişkin piyasa faiz oranın yüzde geliştirilen Black-Scholes Modelini bir düşmesi veya yükselmesi halinde, kullanarak, bir varantın “gerçekçi kullanım oranına göre düzeltilmiş değerini” hesaplamak mümkündür. varant fiyatının 0,50 birim değişeceğini Bu değer, kar veya zarar elde etme göstermektedir. Kısa vadeli faiz olasılıklarının eşit olduğu, teorik oranlarındaki aşırı dalgalanmalar açıdan desteklenebilen bir değeri çok nadir olduğu için ro, varantların ifade etmektedir. çoğunda göz ardı edilebilir. Ne var ki, değerleme modelleri, Matematiksel açıdan, ro varant fiyatının gerçek hayattaki varant piyasalarında faiz oranına göre birinci türevidir. çok da geçerli olmayan birtakım temel varsayımlar üzerine inşa edilmiştir. Omega Gerçekçi olmayan bu varsayımlar arasında; faiz oranlarının sabit olması, Dayanak varlık fiyatındaki yüzdesel hem borçlanma hem de borç verme değişimin, varantın fiyatında faiz oranlarının birbirine eşit olması neden olduğu yüzdesel değişikliği ve bir dayanak varlığın herhangi bir gösteren esneklik, omega olarak kısıtlama olmaksızın istenilen miktarda adlandırılmaktadır. Omega, deltanın açığa satılabilmesi sayılabilir. Tüm kaldıraç oranıyla çarpılmasıyla elde eksikliklerine rağmen Black-Scholes edilir. Omega etkin bir gösterge modeli, varantların değerlemesine olmakla birlikte, deltanın zaman içinde yeni bir bakış açısı getirmiştir. değişiklik göstermesi, omeganın Bu broşürün amacı modelin ayrıntılı yatırımcılara sadece anlık bir görünüm biçimde açıklanması değildir. sunmasına yol açmaktadır. Bu konuya ilişkin olarak ayrıntılı açıklamalar içeren ve incelemenizi Uzun yıllardır, varant fiyatının önerdiğimiz diğer kaynakların değerlemesine ilişkin bir dizi model listesini ekte bulabilirsiniz. geliştirmek için dinamik faktörler kullanılmaktadır. Binom modelin yanı sıra, Amerikan matematikçileri Fisher Black ve Myron Scholes tarafından geliştirilen gerçekçi değer modeli dikkat çekmiştir. 18 | Başarı Faktörleri Varantların türleri Dayanak varlıklar çok Dayanak varlıklar çok çeşitli olabilir çeşitli olabilir Endeks varantları Varantlar çeşitli dayanak varlıklara hisse sepetlerine dayalı varantların dayalı olarak ihraç edilebilir ve da kendilerine özgü bir cazibesi yatırımcılar, endeks, hisse senetleri, vardır. Bu varantlar, yatırımcılara sepetler, yabancı para birimleri, faiz bir sektörün veya bütün olarak bir oranları ve emtia üzerine pozisyon sepetin performansına dair pozisyon almak için bu türevleri kullanabilir. alma imkanı tanımaları açısından Deutsche Bank, başlangıçta, sadece endeks varantlarına benzemektedir. Sepet varantları Sektör endekslerine veya seçilmiş Hisse senedi varantları Sepet varantları hisse endekslerine, hisse senetlerine ve bu hisselerden oluşan sepetlere Sepet varantlarının dayanak varlığı, dayalı varant ihracında bulunacaktır. hisse senetlerinden oluşan bir sepettir. Bu dayanak varlıkların her biri Sepet varantları genellikle, tümü aşağıdaki paragraflarda daha ayrıntılı aynı sektöre ait olan, aynı konuya olarak ele alınmıştır. ilişkin veya her iki kritere de uygun bir ortak paydada buluşan Endeks varantları dayanak hisselerinden oluşmaktadır. Bu nedenle, örneğin İMKB-30 Endeks varantları, hisse endekslerinin içindeki endüstri şirketlerin oluşan performansına dayalıdır. IMKB-30 bir sepete dayalı veya bankacılık Endeksi muhtemelen bu tip varantlar sektörü hisselerine dayalı bir varant için en popüler dayanak varlık olacaktır. yatırımcıların ilgisini çekebilir. Sepet Zira İMKB-30 endeksi, üzerine yatırım varantları, yatırımcılara bir tek hisse yapılması en kolay endekstir. yerine, sektör trendleri doğrultusunda yatırım yapma imkanı vermektedir. Hisse senedi varantları Bankacılık sektörünün hızla gelişeceğini düşünen, fakat hangi Hisse senedi varantların büyük hisselerin en büyük atılımı yapacağını bölümü, tek hisseye dayalı olarak ihraç kestiremeyen yatırımcılar, sepet edilecektir. Uluslararası piyasalarda, varantı alarak tüm sektördeki çeşitli kullanım fiyatlarına ve vadelere yükselişten yararlanabilirler. Sepete sahip ulusal ve uluslararası hisselere dayalı satım varantlarının ihracının dayalı alım ve satım varantları oldukça mümkün olması durumunda ilgili yaygındır. Bununla birlikte, derin ve sektördeki düşüş trendinden likiditesi yüksek iyi tanınmış hisseler yararlanma imkanı da ortaya her zaman tercih sebebi olmaktadır. çıkacaktır. Deutsche Bank, İMKB-30 endeksindeki başlıca hisselere dayalı alım ve satım varantları ihraç edecektir. Başarı Faktörleri | 19 Varantlara yatırım yapmak ve ihraççının rolü Varant alım satımına ilişkin Varant alım satımına ilişkin İzahname, varantın ilke ve koşullarını, temel koşullar temel koşullar yani vade, kullanım oranı ve varant Piyasa yapıcılığı Opsiyonların geçmişi 17. yüzyıla özelliklerini tam anlamıyla ortaya tipi (Avrupa veya Amerikan) gibi kadar uzanmaktadır. Hollanda’nın koymaktadır. Diğer hükümler, varantın Yatırımcılar için risk lale çılgınlığını yaşadığı dönemlerde vadesi boyunca dayanak varlığın bilgilendirmesi opsiyonlar, yatırımcılara lale içinde bulunabileceği durumlardaki soğanlarını satın alma hakkı değişiklikleri (birleşme, sermaye vermekteydi. 19. yüzyılda Chicago artışı) düzenlemektedir. Bilgi kaynakları Ticaret Borsası’na bağlı çiftçiler, zirai mallardaki fiyat dalgalanmalarına Yukarıdaki standart başvuru süreçlerini karşı güvence sağlamak ve bu fiyatlar tamamlamanın ötesinde, ürünlerinin üzerine spekülasyon yapabilmek talep görmesini isteyen ihraççıların, amacıyla alım ve satım opsiyonları rekabetçi olabilmek için karşılaması kullanmaktaydı. gereken bir dizi kıstas bulunmaktadır. İlk olarak, ihraççıların yatırımcılara cazip Teminatlı varantlar, günümüz gelecek ürünler sunmaları gerekir; piyasalarında görülen en yaygın çünkü talep, varant piyasasındaki arz varant türüdür. Varantın “teminatlı” için belirleyici etkendir. İkinci olarak, olması, ihraççının varanta dayanak ihraççılar yeni piyasa koşullarına uyum varlık teşkil eden şirket olmadığı sağlamakta rakiplerine nazaran daha anlamına gelmektedir. Bu varantlar, seri davranmalıdırlar. Örneğin bir hisse büyük yatırım bankaları gibi finansal fiyatı aniden büyük miktarda değer kuruluşlarca ihraç edilmektedir ve Türk kaybettiğinde, ihraççıların, güncel fiyat mevzuatında kendine “aracı kuruluş seviyelerine göre belirlenmiş kullanım varantları” olarak yer bulmuştur. fiyatlı yeni varantlar ihraç eden ilk kuruluşlar arasında olmaları gerekir. 