anadolu vergi isyanı - Mükellef Hakları Araştırma ve İnceleme

ANADOLU
HALK TÜRKÜLERİNDE
VERGİ İSYANI
Selçuk İPEK
2010
© 2010 Ekin Yayınevi
Tüm hakları mahfuzdur. Bu kitabın tamamı ya da bir kısmı 5846 Sayılı Yasa’nın
hükümlerine göre, kitabı yayınlayan yayınevinin izni olmaksızın elektronik,
mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılamaz, özetlenemez,
yayınlanamaz, depolanamaz.
Sertifika No: 0607-16-008681
ISBN: 978-605-4301-37-9
Dizgi ve Kapak Tasarımı: :Murat
Baskı ve Cilt:
Star Ajans Ltd. Şti.
Soğukkuyu Mh. Havaalanı Cd.
Güneş Sk. No: 2
Tel. (0224) 249 33 20 BURSA
Sertifika No: 15366
Baskı Tarihi: Nisan 2010
EKİN Basım Yayın Dağıtım
Altıparmak Cad. Burç Pasajı
No.27-29 Osmangazi/BURSA
Tel .: (0.224) 220 16 72 - 223 04 37
Fax.: (0.224) 223 41 12
e-mail: info@ekinyayinevi.com
www.ekinyayinevi.com
Özbey
Çocuklarım,
İpeksu ve Efe’ye
ÖNSÖZ
Toplumların tarihsel gelişimi üzerine çoğu zaman resmi
tarih-gerçek tarih tartışmaları damgasını vurmaktadır. Bazı yazarlar, resmi tarihin, sorunlara ve olaylara halkın gözüyle bakılmadan
yazıldığını, yönetime yakın olanların yönetimlerin istediği şekilde
olayları yansıttığını belirtmektedirler. Bazı yazarlar da halkın gerçek tarihinin yazılabilmesi için halka başvurulması gerektiğini belirtmektedirler. Halkın sözcülüğüne başvurulmadan tarihteki toplumsal olay ve sorunların gerçek boyutlarını kavramak zordur.
Bu durum maliye tarihi açısından da geçerlidir. Mali olaylar ve daha özelde vergilemeye ilişkin olaylar toplumsal tarih sürecinde önemli bir yere sahiptir. Vergiyi ödeyenle vergiyi alan
arasındaki mücadele sıradan serzeniş ve sitemlerden, ayaklanmalara göçlere varacak derecede önemli sonuçlara yol açmıştır. Burada
önemli bir sorun, bu sürecin arkasında yatan neden ya da nedenlerdir. Bu sorunu anlayabilmek için insanlık tarihi, maliye tarihi ve
devletlerin tarihine ilişkin bir takım araştırmalar yapmak gerekmektedir. Böyle bir araştırmada konu ile ilgilenen bir bilim adamının tarihsel belgelere dayanarak ulaştığı bilgilerden, devletlerin
arşivlerinde yer alan resmi belgelerden ya da tarihi bizzat yaşayarak yazanların aktardığı bilgilerden yararlanılacaktır. Ancak tarihin gerçek boyutunu anlamak için halkın sözcülüğüne başvurmanın gerekli olduğu söylenebilir. Bunu gerçekleştirmenin en güzel
yollarından biri; halkın gözü, kulağı ve dili olan türkülerde ağıtlarda ve destanlarda anlatılan hikayelere kulak vermektir.
Bu çalışmada yer vereceğimiz halk türküleri de Anadolu’daki vergisel sorunlara ilişkin bir çok bilgi aktarmaktadır. Bu
bilgilerin iyi anlaşılması vergi tarihinin doğru anlaşılması açısından önemlidir. Türkülerde anlatılanlara bakıldığında bazen ağır
vergi yükü, bazen vergi tahsildarlarının yaptığı yolsuzluk ve halka
i
eziyetleri, bazen de keyfi vergileme gibi farklı vergi sorunlarıyla
karşılaşılmaktadır. Bazı türkülerde ise doğa olayları nedeniyle
ödenemeyen vergilerden bahsedilirken bazılarında da sevgili, vergi matrahı yerine konulmaktadır.
Bu çalışmanın yapılmasına neden olan en önemli faktör,
Âşık Serdari’ nin “Nesini Söyleyim Canım Efendim” adlı türküsünde yer alan,
“Tahsildarlar çıkmış köyleri gezer,
Elinde kamçısı yoksulu ezer,
…..”
mısraları olmuştur. Bu mısralardan hareketle başlayan merak ve
türkülerdeki mali olayları araştırma isteği bu çalışmanın yapılmasını sağlamıştır. Çalışma esnasında türküler ve şiirlerle ilgili kaynak taraması yapılırken, ayrıca halk şiiri, ağıt ve destanlar da incelenmiştir. Bu çalışmanın belki de vergi ile türküleri, destanları ve
şiiri buluşturan ilk kitap olma özelliğini taşıdığı kanaatindeyiz. Bu
nedenle bazı eksiklerin olması, ulaşılamamış türkü, ağıt, destan ve
şiir gibi halk söyleyişi unsurlarının olması mümkündür. Çalışmanın daha da geliştirilebilmesi açısından, çalışmamızda yer
ver(e)mediğimiz türkü, ağıt, destan, şiir gibi kaynakların okuyucular tarafından tarafımıza ulaştırılması memnuniyetle karşılanacaktır. Bu nedenle ilk teşekkürü, bu kitabı okuyarak eleştiri ve katkı
yapanlara etmek istiyorum.
Çalışma esnasında birçok üniversiteden halk edebiyatı ile
ilgilenen bilim adamlarıyla bağlantı kurmama rağmen, konunun
maliye boyutunun olması ve değerli bilim adamlarının zaman kısıtları nedeniyle beklediğim katkıyı alamadım. Bu açıdan üniversite camiasından en büyük katkıyı sayın hocam Prof. Dr. Nihat Falay’dan aldım. Kendisine müteşekkir olduğumu belirtmek isterim.
ii
Özellikle türkü araştırmaları ve kaynak taraması sürecinde
derlemeci ve yazar sayın Hamdi Tanses’in desteğini aldım. Kendisine teşekkür ederim. Ayrıca çalışmalarımda yardımını esirgemeyen sevgili öğrencim ve arkadaşım İlknur Kaynar’a, bana verdikleri olumlu enerjiyle çalışma azmimi artıran ve katkılarını esirgemeyen değerli dostlarım Doç. Dr. Adnan Gerçek ve Doç. Dr. Özhan Çetinkaya’ya da çok teşekkür ederim. Çalışmalarım süresince
gerekli ilgiyi gösteremediğim eşim İlknur’a, çocuklarım İpeksu ve
Efe’ye anlayışlarından ve sabırlarından dolayı ne kadar teşekkür
etsem azdır.
Dr. Selçuk İpek
Çanakkale/Nisan-2010
iii
iv
İÇİNDEKİLER
Önsöz ............................................................................................ i
İçindekiler..................................................................................... v
Giriş .............................................................................................. 1
BİRİNCİ BÖLÜM
VERGİ İSYANI SOSYAL EŞKİYALIK VE
OSMANLI VERGİ SİSTEMİ
1. Vergi İsyanı .............................................................................. 5
2. İsyan ve Sosyal Eşkiyalık ......................................................... 7
3. Osmanlı Toprak Düzeni ve Vergi Sistemi................................ 10
3.1. Osmanlı İmparatorluğunda Sosyal Tabakalar ............................ 11
3.2. Osmanlı Toprak Düzeni ............................................................. 14
4. Osmanlı Vergi Sistemi ............................................................. 19
4.1. Vergi Sisteminin Genel Özellikleri............................................ 20
4.2. Vergi Türleri .............................................................................. 22
4.2.1. Şahıslar üzerinden alınan vergiler ..................................... 23
4.2.2. Tarım ve Hayvancılık Üzerinden Alınan Vergiler ............ 25
4.2.3. Ticaret Üzerinden Alınan Vergiler .................................... 29
4.2.4. Örfi Vergiler...................................................................... 30
4.2.5. Gümrük Vergisi ................................................................ 32
4.2.6. Madenlerden Alınan Vergiler ........................................... 33
4.3. Vergi Toplama Yöntemleri ........................................................ 33
4.3.1 Emanet Yöntemi ................................................................ 33
4.3.2. Dirlik Yöntemi .................................................................. 34
4.3.3. İltizam Yöntemi ................................................................ 35
4.3.4. Malikane Yöntemi ............................................................ 38
4.4. Vergi Ödeme Şekilleri ............................................................... 40
4.5. Muafiyet ve İstisnalar ................................................................ 41
v
İKİNCİ BÖLÜM
ANADOLUDA VERGİ İSYANLARI VE HALK
TÜRKÜLERİNE YANSIYAN VERGİ SORUNLARI
1. Vergi Nedeniyle İsyan ve Ayaklanmalar ................................. 46
1.1. Celali İsyanları ........................................................................... 51
1.2. Patrona Halil İsyanı ................................................................... 53
1.3. Atçalı Kel Mehmet Efe İsyanı ................................................... 54
1.4. Çarşanba Kazası Vergi Direnişi ................................................. 55
1.5. Akdağ İsyanı .............................................................................. 56
1.6. Tokat Olayları ............................................................................ 56
1.7. Denizli Olayları ......................................................................... 57
1.8. Burdur Olayları .......................................................................... 57
1.9. Niş İsyanı ................................................................................... 58
1.10. Vidin Ağalık Rejimi ve Vidin İsyanı ....................................... 59
1.11. Erzurum İsyanları .................................................................... 60
1.12. Kastamonu İsyanı .................................................................... 60
1.13. Sinop İsyanı ............................................................................. 61
2. Vergi Sorunlarının Göstergesi Olarak Adaletnameler.............. 62
3. Halk Türkülerinde Yer Alan Vergi Sorunları ........................... 67
3.1. Toprak Düzeni ve Egemen Güçler Sorunu ................................ 68
3.2. Ağır Vergi Yükü Sorunu ........................................................... 73
3.3. İltizam Yönteminden Kaynaklanan Sorunlar............................. 74
3.4. Keyfi Vergileme Sorunları ve Vergilemede Yolsuzluklar ......... 81
3.5. Tımar Sisteminden Kaynaklanan Sorunlar ................................ 87
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ANADOLU HALK TÜRKÜLERİNDE VERGİLER
1. Halk Türküsü Kavramı ............................................................. 91
2. Türkülerde Toplumsal ve Mali Olaylar .................................... 95
3. Halk Şiirinde Mali Sorunlar ve Vergi .................................... 101
4. Türküler ve Türkü Hikayelerinde Vergiler............................. 109
5. Sonuç ...................................................................................... 136
Kaynakça .................................................................................... 138
vi
Giriş
Bir devletin en önemli gelir kaynağı vergilerdir. İnsanların,
gelişim süreci içinde toplum halinde yaşamaya başladıklarından
beri vergileme sorunu yaşanmaktadır. Çünkü toplum halinde yaşamanın ortaya çıkardığı bir takım kamusal ihtiyaçların giderilmesi, toplumu yönetenlerin toplumdaki bireyleri vergilendirmesini
gerektirmiştir. Aslında bu bir sınıfsal mücadeledir ve yönetenle
yönetilen ilişkisinin günlük hayata yansımasından ibarettir. Başka
bir deyişle egemen güçlerin, yönettikleri halk kesimini vergisel
anlamda yükümlü kılma anlayışından kaynaklanmaktadır.
Vergilerin tarihsel gelişimine bakıldığında devletler için
hayati nitelikli bir araç olduğu ve başlangıçta gönüllülük esasına
dayanmasına rağmen sonraları bir zorunluluğa dönüştüğü görülmektedir. Zorunluluğa dönüşmesi ve egemen olanların vergileme
konusundaki yaklaşımları vergi alanla vergi ödeyen arasında sürekli bir çatışma ve sorun yaşanmasına neden olmuştur. Vergiler
için söylenebilecek en önemli sözlerden biri de “devlet varsa vergiler olmak zorundadır” ifadesidir. Eğer vergi yoksa devletin varolması veya en azından varlığını devam ettirebilmesi mümkün
değildir. Ancak vergiler öylesine etkili araçlardır ki, devletin elinde halkın refahını artırmak için kullanılabilecek bir araç olduğu
gibi yoksulluk ve esaretin de aracı olabilmektedir. Halkın ağır
vergiler altında ezilmesi, vergiyi yurttaşlar açısından adeta bir zulüm ve işkence aracı haline getirmektedir. Ağır vergi baskısı altında ezilen ve temel hakları elinden alınan toplumun hakim otoritenin buyruklarına itaatsizlik etmesi vergiye karşı gösterilen bir tepkidir ve bu tepkiler baskı arttıkça değişmekte ve en uç seviyesi
olan verginin reddi ve vergi isyanına dönüşebilmektedir1.
Tarihte çok fazla yaşanmış olan vergi isyanları Anadolu’da da cereyan etmiştir. Bu isyanlar silahlı mücadele, savaş ve
ayaklanma şeklinde olmuş ve önemli sonuçlar doğurmuştur. An1
C. Can Aktan, Dilek Dileyici, Özgür Saraç, Vergi Zulüm ve İsyan,
Phoenix Yayınları, Ankara, 2002, s.137-138.
1
cak bu çalışmada konu edilecek vergi isyanları silah ve savaşla
olmamış, aksine sazlı sözlü bir şekilde gerçekleşmiştir.
Osmanlı tarihi açısından günümüze aktarılanların doğruluğu konusunda yaşanan tartışmalarda önem arz eden birkaç noktayı belirtmek gerekmektedir 2 . İlk sorun tarihsel açıdan vakayazarlarının aktardıkları bilgilerin doğruluğu hususudur. Vakayazarlarının aktardıkları bilgilerde tarafsız bir tarihçiliğin izlerine
rastlamak zordur. Kaldı ki onlar da tarafsız bir tarihçilik değil, Âli
Osman’ın Şanını dile getirdiklerini belirtmektedirler. İkinci bir husus, Osmanlı’da kanunname, tahrir defterleri, mühimme defteri
gibi belgeler çoğu kez mukaddimelerle ve devlet adamlarının yorumlarıyla sunulmuştur. Bu yorumlarda belgelerin ortaya koyduğu
somut bilgilerle çelişen unsurlar vardır. Bu durumda araştırma yapan tarihçiler de çoğu kez farkına varmadan Osmanlı ideolojisini
bilgi olarak aktarmışlardır.
Pamuk3 da Osmanlı tarihinin devletçi bakış açısıyla yazıldığını ve yorumlandığını belirtmektedir. Çünkü belgeler neredeyse
devlet için çalışanlar tarafından hazırlanmış, buna karşılık toplumu
oluşturan kesim geriye belge olacak bir şey bırakmamıştır. Böylece devlet ve toplum özdeşleştirilmiş ve aralarındaki farklar yeterince vurgulanmamıştır. Ayrıca Osmanlı tarihinin devlet katında
yazılması toplumun çelişkisiz, kaynaşmış bir bütün olarak gösterilmesine neden olmuş, üretimi gerçekleştirenlerin tarihine yeterli
ilgi gösterilmemiştir.
Aynı sorunun vergilerin tarihine ilişkin olarak yapılan
araştırmalarda da geçerli olduğunu söylemek mümkündür. Ancak
tarih sadece araştırmacıların resmi belgelere dayanarak aktardıkları veya vaka-yazarlarının aktardıklarından ibaret olmamalıdır.
Özellikle konumuz gereği vergi tarihinin gelişiminde vergilemenin
taraflarından biri olan halkın da sözcülüğüne başvurmak gerek2
3
2
Taner Timur, Osmanlı Toplumsal Düzeni, Ankara Üniversitesi, SBF
Yayınları No:428, Sevinç Matbaası, Ankara, 1979, s.123-127.
Şevket Pamuk, 100 Soruda Osmanlı Türkiye İktisadi Tarihi
(1500-1914), K Kitaplığı Yayınları, İstanbul, 2003, s.8.
mektedir. Bu da onun türkülerine, destanlarına, şiirlerine başvurulması demektir.
Vergi sorunları, vergi isyanları ve türküleri bir arada düşünmek ilk başta anlamsız gelebilir. Ancak halkın gerçek tarihinin
öğrenilmesi için yararlanılabilecek en önemli unsurlardan biri olarak gösterilebilecek halk türküleri, içinde aşk, ölüm, doğa gibi unsurları barındırmakla birlikte vergi gibi sosyal, ekonomik ve siyasal bir unsura da yer vermektedir. Dolayısıyla vergilerin tarihi gelişiminin halk dilinden aktarılabileceği en önemli kaynaklardan
biri de halk türküleridir.