20 | Başarı Faktörleri İhraç edilen her yeni varant için, Diğer finansal araçların çoğunda varantın ilke ve şartlarını ayrıntılı olarak olduğu üzere, her bir varantın fiyatının düzenleyen bir izahname hazırlanması dayanak varlığın fiyatına bağlı olarak gerekmektedir. Varantın halka anlık bir şekilde belirlendiği aktif arzından önce, izahname düzenleyici piyasalar varantlar için elverişlidir. kurum tarafından onaylanarak Varantlar genellikle menkul kıymetler yayımlanmalıdır. Ülkemizde, sermaye borsalarında kote olup işlem piyasalarını düzenleme sorumluluğunu görmektedir. Saydam ve hızlı değişen Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) bir piyasada, yatırımcıların ve aracı üstlenmektedir. Bu yüzden izahname kurumların, arbitrajdan veya elverişli ve ilgili sirkülerler SPK tarafından pozisyonlardan yararlanmak için olası onaylanmaktadır. İhraççının yeni fiyatlandırma hatalarını ve rakip ürünleri menkul kıymetin kote edileceği takip etmeleri sebebiyle arz ve talep İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’na varant piyasasında önemli bir rol (İMKB) yapacağı başvurunun da oynamaktadır. Bu durum, varantların kabulü sonrasında, varantın piyasaya borsada herhangi başka bir menkul sürülmesinin önünde hiçbir engel kıymet gibi işlem görmesinden dolayı kalmamaktadır. süreklilik arz etmektedir. Varantlar, ihraççının ihraç ettiği Yatırımcılar için risk borsasında yapılan işlemlerin, borçlanma belgeleridir ve varantları bilgilendirmesi sadece yatırımlarını yönetecek satın alan yatırımcılar, ihraççının zaman ve enerjiye sahip yatırımcılar kredi riskini de üstlenmiş olurlar. Prensip olarak, varantların alım satımı, tarafından yapılması gerektiğini Yatırımcılar, ihraççının izahnamede borsada işlem gören hisselerin göstermektedir. Tüm bunlar göz yer alan yükümlülüklerini yerine veya diğer menkul kıymetlerin alım önünde bulundurulduğunda, getireceğine güvenerek hareket satımından daha karmaşık değildir. yoğun bir iş temponuz veya tüm etmektedirler ve ihraççının temerrüde Bu kitapçıkta ve internet sitemizde enerjinizi alan kişisel sorunlarınız düşmesi durumunda etkileneceklerdir. (www.varant.db.com) vurguladığımız varsa, yatırımınıza daha çok zaman Bu çerçevede, yatırımcıların varant üzere, varantlar, ek olarak bazı riskler ayırabileceğiniz bir döneme kadar satın alırken ihraççının kredibilitesini getirmektedir ve yatırımcıların varant varant alım satım işlemlerini bir kenara değerlendirmeleri beklenir. Bu nedenle alım satımı konusunda gerekli bilgi bırakmanız faydanıza olacaktır. Sermaye Piyasası Kurulu (“SPK”), ve deneyime sahip olmaları ihraççılardan kredi notlarını sürekli gerekmektedir. Bilgi kaynakları Yatırımcılar, Deutsche Bank’ın kredi Buna ek olarak SPK, aracı kuruluşların, Varant yatırımcıları, hisse senedi veya notunu izahnamede görebilecekleri varantlara yapılan yatırımlara dair tahvil gibi araçların yatırımcılarına gibi daha güncel notlar için riskler hakkında yatırımcıları nazaran güncel bilgilere daha fazla Deutsche Bank’ın ilgili internet bilgilendirmelerini şart koşmaktadır. ihtiyaç duyarlar. Elektronik medya, adreslerine de başvurabilirler Yatırımcıların, varantlara ilişkin alım özellikle de internet, ücretsiz olarak (www.x-markets.db.com veya satım yapmadan önce bir risk bildirim bilgi almak için iyi bir kaynaktır. www.varant.db.com). formunu imzalamaları gerekmektedir. Aracı kurumların ve İMKB’nin Piyasa yapıcılığı Bu çerçevede, varant piyasasında kullanmanızı tavsiye ederiz. Deutsche olarak yayımlamalarını istemektedir. sunduğu internet hizmetlerini de işlem yapmak isteyen yatırımcıların, Bank AG’nin ihraç ettiği varantlar Piyasanın işleme açık olduğu gereken bilgiyi edinip riskleri anlamış için ilk başvuru kaynağınız ise tabii zamanlarda, normal piyasa koşulları olmaları, hisse senedi, tahvil, bono ki www.varant.db.com adresindeki altında ihraççının, varantları satın veya fon gibi finansal araçların internet sayfamız olmalıdır. İMKB’de almaya veya satmaya hazır olduğu alım satımında gereken deneyime işlem gören herhangi bir Deutsche alış ve satış fiyatlarını sürekli sahip olmaları gerekmektedir. Bank varantına ilişkin izahname olarak açıklaması gerekmektedir Yatırımcılarının, en kötü ihtimalde veya sirküler www.varant.db.com (“piyasa yapıcılığı”). Bu çerçevede tamamını kaybetmeyi göze alabilecek adresinde yer aldığı gibi, kitapçığın yatırımcılar, alım satım işleminin ve kendilerini finansal açıdan zarara sonunda iletişim bilgileri yer alan karşı tarafı olmak isteyen başka bir sokmayacak kadar bir sermayeyi ofislerimizden de temin edilebilir. yatırımcı bulunması zorunluluğu kullanarak varantlara yatırım yapmaları olmaksızın varantları normal piyasa önerilir. Bu nedenle yatırımcıların koşulları çerçevesinde rahatça alıp maddi açıdan güçlü bir konumda satabileceklerdir. İhraççı piyasa olmaları gereklidir; ayrıca yatırımcılar, yapıcılığı görevini yerine getirmekle durum ve şartlardaki değişikliklere mükelleftir. Likidite yatırımcılar gereken şekilde cevap vermek için açısından anahtar bir faktördür zira piyasalardaki en son gelişmelerden yatırımcılar varantları her an asgari de haberdar olabilecek bir konumda düzeyde bir alım satım makasıyla olmalıdır. Buna ek olarak, çok sayıda alıp satabilmeyi isterler. deneysel çalışma, menkul kıymetler Başarı Faktörleri | 21 Yatırım stratejileri 90/10 stratejisi Alım varantı almak Satım varantı almak Riskten korunma (hedging) Varantlar yatırımcının beklenti ve Varantların da yüksek kazanç amaçlarına bağlı olarak, pek çok sağlaması halinde, portföyün yatırım stratejisine hizmet edebilir. toplam performansı, yatırımcının Varantlar muhafazakar bir menkul 100.000 TL’nin tümünü bonolara kıymet portföyünün riskten korunması yatırmış olması durumunda elde amacıyla kullanılabilecekleri gibi, bir edeceği tutardan çok daha fazla dayanak varlığın aşağı veya yukarı olacaktır. yöndeki hareketine spekülatif amaçlı bir yatırım yapmak amacıyla da Ancak bu stratejinin geçerliliği, kullanılabilirler. Varantlar, sermayenin faiz oranı seviyelerine bağlıdır; yani, küçük bir kısmını riske atarak bonolardan elde edilecek risksiz muhafazakar bir menkul kıymet getiri ne kadar yüksekse strateji o portföyünün getirisini arttırmak için kadar kazançlı olacaktır. Daha düşük dahi kullanılabilir. faiz oranlarının söz konusu olması durumunda, devlet tahvillerinin oranı 90/10 stratejisi arttırılmalı (örneğin 95/5 stratejisi) veya yatırım yelpazesi daha geniş Yatırımlarına biraz hareket katmak tutulmalıdır. isteyen yatırımcılar, sabit getirili menkul kıymetleri ve varantları Alım varantı almak bünyesinde toplayan bir portföyle 22 | Başarı Faktörleri 90/10 stratejisini kullanabilir. Varant piyasalarındaki en bilinen Bu portföyde, sabit getirili menkul strateji, alım varantlarının (CALL kıymetlerin ve varantların oranı, varantları) satın alınmasıdır. sırasıyla yüzde 90 ve yüzde 10 Bu durumda yatırımcı, varantın civarındadır. Bu stratejinin temelinde vade tarihine kadar dayanak yatan fikir, portföydeki bonoların varlığın fiyatının yükseleceğine oranının, bu tahvillerden elde edilen dair beklentisini yatırım stratejisine faiz gelirinin, varantlara yapılan yansıtmış olur. Bu strateji, ancak başa yatırımın tümünün kaybını telafi baş noktası yakalandığında sonuç edecek şekilde belirlenmesidir verecektir. Dayanağın fiyatı, kullanım Örneğin sermayesi 100.000 TL fiyatı ile varant fiyatının dönüşüm civarında olan bir yatırımcı, oranıyla çarpılması neticesinde elde 90.000 TL’yi bir yıl vadeli, yüzde edilecek tutardan yüksek olmalıdır. 11 getirili hazine bonolarına Ayrıca, alım satım maliyetlerinin yatırabilir. Vade tarihinde, söz de dikkate alınması gerekmektedir. konusu bonolar itfa edildiğinde Ancak yatırımcıların çoğu, varantı bu stratejiyi uygulayan yatırımcı bir süre sonra daha yüksek bir toplam yüzde 11 veya 9.900 TL fiyattan satmak arzusundadır. getiri sağlayacaktır. Bu sayede Bu durumda, yatırımcı ancak satış yatırımcı yıl sonunda, varantlar karda fiyatı ile alış fiyatı arasındaki fark alım olsun olmasın, 99.900 TL tutarında satım masraflarını aştığında kara bir sermayeye sahip olacaktır. geçmektedir. Satım varantı almak Böyle bir durumda, yatırımcılar, hisse portföyünün performansına satım varantları alarak olası bir düşüş bağlı olarak düzenli aralıklarla Alım varantı almanın tersi yönündeki trendi karşısında kendilerini etkin ayarlanmaktadır. Bu nedenle böyle strateji satım varantlarının (PUT bir şekilde “koruma altına” alabilirler. bir pozisyon “dinamik” olarak varantları) alınmasıdır. Burada Bu şekilde ellerinde tuttukları hisse değerlendirilmektedir. yatırımcı, dayanak varlığın fiyatının pozisyonlarını satmaya gerek önemli ölçüde düşeceğine kalmayacaktır. Bu stratejinin dayandığı Fon ve portföy yöneticileri gibi inanmaktadır. Dayanağın fiyatının, temel nokta, hisse fiyatlarının düşmesi profesyonel yatırımcılar, genellikle kullanım fiyatından satın alım halinde, satım varantlarının değerinin dinamik riskten korunma yöntemlerini sırasındaki varant fiyatının düşülmesi yükselecek olması ve hisselerdeki tercih etmektedir. Statik riskten sonucunda elde edilecek tutarın olası kayıpların varantlardan gelecek korunma ise, sürekli pozisyon dönüşüm oranıyla çarpılması karla telafi edilebilecek olmasıdır. ayarlamanın yüksek işlem maliyetine sonucunda bulunacak tutarın altında Bununla birlikte bu riskten korunma neden olacağı düşünüldüğünde, olması halinde, başa baş noktası yönteminin bir maliyeti vardır ve daha çok bireysel yatırımcıların yakalanır. Örneğin, kullanım fiyatı bu maliyet, satım varantları için ihtiyaçlarını karşılamak için yeterli 100,00 TL, dönüşüm oranı 1’e 1 olan ödenen primdir. Bu maliyet, bir görülmektedir. 10,00 TL’lik bir satım varantının başa koruma ya da sigorta primi olarak baş noktası 90,00 TL olmaktadır. da düşünülebilir. Beklenen düşüşün Bir portföyün içeriğinde bulunan Hisse fiyatının varantınızın vadesi gerçekleşmemesi halinde, varantlara hisseler yüksek piyasa değerine sona ererken 90 TL’den daha düşük ödenen prim kaybedilmiş olacaktır, sahipse ve bu hisseler üzerine olması halinde kara geçersiniz. fakat yatırımcılar varantların süresi yazılmış satım varantları mevcutsa Ancak bu örnekte belirtilmeyen boyunca gönül rahatlığı içinde bu portföyü riskten korumak oldukça alım satım maliyetlerinin de dikkate uyuyabileceklerdir. kolaydır. Benzer şekilde üzerine alınması gerekir. Riskten korunma (Hedging) yazılmış satım varantları piyasada Bu noktada, statik ve dinamik riskten bulunan bir endeksi takip eden bir korunma arasında bir ayrım yapmak portföyü de riskten korumak aynı yerinde olacaktır. Statik riskten derece kolaydır. Böyle portföylere Varantlar, menkul kıymet portföylerini korunma, varantın vade tarihini sahip yatırımcılar, satım varantları olası bir düşüş karşısında riskten hedefleyen %100 oranında bir koruma kullanarak portföyün içindeki her bir koruma gibi muhafazakar amaçlarla için daha uygundur. Dinamik riskten hisse pozisyonunu ayrı ayrı riskten da kullanılabilir. Ellerinde yüksek korunma ise vadenin dolmasından koruyabilecekleri gibi, portföyünün miktarda hisse senedi pozisyonu önceki zaman diliminde koruma tamamını da uygun varantları tutan ve fiyatların düşeceğini bekleyen sağlamak için uygundur. Statik riskten kullanarak riskten koruma yoluna yatırımcılar, pozisyonlarını satmayı korunma işleminde, belirli bir anda gidebilirler. Portföydeki varlıkların düşünebilirler. Fakat, vergisel nedenler portföyü koruma altına almak için değeri ne kadar yüksekse “koruma ve hisse satışının getirdiği yüksek hangi tür satım varantlarından kaç tane primi” de o kadar yüksek olacaktır. işlem maliyetlerinden dolayı bu gerekli olduğunu belirlemek yeterlidir. Koruma primini etkileyen başka bir tür bir satış tavsiye edilmeyebilir. Korunma için alınacak satım varantı faktör de, arzu edilen “teminat”ın Satılan hisse senetlerinin tekrar yerine sayısı varant vadesi dolana kadar kapsamıdır. Örneğin, yatırımcıların, konulması esnasında karşılaşılacak değişmemektedir. Bu yüzden bu tür “tüm risklere karşı” koruma alabilirler yüksek işlem maliyetleri de göz bir korunma “statik” bir korunmadır. veya ortaya çıkacak olası zararın bir önüne alındığında ilk aşamada Öte yandan dinamik riskten kısmını üstlenecekleri sınırlı bir hisseleri satmak tercih edilmeyebilir. korunmada, satım varantı pozisyonu, koruma da tercih edebilirler. Başarı Faktörleri | 23 Yukarıda anlatılanları bir örnekle Hangi riskten korunma seviyesinin açıklamak için, İMKB 30 endeksini uygun olacağı kolay bir karar değildir takip eden portföyleri ele alalım. ve her durum için titiz bir şekilde Böyle bir portföyü elinde tutan analiz edilerek ele alınmalıdır. yatırımcılar riskten korunmak için şu şekilde hareket edebilirler: İMKB 30 Statik riskten korunma stratejisine bir örnek aşağıda yer almaktadır: endeksinin, 60.000 seviyesinde olduğunu ve yatırımcıların bu Statik riskten korunma endeksin hızla 50.000 seviyesine düşmesinden endişe ettiklerini Portföy değeri: 600.000 TL varsayalım. 60.000 kullanım fiyatlı İMKB 30 Endeksi: 60.000 puan Riskten korunma yöntemi: Satım varantı Kullanım Fiyatı: 50.000 puan suretiyle yatırımcılar risklere karşı Vade: 1 yıl tamamen korunmuş olacaklardır. Kullanım Oranı: 1 : 100 Fiyat: 60 TL yeterli sayıda satım varantı almak Bununla birlikte bu tür bir riskten korunma işleminin çok da ucuz olmayan bir maliyeti vardır. 58.000 kullanım fiyatlı bir satım varantı aynı vadeye sahip 60.000 kullanım fiyatlı bir varanttan önemli ölçüde daha 1. Adım: Portföy oranının tespit edilmesi ucuzdur. Bununla birlikte, ucuz Portföy değeri / İMKB 30 Endeksi varantları (58.000 kullanım fiyatlı) 600.000 / 60.000 = 10 tercih eden yatırımcıların, endeksin 10.000 puan değer kaybetmesi halinde zararlarının bir kısmını üstlenmeleri gerekmektedir. Bu durumda, riskten 2. Adım: Gerekli satım varantlarının adedi korunma sadece İMKB 30 Endeksinin Portföy oranı x kullanım oranı 58.000 noktasının altına düşmesi 10 x 100 = 1.000 satım varantı halinde devreye girecektir. 58.000 ile 60.000 noktası arasındaki düşüşün getireceği zararı yatırımcıların Bu hesaplamaya göre, riskten korunmanın maliyeti 60.000 TL olacaktır. üstlenmesi gerekecektir. Yatırımcılar, Bu rakam, portföy değerinin %10’una denk gelmektedir. kullanım fiyatları 58.000 ve 60.000 olan satım varantlardan yarı yarıya satın alabilir veya daha fazla zararı üstlenmeyi göze alarak daha da düşük Senaryo: İMKB 30 Endeksindeki değişikliklerin, vade sonundaki etkileri aşağıda belirtilmiştir: kullanım fiyatlı varantları kullanmayı İMKB 30 Hisse portföyü Satım Varantı pozisyonu Toplam portföy – 20% – 120.000 +120.000 ±0 ihtiyaçlarına bağlı olarak sınırsız – 10% – 60.000 +60.000 ±0 sayıda riskten korunma seçeneğini ± 0% ±0 ±0 ±0 kullanabilirler. Özet olarak korunma +10% +60.000 ±0 +60.000 +20% +120.000 ±0 +120.000 tercih edebilirler. Aslında yatırımcılar, seviyesi ile korunmanın maliyeti arasında dikkatle değerlendirilmesi gereken ters orantılı bir ilişki vardır. 