Bedri Rahmi Eyüboğlu türküler için şunları söylemektedir:
“Memleket ahvalini onlardan sor
Kitaplarda değil, türkülerde ara Yemen’i
Öleni, kalanı gidip gelmeyeni
Ben türkülerden aldım haberi”
Tüm toplumlarda olduğu gibi bizim toplumumuzda da tarihsel gelişim sınıfsal mücadeleler şeklinde olmuştur. Bu sınıfsal
mücadele içinde insanların yaşam mücadelelerinin en belirgin bir
biçimde yaşatıldığı ve yansıtıldığı ürünlerden biri de hak türküleridir 4. Türkülerde vergilere ilişkin olarak yer alan hususlar genel
olarak bir haykırış ve isyan şeklinde dile getirilmiştir. Bu isyan
bazen doğrudan vergi yönetiminin kendisine, bazen vergi tahsildarlarına bazen de dolaylı yönlerden bir şikayet şeklinde kendini
göstermiştir. Ancak sonuçta silahsız ve kansız bir vergi isyanı söz
konusudur. Bu isyan, genel toplumsal düzenin vergisel alana yansıması şeklindedir. Aşağıdaki şu anonim dörtlük5 Osmanlı toplum
yapısını çarpıcı bir biçimde yansıtmaktadır.
4
5
Mehmet Bayrak, Eşkiyalık ve Eşkiya Türküleri, Yorum Yayınları,
No:4, Ankara, 1985, s.4.
Bayrak, a.g.e., s.4.
3
Şalvarı şaltak Osmanlı
Eğeri kaltak Osmanlı
Ekende yok biçende yok
Yiyende ortak Osmanlı6.
Bu dörtlük Osmanlı devlet düzenini halkın gözüyle yansıtmakla kalmayıp, mevcut ağır vergilerin üzerine yeni vergilerin
de konulmasıyla isyanlara sebep olmuştur.
Bu çalışmada Osmanlı vergi sisteminden kaynaklanan sorunlara halkın gözünden bakmak amaçlanmış ve bu doğrultuda
halkın gerçek sözcüleri olan türkülerde yer alan vergi sorunlarına
değinilmiştir. Çalışmada Anadolu halk türkülerinde yer alan vergi
sorunları, Osmanlı döneminin duraklama ve çöküş sürecini kapsayacak şekilde ele alınacaktır.
Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde vergi
isyanı ve sosyal eşkiyalık kavramına değinildikten sonra, Osmanlı
toprak düzeni ve vergi sistemi de açıklanarak ileriki bölümlerde
bahsedilecek sorunlara bir alt yapı oluşturulmuştur.
İkinci bölümde Osmanlı’da vergi nedeniyle ortaya çıkan
isyanlar ele alınmış ve vergilerin halk türkülerinde ortaya çıkmasına neden olan sorunlara değinilmiştir. Bu sorunlar toprak düzeni
vergi sisteminden kaynaklanan egemen güçler sorunu, ağır vergi
yükü, iltizam sisteminden kaynaklanan sorunlar ve keyfi vergileme ve vergilemede yolsuzluklar bağlamında ele alınmıştır.
Üçüncü bölümde ise halk türkülerine yansıyan vergiler ve
vergi sorunlarında örnekler verilmiştir. Bu bağlamda ilk olarak
teknik boyutuna girmeden türkü kavramı üzerinde durulmuş, toplumsal yaşam ve mali yaşamda türkülerin yeri ve önemine değinilmiştir. Türküler bir halk şiiri türü olduklarından, bu bölümde
halk şiirinde yer alan vergi sorunlarına da değinilmiştir.
6
4
Şaltak: Gevşek
Kaltak: 1-Üzeri meşin, halı vb. şeylerle kaplanmamış olan eyerin tahta bölümü, 2- Atın üzerine oturmak için konulan takım,
http://tdkterim.gov.tr/bts/ Erişim: 16.02.2010)
BİRİNCİ BÖLÜM
VERGİ İSYANI SOSYAL EŞKİYALIK VE
OSMANLI VERGİ SİSTEMİ
Bu bölümde ilk olarak vergi isyanı ve sosyal eşkiyalık konularına değinilecek, daha sonra da Osmanlı İmparatorluğunda
toprak düzeni ve vergi sistemi hakkında bilgi verilecektir.
1. Vergi İsyanı
Devlet gelirlerinin en önemli kaynağı olan verginin çok
eski tarihlere kadar giden bir geçmişi bulunmaktadır7. İlk çağların
bütün toplumlarında türü ve alınış şekli farklı olmakla birlikte vergi alındığı bilinmektedir. Örneğin, eski Mısır’da vergilemeye ilişkin detaylı bilgiler mevcuttur8. Eski Roma’da da vergi, savaşta yenilen ülkeleri yenenlere ödediği bir haraç niteliğinde idi ve sunulan kamu hizmetlerinin bir çeşit bedeli olarak kabul edilmiştir9.
Ortaçağdan yeniçağa geçildiğinde vergiler başlangıçta
olağanüstü gelir niteliğindeyken, sonraları temel bir gelir kaynağı
haline gelmiştir. Özellikle 17 ve 18. yüzyıllardan itibaren vergiye
verilen anlamlarda cebir kavramıyla ilişki kurulmaya başlanmıştır10.
Vergilemenin gelişimi ve çağdaş bir çizgiye kavuşması
batılı ülkelerde demokrasi anlayışının doğması ve mutlak siyasal
iktidarın vergilendirme gücünün sınırlandırılması yönündeki girişimlerin ortaya çıkması sonucunda olmuştur. Özellikle kraliyet
dönemlerinde kralların isteği ve keyfiliği vergi salmada etken olabilirken bu keyfiliğin önüne geçebilecek en önemli kavram halkın
isteğine dayanan vergileme yöntemi olmuştur. İktidarın vergilendirme gücünün sınırlandırılması parlamentoların yasama yetkileri7
8
9
10
Salih Turhan, Vergi Teorisi ve Politikası, 5.bs., Filiz Kitabevi, İstanbul, 1993, s.2.
Benno Torgler, Tax Morale: Theory and Empirical Analysis of Tax
Compliance”, PhD Dissertation, Universitat Basel, Basel, 2003, s.4.
Nihat Edizdoğan, Kamu Maliyesi-2, 5.bs, Ekin Kitabevi, Bursa,
2000, s.43-44.
Nihat Falay, Maliye Tarihi (Ders Notları), 3.bs., Filiz Kitabevi, İstanbul, 2000, s.13.
5
nin kaynağı olmuştur. Tarihte ilk demokrasi savaşımı mutlak iktidarların vergilendirme konusundaki keyfî tutumlarına bir tepki
olarak başlamıştır. Halk temsilcilerinden oluşan parlamentolar ilk
yetkilerini vergilendirme konusunda almışlardır. Parlamentoların
onayı olmaksızın vergi alınamayacağı (temsilsiz vergi olmayacağı)
kuralı, batı demokrasilerinin temel anayasal ilkelerinden biri olarak kabul edilmiştir11.
Batı ülkelerinde vergi sorunları zaman zaman isyanlara da
neden olmuştur. Bu isyanlara örnek olarak Avrupa’da Wat Tyler
İsyanı, Hampden Hareketi, Poujade Hareketi, Baş Vergisi İsyanı,
Alman Köylü Hareketi, Alman Dokuma İşçileri İsyanı; Amerika’da ise Pul vergisi İsyanı, Boston Çay Partisi, Shays İsyanı, Viski İsyanı, Fries İsyanı ve Büyük Depresyon Yıllarındaki Vergi Direnişi gösterilebilir12. Gerçekten de toplumsal yapıdan kaynaklanan çeşitli nedenlerle ortaya çıkan isyanlar, toplumsal yapının
vazgeçilmez unsurlarından biri olan vergiler nedeniyle de ortaya
çıkabilir. Çünkü vergiler halkın sahip olduğu ekonomik gücün bir
kısmının karşılıksız bir şekilde devlete ya da egemen güçlere aktarılması demektir. Bu durumda yoksul olan halk daha da yoksullaşmakta, adaletsizlikler daha da artmakta, vergiler nedeniyle katlanılan yük artık katlanılamaz hale gelmektedir. Bir Türk atasözünde belirtilen “kurt bunalırsa köye iner, kul bunalırsa dağa çıkar” ifadesinde olduğu gibi ağır vergiler karşısında yapacak bir
şeyi kalmayan halk, ya birinin önderliğinde ya da birlikte yönetime başkaldırmaktadır.
11
12
6
Nami Çağan, “Demokratik Sosyal Hukuk Devletinde Vergilendirme”,
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.37, S.1-2, 1982,
s.130.
Ayrıntılı bilgi için bkz., Aktan vd., a.g.e., s.160 vd., Charles Adams,
Those Dirty Rotten Tax, The Free Press, New York, 1998; Kenan
Bulutoğlu, “Vergiye Karşı Tipik Bir Reaksiyon Poujade Hareketi”
Maliye Enstitüsü Konferansları, Dördüncü Seri, İstanbul Üniversitesi Yayınları, Sermet Matbaası, Şemsettin Arkadaş, İstanbul:1959,
s.173-175; Kerim A. Gök “Vergi Direncinin Gelişimi” Marmara
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:22,
Sayı:1, s.151.
Vergi isyanlarının nedenleri genel olarak vergileme yetkisinin kötüye kullanılmasıdır. Bu kötüye kullanım temsilsiz sınırsız
ve keyfi vergileme şeklinde ortaya çıkmaktadır. Vergileme yetkisinin kötüye kullanımı, vergilemenin meşruluğunu zedelemekte ve
vergiye karşı direnişi güçlendirmektedir. Tarihte yaşanan vergi isyanlarının nedenlerine bakıldığında en önemli gerekçenin vergileme yetkisinin kötüye kullanımı ile halkın ağır vergi yükü altında
ezilmesi olduğu görülmektedir13.
Bir vergi isyanında isyancıların tipik haydutlar şeklinde
değerlendirilmesi doğru olmaz. Çünkü vergi isyanlarında sosyal
isyancı (ya da eşkiya) denilen ve halkın çıkarları doğrultusunda
mücadele eden isyancı tipine rastlama olasılığı çok yüksektir.
Şimdi kısaca sosyal isyancılara ya da sosyal eşkiyalara ilişkin bilgi
verilecektir.
2. İsyan ve Sosyal Eşkiyalık
İsyan, belirli bir otoriteye karşı toplumsal bir davranışı
ifade etmektedir. İsyan tek tek bireylerin göstermiş olduğu tepkiler
giderek artarak kolektif bir hal almaktadır14.
Bir kişi ya da bir grubun çıkar amacı, soygun, hırsızlık gibi nedenlerle yönetime başkaldırması değil de toplumsal sorunların çözümü için kişi ya da grupların ayaklanması sözkonusudur.
Zaten isyan edenlerin ya da eşkiyaların15, her iki durumda da yasa13
14
15
Aktan vd., a.g.e., s.145.
Edizdoğan, e.g.e., s.53.
Eşkıya kelimesi “saki” kelimesinin çoğuludur. Sözlük anlamı olarak
“bahtsız”, “fena hareketli”, “haylaz”, “habîs” “haydut”, “yol kesen”
manalarına gelmektedir. Osmanlı vesikalarında ise; şekavette bulunan
saki veya eşkıya başlarına bir kişi ve onun emrinde topluluklar; “Kutta-i tarik, haydud, türedi eşkıyası, erazil” seklinde adlandırılırken kalabalık toplulukların şekavetleri “Türkmen eşkıyası, Ekrâd eşkıyası
Levendât eşkıyası, Saruca-Sekbân, Türedi eskıyası, suhte vb.” biçiminde adlandırılmaktadırlar. Mehmet Karagöz, “17. Asrın Sonunda
Filibe ve Çevresinde Eşkiyalık Hareketleri (1680-1700)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:16, Sayı:2, 2006, s.373.
7
lara karşı gelmesi söz konusuyken, amaçları bunları hem halkın
gözünde hem de yönetim düzeyinde farklılaştırmaktadır. Burada
söz etmek istediğimiz bu tür isyancılar yani sosyal isyancılardır.
Eşkiyalık bütün dünyada feodal çağın ya da o çağın uzantısının kaçınılmaz bir sonucu ve bu sistemin yarattığı bir olgudur16.
Eşkiyalık halkın ekonomik olarak krizde olduğu ve aşırı yoksul
düştüğü dönemlerde yaygınlaşmaktadır. Çok az işgücü talep eden
ve çalışma gücünde olmasına rağmen iş bulamayanları barındıran
kırsal ekonomik yapı eşkiyalığı ortaya çıkaran en önemli nedenlerdendir. Örneğin 16. yüzyılda Akdeniz’de eşkiyalığın olağanüstü
artış göstermesi köylülerin hayat şartlarının aşırı kötü olmasından
ileri gelmiştir17.
Hobsbawm, eşkiyaları; sosyal eşkiyalar (erdemli), ilkel
direniş ya da gerilla grupları, öçalıcılar, haydutlar, çapulcular, adi
hırsızlar olarak sınıflandırmıştır18. Bu sınıflandırmada sosyal eşkiyalığın mutlaka diğerlerinden ayrı olarak değerlendirilmesi gerekmektedir.
Sosyal eşkiyalık, bir tepki ve direnç kurumu olarak kırsal
kesimin, denetleyemediği merkezi otoriteye ve ona bağlı olan ya
da ona dayanarak yaşayan yerel otoriteye başkaldırışının simgesi-
16
17
18
8
Eşkiyalığın hukuksal açıdan tanımlanması ise; mal zapt etmek, öç
almak, suikastte bulunmak veya ülkenin genel güvenliğini bozmak
için mesken, çiftlik, ağıl köy, değirmen gibi mahalleri basarak ya da
yakarak, tahrip ederek, adam öldürerek, yollarda kırlarda soygunculuk yaparak,, adam kaldırarak ve bu fiillerden dolayı, mevkuf ve
mahbus iken firar ederek, silahla dolaşmak suretiyle, emniyet ve asayişi münferid ve toplu olarak tehdit ve ihlal etmektir. Ahmet Mumcu,
Siyaseten, s.8, aktaran Ali Rıza Soyucak, Konya ve Çevresinde Eşkiyalık Hareketleri (1640-1675), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı
Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Konya, 1997, s.18.
Sabri Yetkin, Ege’de Eşkıyalar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları:35, İstanbul, 1996, s.12.
Eric Hobsbawm, Sosyal İsyancılar, Çev. Necati Doğru, 2.bs, Sarmal
Yayınevi, İstanbul, 1995, s.16, 23.
Hobsbawm, a.g.e.
dir19. Sosyal eşkiyalık, tarihte en yaygın ve en evrensel toplumsal
olaylardan biridir. Sosyal eşkiyalık tarım esasına dayanan ve halkın çoğunluğunu toprak ağaları, yöneticiler ve bankalar tarafından
sömürülüp baskı gören köylülerle toprak işçilerinin olduğu toplumlarda görülmektedir. Bu nedenle modern tarım sistemlerinin
hakim olduğu kapitalist ve sosyalist toplumlarda sosyal eşkiyalık
görülmez. Yani modernleşme, ekonomik gelişmenin yanı sıra haberleşme imkanlarının çoğalması ve toplumsal yönetimin yaygınlık kazanması ile sosyal eşkiyalık da dahil olmak üzere her çeşit
eşkiyalık ve eşkiyalığı oluşturan koşullar ortadan kalkmıştır20.
Sosyal eşkiyaların bir programı olduğu kabul edilirse, bu
plan mevcut düzenin restore edilmesi ya da korunması anlamını
taşımaktadır. Onlar yanlışları düzeltirler, adaletsizliği önlemeyi ve
adaletsizliğin acısını çıkarmayı kendilerine amaç edinirler. Bunu
yaparken de zenginle fakir, kuvvetliyle zayıf arasına daha genel
bir adalet kriteri koyarlar. Bu şekilde toplumla bütünleşmeleri onlara erdemli eşkıya nitelendirilmesinin yapılmasına neden olur21.
Erdemli eşkiyanın yenik düşmesi ve ölümü, halkın yenik
düşmesi ve ölümüyle özdeştir. Daha kötüsü onun ölümü umutların
yok olması anlamını taşır. İnsan adalet olmadan yaşayabilir ama
umut olmadan yaşayamaz22 .
Hobsbawm, eşkiyaları köylülere yardım etmek isteyen kır
isyancıları olarak değerlendirmiş ve eşkiyaların, halkları için Napolyon yada Bismark’tan daha önemli olduklarını, ve onlar için
özlem ve gurur dolu türküler yakıldığını ifade etmiştir. Barkey ise
eşkiyaların kırsal toplumun esas zorbaları olduklarını vurgulamaktadır. Barkey’e göre bu gruplar kırsal topluma çeşitli şekillerde zarar vermişlerdir. her şeyden önce kaynaklarını yağmalamışlar, ye-
19
20
21
22
Yetkin, a.g.e., s.9.