24 | Başarı Faktörleri Yukarıdaki tablo sadece vade sonundaki kar/zarar durumunu göstermektedir. Yatırımcının riskten korunma amacıyla peşin olarak ödediği 60.000 TL’lik varant bedeli, portföy performansına dahil edilmemiştir. Varant sayısının vade sonuna kadar aynı olduğu göz önüne alındığında, statik riskten korunma bir portföyü varantın vade sonuna kadar korumaya almak için kullanılabilir. Bunun aksine, dinamik riskten korunma vade içinde belirli bir süre için riskten korunma için kullanılır. Deltanın aynı kalması halinde, varantlar, deltanın sürekli olarak dengeli olduğu bir pozisyon sürdürmek için alınıp satılabilir. Bu genellikle profesyonel yatırımcıların kullandığı çok daha karmaşık bir stratejidir ve bu kitapçığın kapsamını aşmaktadır. Başarı Faktörleri | 25 Doğru varantı bulmak Yatırımcının risk alma Yatırımcının risk alma Varant seçim süreci, üç aşamaya eğilimi ile gösterge analizlerinin eğilimi ile gösterge analizlerinin ayrılabilir: Bilgi toplama, karar verme ve birleştirilmesi birleştirilmesi son olarak da kontrol etme aşamaları. Varant seçim süreci Tüm yatırım kararları, yatırım tipi Her şeyden önce yatırımcılar, piyasa ve yatırımcının risk alma isteği ortamına, ürün özelliklerine ve (muhafazakar/riskten kaçan veya ilgili dayanak varlıklara dair ayrıntılı daha agresif/riske tahammülü olan) bilgi edinmelidirler. Varantlara gibi belirli ilkeler üzerine inşa yatırım yapmanın ön şartı, dayanak edilmektedir. Yatırım hedefi de bu varlığın fiyatının nasıl performans noktada önem kazanmaktadır: Yatırım, göstereceğine ve bu fiyat spekülatif amaçlı mı yoksa maruz hareketinin hangi zaman diliminde kalınan riski azaltmak veya riskten gerçekleşmesinin beklendiğine korunmak amacıyla mı yapılmaktadır? dair net fikir sahibi olmaktır. Yoksa yatırımcı finansal araçların belirli bir kombinasyonunu kullanarak İkinci aşamada, yatırımcı azami risk /getiri profillinde belirli ayarlamalar risk toleransına, yatırılacak olan mı yapmak istemektedir? sermaye tutarına ve kendi yatırım hedeflerine en uygun varant Varant seçim süreci özelliklerinin neler olduğuna dair bir karar verilmelidir. Bu aşamada Doğrudan dayanak varlıklara ihraççıların kendi varantlarıyla ilgili yatırımlarla kıyaslandığında, varantlar verilen bilgi ve hizmetlerin kalitesi hem nicelik hem de nitelik açısından de dikkate alınmalıdır. çeşitlilik arz etmektedir. Doğru bir yatırım kararı alabilmek için, Üçüncü aşama, varantlara yatırım yatırımcıların güvenilir ve güncel yapılmasıyla başlamaktadır ve bilgilere erişebilmeleri gerekmektedir pozisyonun satışı veya kullanımına ve bu yatırımlara ilişkin risk /getiri kadar alınan tüm kontrolleri profillerinden de haberdar olmaları içermektedir. Bu aşamada, yatırımcı gerekmektedir. Dolayısıyla, varantların esas olarak varantların performansını performansını etkileyen tüm ölçmekte, fiyatlarını takip etmekte parametreler hakkında bilgi sahibi ve yatırımını kontrol etmektedir. olmak ve bunları anlayabilmek çok önemlidir. Hangi varanta yatırım yapılacağı (alım mı satım mı), vade uzunluğu ve kullanım fiyatı, tümüyle yatırımcının beklentilerine, dayanak varlıktaki fiyat hareketlerinin yönüne ve boyutuna, ve yatırım ufkunun uzunluğuna bağlıdır. Kullanım fiyatı, bu faktörler ve dayanak varlığın spot piyasa fiyatı dikkate alınarak belirlenir. 26 | Başarı Faktörleri Spekülatif yatırımcılar, kısa bir Yukarıda anlatılanların yanısıra vadenin yanı sıra “başa baş” veya yatırımcılar, varantların alımı ve hafifçe “zararda” bir kullanım satımında geçerli olan alış-satış fiyatı seçmeye meyillidir. Daha makasına da özel olarak önem muhafazakar yatırımcılar, genellikle vermelidirler. Satın alınan bir daha uzun vadeleri ve “karda” bir varanttan zarar etmemek için kullanım fiyatını tercih ederler. varant fiyatının en azından bu alım satım makası kadar artması Varantlara yapılan yatırımlarda gerekmektedir. Bununla birlikte göstergelere ayrı ayrı ve birbirinden yatırımcılar, makasın büyüklüğünü bağımsız olarak odaklanmanın değerlendirirken kullanım oranını pek bir anlamı yoktur. Göstergeler da dikkate almalıdırlar çünkü bir arada değerlendirildiğinde, kullanım oranı 100’e 1 olan bir varantlarla ilgili hayati öneme sahip varantta bir Kuruş değerindeki daha genel bir resim çizmektedir. makas, dayanak varlıkta 1 TL’lik Fiyatlarda ani ve keskin bir değişim bir makas anlamına gelmektedir. olacağını bekleyen yatırımcılar, Buna karşılık, kullanım oranı 10’a 1 yavaş fakat düzenli fiyat değişimleri olan bir varantta iki Kuruş değerinde beklentisinde olan yatırımcılara bir makas, dayanak varlıkta sadece nazaran farklı varantları tercih 20 Kuruşluk bir makas olduğu edeceklerdir. Hangi varant seçilirse anlamına gelmektedir. Bu nedenle seçilsin dikkat edilmesi gereken yatırımcılar ölçeklendirilmiş makasları bir husus, varantların vadesine göz önüne almalıdırlar. kalan sürenin yeterince uzun olup olmadığıdır. Yani alım varantlarında 0,15’den, satım varantlarında ise – 0,15’den mutlak değer olarak düşük bir deltaya sahip varantlar özellikle riskli olarak kabul edilmektedir ve bu varantlara yatırım yapmayı düşünen yatırımcıların, gerekli bilgileri edinmeye özen göstermeleri gerekir. Delta ne kadar küçükse içsel oynaklığın varant fiyatı üzerindeki etkisi de o kadar büyük olduğu için, diğer açılardan aynı olan iki varanttan birini seçme durumunda sahip olan yatırımcılar, daha düşük içsel oynaklığa sahip varantı seçmelidirler, çünkü bu varant daha ucuz olacaktır. Başarı Faktörleri | 27 Sıkça sorulan sorular Varant ile opsiyon arasındaki Varant ile opsiyon arasındaki İhraççılar, bu duruma daha güncel fark nedir? fark nedir? kullanım fiyatlarına sahip yeni Aynı hisselere veya İMKB 30 Opsiyonların aksine varantlar, menkul endeksine dayalı çok sayıda kıymetleştirilmiş hakları temsil ederler. farklı varant olacak mıdır? Diğer bir deyişle varantlar menkul varantlar ihraç etmek suretiyle yanıt vereceklerdir. Neden bazı hisselere dayalı kıymetleştirilmiş opsiyonlardır. Her ikisi çok sayıda varant varken bazı Neden bazı hisselere dayalı de, finansal bir varlığı belirli koşullarda hisselere dayalı tek bir varant çok sayıda varant varken bazı satma veya satın alma hakkı vermekle bile yoktur? hisselere dayalı tek bir varant birlikte hak sahibine satma ya da bile yoktur? satın alma yükümlülüğü yüklemezler. Burada, talebin arzı nasıl Tüm varantların Uluslararası Menkul şekillendirdiğine ilişkin bir örnek Tek bir hisseye dayalı çok Kıymetler Kimlik Numarası (ISIN) görüyoruz. İhraççılar genellikle sayıda varant varsa, bu durum bulunmaktadır ve varantlar koşullarını yüksek yatırımcı talebinin olacağına varantın likiditesini olumsuz (vade tarihi, kullanım oranı vb) belirten inandıkları varantları piyasaya yönde etkiler mi? bir izahname çerçevesinde ihraç sürerler. Ayrıca varantlar sadece edilirler. Varantlar genellikle finansal en likit ve en iyi tanınan hisse Yatırımcının varanttan kar kuruluşlar tarafından ihraç edilirken, senetlerinin üzerine ihraç edilirler. etmesi durumunda varant opsiyonlar vadeli işlem ve opsiyon ihraççısı zarar mı edecektir? borsalarında kullanıma sunulmakta Tek bir hisseye dayalı çok ve işlem görmektedir. Türkiye’de sayıda varant varsa, bu durum varantlar İMKB’de işlem görecektir. varantın likiditesini olumsuz Şirketler kimi zaman sermaye yönde etkiler mi? artışlarına, birleşmelere giderler veya hisselerinin nominal Aynı hisselere veya İMKB 30 değerlerini değiştirirler. endeksine dayalı çok sayıda Hayır, çünkü ihraççıların, normal Bu varlıklara dayanarak farklı varant olacak mıdır? piyasa koşulları altında ürünleri için bir piyasa oluşturmaları gerekmektedir. ihraç edilen varantlar böyle durumlardan nasıl Türkiye’de birden fazla sayıda Piyasa yapıcıların varantların alınıp etkilenecektir? ihraççı olması olasıdır ve bu satılabileceği alış ve satış fiyatlarını ihraççılar, önde gelen endekslere sürekli olarak piyasaya sağlamaları ve hisselere (ve hisselerden oluşan gerekir. Bunu piyasa yapıcılığı sepetlere) dayalı bir dizi varant faaliyetiyle yerine getirirler. Bunun ihraç edecektir. Buna ek olarak, anlamı şudur: Düşük işlem hacmine hisse senedi piyasasının söz konusu sahip hisselerin aksine, normal trendleri, dayanak varlıkların fiyatları piyasa koşullarında varant emirlerinizin ile işlem gören mevcut varantların likidite sıkıntısı nedeniyle yerine kullanım fiyatları arasında büyük getirilemeyeceğine dair endişeye farklar oluşmasına sebep olabilir. kapılmanıza gerek yoktur. 