Hobsbawm, a.g.e.
Erdemli eşkiyaların nitelikleri ve halkın gözünde nasıl değerlendirildiğine ilişkin bilgi için bkz., Hobsbawm, a.g.e., s.34.
Hobsbawm, a.g.e, s.43.
9
rel iktidar sahipleri tarafından kullanılmışlardır. Böyle kimselerin
iyiliksever olduklarını düşünmek doğru değildir23.
Hobsbawm ile Barkey arasındaki bu yaklaşım farkının
sosyal isyancı ya da sosyal eşkıya kavramından kaynaklandığı
söylenebilir. Çünkü Hobsbawm’ın bahsettiği isyancılar ya da eşkiyalar halkla bütünleşmiş ve onun çıkarları doğrultusunda hareket
eden ve onun içinden çıkmış bir olgu iken Barkey’in bahsettiği eşkiyalar egemen güçlerin çıkarları doğrultusunda halk üzerinde
baskı kuran bir tehdit mekanizmasının unsurlarıdır.
3. Osmanlı Toprak Düzeni ve Vergi Sistemi
Osmanlı İmparatorluğunun ideal yapısı, üretim araçlarının
tüm mülkiyetinin devleti oluşturan ve başında hükümdar bulunan
bürokrasinin elinde yoğunlaşmış bir durum sergilemektedir24.
Osmanlı İmparatorluğu’nun klasik kurumsal yapısı, az çok
birbirine yakın büyüklükte toprakları elinde bulunduran ve merkezden atamış olduğu memurlara oransal vergi ödeyen bağımsız
bir köylü kitlesini içermekte idi. Merkezden atanmış olan bu memurlar topladıkları vergiyi ya merkeze aktarırlardı ya da bunun
karşılığında merkezi kimi durumlarda ise sivil nitelikte hizmetler
verirlerdi. Bu memurların temel özelliği, statülerini miras yoluyla
veya mahalli nüfuzlarına dayanarak değil, merkezi otorite tarafından tayin edilmiş olmaları dolayısıyla elde etmiş olmalarıydı. Bu
sebeple sahip oldukları bu ayrıcalıkları kolayca geri alınarak reaya
statüsüne indirilebilirlerdi. Teorik olarak 15. yüzyıldan sonra sadece hanedan ailesi varlığını başkalarına borçlu olmayan bir statüye sahipti. Bu statü padişaha güçlü kullarına servet bağışlama veya
bu servetleri yok etme gücü veriyordu. Böylesine mutlak bir iktidarın kullanılabilmesi için, çevrede güç odaklarının henüz oluş23
24
10
Karen Barkey, Eşkiyalar ve Devlet, Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları: 82, İstanbul, 1999.
Stefanos Yerasimos, Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye-I, Bizanstan Tanzimata, Çev. Babür Kuzucu, 7.bs., Belge Yayınları, İstanbul,
2000, s.211.
maya başladığı süreçte yok edilmesini sağlayacak bir kontrol mekanizmasına ihtiyaç duyulması gayet doğaldır. En çarpıcı biçimde
toprak yapısında görülen bu kontrol mekanizması zanaat ve ticaretin sıkı bir şekilde kurumsallaştırıldığı şehir ekonomisini de içine
almakta idi. Ticaret ve zanaat üzerindeki kontrol mekanizmasını
şehir ve köy iktisadi yapılarını birbirine bağlamayı amaçlayan düzenlemelerle birlikte, merkezden belirlenmiş bir iş bölümü yaratma teşebbüsünün ilk adımını oluşturduğu söylenebilir25.
3.1. Osmanlı İmparatorluğunda Sosyal Tabakalar
Osmanlıda toplumun sınıfsal ayrışımını yaratan faktör
devletin kendisidir. Devlet bu gücünü şüphesiz bütün toprakların
ve doğal kaynakların kamu mülkü olarak kendi elinde bulunmasından alıyordu26. Osmanlıdaki bu sınıfsal ayrım ve toprak düzeni
aslında artığı yaratanlarla yani vergi verenlerle artığa el koyanların
yani vergi toplayanların ayrımı 27 anlamına gelmektedir.
Osmanlı devletinde batılı anlamda sosyal tabakalaşma ve
ve sosyal sınıflar oluşmamıştır. Batıda oluşan sosyal sınıflar ve
sosyal tabakalaşmanın benzer şekilde Osmanlı’da gelişememesinin nedeni mülkiyet anlayışından kaynaklanmaktadır. Toprak
mülkiyetini devletin uhdesine alması, sermayenin belirli ellerde
toplanmasını engellemiş ve böylece siyasi iktidarı etkileyebilecek
toprak asilleri ve büyük sermaye sahipleri gibi güçlerin oluşmasını
engellemiştir28. Osmanlı’da sosyal tabakalaşmayı belirleyen önemli ayırım yöneten (askeri zümre/beraya) ve yönetilen (reaya) ayırımıdır. Askeri kesim, kendilerine tımar kesiminden, hazineden
veya vakıflardan gelir ayrılan kesimdir. Bu kesimin ayrıcalığı ver25
26
27
28
Çağlar Keyder , Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İletişim Yayınları,
İstanbul, 1989.
Mustafa Akdağ,, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, 2C, Barış
Yayınevi, Ankara, s.80.
Pamuk, a.g.e., s.36.
Ahmet Akgündüz, Said Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, Osmanlı
Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1999, s.344.
11
gi toplama yükümlülüğü ve devlete hizmet etmektir. Reaya ise
yönetici sınıfın üyeleri olamayan, üretim yapan ve vergi veren
zümredir29.
Askeri zümre; saray halkı (padişah, hocalar, eminler, hekimler), ilmiye (müderris, müftü, kadı), seyfiye (kapıkulları ve tımarlı sipahiler), ve kalemiyeden (devlet dairelerinde çalışan idari
memurlar); reaya ise üretici olan ve ticaretle uğraşan ve vergi veren yerleşik veya yarı yerleşik halktan oluşmaktadır. 30 Yerleşik
reaya şehirli veya köylü olabilirdi. Şehirli reaya esnaf ve tüccardan
ibarettir. Köylü reaya ise tımar ve vakıf gibi zirai toprakların reayasıdır. Yarı yerleşik zümreler de konar-göçer olarak adlandırılmışlardır31. Devlet reayaya toprak emekçilerini bünyesinde toplayan apayrı bir sınıf olarak bakmaktadır32.
Köylüler resmi vakayinamelerde en fazla imparatorluk tarihindeki büyük kişilerin ya da olayların arka planı olarak yer alırlar. Resmi belgelerde tahıl, yağ, et,meyve ya da gümüş para miktarlarına dönüşmüş vergi yükümlüleri listesi olarak görünürler.
Oysa köylü nüfus, Osmanlı İmparatorluğu’nun temellerinden biri
ve gücünün ayrılmaz bir parçasıydı. Çoğunlukla Müslüman ve
Hristiyan olan köylüler vergi veren reaya sınıfının ana kitlesini
oluşturuyordu 33 . Osmanlı toprak sisteminde devlet, sipahiler ve
mültezimler bir yandan reayayı toprakta tutarken, öte yandan da
29
30
31
32
33
12
Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, 6.bs., Dergah Yayınları, İstanbul, 2003, s.142; Emine Kıray, Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve
Dış Borçlar, 2. bs., İletişim Yayınları, İstanbul, 1995, s. 46; Gül Akyılmaz, “Osmanlı Devleti’nde Yönetici, Sınıf-Reaya Ayrımı” Gazi
Üniversitesi Hukuk fakültesi Dergisi, C.8, S.1-11, Haziran-Aralık,
2004.
Stanford Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C-1,
e Yayınları, İstanbul, 1994, s.174 vd.
Tabakoğlu, a.g.e., s.143.
Yerasimos, a.g.e., s.215.
Amy Singer, Kadılar, Kullar ve Kudüslü Köylüler, Çev. Sema Bulutsuz, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1996, s.4.
reaya üzerindeki baskıyı artırarak reayanın yarattığı artığa el koymaya çalışmıştır34
“17. yüzyıldan itibaren âyan denilen yeni bir sosyal tabakanın belirdiği görülmektedir35. Âyanlık, yerel koşulların gerekleri
sonucu zaman içinde oluşmuştur. Ayan, bir kasabanın, bir kentin
ya da bir bölgenin hem ileri gelenleri, etkili ve nüfuzlu kişileri,
hem de halkın temsilcileri anlamına gelmekteydi. Âyan, yerel kökenli ya da yöre dışından olabiliyor, hem reaya hem de askeri sınıf
arasından gelebiliyordu. Her yörenin önde gelen tüccar ve diğer
sermaye sahiplerinin arasından molla, müftü, müderris gibi ulema
kesiminden, yörenin vakıf gelirleriyle yaşayan eski ailelerinden ya
da devletin atadığı vali, kadı veya askeri birlik komutanları arasından âyan çıkabiliyordu” 36 .Ayan, zayıflayan merkezi otoritenin
boşluğunu doldurma yanında miri topraklara el koymaya ve geniş
çiftlikler kurmaya, bir kısım reaya da bu çiftliklere sığınmaya başlamıştır. Devleti bir yönüyle toprakta özel mülkiyetin belirmesine
yol açan ve kurduğu sistem dışında oluşan ayanlığı biraz da istemeyerek kabullenmiş ve resmi bir hüviyet vermiştir37.
17. yüzyıl sonlarında iç güvensizliğin artması, şehir ve kasabalarda yeni istikrar ve güvenlik kaynaklarının oluşma ihtiyacını
ortaya çıkarmıştı. Bu ihtiyaç ayanlığı güçlendirmiştir. Devlet, kimi
ayanları devlete itaat etmeyen derebeyleri olarak sınıflandırmakla
birlikte gönderdiği hükümlerde beylerbeyi, sancakbeyi, kadı, molla, yanında bunları da muhatap almakta; örfi vergi ve asker toplanmasında, eşkıya takibinde onların yardımını istemektedir. Yine
17. yüzyılın sonlarında bunların denetim altına alınması için ayan
meclisleri oluşturulmuştur. 1726’dan itibaren de resmen devlet
34
35
36
37
Kıray, a.g.e.
Ayanlarla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz., Ramazan Gökbunar, Türk
Maliye Tarihinde Ayanlık Kurumu, Rantiyer Bir Sınıfın Oluşum
Mücadelesi, Ekin Kitabevi, Bursa, 2007.
Pamuk, a.g.e., s.173.
Tabakoğlu, a.g.e., 148.
13
teşkilatına dahil edilmişlerdi. Artık merkezden sancak beyi gönderilmesi yerine o göreve bölgeden bir ayan getiriliyordu38.
3.2. Osmanlı Toprak Düzeni
Osmanlı İmparatorluğu’nda üretimin esas olarak tarıma
dayalı olması toprak düzenini daha da önemli kılmaktadır. Osmanlı toprak düzeni, uzantısı olduğu eski uygarlıkların izlerini taşımaktadır. Genel olarak Osmanlı toprakları; dirlikler (tımar, zeamet,
has), vakıf arazileri, ocaklık araziler (kale muhafızlarına, tersanelere ayrılan araziler), yurtluk araziler (sınır boylarında yaşayan ve
sınırı bekleyenlere tahsis edilen araziler), devlet arazileri (fethedilen veya sahipsiz araziler), mülk araziler (özel mülkiyete ait araziler) şeklinde sınıflandırılabilir39. Tarım için kullanılan toprak mülkiyeti önceleri kural olarak devlete aitken (mirî toprak) sonraları
dirlik ya da tımar uygulamalarıyla kullanımı başlıca işlevleri vergi
toplamak ve asker sağlamak olan kamu görevlilerine bırakılmıştır.
Osmanlı toprak düzeni, tımar kurumu ile merkezi yönetimin üretim ve bölüşüm gibi belirleyici ekonomik faaliyetleri denetimi altında tutması ilkesine dayanmaktadır40. Yerasimos41’in deyimiyle,
Osmanlı’da sistemin temel amacı, başlıca üretim aracı olan toprağın denetimidir.
Osmanlılar kuruluş yıllarında ve sonrasında Anadolu Selçuklu toplumundan aldıkları ikta42 (sultanın önemli kişilere toprak
38
39
40
41
42
14
Tabakoğlu, a.g.e., s.148-149.
Ümit Aktaş, Osmanlı Çağı ve Sonrası, Anka Yayınları:85, 2.bs., İstanbul, 2006, s.191.
Yakup Kepenek, Nurhan Yentürk, Türkiye Ekonomisi, 18. bs.,
Remzi Kitabevi, İstanbul, 2005, s.13.
Yerasimos, a.g.e., s.211.
Tabakoğlu ikta sistemiyle ilgili şu bilgileri vermektedir (Tabakoğlu,
a.g.e., s.95).
“İkta edilen topraklarda ferdi mülkiyet söz konusu değildi. Toprağı
işleyen köylüler toprağın kullanım hakkına sahiptiler. Rakabe denen
soyut mülkiyet ise devlete aittir. Bu esnek mülkiyet anlayışı içinde ikta sahipleri denen askerler ise hizmetlerinin devamı ve toprağı nezaret
bağışlaması) sistemini devam ettirmişlerdir 43 . Dirlik olarak da
isimlendirilen iktaların özellikle askeri iktalar olarak kullanılışı,
Osmanlı İmparatorluğu’nda yaygın bir müessese olan sipahi tımarının ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Büyük bir kısmı ayni olarak tahsil edilen vergi gelirlerinin nakli, paraya çevrilmesi, merkezi bir devlet hazinesinde toplanarak oradan görevlilere dağıtılmasının güçlüğü karşısında, bir kısım asker ve memurlara belirli bölgelerden kendi nam ve hesaplarına tahsil yetkisi ile birlikte vergi
kaynaklarının tahsis edilmesi anlamına gelen tımar sistemi önemli
bir mali kurum olmuştur.
Tımar sistemi, Osmanlı’da en yaygın toprak düzenini, tarımsal artığa el koymanın en yaygın biçimini oluşturmuştur. Tımar
düzeni çerçevesinde reayanın ürettiği artığa devletin vergi yoluyla
el koyması da Osmanlı toplumundaki en yaygın üretim ilişkisini
oluşturmaktaydı44. Yaşadığı ve görevi devam ettiği sürece bu görev karşılığında kendisine tahsis edilen vergi kaynağını da elinde
bulunduracak olan tımar sahibinin, normal olarak vergi kaynağının
43
44
etme şartıyla geçimlerini sağlayan, maaşlarını bu toprakların kanunnamelerle tespit edilmiş vergi gelirlerinden elde edilen memurlar durumundaydılar.
İktalar idari ve mali muhtariyete sahiptiler. Selçuklu büyük divanından tamamen ayrılmışlardı. Merkez tahsildar göndermiyor, vergiler
bizzat ikta sahiplerinin kendileri tarafından maaşlarına karşılık olarak
toplanıyordu. Maaşlardan fazla olan gelirler ise senelik maktu bir
vergi olarak devlere intikal ediyordu.
İktalar ferdi mülkiyet siz konusu olmadığından hibe, vakıf ve satışlarına müsaade edilmezdi. İktaa nezaret eden askerin ölümünden sonra
büyük oğlu nezareti ele alırdı. Bu, zamanla bir örf halini almıştı fakat
bunun daha çok küçük iktalarda söz konusu olduğunu görüyoruz.
İkta feodalite veya derebeylik anlamına gelmediği gibi bu yola dönüşmemesi için gerekli özen gösteriliyordu. İkta edilen topraklar bazen ücretlerini nakden verileceği gerekçesiyle geri alınabiliyordu. Yine tehlikeli bir şekilde bağımsızlaşma eğilimi sezilen kumandanlardan da toprakları geri alınıyordu.”
Sencer Divitçioğlu, Asya Üretim Tarzı ve Osmanlı Toplumu, Sermet Matbaası, İstanbul, 1967.
Pamuk, a.g.e., s.59.
15
bakımı ve ıslahı ile doğrudan doğruya menfaatdar bunduğu için
reayayı koruması, bir aracı kullanılmayacağı için verginin kolay
ve masrafsız olarak toplanması, hizmetlerle vergilerin birbirlerine
uygunluğu sağlanarak bir takım sorunların önlenmesi tımar sisteminin temel özelliklerindedir45. Osmanlı’da tımarların bünyesinde
bulunan köyler de vergi yükümlülüğü olan bir toplum olarak görülüyor ve vergi mükellefiyetiyle toprak sahipliği arasında bire bir
ilişki kuruluyordu 46 . Yani, tımarın meydana gelmesindeki temel
unsur, toprağı ve sakinleriyle birlikte köylerdir. Bir tımarı bir ya
da birden çok köy bir araya getirebilmekteydi47.
Tımar sisteminin temel ayrılmaz parçalarından biri çift
hane sistemidir. Çift hane sistemi tarımsal üretimin, her birine bir
çift ya da çiftlik verilmiş olan köylü haneleri temelinde yapılan
düzenlemelerden oluşmaktaydı. Bu çiftlikler, bir hanenin geçimini
sağlamasına ve toprak sahibine (devlet) “kira”yı ödemesine yetecek büyüklükte idi. Çiftliğin büyüklüğü toprağın verimliliğine göre 60 ila 150 dönüm arasında değişmekte idi. Tımar sisteminde tarımsal üretimin, dolayısıyla toprağın denetimi fiilen devlet, sipahi
ve çiftçi arasında paylaştırılıyordu.
Osmanlı İmparatorluğunda devlet mülkiyetinde olan topraklar tapulu ve mukataalu olarak ikiye ayrılmakta idi. Bunlardan
ilki, tapu düzenlemeleri çerçevesinde tapu resmi karşılığında köylülere verilen tüm toprakları, ikincisi ise, basit bir kira sözleşmesi
yani mukataa çerçevesinde kiralanan toprakları kapsıyordu. Tapulama ya da tapuyla kiralama usulü, toprağa özel bir statü kazandırır ve çift hane sisteminin kapsamına alırdı. Tapulu çiftlikler, köylü ailelerine devredilen aile çiftliği birimleriydi. Mukataalu48 top45
46
47
48
16
Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğunda Devler ve Ekonomi,
Ötüken Yayınları, İstanbul, 2000, s.100-101.
Keyder, a.g.e., s.16.
Yerasimos, a.g.e., s. 240.
Mukataa, hazineye gelir sağlayan vergi kaynağının adıdır. Mukataa,tek bir vergi türünü belli bir bölge veya bölgeler itibariyle kapsamına aldığı gibi, çeşitli vergi türlerini belli bir bölge veya bölgeler
itibariyle de kapsamına almış olabilir. Bkz. Yavuz Cezar, Osmanlı
raklar ise, bir kira sözleşmesi temelinde, toplayacağı öşürler karşılığı yalnızca toptan saptanan bir kira bedelini ödemeyi kabul eden
herhangi bir kişiye kiralanabilen topraklardı. Bu tür toprakları kiralayanların kendileri, herhangi bir köylü vergisiyle yükümlü olmazlardı49 . Köylü tasarrufu altındaki toprağı sürekli işlemeyi ve
zorunlu vergileri ödemeyi üstlenirdi. Ayrıca köylü ekinlik, bostan
ya da çayır olarak aldığı toprağın kullanımını değiştiremezdi. Eğer
toprağı üç yıl boyunca bir neden olmaksızın boş bırakırsa, sipahi
toprağı başkasına verebilirdi. Toprağı işledikleri ve vergilerini
ödedikleri sürece köylülerin elinden toprak alınmazdı. İmparatorlukta toprak değil de işgücü azlığı olduğundan, köylülerin topraklarından ayrılması yasaktı50. Ayrıca tımar tahsisi sipahiye toprak
üzerinde bazı denetim hakları veriyordu. Toprağın köylüler tarafından kullanılması ya da bir kişiden başka bir kişiye devredilmesi
konusunda devletin koymuş olduğu kuralları sipahi uygulardı. Tımarlar tahrir defterlerinde kayıtlı bölünemez ve değiştirilemez birimler oldukları için çift hane birimleri de tımar gelirini sabit tutmak amacıyla bölünemez ve değiştirilemez olarak kabul ediliyordu. Özellikle Anadolu ve Balkanlar’da hakim olan bu sistem devlet tarafından yakından takip ediliyordu. “Ortadoğu imparatorluk
geleneği” olarak isimlendirilebilecek bir yapının sosyopolitik koşullarına en uygun ve en ideal sistemin bu sistem olduğu düşünülüyordu. Ancak, merkezi bürokrasinin miri topraklar üzerindeki
devlet denetimini muhafaza etme çabalarına rağmen, özellikle 16.
yüzyılın sonunda başlayan gerileme ve merkezin zayıflaması dönemi boyunca bu topraklar kısmen özel şahısların denetimine girdi.
Miri topraklarda en önemli değişim, padişahın bireylere bu topraklar üzerinde bazı denetim hakları vermesiyle yaşandı. Merkezi-
49
50
Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, Alan Yayıncılık, İstanbul, 1986, s. 21.
Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal
Tarihi, Çev. Halil Berktav, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1997, s.150.
Himmet Hülür, Gürsoy Akça, “İmparatorluktan Cumhuriyete Toplum
ve Ekonominin Dönüşümü ve Merkezileşmenin Dinamikleri”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.17, Bahar -2005, 317, Kıray, a.g.e.,
s.49.
17
leşmenin ve tımar sisteminin baskın olduğu dönemlerde çok nadiren verilen bu tür haklar, 16. yüzyılda idari suistimaller nedeniyle
giderek yaygın hale geldi. Saraya mensup veya saray çevrelerine
yakın nüfuzlu kişiler, arpalık ya da mülk tahsisi şeklinde elde ettikleri devlet topraklarını daha sonra vakıflara dönüştürdüler. Toprak ve üzerindeki emeğin statüsündeki değişiklik, genelde üretimin organizasyonundaki bir değişikliği beraberinde getirmiyordu51.
16. yüzyılın sonlarından itibaren başlayan duraklama döneminde yeni topraklar fethedilemediğinden hazineye giren ganimetler oldukça azalmıştı. Askeri sınıf vergiden muaf olduğundan
tek düzenli gelir kaynağı olan köylü ve esnaftı. Yeni vergi kaynaklarına el atmak amacıyla tımar sistemiyle oynanmaya başlanmıştır.
Böylece Osmanlı toprak düzeni giderek etkinliğini yitirmiş, tımar
sisteminin çözülmesiyle tarımsal mülkiyet yapısı da değişmiştir.
Merkezi yönetim, gelir sağlamak için ya devlet arazisini doğrudan
satışa çıkarmak ya da bunlar üzerindeki vergi toplama işini asker
kesiminden olmayan özel girişimcilere (mültezim) bırakmak zorunda kalmıştır. Mültezimlerle birlikte devletin sivil ve asker görevlileri, özellikle merkezin gücünü ve etkinliğini yitirmesiyle
devlet toprakları üzerinde fiili bir özel mülkiyet oluşturmuşlardır52.
Ayanlar kanun dışı olmasına rağmen reayanın topraklarını
satın almaya başlamışlar ve böylece zirai topraklarda devlet mülkiyeti ilkesi zedelenip özel mülkiyet ortaya çıkmaya başlamıştır.
18. yüzyılda devlet derebeyleşmeye karşı direnememiştir. Böylece
toprakta özel mülkiyete dayalı yeni bir yapıya geçiş başlamış ve
sonuçta bu durum ve sonuçta bu durum 19. yüzyıl başında bir uzlaşmayla (sened-i ittifak- 1808) sonuçlanmıştır. Daha sonra ayan,
Tanzimat sonrası meclislerde görev almış ve eşraf zümresinin
kökleşmesinde büyük rol oynamıştır53.
51
52
53
18
İnalcık, age s.19.
William Griswold, Anadolu’da Büyük İsyan, (1591-1611), Tarih
Vakfı Yurt Yayınları,-93, İstanbul, 2000, Kepenek ve Yenitürk, a.g.e.,
s.13.
Tabakoğlu, a.g.e., s.149.
4. Osmanlı Vergi Sistemi
Yaklaşık altıyüz yıl hüküm süren Osmanlı Devleti’nin
şer’i hükümlere tabi olan bir İslam devleti olması, vergi sisteminin
oluşumunda da etkili olmuştur 54 . Böylece doğal olarak Osmanlı
hukukunun mali esasları şer’i hükümlere dayanarak meşruiyetini
İslam dininden almıştır. Hz. Peygamber devrinden Tanzimat’ın
ilanına kadar tüm Müslüman devletlerde ve dolayısıyla Osmanlı
Devletinde esas kabul edilen vergi sistemi aynıdır ve temelde İslam Hukukunun geliştirdiği mali hükümlerden ibarettir. Bu hükümler bir bütün halinde fıkıh kitaplarında ifadesini bulmaktadır.
Ama diğer taraftan İslam Hukukunun vergi konusunda baştaki idareciye verdiği bazı yetkilerden ötürü, örf ve adete dayanan vergiler
hususunda bazı isim ve miktar farklılıkları da söz konusudur 55 .
Dolayısıyla Osmanlı vergi sistemi şer’i ve örfi vergilerden oluşmaktadır. Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu, yüzyıllar süresince bir
çok İslam ve Hıristiyan ülkelerinin vergi usullerinden etkilenmiştir.
Osmanlı vergi sisteminin olgunlaşmasında, bu ülkelerin vergi
usulleri daha çok türleri yönünden etki yapmış, ayrıca devletin yeni yeni halk kitlelerini idaresine alması ve birbirinden farklı coğrafi bölgeleri zaptedişi de mevcut düzenin değişimini ve yeni eklemeler yapılmasını zorunlu kılmıştır56. Fethedilen bir ülkedeki ekonomik ve sosyal istikrarın bozulması endişesi her bölgenin kendine özgü özellikleri dikkate alınarak vergi sistemi oluşturulmasına
neden olmuştur. Bu nedenle her vilayet ve sancak için vergi sisteminin esaslarını ortaya koyan, vergi mükellefleri ile sipahi veya
devlet ilişkilerinin nasıl olması gerektiğini düzenleyen ayrı ayrı
kanunnameler düzenlenmiştir57.
54
55
56
57
Aktan vd., a.g.e., s.58.
Abdullah Mutlu, Tanzimattan Günümüze Türkiye’de Vergileme
Zihniyetinin Gelişimi, T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme
Başkanlığı, Yayın No:2009-390, Ümit Ofset Matbaacılık, Ankara,
2009, s.46-47.
Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, 1 C, Barış
Yayınevi, Ankara, 1999, s.406.
Gökbunar, a.g.e., s.11.
19
4.1. Vergi Sisteminin Genel Özellikleri
Osmanlı kamu gelirlerine bileşimleri açısından bakılırsa,
toplam gelirler içinde dolaysız vergiler ile tarım üzerinden alınan
vergiler en büyük paya sahiptir. Bu durum, servet (zekat), gelir
(öşür), baş (cizye) gibi dolaysız vergilere ağırlık verilmesinin ve
tarım kesiminin ekonomide en büyük yere sahip olmasının sonucudur58.
Vergi gelirlerinin ağırlıklı olarak dolaysız vergilere dayanması görünüşte adil ve mantıklıdır. Ancak sistem galip ile
mağlup arasında bir ayrım gözettiğinden, suistimale müsaittir.
Osmanlı İmparatorluğunun egemenliği altındaki halkların büyük
bir kısmı İslamiyeti kabul etmemiştir. Bunlar Müslümanlarla aynı
haklara sahip değildiler. Bu şartlar çerçevesinde dolaysız vergilerin tevziinin, tarafsızlıkla bağdaşmadığı da belirtilmektedir 59 .
Gerçekten de İslam vergi hukukunun temel alınması nedeniyle,
Osmanlı vergi sisteminde Müslüman olan ve olmayan vatandaşların vergi karşısındaki durumları da farklılık göstermiştir. Bu ayırım özellikle cizyede daha belirgindir. Çünkü Müslümanlar fiilen
askerlik yaparlarken, Hıristiyan ve Museviler bu görevden muaf
tutulmalarının karşılığı olarak cizye ödemek durumundadırlar. Bu
ayırım ilk bakışta Müslüman olmayanların aleyhine bir durum ve
haksızlık yaratıyor gibi görülmesine rağmen, gerçekten Müslümanlar savaşta can ve mal kaybına uğrarlarken, Müslüman olmayanlar iktisadi faaliyetlerini sürdürerek refahını artırmış ve sayıca
da çoğalmıştır60.
Osmanlı’da şer’i ve örfi vergilerin cins ve miktarları açıkça bilindiği gibi nerede ve ne zaman alınacakları da kanunnamelerde kesin ifadelerle tayin ve tespit edilmiştir61. Bu durum vergi
58
59
60
61
Falay, a.g.e., s.61.
A. Du Velay, Türkiye Maliye Tarihi, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Neşriatı, No:178-1978, Damga Matbaası, Ankara, 1978, s.14.
Falay, a.g.e., s.62.
Ziya Kazıcı, Osmanlı’da Vergi Sistemi, Bilge Yayınları:88, İstanbul,
2005, s.64, Maliye Bakanlığı, Osmanlı Vergi Mevzuatı, Maliye Ba-
20
sisteminin kesin ve sağlam kurallara bağlandığını, sürekli ve basit
bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir. Bunun en büyük nedeni,
Osmanlılar’ın, bir ülkeyi fethettikten sonra çok sayıda yeni vergi
koyarak tümüyle yeni bir vergi sistemini getirmemiş olmalarıdır.
Fetihten sonra, mevcut vergi sistemini büyük ölçüde korumuş, güvenliği ve idari etkinliği artırmaya önem vermiştir62. Kanunnamelerle tayin ve tespit edilmiş vergiler uzun süre değişikliğe uğramadan devam etmiştir. Bu durum sistemin karmaşıklığını önlemiş,
taraflar arasında vergi ile ilgili ihtilafların önüne geçilmeye çalışılmıştır63. Ancak bu uygulamalar açısından Osmanlı mali tarihinin vergiler açısından en güzel döneminin İstanbul’un fethi dönemini kapsayan dönemden önceki dönem olduğu söylenebilir 64. Bu
dönemden sonraki uygulamalar ihtilafların artmasına, keyfi vergilemeye ve ağır vergi yükü gibi sorunlara neden olmuştur.
Osmanlılarda vergiye tabi tutulan iktisadi alan esas itibariyle zirai üretimdir. Yani devlet masrafları genellikle çiftçi halktan alınacak vergilerle karşılanacak şekilde bir mali sistem oluşturulmuştur.65 Ayrıca mükellefler şehirli ve köylü olmak üzere ikiye
ayrılmıştır. Vergi yükü dağılımı şehir ve köyler arasında farklılık
göstermektedir. Örneğin bazı köylerde vergi yükü hiç hissedilmezken bazı köylerde o derece ağır hale gelmiştir ki, bölge halkı
zirai faaliyetlerini durdurmak ve hatta evlerini terk etmek zorunda
bile kalabilmişlerdir66. Çiftçilerin kazançları üzerinden alınan vergiler miktar ve oran olarak şehirlilerin ödedikleri vergilerden çok
daha fazladır67. Bu durum, çiftçilerin ağır vergi yükü altında ezildiğini göstermektedir.
62
63
64
65
66
67
kanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı,
Yayın No: 1998/348, Ankara 1999.
Singer, a.g.e.,s. 73-74.
Falay, a.g.e., s.61, Kazıcı, a.g.e., s.65.
Akdağ, a.g.e., s.411.
Akdağ, a.g.e., s.406.
Maliye Bakanlığı, Osmanlı Vergi Mevzuatı, Maliye Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Yayın
No:1998/348, Ankara, 1999, s.17.
Akdağ, a.g.e., s.188.
21
Bazı dönemlerde kanunların uygulanamaması nedeniyle,
vergi adaleti ortadan kalkmıştır. Bu dönemlerde vergiler gereği
gibi tahsil edilemediği gibi, hiç vergi vermeyenlerin sayısı da artmıştır68.
Osmanlı Devletinin bütün düzeni, ülkeden daha çok vergi
elde etme işi olarak düşünülmüş gibidir. Sanki vergi almak kamuyu idare için değil de, aksine kamuyu idare vergi almak için bir
konudur. Bu tür bir anlayış Osmanlıyı çözülmeye sürüklemekle
kalmamış, Türk toplumunu da kendi öz dirlik ve düzenliğini geliştirme kudretinden yoksun bir sosyal yapı halinde yaşamaya alıştırmıştır69.
4.2. Vergi Türleri
Osmanlı vergileri hukuki nitelikleri açısından şer’i vergiler ve örfi vergiler olmak üzere ikiye ayrılır70. Şer’i vergiler İslam
hukuku esaslarına göre düzenlenen zekat, öşür, haraç ve cizye gibi
dört zorunlu vergiden oluşmakta idi. Örfi vergiler ise işgal edilen
ülkelerde öteden beri mevcut olup devam ettirilen vergilerle birlikte sonradan konulan ve belirli bir sisteme bağlanmaları olanak dışı
olan vergilerden oluşmaktaydı.71.