28 | Başarı Faktörleri Yatırımcının varanttan kar etmesi durumunda varant ihraççısı zarar mı edecektir? Hayır, çünkü ihraççılar pozisyonlarını riskten korunma işlemleriyle sürekli koruma altına alırlar ve bu nedenle yatırımcıya karşı pozisyon almazlar. İhraççılar, dayanak varlıkta sürekli riskten korunma işlemi gerçekleştirdikleri için, likiditesi az olan ve bu nedenle de riskten korunma işlemi yapılamayan hisselere dayalı varant ihraç etmezler. Şirketler kimi zaman sermaye artışlarına, birleşmelere giderler veya hisselerinin nominal değerlerini değiştirirler. Bu varlıklara dayanarak ihraç edilen varantlar böyle durumlardan nasıl etkilenecektir? Yukarıda belirtilen durumlarda, varantların şartları ve koşulları gereken şekilde ayarlanmaktadır. Bu ayarlamalar, her bir varanta ilişkin izahnamede ve sirkülerde belirtilmektedir ve yatırımcıların herhangi bir dezavantajla karşılaşmamasını sağlamaya yönelik olarak düzenlenmiştir. Ayarlama öncesi ve sonrasından yatırımcının pozisyonunun ekonomik şartları değişmeyecek şekilde varantlarda ayarlama yapılır. Başarı Faktörleri | 29 Varant yatırımcısını bekleyen önemli riskler Yasal Uyarı ve Bildirim Varantlara yapılan yatırımlarda, Yatırımcılar, varantların sermaye diğer risklerin yanı sıra, genel korumalı veya garantili olmadığı ve piyasa riskleri, ihraççının kredi yatırılan sermayenin korunmadığı veya riski, döviz kuru riskleri, faiz oranı garantili olmadığı hususlarına dikkat riskleri, enflasyon riski, likidite etmelidir ve varantlara yatırım yapan riskleri ve yasal veya düzenleme yatırımcılar, yatırdıkları sermayeyi işlevine ilişkin riskler de dahil olmak tümüyle kaybetmeye hazırlıklı ve bunu üzere pek çok risk bulunmaktadır. kaldırabilecek durumda olmalıdırlar. Yatırımcıların “geliri” sabit değildir ve dalgalanma gösterebilir. İhraçcının kredibilitesi. Yabancı para birimleriyle ilişkili Varantlara yapılan bir yatırım, ihraççının yatırımların değeri, döviz kurundaki varantları ihraç etmesi nedeniyle hareketlerden etkilenebilir. üstlendiği yükümlülüklerini ilgili vade Varanta yapılan bir yatırımın değeri, tarihinde yerine getirememesi azalabileceği gibi artabilir de ve riskini taşımaktadır. Buna ek olarak bir varantın geçmişteki performansı yatırımcıların ihraççının kredibilitesine gelecekteki performansının ilişkin genel değerlendirmelerinin göstergesi değildir. varantların değerini kısmen etkilemesi beklenmelidir. İhraççının Varantlara ilişkin vergi uygulamaları, kredibilitesindeki düşüş, varantların her bir yatırımcının münferit değerindeki azalmayla sonuçlanabilir. durumuna bağlıdır. Vergilendirme İhraççı aleyhine iflas işlemlerinin seviyeleri ve esaslarının yanı sıra başlatılması halinde, varantların vergi muafiyeti durumları da yatırımcılara getirisi sınırlı düzeyde değişiklik gösterebilir. Yatırımcılar kalabilir ve bu getirinin tahsil edilmesi mutlaka kendi vergi danışmanlarına uzun bir zaman alabilir. danışmalıdırlar. Varantlara yatırım yapacak yatırımcı Varantlara dair daha fazla bilgi adayları, varantların niteliğini ve için varantlara ilişkin ana varantlara yapılan yatırıma ilişkin izahnameyi ve sirkülerleri inceleyiniz. risklere ne derecede maruz Bu belge, Deutsche Bank’tan kalacaklarını tamamen anlamalı ve (www.varant.db.com) ve varantlara yapılacak herhangi bir Deutsche Securities Menkul yatırımın uygunluğunu, kendi özel Kıymetler A.Ş.’den ücretsiz olarak finansal, vergisel ve diğer durumlarının temin edinilebilir. ışığında değerlendirmelidirler. Varantlara yatırım yapacak yatırımcı 30 | Başarı Faktörleri Risk faktörlerine ilişkin daha adayları, ilgili varantın ihracına ilişkin ayrıntılı bilgi için, lütfen ihraç ana izahnamenin veya sirkülerin sirkülerlerine veya ana izahnamenin ilgili risk faktörleri bölümünü risk faktörleri bölümüne bakınız. incelemelidirler. Yasal Uyarı ve Bildirim Burada verilen yatırım bilgileri, yorum ve görüşleri, yatırım danışmanlığı mahiyetinde değildir. Yatırım danışmanlığı hizmeti, aracı kurumlar, portföy yönetim şirketleri veya mevduat kabul etmeyen bankalar ile müşterileri arasında imzalanacak yatırım danışmanlığı anlaşmalarına göre verilmelidir. Bu belgede yer alan yorum ve görüşler, bunları sunan kişilerin şahsi görüşlerini yansıtmaktadır. Bu görüşler, finansal durumunuz, risk ve getiri tercihleriniz için uygun olmayabilir. Bu nedenle, sadece burada yer alan bilgilere dayalı yatırım kararları almanız, beklentilerinizle örtüşmeyen sonuçlara yol açabilir. Başarı Faktörleri | 31 Internet üzerinden bilgilendirme www.varant.db.com adresinde Başka bir sorunuz olması halinde, sizin için kullanımı kolay bir hizmet bu kitapçığın arka sayfasında merkezi kurduk. Mevcut varantların yer alan iletişim bilgilerinden açık ve kapsamlı bir listesine bir yararlanarak bizimle doğrudan dokunuş uzaklıktasınız. Bu internet iletişime geçebilirsiniz. sitesi üzerinden varantlara ilişkin bilgilere ulaşabilirsiniz. Varantlara dair daha fazla bilgi için, lütfen ilgili ana izahnameyi ve yukarıdaki internet sitesinde yer alan diğer belgeleri inceleyiniz. 32 | Ekler Diğer kaynaklar Hull, J.: Options, Futures and Other Derivatives Upper Saddle River 2000; ISBN: 0130224448 Natenberg, S.: Option Volatility & Pricing: Advanced Trading Strategies And Techniques NYC 1994; ISBN: 155738486X Ekler | 33 Önemli Bilgi © 2010 Deutsche Bank AG İşbu belge sadece aydınlatma amaçlıdır ve Deutsche Bank AG ve/veya Deutsche Securities Menkul Değerler A.Ş dahil olmak üzere hiçbir DB iştiraki (“DB”) için hukuken herhangi bir yükümlülük doğurmamaktadır. Bu belge, herhangi bir işleme girişilmesi için bir teklif, teklif daveti, tavsiye veya benzer nitelikte değildir. Yatırım kararı alırken, işlemle ilgili nihai belgeler tamamen incelenip karar alınmalı, buradaki özet bilgilerle yetinilmemelidir. DB, bu işlemde finansal danışmanınız veya başka bir inançlı işlem yapmaya yetkili taraf olarak hareket etmemektedir. Burada anlatılan işlem veya ürünler, tüm yatırımcılar için uygun olmayabilir. Herhangi bir işleme girişmeden önce, işlemi tamamen anlamış olduğunuza emin olmalısınız ve işlemin niteliği ve riskleri ile finansal araçların türleri de dahil olmak üzere kendi amaçlarınız ve durumlarınız ışığında işlemin uygunluğunu bağımsız şekilde değerlendirmeli ve işlemi tümüyle kavramalısınız. İşlemin ve finansal araçların türlerinin risklerine ve niteliğine ilişkin genel bilgi için lütfen www.globalmarkets.db.com/riskdisclosures adresini ziyaret ediniz. Bu değerlendirmeyi yaparken, kendi danışmanlarınızın da görüşünü almalısınız. DB ile işlem yapmaya karar vermeniz halinde kendi muhakemenize güvenmeniz gerekmektedir. Bu belgede yer alan bilgiler, güvenilir olduğuna inandığımız materyal esas alınmak suretiyle hazırlanmıştır; bununla birlikte, DB bunların doğru, güncel, eksiksiz veya hatasız olduğuna dair bir beyanda bulunmamaktadır. İşbu belgede yer alan varsayımlar, tahminler ve görüşler, belge tarihi itibariyle değerlendirmemizi teşkil etmektedir ve önceden haber verilmeksizin değiştirilebilir. Her türlü tahmin, piyasa koşullarına ilişkin bir dizi varsayıma dayalıdır ve bu nedenle tahmini olarak verilen sonuçların gerçekten elde edileceğine dair herhangi bir garanti verilmemektedir. Geçmişteki performans, gelecekteki sonuçların garantisi olamaz. 34 | Ekler Bu materyal, DB bünyesindeki Satış veya Alım Satım birimi tarafından hazırlanmıştır, Araştırma Departmanı tarafından hazırlanmış, incelenmiş veya etüd edilmiş değildir. Burada belirtilen görüşler, Araştırma Departmanı da dahil olmak üzere diğer DB departmanları tarafından ifade edilen görüşlerden farklı olabilir. Satış ve İşlem Birimleri, Araştırma Departmanı’nın karşılaşmadığı bazı muhtemel menfaat çatışmalarına tabi olabilir. DB, burada açıklanan görüşlerle örtüşmeyen işlemler yapabilir. DB, finansal araçlarda (veya ilgili türevlerinde) ana kuruluş olarak işlem yapmaktadır ve yapabilir ve burada tartışılan araçların (veya ilgili türevlerinin) maliki konumunda bulunabilir. DB, burada bahsedilen araçlar için (veya ilgili türevlerinde) piyasa yapabilir. Satış ve Alım/Satım Personeli, kendileri tarafından yerine getirilen işlemlerin hacmine bağlı olarak kısmen tazmin edilmektedir. Bu belgenin kimi ülkelerde dağıtımı ile ürünler ve hizmetler kanunen yasaklanmış olabilir. Bu belgeyi, yazılı açık iznimiz olmaksızın kısmen veya tamamen dağıtamazsınız. DB, BU BELGEYE, BU BELGENİN GÜVENİLİRLİĞİNE, DOĞRULUĞUNA, TAMLIĞINA VEYA GÜNCELLİĞİNE GÜVENİLEREK HAREKET EDİLMESİ NETİCESİNDE SİZİN VEYA ÜÇÜNCÜ BİR ŞAHSIN MARUZ KALDIĞINIZ GELİR KAYIPLARI DA DAHİL OLMAK ÜZERE DOLAYLI, DOĞRUDAN VEYA DİĞER TÜRLÜ ZARAR VEYA HASARLARDAN DOLAYI HERHANGİ BİR SORUMLULUK KABUL ETMEMEKTEDİR. DB, Alman Bankacılık Kanunu çerçevesinde lisans sahibidir (yetkili makam: Federal Finansman Gözetim Makamı (BaFin)) ve İngiltere’deki ticari faaliyetlerinde ise Finansal Hizmetler Makamı’nın (FSA) denetimi ve düzenlemesine tabidir. Varantlar Varantlar Hakkında Bilgi İçin Telefon: +90 212 319 03 50 Faks: +90 212 319 03 94 E-Posta: varant.turkiye@db.com Internet: www.varant.db.com Adres Deutsche Securities Menkul Değerler A.Ş. (İhraççı Deutsche Bank AG’nin piyasa yapıcısı) Tekfen Tower Eski Büyükdere Cad. No:209 Kat:18 34394 4.Levent İstanbul, Türkiye Deutsche Bank X-markets-Ekibi Çevre dostu kağıda basılmıştır. Bu broşürde belirtilen endekslerin sahiplerinin, endekslerin lisansının verilmesi haricinde ihraç edilen ürünlerle bir ilişkileri yoktur; Endeks sahipleri ihraç edilen ürünler için onay vermemekte, tanıtım yapmamakta veya tavsiyede bulunmamaktadır. Yukarıda yer alan endekslere dair tüm markaların sahibi ilgili endeksin sahibidir. © 2010 Deutsche Bank AG 60311 Frankfurt am Main “Deponuzu Bilinçli Doldurun” Varant sözlüğü A Passion to Perform. İçindekiler 3 Örnek hesaplamalar 10 için kullanılan veriler 4 Alım varantı 10 Nakit uzlaşma 4 Alım varantı almak 11 Omega (etkin 4 Alış fiyatı 4 Amerikan tipi 11 4 Avrupa tipi 11 Parite 4 Basit kaldıraç 11 Pariteyle ilgili 5 Başa baş noktası 5 Başa baş varant kaldıraç) Oynaklık (Volatilite) göstergeler 11 Pergel stratejisi 5 Beklenen Oynaklık 5 Cari kaldıraç 5 Dayanak varlık 6 Delta 12 Ro 6 Esneklik (elasticity) 12 Satım varantı 6 Fiziki (kaydi) teslimat 12 Satım varantı almak 6 Gama 12 Satış fiyatı 7 İçsel değer 12 Sepet 7 İçsel değer üzerine 12 (straddle) 11 8 Riskten Korunma (hedging) prim Tarihsel (geçmiş) oynaklık İçsel değer üzerine 12 Teta prim (yıllık) 12 Vade İçsel değer üzerine 13 Varant prim (yüzdesel) 13 Vega 9 İçsel oynaklık 13 9 İhraççı 9 Karda Varant 14 Zararda varant Kullanım 15 Varant Terimleri – 8 10 Zaman değeri (zamansal değer) 10 Kullanım fiyatı Türkçe İngilizce 10 Kullanım (dönüşüm) Karşılıklar oranı 2 | Varant Sözlüğü Makas (alım satım makası) Örnek hesaplamalar için kullanılan veriler Aşağıdaki tanımlarda kullanılan örnek hesaplamalar, hayali bir şirket olan Türkiye Makine A.Ş.’nin aşağıdaki temel hisse verilerine dayanmaktadır: Örnek hesaplamalar için kullanılan temel veriler Kullanım fiyatı: 45,00 TL Dayanak varlık fiyatı: 43,00 TL Vadeye kalan zaman: Bir yıl Kullanım oranı: 1:10 Varantın fiyatı: 0,50 TL İçsel Oynaklık: Yüzde 30,5 Delta: 0,546 Vega: 0,02 (dönüşüm oranına göre düzeltilmiş) Haftalık teta: Yüzde –1,12 Gama: 0,03 (dönüşüm oranına göre düzeltilmiş) Varant Sözlüğü | 3 A–B Alım varantı – Basit kaldıraç Alım varantı Yatırımcısına belirli bir vadede (Avrupa tipi) veya vadeden kalan dönem boyunca (Amerikan tipi) belirli bir fiyattan belirli bir dönüşüm oranına bağlı olarak dayanak varlığı alım hakkı veren varant. Nakit uzlaşmalı alım varantı sahibi referans fiyat ile kullanım fiyatı arasındaki farkı nakit olarak alma hakkını elinde tutar. Alım varantı almak Dayanağın fiyatında bir yükseliş olacağı tahmininde bulunularak alım varantı satın alınması. “Alım varantına uzun olmak” olarak da adlandırılır. Alış fiyatı Finansal bir araç için teklif edilen alım fiyatı. Varant piyasasında ihraççının veya piyasa yapıcının alış teklifinde bulunduğu ve yatırımcının satış yapabileceği fiyat. Amerikan tipi Vadesi boyunca herhangi bir zamanda kullanılabilecek olan varantlar. Avrupa tipi Sadece vade tarihinde kullanılabilecek olan varantlar. Basit kaldıraç Kaldıraç, bir varantın ne ölçüde dayanak varlığına paralel olarak hareket ettiğini gösterir. Bir varantın basit kaldıraç oranı, dayanak varlığın fiyatının varantın fiyatına bölünüp (dönüşüm oranıyla düzeltilmiş şekilde) hesaplanabilir. Varant analizinde basit kaldıraçtan çok >Esneklik veya >Omega olarak da bilinen etkin kaldıraç kullanılır. Kaldıraç: Dayanağın fiyatı x Kullanım oranı Varantın fiyatı Örnek: 43 TL 0,50 TL 4 | Varant Sözlüğü x 0,1 = 8,60 B–D Başa baş noktası – Dayanak varlık Başa baş noktası Yatırımcının kar elde edeceği noktayı göstermektedir. İşlem maliyetleri dikkate alınmamaktadır. Varantın fiyatı Alış: + Kullanım fiyatı Kullanım oranı Örnek: 0,50 TL + 45 TL = 50 TL 0,1 Varantın fiyatı Satış: Kullanım fiyatı – Kullanım oranı Örnek: 45 TL – 0,50 TL = 40 TL 0,1 Başa baş varant Dayanak varlığın fiyatı, kullanım fiyatına eşit veya çok yakındır. Ayrıca bkz: >Zararda varant, >Karda varant Dayanak varlık ve varant kullanım fiyatlarının olası değerleri Varant Alım varantı Satım varantı İçsel değer Karda Kullanım Fiyatı < Dayanak varlık Kullanım Fiyatı > Dayanak varlık > 0 Başa baş Kullanım Fiyatı = Dayanak varlık Kullanım Fiyatı = Dayanak varlık = 0 Zararda Beklenen Oynaklık Kullanım Fiyatı > Dayanak varlık Kullanım Fiyatı < Dayanak varlık = 0 Genellikle opsiyonun kalan vadesine tekabül eden gelecekteki belirli bir süre içinde varantın dayanak varlığına ilişkin olarak piyasada beklenen dalgalanma aralığı. Cari kaldıraç Cari kaldıraç, hisse fiyatının yüzde 1 artması veya azalması halinde varant fiyatındaki düşüşün veya artışın yüzde cinsinden ifadesidir. Burada, sabit bir ücretin alındığı varsayılmaktadır. Ayrıca bkz: >Esneklik, >Omega. Dayanak varlık Varantın dayandığı (endeksli olduğu) finansal varlık anlamındadır; örneğin hisse senedi veya hisse senedi endeksi (İMKB-30 gibi). Varant Sözlüğü | 5 D–G Delta – Gama Delta Dayanak varlıktaki 1,00 TL’lik değişime karşılık varant fiyatındaki dönüşüm oranına göre düzeltilmiş değersel değişimi gösterir. Örneğin, Türk Makine A.