Osmanlı’da merkezi hazineye giren başlıca vergiler; iltizam esasına dayalı eyaletlerden gelen gelirler, cizye, hayvan vergisi, maden vergisi ve savaş dönemlerinde konulan olağandışı vergilerdir. Ayrıca zanaatkarlar ve tüccarlarla ilgili olarak pazar ve
gümrük vergisi de alınmaktaydı. Bunlar genellikle mültezimler
aracılığıyla, bazen de merkezi yönetimin maaşlı temsilcilerince
toplanıyordu72.
68
69
70
71
72
22
S. Nihad Sayar, Türkiye İmparatorluk Dönemi Siyasi, Askeri,
İdari ve Mali Olayları, 2.bs., İ.T.İ.A. Nihad Sayar Yayın ve Yardım
Vakfı Yayınları, No:288/513, İstanbul, 1978, s.174.
Akdağ, a.g.e., s.188.
Falay, a.g.e., s.62.
Turhan, a.g.e., s.10-11.
Shaw, a.g.e.
Bu kısımda Osmanlı vergileri hukuki niteliklerine göre
değil, yöneldikleri kaynağa göre sınıflandırılarak ele alınacaktır.
Bu şekilde bir sınıflandırma vergi sorunlarının muhataplarının daha net bir şekilde belli olmasını da sağlayabilir. Ayrıca hukuki niteliklerine göre bir sınıflandırma yapıldığında zekat’tan bahsedilmesi gerekecektir. Ancak Osmanlı İmparatorluğu’nda devlet tarafından zekat adı altında bir vergi toplanmamakla birlikte, hayvanlar ve ticaret malları üzerinden alınan vergiler bu temele dayandırılmıştır 73 . Böylece konumuzu ilgilendirmediği halde zekattan
bahsedilmesi gerekmeyecektir.
Osmanlı İmparatorluğunda vergiler, yöneldikleri kaynaklara göre; şahıs üzerinden alınan vergiler, tarım ve hayvanlar üzerinden alınan vergiler, ticaret üzerinden alınan vergiler, örfi vergiler, gümrük vergisi ve madenlerden alınan vergiler olarak sınıflandırılabilir74 .
4.2.1. Şahıslar üzerinden alınan vergiler
i- Cizye: Cizye, Osmanlı devletinin vatandaşı olan gayri
müslimlerin haklarını korumak, onlara gelebilecek zararları ortadan kaldırmak ve askerlik hizmeti karşılığında alınan bir vergidir75.
Kuvvetli bir dünyevi otoriteden kaynaklanan oldukça geniş bir örfi
alanı da içermesine rağmen, İslam hukukunu kendine temel alan
ve ideolojik meşruiyetini bunun üzerine inşa eden Osmanlı İmparatorluğu’nda cizye en önemli vergi kalemlerinden biri olmuştur76.
Cizye, halkı gayrimüslim olan ülkelerin her yıl toptan
ödedikleri fetih esnasında hükümdarla gayrimüslimler arasında
sulh yoluyla tayin edilen maktu cizye ve hükümdar tarafından, savaş yoluyla fethedilen ülkelerden gayrimüslim ahalinin mali du73
74
75
76
Falay, a.g.e., s.62.
Gökbunar, a.g.e., s.12-21.
Kazıcı, a.g.e., s.136, Akgündüz ve Öztürk, a.g.e., s.441.
Oktay Özel, Osmanlı Demografi Tarihi Açısından Avarız ve Cizye
Defterleri” İçinde, Osmanlı Devlet’nde Bilgi ve İstatistik, Ed. Halil
İnalcık, Şevket Pamuk, Ankara DİE Yayınları, 2001, s.40.
23
rumuna göre şahıs üzerine ve kişi başına resen tarh olunan alerruus cizye olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Cizye doğrudan hazine
adına cizyedar denilen memurlar aracılığıyla tahsil edilmiş, tımar
ya da zeamet sahiplerine bırakılmamıştır. Kadınlar, çocuklar, yaşlılar, din adamları, hastalar ve sakatlar cizyeden muaf tutulmuşlardır77. Kazıcı78, cizyenin çok cüz’i bir miktarda alındığını, gayrimüslimler aleyhine çok da etki yapmadığını söylemektedir.
ii- Bennak Resmi: Bennak evli bir reayadır yani hane sahibi sayılır. Bunlar yarım çiftten daha az büyüklükte bir toprağı
ekip biçerler. Bu toprak da çift gibi sipahiye tapu harcının ödenmesi yoluyla edinilmiştir79. İşte bennak resmi, Osmanlı topraklarında oturan, hiç toprağı olmayan veya yarım çiften az yeri olup da
çalışmayanlardan farklı miktarlarda alınan bir vergidir. İlmiye sınıfından olan kişiler bennak resminden muaf tutulmuşlardır.80
iii- İspenç ve Bîve Resmi: İspenç, örfi bir baş vergisidir.81
Devletin uyruğunda bulunan gayri müslim reayanın ergenlik çağına gelmiş erkeklerinden alınan bir vergidir. Devletin, Müslüman
olmayan vatandaşlarından topraklı, topraksız, evli, bekar ayrımı
yapmaksızın aldığı bu vergi, Müslümanlardan alınan çift resminin
bir karşılığıdır82. Müslüman olan gayri müslimler de ispenç yerine
bennak resmi ödemişlerdir83. Ayrıca devlet tarafından kendilerine
bazı özel hizmetler yüklenen bir kısım Hıristiyan reaya da ispenç
resminden kısmen veya tamamen muaf tutulmuşlardır.
Osmanlı Devleti’nde kocası ölen kadının erkek evladı
yoksa elinden tarla arazisinin alınarak başka bir köylüye aktarılmıştır. Eğer dul kadının erkek çocukları var ancak küçük ise, çocuklar çalışma çağına gelene kadar ırgatlarla idare edebilme koşu77
78
79
80
81
82
83
Akgündüz ve Öztürk, a.g.e., s.441, Giray, a.g.e., s.99.
Kazıcı, a.g.e., s.67.
Yerasimos, a.g.e., s.225.
Giray, a.g.e., s.98.
Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi), 2.bs.,
Eren Yayıncılık, İstanbul, 1996, s.57.
Kazıcı, a.g.e., s.106.
İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi), a.g.e., s.57.
24
luyla onu bive adıyla işletmenin sahibi olarak kabul edilebilirdi84.
Bu durumda kocası olmayan ve çiftlik tasarruf etmeyen gayri müslim dul kadınlar bîve resmi ödemişlerdir85. Bu vergiler tımara tahsis edilmekle birlikte, Fatih devrinde doğrudan hazineye de tahsis
olunduğu görülmektedir 86.
iv- Mücerred Resmi: “Çift resmi ödeyen çiftçilerle aynı
evde bulunan evli olmayan az topraklı veya topraksız kişilerden
alınan bir vergidir. Aynı evde oturan bekar erkek çocuklara mücerred denirdi. Verginin adı da bundan gelmektedir.87. Mücerred
evlenir evlenmez derhal bennak adı altında vergi mükellefi olurdu88.
4.2.2. Tarım ve Hayvancılık Üzerinden Alınan Vergiler
i- Aşar: Aşar, İslam vergi hukukuna göre tarım ürünlerinden belli oranlar dahilinde alınan bir vergidir. Osmanlı mali sisteminde devlet gelirlerinin çok önemli bir bölümünü aşar vergisi
oluşturmakta ve bu verginin yükü kırsal kesime dayanmaktaydı.
Ayrıca Osmanlı’da aşar sadece dini esaslara göre değil, çeşitli
bölgelerden devralınan miraslara, yerel örf ve adetlere, mali ve
ekonomik koşullara da dayanmıştır. Bunun yanında Osmanlıda
aşar İslam’daki uygulamadan farklı olarak Müslüman olmayan bireylerden de alınmaktaydı.89.
Osmanlı uygulaması İslam vergi hukukundaki aşar ile bazı
yönlerden farklılık göstermektedir. Osmanlıda aşar her zaman
1/10 oranında alınmamıştır. Toprağın verimine göre oranı bazen
84
85
86
87
88
89
İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi), a.g.e.
Kazıcı, a.g.e., s.108.
İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi), a.g.e.,
s.58-60.
Filiz Giray, Maliye Tarihi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2001, s.98.
İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi), a.g.e., s.44.
Giray, a.g.e., s.93, Abdüllatif Şener, Tanzimat Dönemi Osmanlı
Vergi Sistemi, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, SBE, Ankara, 1987,
s.111.
25
1/20 olmuştur90. Sulanmamış toprak ürünlerinden 1/10 oranında,
sulanmış toprak ürünlerinden ise 1/20 oranında aşar alınırdı. Sulanmış ve sulanmamış toprak arasındaki fark, sulama durumunda
çiftçinin, bu iş için emek ve sermaye harcamasından ileri gelmektedir. Eğer toprak çiftçinin emeği ve yaptığı birtakım masraflarla
sulanmışsa aşarın oranı 1/20’dir. fakat toprağın sulanması için
çiftçi hiçbir emek veya sermaye harcamamışsa, toprak yağmurla
sulanmışsa bu oran 1/10’a yükselmekteydi. Aşar vergisinin alınabilmesi için öncelikli olarak mahsulün elde edildiği arazinin “aşar
arazisi” olması gerekir91. Aşar arazisinin yanında bir de haraç arazisi bulunmaktadır. Osmanlıda arazi 14. yüzyılın son çeyreğine
kadar aşar arazi ve haraç arazisi olarak ikiye ayrılmış ve aşar arazi
vergiye tabi tutulmuşken, bu dönemden itibaren böyle bir ayrım
yapılmamıştır92.
Aşar vergisinin alınması sırasında bunun tamamlayıcısı
olarak bir de salariye alınmıştır. Bu da vergi toplayanların reayadan yemlik vb. adlar altında aldıkları bir vergi türüdür93.
Aşarın kapsamına giren vergiler resm-i bağ, resm-i şıra,
resm-i bağçe, resm-i bostan, resm-i fevakih, resm-i pamuk, resm-i
odun,.resm-i harir, resm-i çayır, resm-i ağ, resm-i kovan olarak sıralanabilir94.
ii- Haraç: Haraç, şer-i vergi grubu içinde yer alan ve gayrimüslimlerden alınan bir arazi mahsulü vergisidir. Eğer gayrimüslim bir ülke fethedildiği zaman halkı oradan kaldırmadan yerli
halkın elinde bırakılan veya yeni getirilen gayrimüslimlere verilen
topraklara haraç arazisi, bu arazi üzerinden alınan vergiye de haraç
denilmektedir95.
90
91
92
93
94
95
26
Falay, a.g.e., s.63.
Aktan vd., a.g.e., s.19.
Falay, a.g.e., s.63, Kazıcı, a.g.e., s.117.
Kazıcı, a.g.e., s.124.
Kazıcı, a.g.e., s.126 vd.
Sayar, a.g.e., s.6, Erol Özbilgen, Bütün Yönleriyle Osmanlı, 3.bs.,
İz Yayıncılık, İstanbul, 2007, s.665.
Osmanlı Devleti’nin arazilerinin ağırlıklı olarak miri araziden oluşması ve bu miri araziden çeşitli isimler altında vergi
alınması aslında harac olarak isimlendirilebilir. Savaş yoluyla
fethedildikten sonra gayrimüslimlerin ellerinde bırakılan veya
gayrimüslimlerle yapılan barış sonucunda egemenliği altına aldığı
arazilere haraci arazi denilmektedir. Bu arazilerde ikamet eden
gayrimüslimlerden alınan haraç arazi vergisidir. Miri arazi, mahiyeti itibariyle haraci arazi kabul edildiği için Osmanlı vergi hukukunun temelini ve meşruiyet dayanağını haraci araziden alınan
vergiler oluşturmuştur denilebilir96.
Haraç; harac-ı mukasem ve harac-ı muvazzaf olmak üzere
ikiye ayrılmaktadır. Harac-ı mukasem, toprak ürünlerinden yerin
verim gücüne göre (vergi matrahı ürün miktarı), yılda kaç kez
ürün alınıyorsa her defasında alınan aynî bir vergidir. Bu vergiler
temelde Osmanlılarda öşür adı altında alınan ve Müslümanların
ödedikleri vergileri içerir. Harac-ı muvazzaf ise yine toprak ürünlerinden yılda bir defa dönüm başına ve maktu olarak alınan vergilerdir97. Bu gruba giren vergilerden konumuzla ilgili olanları şunlardır98:
-Çift Resmi: Müslüman reayadan tasarruf etmiş olduğu
tam ve yarım çiftlik yer karşılığı olarak alınan bir vergidir. Bu
vergi, bir çift toprak sahibi köylü ailelerinin ödedikleri bir hane
resmi olarak da değerlendirileceği gibi 99 , reayanın sipahiye kârı
yerine getirmekle yükümlü olduğu hizmetlerin nakde çevrilmiş
şekli olarak da değerlendirilebilir100.
-Çift Bozan Resmi: 16. yüzyılın ortalarına kadar işlenebilir
toprakların göreli olarak bolluğu, buna karşılık tarımsal nüfusun
sınırlı kalışı devletin emeğe verdiği önemi artırmış ve reayanın
toprağını bırakıp göç etmesini engellemek amacıyla bu vergi ko-
96
Akgündüz ve Öztürk, a.g.e., s.439.
Falay, a.g.e., s.63.
98
Daha ayrıntılı bilgi için bkz, Kazıcı, 2005: 89 vd.
99
İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi), a.g.e., s.39.
100
Kazıcı, a.g.e., s.91.
97
27
nulmuştur101. Bu verginin yükümlüsü haklı bir gerekçesi olmadan
toprağını terk eden çiftçilerdir. Devlet kendisine arazi tahsis ettiği
bir kimseyi, bu arazinin sebepsiz yere terk edilmesi yüzünden adeta para cezasına çarptırmaktadır.
-Dönüm Resmi: Sipahi tarafından tapuya verilmemiş arazi
üzerinden araziyi kullananların dönüm başına ödedikleri bir vergidir102.
iii- Ağnam Resmi: Osmanlı Devletinde bilhassa büyük
ölçüde koyun besiciliği yapan, başka bir ifade ile ağnama (koyun,
keçi) sahip olan müslümanların vermekle yükümlü oldukları bir
vergidir. Bu vergi, tımarın uygulandığı yerlerde tımar sahipleri,
miri araziye ait olan yerlerde de doğrudan devlet görevlileri tarafından toplanmıştır103.
iv- Ondalık Ağnam Resmi: Bazı bölgelerde ayni, bazı
bölgelerde de nakdi olarak toplanan bu vergi esas olarak ordunun
et ihtiyacını karşılamak üzere alınmıştır.
v- Otlak Resmi: Sürülerini başka bir tımar sahibinin tımarında otlatan veya miri topraklarda yaylatan sürü sahipleri, göçebe
kabileler ve gezginci Yörüklerden yılda bir defaya mahsus olmak
üzere alınan bir vergidir. Bazı yerlerde ayni, bazı yerlerde de nakdi olarak alınmıştır.104
vi- Zebiha resmi: Şehir ve kasabaların dışında inşa edilmiş bulunan mezbahanelerde kesimi yapılan hayvanlardan alınan
vergidir.
vii: Selamet akçası: Halk arasında toprak bastı parası, mali literatürde geçit resmi diye de bilinen ve taşrada koyun veya keçi sürülerinin derbent ve tehlikeli geçitlerden geçişleri esnasında
alınan bir vergidir.
101
102
103
104
28
Pamuk, a.g.e. s.50.
Giray, a.g.e., s.97.
Kazıcı, a.g.e., s.48.
Kazıcı, a.g.e., s.152.
viii-Ağnam Bacı: Pazar ve panayırlara getirilen koyun ve
keçi alım satımlarından alınan vergidir.
ix- Ağıl Resmi: Osmanlı mali literatüründe çit parası olarak da bilinen bu vergi, toprak sahibi yani sipahi tarafından alınmıştır.
x- Canavar Resmi: Gayri müslim vatandaşlardan besledikleri domuz başına alınan bir vergidir.
4.2.3. Ticaret Üzerinden Alınan Vergiler
Osmanlı’da ticaret üzerinden alınan vergiler ihtisab rüsumu olarak nitelendirilmiştir. Bu vergiler ihtisab ağası, muhtesib,
ihtisab emini olarak nitelendirilen memurlar tarafından toplanmıştır. Ticaretten alınan vergilerin önemli bir bölümü merkezi hazineye gönderilmiş, kalan kısmı tahsildarların giderleri için kullanılmıştır105. Aşağıda bu vergiler sıralanmaktadır106.
i-Yevmiye-i Dekakin: Günlük ihtiyaç maddeleri satan
dükkanlarla, dükkan olmayıp da her gün açılan hanlardan alınan
bir vergidir. Kepenk açma parası da denilmektedir.
ii- Damga Vergisi: İktisadi hayatta ürünlerin kalite ve
standartlarının korunması için devletin yaptığı damgalama işinden
alınan bir vergidir. Damgalama işi bir anlamda saltan malın garantisi oluyordu.
iii- Bac-ı Bazar: Pazara getirilen malların alım satımı üzerinden alınan bir vergidir. Pazara getirilip satılamayan mallardan
vergi alınmamaktadır.
iv- Gemi İhtisâbiyesi: Liman kentlerine yük gemilerinin
boşalttıkları mallardan alınan bir vergidir. Burada devlet hazinesi
adına alınan vergiden başka harç adı altında çok az bir vergi daha
alınıyordu.
105
106
Gökbunar, a.g.e., s.13.
Ayrıntılı bilgi için bkz, Kazıcı, a.g.e.,s.163 vd.
29
v- Resm-i Bitirme: Sebze, peynir, yoğurt, pasta, şekerleme,
pastırma üretimi üzerinden yılda bir kere toptan olarak alınan bir
vergidir.
4.2.4. Örfi Vergiler
Osmanlı’da baş gösteren mali sıkıntılar yüzünden konulan
örfi vergiler107, imparatorluğun kuruluşundan beri uygulanmıştır.
Bunlar ya savaş gibi olağanüstü harcamaları karşılamak veya bazı
yerel ve idari ihtiyaçları gidermek üzere konulan ve yerel örf ve
adetten kaynaklanan vergilerdir. Bu vergiler her ne kadar geçici ve
olağanüstü ödemeler için düşünülen ve bu durum ortadan kalkınca
kaldırılması gereken bir vergi olsa da imparatorluğun iç ve dış sorunlarla karşı karşıya bulunması nedeniyle savaşların merkezi hazine üzerindeki parasal yükü artırması nedeniyle nakit olarak ve
daha sık toplanmaya başlanmış ve 16. yüzyılın sonlarından itibaren sürekli ve olağan gelirler haline gelmişlerdir108.
Osmanlı İmparatorluğunda örfi vergiler iki ana gruba ayrılmaktadır. Birincisi, devletin idare ve yargı organlarının ifa ettikleri hizmetler karşılığında halktan aldıkları vergilerdir (rüsum-ı
örfiye). Harç karakterli bu vergiler tevzi defterlerine dahil edilmeyip doğrudan hizmeti yapan kadı ve diğer kamu görevlileri veya
serbest tımarlarda tımar sahibi tarafından tahsil edilirdi. İkinci
grupta ise merkez hazinesi tarafından tahsil edilen tekalif-i divaniye (avarız vergileri) bulunmaktadır. Esas önemli olan örfi vergiler
bu ikinci grupta yer alanlardır. Bu gruptaki vergiler Tanzimatla
birlikte kaldırılmıştır109. Zaten Osmanlı maliyesinde örfi vergiler
avarız adı altında toplanmıştır110 Avarız köylü hanelerinden ayrı
107
108
109
110
30
Kazıcı, a.g.e., s.193.
Falay, a.g.e., s.64, Özbilgen, a.g.e., s.665, Pamuk, a.g.e., s.55.
Erdoğan Öner, Mali Olaylar ve Düzenlemeler Işığında Osmanlı
İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, Maliye
Bakanlığı Araştırma, Planlama Ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı
Yayınları No: 2001/359, Ankara, 2001, s.136, Şener, a.g.e., s.83.
Giray, a.g.e., s.101.
ayrı toplanmaz, örneğin bir köyün tümünden belirli miktarda gıda
maddesi, ordu için gerekli malzeme veya nakit talep edilirdi111.
Müslüman ve gayrimüslim tebadan alınan avarızdan din
adamları, askeriye sınıfından olanlar, fakirler, bir nevi askerlik sayılan derbendciler, menzilci, köprücü, çeltikçi ve keresteci gibi
devlete bedenen veya aynen bazı hizmetler veren kişi ve gruplar
muaf tutulmuştur. Avarız vergilerinin sayısı zamanla 90’ı bulmuştur. Bunlardan bazıları şunlardır112;
i- Nüzül: Ordunun ihtiyacı olan zahirenin temini için alınan vergidir.
ii- Sürsat: Ordunun erzakının bir yere nakli şeklindeki bir
ayni yükümlüktür.
iii-İştira Zahiresi: Devletin tespit etmiş olduğu fiyatlarla
halktan erzak alınmasıdır. Bu uygulamada fiyat, piyasa fiyatı olup,
halk belirlenen bu fiyat üzerinden devletin istediği kadar erzağı
sağlamakla yükümlü tutulmuştur.
iii-Avarız Akçesi: Savaş masraflarını karşılamak üzere
avarız hanesi başına alınan ve zaman içerisinde paranın değerinin
düşmesine paralel olarak miktarı artırılan maktu ve nakdi bir vergidir.
iv- İmdadiye-i Seferiye: Savaş harcamalarını karşılamak
üzere alınan bir vergidir.
v- İmdadiye-i Hazariye: Barış dönemlerinde ordunun giderlerini karşılamak üzere alınan bir vergidir.
Tanzimatın ilanıyla birlikte mali alanda da bir takım değişiklikler olmuş ve yeni vergiler uygulanmaya başlanmıştır. Bu
vergilerden bazıları şunlardır.
vi- Ancemaatin vergisi: Bu vergi, örfi vergileri baş vergisi
durumundan kurtararak herkesi sahip olduğu emlak ve hayvanlarına göre, tüccar ve esnafı yıllık gelirine göre vergilendirmeyi amaç111
112
Pamuk, a.g.e., s.55.
Öner, a.g.e., s.136-138; Sayar, a.g.e., s.70; Özel, a.g.m., s.40.
31
lamıştır. Bu verginin tahsili iltizama verilmemiş, halk temsilcileri
vasıtasıyla toplanmıştır113.
vii- Emlak Vergisi: Arazi ve binaların değeri üzerinden ve
kiraya verilen konutların kira gelirlerinden alınan bir vergidir. Bu
vergiden kaynaklanan bazı sorunların giderilmesi için yapılan düzenlemeyle bina vergisinde düzenleme yapılmış ve çıkarılan musakkafat vergisiyle binaların gayrisafi iradı üzerinden vergi alınmıştır114.
viii-Temettü Vergisi: Ticaret, sanat, meslek ve emek gelirleri üzerinden alınan bir vergidir.
ix-Dersaadet Vergisi: İstanbul halkı bazı vergilerden muaf
tutulmuştur. Eleştirilere neden olan bu durum Tanzimat sonrasında
kaldırılmış ve İstanbul halkından da diğer illerde olduğu gibi vergi
alınması kararlaştırılmıştır.
x- Bedel-i Askeri: Tanzimattan sonra cizyenin kaldırılması
ile birlikte, askerlikten muaf tutulmaları karşılığında gayri müslimlerden bu vergi alınmaya başlanmıştır.
xi- Baş Vergisi: Başta İstanbul olmak üzere şehirlerde yaşayan 18 yaşını geçmiş erkek nüfustan alınan bir şahsi vergidir.
4.2.5. Gümrük Vergisi
Osmanlı Devleti’nde gümrükler harici ve dahili olmak
üzere ikiye ayrılmıştır. Dahili gümrük vergileri ülke sınırları içinde iskele ve ticaret yollarından alınan gümrük resimleri iken, harici gümrük vergileri ise ithalat, ihracat ve transit geçen yabancı
menşeli eşyadan alınan vergiler olmuştur115.
Gümrük vergileri dört çeşittir. Birincisi Osmanlı sınırları
içinden kara ve deniz yoluyla gönderilen mallardan alınan “amediye”dir. İkincisi, Osmanlı sınırlar dışına çıkarılan mallardan çıkış
113
114
115
32
Giray, a.g.e., s.105.
Giray, a.g.e., s.107.
Öner, a.g.e., s. 127-128.
esnasında alınan “refetiye”dir. Üçüncüsü, dışarıdan Osmanlı sınırlarına getirilip satılan mallardan alınan “mastariye” , dördüncüsü
yabancı bir ülkeden Osmanlı sınırlarına giren ve tüketilmeden
başka bir ülkeye gönderilen mallar için alınan “mûruriye” dir.
4.2.6. Madenlerden Alınan Vergiler
Osmanlı Devletinin kuruluşundan Tanzimata kadar hangi
tür arazi olursa olsun, arazilerden çıkan madenlerden beşte bir
alınmıştır. Kalan kısmı ise bulan kişiye ait olmuştur. Tanzimattan
sonra çıkarılan arazi kanunnamesi ile kime ait olursa olsun miri ve
mevkuf arazilerde çıkan madenlerin tamamının devlete ait olacağı,
araziye tasarruf edenlerle vakfın çıkan madenden pay alamayacağı,
diğer arazilerde çıkan madenlerin ise yalnız beşte birini devletin,
diğerini bulanın alacağı belirtilmiştir116.
4.3. Vergi Toplama Yöntemleri
Vergilendirme ve vergi toplama konusunda tarımın hakim
olduğu sanayi öncesi ekonomilerin ortak sorunları Osmanlı ekonomisi için de geçerlidir. Devlet yönetimi bunları çözme konusunda uzun bir süreçte, çeşitli zorluklar gösteren, orijinal ve kendine
has yöntemler geliştirmiştir117.
Osmanlı Devletinde vergi toplama yöntemleri emanet, dirlik, iltizam ve malikane yöntemlerinden oluşmaktadır.
4.3.1 Emanet Yöntemi
Bu yöntem, vergilerin ücretli devlet memurları (emin) yani tahsildarlar aracılığıyla toplanması demektir. Emanet yönteminde, verginin tarhı ve tahsiliyle ilgili bütün işlemler, maaşlı devlet
memurları ve tahsildarları aracılığı ile yapılmaktadır. Bu durum,
116
117
Öner, a.g.e., s.126.
Genç, a.g.e., s.99.
33
hem mükellefin güvencesi hem de hazinenin yararı bakımından en
uygun usuldür denilebilir 118 . Bazen miri arazilerin hasılatlarının
tam olarak bilinmemesi, ihalede istenilen değeri bulamaması veya
elde edilen gelirin azalması ve mültezimlerden tatminkar teklifler
gelmemesi nedeniyle vergilerin emanet yoluyla tahsiline gidilmişti.119. Emin, devletten maaş alır ve zarar durumunda sorumluluk
üstlenmez. Mukataa emâneten idâre ediliyorsa emin denilen memur vergiyi doğrudan, görevliler aracılığı ile devlet adına tahsil
eder ve mültezime giden kâr hazîneye kalmış olur 120.
“Bu yöntemle idare edilen hazine gelirlerinin başlıca kaynağını kentlerdeki ticari ve sınai işletmeler ile maden işletmeleri
ve para cezaları oluşturmaktadır. Öte yandan kamuya ait toprakların bir kısmının gelirleri de yine hazineye ayrılmıştır.121.
4.3.2. Dirlik Yöntemi
Dirlik yöntemi, kamu hizmetlerinde çalışan kişilere görevleri karşılığı ücret olarak gelir ayrılması demektir. Bu yöntem çoğunluğunu sipahilerin oluşturduğu hizmetlilerin maaşlarının bizzat
para olarak ödenmesi yerine, bazı vergileri kendi nam ve hesaplarına, birer vergi toplama memuru gibi doğrudan doğruya almaları
esasına dayanmaktadır. Bu ödeme daha çok yüksek dereceli memurları, kadıları ve tımarlı sipahileri esas almakta ve aynı zamanda bir vergi toplama yöntemi olarak kabul edilmektedir122.
Osmanlı dirlikleri has, zeamet ve tımar olmak üzere üçe
ayrılmaktadır. Has, yıllık geliri 100.000 akçeden fazla olan ve
118
119
120
121
122
34
Aksoy, a.g.e., s.220.
Özbilgen, a.g.e., s.690, Suraiya Faroghı, “Krizler ve Değişim (15901699)”, içinde, Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal
Tarihi, Ed. Halil İnalcık, Donald Quataert,C.2, 2.bs, Eren Yayıncılık,
İstanbul, 2006, s.663.
Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi,
Alan Yayıncılık, İstanbul, 1986, s.22.
Falay, a.g.e., s.65.
Falay, a.g.e., s.65.
şehzade, vezir beylerbeyi gibi üst düzey yöneticilere verilen dirliklerdir. Zeamet, yıllık geliri 20.000-100.000 akçe arası olan ve subaşı, defterdar, alaybeyi gibi kimselere verilmiştir. Tımar ise yıllık
geliri 20.000 akçeye kadar olan dirliklerdir. Çoğu kez tımar kavramı diğerlerinin yerine de kullanılmaktadır.
“Dirlik olarak verilen arazilerde, dirlik sahipleri dirlik
arazisinin mülkiyetine sahip olmazlardı. Dirlik sahibi sadece köylülerden vergileri toplama hakkına sahipti. Dirlik yönteminde şöyle bir uygulama da görülebilmekteydi: Dirlik sahipleri parasızlık
yüzünden ya da karlı bulmadıkları için tımarları olan yerlerin yıllık gelirini götürü olarak satıp peşin para almaktaydılar. Bu durum dirliğin iltizama verilmesiydi. Tımar gelirini satın alan mültezimler, dirlik sahiplerine ödediklerinden daha fazla vergi toplamak durumundaydılar. Dolayısıyla iltizam usulünün sakıncalı uygulaması tımar sistemine de taşınabilmekteydi. Bu nedenle devlet
çıkardığı fermanlarla dirliklerin iltizama verilmesini yasaklamışsa
da tam önleyici bir sonuç elde edememiştir”123.
4.3.3. İltizam Yöntemi
İltizam usulü, 16. yüzyıldaki gelişmelere bağlı olarak (ticaret yollarının değişmesi, Avrupa topraklarına gümüş gibi değerli
madenlerin girişi ve sonradan gelen fiyat devrimi) ortaya çıkan
mali krize cevaben kullanılmaya başlanmıştır. Bu sistem, kısa dönemde Osmanlı’nın nakit ihtiyacına bir çözüm bulmuşsa da, uzun
dönemde vergi tabanında bir aşınmaya yol açmıştır. İltizam sisteminin 17. ve 18. yüzyıllarda yayılması üreticiler ve bürokratlar
arasındaki direkt iletişime engel olmuştur. Bunun sonucunda köylüler, tek amacı en kısa zamanda karlarını maksimize etmek olan
taşeron mültezimlerle yüzleşmek zorunda kalmıştırlar. Direkt üreticilerle bağlantılı olarak mültezimlerin ya da onların temsilcilerinin amaçlarını gerçekleştirmek için sınırsız bir özgürlüğü vardı.
123
Giray, a.g.e., s.115.
35
Bu yüzden köylülerin de bunlara karşı korunması da ortadan
kalkmış oluyordu124.
Erken dönem Osmanlı Devleti’nde, iltizam sisteminin kötü bir siyaset olmaktan çok uzakta olduğu ve devlete birçok avantajlar sağladığı da ileri sürülmektedir. İltizam sistemi sayesinde
devlet piyasa dalgalanması, doğal afet ya da askeri veya siyasi başarısızlıkla toprağın kaybedilmesi gibi riskler olmadan peşin olarak para sağlıyordu125.
İltizam yöntemi, vergi kaynaklarından sağlanan gelirlerin
peşin olarak doğrudan merkezi hazinede toplanması ve oradan belirli kesimler (saray, ordu mensupları ve bürokrasi) için maaş olarak ödenmesi ihtiyacından dolayı da uygulanmış ve zamanla yaygınlık kazanmıştır126. Bu yöntem vergilerin özellikle ayni olarak
alındığı dönemde uygulanmasına rağmen nakdi olarak toplandığı
dönemlerde de uygulandığı görülmektedir. Özellikle maliye örgütünün tam olarak kurulmadığı dönemlerde vergi idaresi vergilerin
ayni olarak tarh ve tahsili işlemini gerçekleştiremiyordu. Vergilerin ayni olarak tarh ve tahsili sonunda, vergi hasılatı özellikle zirai
mahsul şeklinde alınan malların taşınması, saklanması ve elden
çıkarılması çok büyük taşıma, depolama ve pazarlama masraflarına sebep oluyordu. Bu nedenle devlet, vergi kanunlarıyla belirtilen
124
125
126
36
Kate Fleet, “Tax-Farming in the Early Otoman State”, The Medieval History Journal, Vol. 6, No. 2, 2003, p. 249.