Ş. hisse fiyatının 43,00 TL’den 44,00 TL’ye çıkması (1,00 TL değer kazanması) durumunda, varant fiyatı 0,50 TL’den 0,55 TL’ye yükselecektir. Hesaplama şöyle yapılır: Delta (0,546) x kullanım oranı (0,1) x hisse fiyatındaki değişiklik. Hisse fiyatının 1,00 TL azalması durumunda varant, 0,055 TL değer kaybedecektir. Delta, satım varantlarında eksi işaretiyle gösterilmektedir (negatiftir), çünkü dayanak varlığın fiyatı düştükçe alım varantının değeri artmaktadır. Bunun anlamı şudur: Delta alım varantlarında 0 ile 1 arasında değişirken, satım varantlarında 0 ile –1 arasındadır. Varantın fiili kaldıraç etkisi, delta ve basit kaldıraç kullanılmak koşuluyla hesaplanabilir. Ayrıca bkz >Omega. Esneklik (elasticity) Bkz: >Omega. Fiziki (kaydi) Varantın koşullarında gerekli düzenlemeler yapılmışsa teslimat alım varantı sahibinin kullanım fiyatını ödeyerek hisseleri ihraççıdan fiziki olarak teslim almasıdır. Çağımız teknolojisinde kaydi sistem kullanıldığı için, kullanım fiyatını ödemek kaydıyla, yatırımcının hesabına ilgili dayanak varlık alacak olarak kaydedilir. Satım varantlarında yatırımcı hisseyi kullanım fiyatı karşılığında ihraççıya teslim eder. Satım varantının sahibi, dayanak varlığı ilgili koşullara uygun şekilde kullanım fiyatından satma hakkına sahiptir. Fiziki teslimatın karşıtı nakit uzlaşmadır. Gama Dayanak varlığın fiyatı değiştiğinde deltada meydana gelen değişikliği gösterir. Türk Makine A.Ş. hisse fiyatının 1,00 TL azalması veya artması halinde, delta da değişecektir. Hisse fiyatının 1,00 TL’lik artışla 44,00 TL’ye yükselmesi halinde, 0,03 gama değerinde delta 0,546’dan 0,576’ya yükselecektir. Hisse fiyatının 1,00 TL’lik düşüşle 42,00 TL’ye gerilemesi halinde delta 0,03 azalarak 0,516’ya gerileyecektir. Satım varantlarında, dayanak varlığın fiyatı düştükçe deltanın yükseleceği, dayanak varlığın fiyatı arttıkça deltanın azalacağı gerçeğine dikkat etmek gerekmektedir. 6 | Varant Sözlüğü İ İçsel değer – İçsel değer üzerine prim İçsel değer Opsiyonun yada varantın belirli bir zamanda kullanıldığındaki güncel değeri parite olarak da bilinmektedir. Bu değer, dayanak varlığın spot fiyatı ile kullanım fiyatı arasındaki dönüşüm oranıyla düzeltilmiş farkına eşittir. İçsel değer negatif bir değer olamaz. İçsel değer alım varantı = (Dayanağın fiyatı – Kullanım fiyatı) x Dönüşüm Oranı Örnek: (43,00 TL – 45,00 TL) x 0,1 = 0 TL1 1 Not: İçsel değer asla negatif bir değer olamaz. İçsel değer satım varantı = (Kullanım fiyatı – dayanak varlığın fiyatı) x Dönüşüm oranı Örnek: (45,00 TL – 43,00 TL) x 0,1 = 0,20 TL İçsel değer üzerine Bir alım varantını kullanarak dayanak varlığı edinmenin, prim dayanak varlığı doğrudan satın almaya göre ne kadar daha pahalıya mal olacağını gösteren tutardır. Bir satım varantı için, satım varantının kullanılmasıyla dayanak varlığın açığa satışından elde edilen gelirin, doğrudan dayanak varlığın açığa satışından elde edilen gelirlerden ne kadar daha az olduğunu gösteren tutardır. Alım varantı: Varantın fiyatı + Kullanım fiyatı – Dayanağın fiyatı Kullanım oranı Örnek: 0,50 TL + 45,00 TL – 43,00 TL = 7,00 TL 0,1 Satım varantı: Varantın fiyatı + Dayanağın fiyatı – Kullanım fiyatı Kullanım oranı Örnek: 0,50 TL + 43,00 TL – 45,00 TL = 3,00 TL 0,1 Varant Sözlüğü | 7 İ İçsel değer üzerine prim (yıllık) – İçsel değer üzerine prim (yüzdesel) İçsel değer üzerine Varantın vadesine olan uzaklığı içsel değer üzerine prim (yıllık) ödenen prim seviyesini etkilemektedir. Karşılaştırma yapabilmek bakımından, primler yıllık bazda primler olarak hesaplanabilirler. Formül basittir: Yüzdesel Prim = Yüzdesel yıllık prim Yıl bazında vadeye kalan süre Örnek – Alım varantı: %16,28 = yıllık %16,28 1 yıl Örnek – Satım varantı: %6,98 = yıllık %6,98 1 yıl İçsel değer üzerine Varantlar için yüzdesel primini hesaplamanın formülü prim (yüzdesel) aşağıda yer almaktadır: Alım varantı: ( Varantın fiyatı Dönüşüm oranı ) + Kullanım fiyatı – Dayanağın fiyatı x 100 (% cinsinden) Dayanağın fiyatı Örnek: ( 0,50 TL ) + 45,00 TL – 43,00 TL 0,1 x 100 (% olarak) = %16,28 43,00 TL ( Satım varantı: Varantın fiyatı Dönüşüm oranı ) + Dayanağın fiyatı – Kullanım fiyatı x 100 (% cinsinden) Dayanağın fiyatı Örnek: ( 0,50 TL 0,1 ) + 43,00 TL – 45,00 TL x 100 (% cinsinden) = %6,98 43,00 TL 8 | Varant Sözlüğü İ–K İçsel oynaklık – Karda Varant İçsel oynaklık Ters işlem yöntemini kullanarak piyasada şu anda alım satımı yapılan varant ve opsiyonların fiyatlarına göre tespit edilen volatilite. Piyasada alım satımı yapılan (belirli bir fiyatı olan) varantlarda, varantın fiyatı ve diğer parametrelerini kullanarak ters işlem yöntemiyle hesaplanan oynaklıktır. İçsel oynaklık, varantlar için en önemli göstergelerden bir tanesidir. Bu oynaklıktaki değişimler genellikle alım veya satım varantının fiyatına doğrudan etki eder. Oynaklık örneği: İMKB 30 Endeksinin 60.000 seviyesinde olduğunu ve günlük 900 puan veya yüzde 1,5’lik bir dalgalanma aralığı beklediğinizi varsayalım. Aşağıdaki formülü kullanmak suretiyle herhangi bir zaman dilimi için varantlarınızın beklenen volatilitesini hesaplayabilirsiniz. Volatilite = İşlem günü başına oynaklık (endeks puanı cinsinden) x √ işlem günlerinin sayısı Örnek: 900 x √ 256 = 900 X 16 =14.400 puan Bu beklentilere dayanılarak, gelecekteki oynaklık, endeks puanı bazında toplam 14.400 puan olmaktadır. Yüzdesel olarak, başlangıç değerine (60.000 puan) göre yıllık oynaklık yüzde 24 olarak hesaplanır. Bu hesaplama, yılda 256 işlem günü esas alınmak suretiyle yapılmıştır. İhraççı Varantı ihraç eden kuruluş ve varantın temsil ettiği opsiyonun borçlusu, örneğin Deutsche Bank AG. Karda Varant Burada, varantın içsel değerinin sıfırdan büyük olduğu bir duruma atıfta bulunulmaktadır. Bunun anlamı şudur: Dayanak varlığın cari fiyatı, alım varantlarında kullanım fiyatının üzerinde, satım varantlarında ise altındadır. Ayrıca bkz: Başa baş varant, Zararda varant Varant Sözlüğü | 9 K–N Kullanım – Nakit uzlaşma Kullanım (Amerikan tipi varantlar için) varantın sağladığı hakkın kullanılması. Varantın vade tarihinden önce kullanılması halinde yazılı bir kullanım bildiriminin verilmesi gerekmektedir. Vade tarihine kadar elde tutulan varantlar vade sonunda otomatik olarak kullanılacak ve yatırımcılara nakit uzlaşı tutarı ödenecektir. Kullanım fiyatı Varantın dayanak varlığı niteliğindeki finansal aracın satın alınabileceği (alım varantları) veya satılabileceği (satım varantları) ve nakit uzlaşı tutarının hesaplanmasına esas teşkil edecek fiyat. Kullanım (dönüşüm) Bu oran varant yatırımcısının elinde tuttuğu varant başına oranı kaç adet dayanak varlık satma veya alma hakkına sahip olduğu gösterir. Makas (alım satım Bir varantın alış fiyatı ile satış fiyatı arasındaki fark. makası) Makas, yüzde olarak veya para birimi cinsinden ifade edilebilir. Not: Varantların makaslarını karşılaştırmak için, bunların kıyaslanabilir nitelikte olması gerekmektedir; örneğin aynı dönüşüm oranına sahip olmalıdırlar. Nakit uzlaşma İhraç koşullarında dayanak varlığın teslimatı yerine nakit bir uzlaşı yöntemi üzerinde anlaşmaya varılabilir. Bu gibi durumlarda, ödenen tutar, dayanak varlığın spot fiyatı ile kullanım fiyatı arasındaki farka (dönüşüm oranına göre düzeltilmiş) karşılık gelmektedir. Bu uygulama, İMKB’ye kote edilen varantlar için standart uygulamadır. 