Konumuz gereği mali boyutundan bahsetsek de iltizam usulünün
farklı yönlerden de etkileri mevcuttur. Örneğin, devlete risksiz bir gelir sağlamanın yanı sıra, sistem, ticaret üzerinde uyarıcı gibi bir etki
gösterir. Mültezimlerin yatırımları tarımsal üretimi cesaretlendirir ve
gümrük vergilerinin de etkili bir biçimde toplanmasını sağlar. İltizam
sisteminin karmaşık bir örgütlenmeye sahip olmaması da (vergi toplayıcılarının olmaması, bürokrasinin olmaması) sistemin devlete sağladığı faydalardan biridir. Bundan başka, iltizam sistemi Osmanlı
Devleti’nde ve onun daha sonradan işgal ettiği yerlerde de önceden
bilinen ve denenmiş bir sistem olması dolayısıyla uygulaması kolay
bir sistemdi. Bkz. Fleet, a.g.e., s. 252.
Akgündüz ve Öztürk, a.g.e., s.486, Yücel Özkaya, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008, s.101.
tarh ve tahsil hakkını sözleşmeyle mültezimlere belli bir bedel karşılığında devrediyordu127. Bu devretme işlemi genellikle açık artırma şeklinde olmuştur. “Yıllık gelirinin asgari kıymeti genellikle
maliye tarafından tespit edilmiş olarak hazine defterinde yer alan
mukataaların belirli bir dönem için (1-3 yıl) temin edebileceği
azami kıymeti de kar gayesi ile hareket eden mültezimlerin rekabeti ile açık artırma şeklinde elde ederdi”. Mültezim olarak seçilen
özel kişiler devlete en çok gelir sağlamayı garanti edenlerdir. Mültezimin kazancı vergi olarak topladığı bedelden, devlete ödediği
bedel ve verginin tahsiliyle ilgili giderleri düştükten sonra kalan
kısımdır128.
İltizam, hem devletle köylüler hem de üst düzey bölgesel
görevliler ile köylüler arasındaki ilişkide görülen bir ara vergi toplama biçimidir. İltizam uygulamasında aslında devlet ile mültezimler arasında bir aracılık sözleşmesi yapılmaktadır. Çünkü gerek
tımar sahipleri gerekse mültezimler devletin ya da devlet görevlilerinin aracılarıydılar. Ancak köylünün emeğindeki çıkarları farklıydı. Mültezimler vergi toplama imtiyazı karşılığında devlete daha önce ödedikleri parayı çıkarıp, fazlasını kar olarak elde etmeye
şartlanmışlardı. Yani mültezimlerin çıkarı, köylülerin emeğinin
ürünlerine dayanıyordu129. Sömürünün başlangıç noktası da buradaydı.
Tahsilat yöntemindeki kararsızlık ve vergilerin ayni olarak
alınmasının güçlükleri, merkezi yönetimi mecburi olarak vergileri
iltizam usulüne bağlamaya yöneltmiştir. Öyle ki; devlet gerek
mültezimlerin ve çiftçilerin iltizam usulüyle yaptıkları suistimalleri ve hileleri, gerekse vergiyi ödeyenlerin baskı ve eziyetine uğramalarını kabul etmek zorunda kalmıştır130.
Bu durumu Fazıl Pelin şöyle ifade etmektedir: “Şahsi
menfaati peşinde koşan mültezim, bilhassa devlet teşkilatının çok
127
128
129
130
Şerafettin Aksoy, Kamu Maliyesi, 3.bs., Filiz Kitabevi, İstanbul,
1998, s.217.
Genç, a.g.e., s.101.
Barkey, a.g.e., s.104.
Maliye Bakanlığı, a.g.e., s.20-21, Velay, a.g.e., s.14.
37
zayıf olduğu zamanlarda, devlet nüfuzunu gölgede bırakacak bir
derebeyi kesilir. Bir taraftan cebir ve kuvvetle halkı, diğer taraftan
aralarında anlaşıp varidatı kapatmak sureti ile devleti soyar”131.
4.3.4. Malikane Yöntemi
Tımarların iltizama verilip mukataaya dönüştürülmesi,
vergi konusu olan zirai işletmeleri verimsizleştirmeleri ile sonuçlandı. Bunun üzerine de tımar sisteminde evvelce var olan güvenliğin mukataa sisteminde ihya edilmesi için 1696 da malikane sistemi getirildi. Böylece tımardan iltizama, iltizamdan da malikaneye doğru bir eğilim belirdi. Bu bir yandan da toprakta özel mülkiyet ve vakıflaşma eğilimini de beraberinde getirmiştir132.
17. yüzyıldan itibaren iltizamın uygulandığı alan oldukça
genişlemiş ve devlet mültezimlere gittikçe daha geniş yetkiler tanımaya başlamıştır. Mültezimler mukataaları üzerlerine aldıkça,
zamanın kısalığını yani vergi toplama sürelerinin azlığını düşünerek, bölgelerinin imarına, bakımına önem vermediğinden, köylülere yardım etmediğinden, ahaliden fazla vergi toplamaya çalıştıklarından devlet yeni tedbirler almak zorunluluğu duymuştur. Bunun
üzerine, “belirli bedelleri senesinde teslim kılınmak ve önceden
bir miktar “mu’accele” de alınmak şeklinde bunların “kayd-ı hayat” şartıyla verilmesi ile hem memleketin onarılacağı, hem de
zulmün azalacağı düşünülerek miri mukataaların bir kısmının böyle dağıtılması kararlaştırıldı ve bunlara “ malikane mukataatı”
adı verildi. Devlet hazinesinde kalanlara da eskisi gibi “mukataatı mıriye” denildi”133
Malikanelerin tüm hasılatı malikane sahibine bırakılmıştır . Malikaneciye reayadan temel vergiler yanında diğer vergi,
134
131
132
133
134
38
Fazıl Pelin, Finans İlmi ve Finansal Kanunlar, Kitap I, İstanbul,
1945, s.249 vd.
Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, 1. bs., Dergah Yayınları, İstanbul, 1985, s.207.
Özkaya, a.g.e., s.102.
Cezar, a.g.e., s.165.
resim, harç ve cezaları toplama yetkisi de verilmiştir135. Bu yolla;
çıplak mülkiyeti daima devlete ait sayılmakla beraber, miri topraklar gerçekte büyük arazi halinde yerel ayan ve eşraf eline düşmüştür136.
Malikane sisteminin amacı, sık sık değişen mültezimlerin
belli bir süre içinde mümkün olduğu kadar fazla kar elde etmek
için vergi kaynağında yaptıkları tahribatı ortadan kaldırmak üzere
değişmez bir mültezim uygulamasının getirilmesidir. Devletin bu
sistemden beklentisi, vergi mükellefi durumunda bulunan üretici
kesimin üretim kapasitelerinin artırılmasıdır. Özellikle tarım kesimi artan ölçüde nakdileşen vergileri ödemek için genellikle borçlanmak zorunda kalıyordu. Tefecilerin eline düşüp tüm mal varlığını kaybetme tehlikesine karşı oldukça etkili olabilen tımar sisteminin de gerilemesiyle tefecilerin elinden çiftçileri kurtarmak
devlet için önemli bir sorun olmuştur. Bu sorunu çözmek için toprağın sürekli tasarruf hakkı malikane olarak verilmiştir. Malikane
sistemi, nakdi ekonominin yeni şartlarına intibak ettirilmiş şekli ile
tımar sisteminin yeniden düzenlenmesi veya iltizam usulüyle birleştirilmesi gibi de düşünülebilir. Ancak mukataasını bekleyip
vergileri toplaması istenen malikane sahiplerinin zamanla İstanbul’a yerleşip malikanesini iltizama verdiği görülmüştür137.
Malikane sistemi tımar sistemini canlandıramadığı gibi
iltizam yönteminin sakıncalarını da sürdürmüştür. Mültezimlerin
ömür boyu kullanacakları işletmelerine yatırım yapıp üretimi artırmaya çalışacakları ve böylece daha fazla gelir sağlanacağı düşüncesi gerçekleşmemiş 138, tarımsal üretimin de giderek zayıflaması nedeniyle iltizam usulü gibi malikane sistemi de başarılı
135
Coşkun Çakır, Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, Küre Yayınları,
İstanbul, 2001, s.19, Pamuk, a.g.e., s.181.
136
Halil İnalcık, Devlet-i ‘Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine
Araştırmalar, 2.bs, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul,
2009, s.335, M. Belin, Osmanlı İmparatorluğunun İktisadi Tarihi,
Çev. Oğuz Ceylan, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1999, s.44-45.
137
Genç, a.g.e., s.105.
138
Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, 1. bs., Dergah Yayınları, İstanbul, 1985, s.135.
39
olamamıştır139. Bu nedenle malikane sistemi fazla yaygınlık kazanamamış ve 19. yüzyılın başlarında uygulamaya son verilmiştir140.
4.4. Vergi Ödeme Şekilleri
Osmanlıda vergi ödeme şekilleri nakdi ödeme, ayni ödeme
ve hizmet biçiminde ödeme olarak üçe ayrılmaktadır. Bunlar kısaca şu şekilde açıklanabilir141 .
Cizye, harac-ı muvazzafa niteliğindeki vergiler, kişisel
vergiler ve mültezimlerin devlete yaptıkları peşin veya taksit ödemeleri nakden yapılmıştır. Emanet yöntemindeki bazı vergilerle
dirlik yönteminde ürün üzerinden alınanların dışındaki ödemeler
nakden yapılmıştır.
Aşar, harac-ı mukaseme, emanet yöntemine göre tahsil
edilen bazı vergiler ve dirlik yönteminde ürün üzerinden alınan
vergiler ayni olarak ödenmiştir. Ayni ödemelerin geçerli olduğu
durumda her iki tarafın da kabul etmesi koşuluyla nakdi ödeme de
yapılabilirdi.
Vergiler içinde ayni vergiler oransal bir öneme sahiptir.
Verginin ayni olarak tahsil edilmesi, adaletli alınması şartıyla,
mükellef için bir kolaylık olmasına rağmen, hazineyi zorluklar
içerisinde bırakmıştır. Şöyle ki; gelirlerin en büyük kısmının tahsili, toprak mahsulünü etkileyen olayların gidişatına bağlı kalmıştır.
Çeşitli nedenlerle yeterli ürün alınamaması, aşar vergilerinde
düşmeye neden olmaktadır142.
Vergilerin ayni olarak alınmasının diğer bir olumsuz yönü
de, ayınları nakde çevirme sorunudur. Nakde çevirmenin gerektirdiği uzun işlemler, merkeze olan uzaklık, yeterli denetimin olmayışı gibi nedenler her türlü suistimale yol açmıştır. Bu nedenler
139
140
141
142
40
Çakır, a.g.e., s.19.
Pamuk, a.g.e., s.183.
Giray, a.g.e., s.117.
Velay, a.g.e., s.14.
hazineye zarar verdiği gibi, mükellefin vergiden kaçmasına da neden olmuştur143.
Osmanlı’da vergi borcu emek sunumu şeklinde de ödenmiştir. Avarız grubundaki vergilerde bu ödeme biçimini görmek
mümkündür.
4.5. Muafiyet ve İstisnalar
Osmanlı vergi sisteminde ekonomik, sosyal, bölgesel ve
dini nedenlerle çeşitli istisna ve muafiyet uygulamalarına yer verilmiştir. Örneğin; Osmanlı’da bölgelere göre farklılık gösteren üç
ayrı vergi düzeni mevcuttur. Özellikle Tanzimattan sonraki dönemde; Tanzimatın uygulandığı alan, mali idarelerinde bağımsız
olan alanlar ve mali örgüt itibariyle merkeze bağlı olmakla birlikte
Tanzimat reformlarının uygulanmadığı, eski vergi düzenlerini koruyan bölgeler vergiden müstesna tutulmuştur 144.
Osmanlı Devleti’nde vergilerden muafiyet üç kademede
ortaya çıkmıştır. Vergi muafiyetleri ilk olarak avârızdan, sonra raiyyet rüsumundan ve nihayet şer’i vergilerden başlamıştır. Şer’î
vergilerden muafiyet olağanüstü durumlarda ve nadiren yapılmıştır. Genellikle Osmanlı Devleti’nde askerlerin avârız–ı divaniyye,
raiyyet rüsumu ve bazı diğer örfi vergilerden muaf oldukları kabul
edilmiştir. Bütün bu muafiyetlerin de din ve devlet için birtakım
hizmetler karşılığı bağışlandığı düşünülmüştür. 16.yüzyıldan itibaren herhangi bir suretle padişahtan berat alarak vergi muafiyeti
sağlayanların sayısı çok arttığı için devlet gelir kaynaklarını korumak endişesi ile askerî sınıfı daraltmaya çalışarak bazı sınıfları
askerî statüsünden çıkarmıştır. Ayrıca hemen belirtmek gerekir ki
sadece yönetici sınıf üyeleri değil ortakçı, çeltikçi, tuzcu gibi devlet için üretim yapan reaya gurupları da daima avârız vergisinden
143
144
Velay, a.g.e., s.14.
Şener, a.g.e., s.176.
41
muaf tutuldukları gibi zaman zaman bu bağışıklığın kapsamına raiyyet rüsumu da girmiştir145.
Reayadan olup da vergilemeye konu olmuş varlığın sahibi
bulunanlar, kanunnamelerin çizdiği şartlar içinde devletin vergi
ödeyicisiydiler. O halde reaya dışında kalanlar vergilemeye konu
varlıklara sahip olsalar da vergi ödemiyorlardı146 . Yani “askeri”
genel deyimi içine giren büyüklü küçüklü devlet adamları olan padişahtan tımar erine değin reaya olmayanlardan vergi alınmıyor145
146
42
Akyılmaz, a.g.e.; İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve
Ekonomi), a.g.e.
Yönetici sınıf ile reayanın hukuki statüleri arasındaki en önemli fark
askerîlerin bir takım vergilerden muaf olmalarıdır. Reaya değişik
isimler altında çok sayıda vergi ödemek zorundayken askerîler devlete hizmet ettikleri prensibinden yola çıkılarak bu mükellefiyetin dışında tutulmuşlardır. Üstelik de bu muafiyet yalnız kendileri için değil aile üyeleri için de geçerli olmuş ve padişahtan alınan bir beratla
askerî statüsü kazanılarak vergi muafiyeti kapsamına girilmiştir. İki
grup arasında vergilendirme konusunda önemli farklılıklar söz konusu olduğu için, vergileri düzenleyen kanunnâmelerde askerî–reaya
ayırımı üzerinde titizlikle durularak, askerî sınıfı teşkil eden zümreler
ayrı ayrı belirtilmiştir. Örneğin 17.yüzyıla ait bir kanunnâmede askerî sınıfa mensup olup, vergiden muaf olanlar tek tek sayılmıştır.
“Berât–ı Şerif ile hitâbet–ı imâmet, kitâbet, cibayet, meşihât, nezâret,
cüz, tesbihhan, vakf, mezrea, tekiye ve benzerlerini tasarruf edenler;
yaya, müsellem, yörük, tatar, canbaz, voynuk, sâdet, mutak, kâtip,
müdebber, doğancı, yuvacı, derbentçi, köprücü, çeltikçi, tuzcu, kadı,
nâib, şehir kethüdaları ve dahi ortakçı ve tekâlif–i örfiyyeden muaf
olanlar dahi askerîdir ve mansıb tasarruf etmeyen mülâzımın külliyen
askerîdir”. Yönetici sınıfa mensup olanların evlâdları ve eşi öldükten
sonra reayadan birisine nikâhlanmamış olmak şartıyla zevceleri de
askerî sınıftan sayılarak vergiden muaf tutulmuşlardır. Yönetici sınıf
için vergi muafiyetinin kapsamı o kadar geniş tutulmuştur ki bunların
diğer yakın akrabaları ve hatta köleleri (kulları) dahi askerî statüsünde kabul edilerek vergi ödememişlerdir. Askerî sınıfa girmiş olanlar
vazife ve berat almadıkları zaman da bu sıfatlarını korumuşlardır. Fakat mazuliyet hali uzun bir süre devam edip, iş ve ticaret hayatına
atıldıkları takdirde askerilik sıfatları ve vergi muafiyetleri kalkmıştır
(Akyılmaz, 2004).
du.147. Bunun yanında reaya oldukları halde, kanunnamelere konan
hükümler veya padişahın verdiği özel beratlar ile vergiden muaf
tutulanlar vardı ki bunların sayıları da oldukça fazla idi. Bu şekilde
vergi ödemekten muaf tutulanlar, kendilerine devletin verdiği bazı
hizmetler karşılığında muaf olanlarla, doğrudan doğruya bağışlananlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır148.