10 | Varant Sözlüğü O–R Omega (etkin kaldıraç) – Riskten Korunma (hedging) Omega (etkin Esneklik olarak da adlandırılan omega, hesaplanmasına kaldıraç) deltanın da dahil olması sebebiyle, “rafine edilmiş” kaldıraç olarak nitelendirilmektedir. Omega, genellikle etkin kaldıraç olarak adlandırılmaktadır. Omega, hisse fiyatındaki yüzde birlik değişime karşılık varant fiyatındaki yüzdesel değişimi göstermektedir. Satım varantlarında, negatif delta, omega için negatif bir işaretle neticelenmektedir. Omega = Kaldıraç x Delta Örnek: 8,6 x 0,546 = 4,7 Hisse fiyatının yüzde bir artarak 43,00 TL’den 43,43 TL’ye çıkması halinde, varant fiyatı yüzde 4,7 artarak 0,52 TL’ye ulaşır. Dayanak varlığın fiyatındaki her hareket deltayı değiştirdiği için (Bkz: >Gama), omega da değişmektedir; bunun anlamı varantın kaldıraç etkisinin sürekli olarak değişmesidir. Oynaklık (Volatilite) Oynaklık, belirli bir zaman dilimi içerisinde, örneğin bir yıl içerisinde, dayanak varlık fiyatındaki dalgalanma aralığını ölçmektedir. Ayrıca bkz: >Tarihsel oynaklık, >İçsel oynaklık. Parite Varantın içsel değerinin eşanlamlısı. Pariteyle ilgili İçsel değere dayalı varant göstergeleri için genel terim göstergeler (örneğin başa baş noktası, ücretler). Pergel stratejisi Aynı dayanağa sahip, kullanım fiyatı ve vadesi aynı olan (straddle) alım ve satım varantlarının aynı anda satın alınması. Amaç, oynaklıktaki bir artıştan ve/veya dayanak varlığın önemli fiyat değişikliklerinden yararlanmaktır. Riskten Korunma Menkul kıymetler pozisyonlarındaki riskin, ikinci bir karşı (hedging) işlem aracılığıyla sınırlanması. Örneğin, satım varantları bir menkul kıymetler portföyünü olası değer kaybına karşı korumak için kullanılabilir. Varant Sözlüğü | 11 R–V Ro – Vade Ro Varantların taşıma maliyetlerindeki (faiz oranı ve temettü) değişikliklere karşı ne kadar hassas olduğunu belirten bir göstergedir. Satım varantı Yatırımcısına belirli bir vadede (Avrupa tipi) veya vadeden önceki dönem boyunca (Amerikan tipi) belirli bir fiyattan belirli bir dönüşüm oranına bağlı olarak dayanak varlığı satma hakkı veren varant. Nakit uzlaşmalı satım varantı sahibi referans fiyat ile kullanım fiyatı arasındaki farkı nakit olarak tahsil etme hakkını elinde tutar. Satım varantı almak Dayanağın fiyatında bir düşüş olacağı beklentisiyle satım varantı satın alınması. “Satım varantı uzun olmak” olarak da adlandırılır. Satış fiyatı Bir finansal aracın satış fiyatı. İhraççı veya piyasa yapıcı bu fiyattan satış yapacaktır. Yatırımcının piyasa yapıcıdan alış yapabildiği fiyat. Sepet Sepet varantları için dayanak varlık teşkil eden İMKB-30 endeksine içeriğindeki hisselerden oluşan sepet. Tarihsel (geçmiş) Geçmişte belirli bir dönemde varantın dayanak varlık oynaklık fiyatındaki dalgalanma aralığı. Teta Zamanın varantların fiyatı üzerindeki etkisini gösteren bir göstergedir. Teta, vade tarihi yaklaştıkça varantın fiyatının ne ölçüde değiştiğini gösterir. Bir başka deyişle, varantın zamansal değerindeki (bkz: >Zaman Değeri) kaybı ölçer. Teta, yüzde olarak veya mutlak değer şekilde ifade edilebilir ve haftalık veya günlük olabilecek bir zaman birimiyle tamamlanır. Haftalık tetanın yüzde –1,12 olması halinde varant, bir hafta içerisinde yüzde 1,12 veya 0,0056 TL değer kaybeder (bir hafta 5 çalışma günü değil, 7 gün olarak hesaplanmaktadır). Varantın fiyatı bu nedenle 0,50 TL’den 0,49 TL’ye geriler (yuvarlanmış rakam). Vade Varantın süresi. Varantın koşullarında bu süre belirtilir. Opsiyon (ya da hak) vade tarihinde sona erecektir. 12 | Varant Sözlüğü V–Z Varant – Zaman değeri (zamansal değer) Varant Menkul kıymetleştirilmiş opsiyonlar için kullanılan uluslararası ortak terim. Vega Varantların oynaklıktaki değişimlere duyarlılığını gösteren bir göstergedir. Vega, mutlak değer olarak veya yüzde cinsinden ifade edilebilir. Varantın fiyatına yansıyan yüzde 30,5’lik içsel oynaklığın yüzde birlik artışla yüzde 31,5 olması halinde varant 0,02’lik vega değerinde tam olarak yüzde 4 kazanacak ve buna göre değeri 0,52 TL’ye ulaşacaktır. Benzer şekilde içsel oynaklığın %1 düşmesi halinde (yüzde 29,5’e gerilemesi halinde) varant 0,02 TL değer kaybedecektir. Zaman değeri Zaman değeri, cari varant fiyatı ile >içsel değer arasındaki (zamansal değer) farktır. Zaman değeri, varant yatırımının doğrudan dayanak varlığa yatırıma nazaran sahip olduğu avantajların (kaldıraç etkisi) bedeli olarak yorumlanmalıdır. Varant yatırımcıları, dayanak varlığı satın alan yatırımcılara nazaran daha düşük bir bedel ödemek zorunda olduğundan, zaman değeri likidite avantajına dayanmaktadır. Zaman Değeri = Varant fiyatı – İçsel değer Örnek – alım varantı: 0,50 TL – 0 TL = 0,50 TL2 2 Örnekteki alım varantının değeri sadece zaman değerinden oluşmaktadır çünkü dayanak varlığın fiyatı, kullanım fiyatının altındadır; yani, varantın içsel değeri sıfırdır. Örnek – satım varantı: 0,50 TL – 0,20 TL = 0,30 TL Varant Sözlüğü | 13 Z Zaman değeri (zamansal değer) – Zararda varant Zaman değerinin vade yaklaştıkça azalması 5 Zaman değeri 4 3 2 1 0 90 gün 60 gün 30 gün 0 Vadeye kalan gün Şemada varantın içsel değerinin olmaması halinde vadeye kalan süredeki zaman değerinin erimesi (sönmesi) gösterilmektedir. Zararda varant Varantın içsel değere sahip olmadığı bir durumu ifade eder. Bunun anlamı şudur: Dayanağın cari fiyatı, alım varantlarında kullanım fiyatının altında, satım varantlarında üzerindedir. Ayrıca bkz: >Başa baş varant, >Karda varant. 14 | Varant Sözlüğü Varant Terimleri – Türkçe İngilizce Karşılıklar Türkçe İngilizce Alım varantı Call warrant (call) Alım varantı almak Long call Alış fiyatı Bid price Amerikan tipi American style Avrupa tipi European style Basit kaldıraç Leverage (simple leverage) Başa baş noktası Break-even point Başa baş varant At the money Beklenen oynaklık Expected volatility Cari kaldıraç Current Leverage Dayanak varlık Underlying (underlying asset) Delta Delta Esneklik (elasticity) Elasticity Fiziki (kaydi) teslimat Physical delivery Gama Gamma İçsel Değer Intrinsic value İçsel değer üzerine prim Premium over intrinsic value İçsel değer üzerine prim (yıllık) Premium over intrinsic (annual) İçsel değer üzerine prim (yüzdesel) Premium over intrinsic (percentage) İçsel Oynaklık Implied volatility İhraççı Issuer Karda varant In the money Kullanım Exercise Kullanım (dönüşüm) Oranı Exercise ratio Kullanım fiyatı Strike price Makas (alım satım makası) Spread Nakit uzlaşma Cash settlement Omega (etkin kaldıraç) Omega Oynaklık (Volatilite) Volatility Parite Parity Pariteyle ilgili göstergeler Parity-related indicators Pergel stratejisi (straddle) Straddle Riskten Korunma (hedging) Hedging Ro Rho Satım varantı Put warrant (Put) Satım varantı almak Long put Satış fiyatı Offer price Sepet Basket Tarihsel (geçmiş) oynaklık Historical volatility Teta Theta Vade Maturity Varant Warrant Vega Vega Zaman değeri (zamansal değer) Time value Zararda varant Out of the money Varant Sözlüğü | 15 Varant sözlüğü Varantlar Hakkında Bilgi İçin Telefon: +90 212 319 03 50 Faks: +90 212 319 03 94 E-Posta: varant.turkiye@db.com Internet: www.varant.db.com Adres Deutsche Securities Menkul Değerler A.Ş. (İhraççı Deutsche Bank AG’nin piyasa yapıcısı) Tekfen Tower Eski Büyükdere Cad. No:209 Kat:18 34394 4.Levent İstanbul, Türkiye Deutsche Bank Çevre dostu kağıda basılmıştır. X-markets-Ekibi © 2010 Deutsche Bank AG 60311 Frankfurt am Main