Vergi mükellefi durumunda olan reaya arasında, çiftçilerin
maliye karşısındaki durumu daha ziyade kiracı gibi olduğundan
kazançlarının %20’sine ve belki de daha fazlasına kadar olanı ellerinden alınmakta, raiyyetlikten çıkabilmeleri bir takım kayıtlar altında bulunmakta, buna karşılık şehirlinin varlık ve kazanç üzerinden ödediği verginin oranı %10’u zor bulmakta idi. Hele kiralık ev,
dükkan, han, hamam için ödediği vergi hiç denecek kadar az ve
nakit parası tamamen vergilendirme dışı idi.
Dini hizmetlerde bulunan müftü imam gibi kimseler ve
peygamber soyundan gelen kimseler vergiden muaf tutulmuşlardır.
Din adamlarına tanınan muafiyet yalnızca Müslüman din adamları
için değil, Müslüman olmayan din adamları için de geçerli olmuştur149.
Osmanlı’da bazı kimseler de yaptıkları kamu hizmetlerinden dolayı vergiden muaf tutulmuşlardır. Bunlar; ülkede ulaşım
güvenliğini sağlamak üzere dağ, geçit gibi yerlerde kurulan derbentlerdeki reaya, belli yol ve köprü gibi tesislerin bakım ve güvenliğinden sorumlu olan köy halkı, bazı kamu iktisadi işletmelerine sürekli olarak işçi ve diğer girdileri sağlama yükümlülüğünde
olan köy ve kasaba halkı, kalelerin bakım ve korunmasını üstlenmiş kişiler, saraya belli bazı hizmetler sunmakla yükümlü kimseler
ve sipahilerdir150.
Devletin uyguladığı iskan politikası nedeniyle göçe zorlananlar iki yıl süreyle vergiden muaf tutulmuşlardır. Bu konuda
147
148
149
150
Akdağ, a.g.e., s.199.
Akdağ, a.g.e., s.201.
Giray, a.g.e., s.118.
Giray, a.g.e., s.118.
43
farklı uygulamalar da yapılmış, örneğin İspanya’dan kaçarak Osmanlı’ya sığınanlar Anadolu’nun belli şehirlerine yerleştirilmiş ve
beş yıl süre ile bazı vergilerden muaf tutulmuşlardır 151.
Ayrıca Osmanlı’da farklı amaçlarla da bazı vergi istisnaları uygulanmıştır. Örneğin boş yerlerin imar edilerek tarıma açılması durumunda ürün çeşidine göre belli bir süre vergi istisnası
uygulanmıştır. Ayrıca sosyal amaçlı olarak da iç karışıklıklar ve
doğal afetler nedeniyle ödeme gücü azalan vergi yükümlülerine
yönelik geçici vergi muafiyetleri de sık uygulanmıştır 152.
Bu bölümde anlatılanlar özetlenecek olursa, vergi, yöneten
ve yönetilen ilişkilerinde en önemli potansiyel sorun kaynağıdır.
Bu sorun bazen isyanlara da yol açmıştır. Bu isyanlara yol açan
sorunlar Osmanlı vergi sisteminde de mevcuttur. Temelde toprağa
dayalı bir üretim yapısı olan ve çiftçi, köylü kesimi vergilendiren
Osmanlı’da bir çok vergi uygulanmış, farklı tahsilat yöntemleri
kullanılmıştır. Bu noktada son cümle olarak söylenmesi gereken
husus, Osmanlı’da gerek konumuz gereği gerekse diğer açılardan
en önemli verginin aşar vergisi, bu vergiye ilişkin en önemli sorunun ise vergi yükünün ağırlığı ve tahsilat yöntemi olan iltizamdan
kaynaklanan sorunlardır. İkinci bölümde bu hususlara yer verilecektir.
151
152
44
Mecit Eş Tarihsel Bir Bakışla Klasik Osmanlı Maliyesi, 2.bs, Kütahya, 1996, s.93-94’ten aktaran, Giray, a.g.e.,s.119.
Şener, a.g.e., s.182-183.
İKİNCİ BÖLÜM
ANADOLUDA VERGİ İSYANLARI
VE HALK TÜRKÜLERİNE YANSIYAN
VERGİ SORUNLARI
Bir ülkede devletin yurttaşlarıyla ilişki kurmasındaki kilit
faktör vergilerdir. Çünkü devletin egemenlik hakkı ve bu hakkın
kullanımı belirgin bir şekilde vergilendirme sürecinde yaşanmaktadır. Mutlaka diğer alanlarda da devletin egemenlik hakkını kullanması söz konusudur. Ancak vergilemenin yapılamadığı ve gelir
yetersizliği içerisinde yaşayan bir devletin diğer alanlarda egemenlik yetkisini kullanma şansı da sınırlı olacaktır.
Osmanlı İmparatorluğu’nda devlete ve yönetime karşı birçok isyanın çıktığı bilinmektedir. Bu isyanlarda siyasi, dini, etnik
ve ekonomik ve toplumsal birçok faktör etkili olmuştur153. Osmanlı düzeni bu ayaklanmalara ortam sağlamaya uygundu ve düzen,
yönetim, yöneticiler, ilişkiler ve bunların biçimi ayaklanmalara
yeşerme ortamı sağlıyordu154.
Osmanlı’da 16. yüzyıla kadar süren yükselme dönemi, bu
yüzyılın ortalarından itibaren yerini duraklamaya bırakmıştır. Bu
dönemden itibaren ayaklanmaların yoğunlaştığı görülmektedir.
Ayaklanmaların en yoğun olduğu dönem ülke ekonomisinin bozulduğu, yönetimde de her türlü çözülmenin olduğu 16. ve 17.
yüzyıllardır. Devlete sunulan raporlarda (1564) halkın açlıktan “ ot
otladığı”ndan söz edilmiştir. Kanuni, 2.Selim’e anarşik bir ülke
bırakmıştır. Bu dönemde devlet mekanizmasında, yeniçeri gibi bir
kurallı askeri ocakta çözülmeler ve bozulmalar başlamıştır155.
17. yüzyılda merkezi devletin gücü önemli ölçüde azalmış
ve ortaya çıkan iktidar boşluğunu hiçbir toplumsal ya da siyasal
güç dolduramamıştır. Özellikle taşrada, Balkanlarda ve Anadolu’da iktidar boşluğu daha belirgin olmuştur. Merkezi yönetimin
atadığı valiler sık sık ayaklanmış, İstanbul’a karşı bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Bu ayaklanmaların toplumsal tabanını ya da
emek gücünü topraklarını terk eden köylüler oluşturmuştur. Mer153
154
155
Aktan vd., a.g.e., s.194.
Öz, a.g.e., s.58.
Baki Öz, Osmanlı’da Alevi Ayaklanmaları, Ant Yayınları, İstanbul,
1992, s.58-59.
45
keze karşı ayaklanan valiler reayaya baskı yapmış, çeşitli bahanelerle ağır vergiler koymuşlardır. Bunun yanında kırsal alandaki
bağımsız eşkıya hareketleri yine bu dönemde hareketlilik kazanmıştır156.
Düzenin işleyişi asker – sivil seçkinlerin, yani bürokrasinin elindeydi. Osmanlı’da “Ehl-i Örf” olarak adlandırılan yöneticiler tutum ve davranışlarıyla, uyguladıkları yönetimle ayaklanmalara çanak hazırlıyorlardı. Bazen halka baskı, sömürü ve kırım uygulayarak; bazen ayaklanmacıları ve eşkıyayı destekleyerek veya
kullanarak; bazen bizzat kendileri ayaklanarak; bazen de ayaklanmacılara ödünler vererek, devlet görevlerine atayarak bunu yapıyorlardı.157.
Anadolu kırsalındaki huzursuzluk bir dereceye kadar, büyük çoğunluğu Müslüman olan vergi mükellefi köylüler (ya da
hem Müslüman hem de Hıristiyanların dönemin kaynaklarında adlandırıldığı gibi şekliyle reaya ) ile vergiden muaf askeri sınıf arasındaki çatışma şekline bürünmüştür158
1. Vergi Nedeniyle İsyan ve Ayaklanmalar
Maliye ilminin en zor konularından biri toplumdaki bireylerin vergi yüküne ne kadar katlanacaklarını, kimlerin vergi dışı
bırakılacağını, kimlerin ne ölçüde vergi vereceklerini adil bir şekilde belirlemektir. Bu nedenle insanlık tarihinde devletlerin idare
edenleriyle idare edilenleri arasındaki çekişme konularının en
önemlilerinden birini vergilemenin haklılığı veya haksızlığı üzerine karşılıklı iddialar oluşturmuştur. Devlet-halk ilişkileri de bu
olumsuz etkiden dolayı çoğu kez ağır bunalımlara sürüklenmiştir.
“Türk toplumunun iç tarihi incelendiği zaman, hükümet adamları
ile reaya arasında bitmez tükenmez çekişmelerin kaynağının da
156
157
158
46
Pamuk, a.g.e., 171.
Öz, a.g.e., s.58.
Halil İnalcık, Osmanlı’da Devlet Hukuk Adalet, Eren Yayınları,
İstanbul, 2000, s.565.
hep vergi alıp vermenin yarattığı anlaşmazlıklardan kaynaklandığı görülmektedir.159.
Osmanlı sicillerinde sık sık geçen “isyan” ve “zulüm”
sözcükleri, acımasızca sömüren görevlilere karşı ayaklanan köylüler mitosunu güçlendirmektedir. Ama bu kalıplaşmış ifadelerin ardında neler olduğunu anlamaya çalışırsak, tek tek olaylara ilişkin
ayrıntılardan köylülerin görevlilere ve kanunlara karşı gelirken
toplu bir isyan hareketinde bulundukları sonucunu çıkaramayız.
Su borularında delikler açıyor, harman yerinden tahıl çalıyor, görevlileri dövüyor, çeşitli hilelerle vergi toplayıcıları aldatmaya çalışıyorlardı. Tüm bu eylemler tek bir amaca ulaşmak üzere eşgüdümlü olarak planlansaydı, o zaman bunlar bir ayaklanmanın görünümleri olarak nitelenebilirdi. Oysa bunlar, tek tek kişilerin, bir
köyün ya da bir köyde Bedevi’ler ortaklaşa gerçekleştirdiği bireysel eylemlerdi. Sancak çapında daha geniş bir örgütlenme ya da
eşgüdüm, herkesçe tanınan belirli bir önderlik ya da ortak bir
amaç söz konusu değildi. Köylülerin “isyan” ları yerel ve kısa vadeli yararlar elde etmeye yönelikti; Osmanlı valisini alaşağı etmeyi ya da imparatorluğu yıkmayı amaçlamıyordu160.
Osmanlı Devleti’nin özellikle klasik döneminde servetin
kaynağının sadece toprak olduğu görüşünün hakim olması dönemin temel karakteristik özelliğini oluşturmaktadır. Bundan dolayı
Osmanlı Devleti’nin en önemli gelir kaynakları arazi ve araziye
bağlı unsurlardır. Sermayenin ve teşebbüsün vergiye esas alınmaya çalışılması 19. yüzyılla birlikte başlar. Şer’i vergilerin dayanağı
Kur’an, sünnet ve icma-ı ümmet ile sabit olduğu için mükellefler
bu vergileri öderlerken aynı zamanda dini vecibelerini yerine getirdiklerini düşündüklerinden dolayı bu vergiler devlet tarafından
rahat tahsil edilmiştir. Bunun için batıdakine benzer vergi isyanları
Osmanlı Devleti’nde görülmemiştir. Osmanlıdaki vergi isyanlarının nedenleri ağırlıklı olarak siyasi olarak düşünülebilir161.
159
160
161
Akdağ, a.g.e., 193.
Singer, a.g.e., 152.
Mutlu, a.g.e., s.56.
47
Geniş topraklara ve birçok ülkeye egemen Osmanlı Devleti her ne kadar merkezi bir yönetim uyguladıysa da huzur ve güveni sağlama açısından pek başarılı olamadı. Yönetimle halk katmanları arasında sürekli çelişkiler yaşanıyordu. Çoğu kez toplumda kıtlık, açlık yaşanmasına karşın yönetim hesapsız giderler yapıyordu. Giderleri karşılayacak kaynaklar kurumuştu. Anadolu her
türlü güvenlikten yoksun, devletin güvenlik güçlerinden uzaktı.
Özellikle Anadolu’nun kırsal kesimleri daha çekilmez duruma
gelmişti. Her türlü asker kaçağının, eşkıyanın, yasa kaçağının sığınağı Anadolu’nun uçsuz bucaksız kırsal kesimleri olmuştu. Bu
kümelerin tümü Anadolu köylü insanının sırtında asalak olarak
yaşadığı gibi, aynı zamanda canını ve malını da tehdit ediyordu.
Savaşlardan kaçan ve ocağından kovulan yeniçeriler Anadolu’ya
sığınmışlardı. Devlet düzenine bir türlü girmeyen aşiretler hem
kendileri huzursuzdular, hem bulundukları yörelerde huzursuzluk
kaynağı oluyorlardı. Göçerler de yaylak-kışlak arasında gidişgelişlerinde çevrelerine zarar veriyorlardı162.
Yönetici kesim halkın zararına ve halkın sırtında büyük
ölçülerde servet biriktirmişlerdi. Bürokrasi palazlanırken, geniş
kamu yığınları yoksullaşıyordu. Bu gidiş zaman zaman halkın tepkilerine yol açmıştı. Ulema-asker-sivil bürokratlar sarayla bütünleşerek halk üzerinde baskı ve sömürü aygıtı olmuşlardır. Merkezi
feodaliteyle bütünleşen devlet ve devlet kadroları halk üzerinde
geniş bir rüşvet ağı kurmuşlardı163.
Başkaldırı olaylarının boyutu ne olursa olsun, devlet olaya
“düzeni korumak” açısından yaklaşıyordu. Suçlu halk görülüyor,
sıkıntıyı halk çekiyordu. Sipahi baskılarında olsun, hükümetle
ayan veya ayanla ayan çekişmelerinde olsun, ayaklanmacılar üzerine asker gönderilmelerinde olsun sıkıntıyı çeken, kıyım ve kırıma uğrayan geniş kamu yığınları oluyordu. 17. yüzyıldan itibaren
elinde birçok sarıca-sekban164 bulunduran eşkıya başları türemişti.
162
163
164
48
Öz, a.g.e., s.78-80.
Öz, a.g.e., 53-56.
Tımar sisteminin bozulmasıyla tımarlı sipahilerin yerini alan ve yeni
yöneticilerin kendi kapılarında topladıkları başıbozuk silahlı gruplardır.
Bunlar aynı zamanda sancakbeyi, mütesellim gibi devlet görevlileriydi165.
Barkey’e göre Osmanlı devleti kısa vadedeki sonuçlarına
aldırmadan paralı ordular kurup dağıttıkça eşkiyalık yayılmıştır.
İyice geliştiğinde de devlet hem bu kişileri kullanmış hem de kendini eşkıya reisleriyle pazarlığın içinde bulmuştur. Eşkiyalar, ayrıca köylüyü sindirmek için haydutları kullanan pek çok yerel yöneticinin gerektiğinde başvurabileceği aracılar haline gelmiştir. Devlet ise bu durumu halkın gözünde meşruiyetini artırmak için kullanmıştır. Barkey ayrıca Osmanlıdaki eşkiyalığı egemen sınıfın
ihtiyaçlarına göre sahte bir tehdit olarak kullanılan ya da devletin
yönetim mekanizmasıyla bütünleştirilen yapay bir toplumsal kurgu olarak nitelendirmektedir166.
Osmanlı İmparatorluğu’nda vergi yükümlülerinin yükümlülükleri şer’i ve örfi vergilerle sınırlı kalmamıştır. Bu mali yükümlülüklerle birlikte reayanın angarya olarak nitelendirilebilecek
bedeni birtakım yükümlülükleri de olmuştur. Sınır boylarında ve
bazı askeri bölgelerde padişaha ve bazı saray erkanına ait çayırların ve bağların bulunması sebebiyle ortaya bu çayırların biçilmesi
veya bağların bakımı gibi sorunlar çıkmakta idi. Bu bölgelere ait
kanunnamelerde, reaya için yılın sınırlı bazı günlerinde bu işler
için çalışma zorunluluğu getirildiği görülmüştür. Aynı durum verginin tahsilinde yararlanılan iltizam usulünün uygulandığı dönemlerde de devam etmiştir. 17. yüzyıldan itibaren önemli bir güç haline gelen mültezimler üzerinde devletin otoritesi zamanla zayıflamış ve kontrol edilemez hale gelmiştir. Mültezimler sorumlu oldukları bölgenin vergisini kanunnamelerde belirtilen miktarlardan
fazla toplamaya başlamış ve zamanla halktan bid’at (adet) adı altında gelenekselleşen paralar toplamaya başlamışlardır167.
Osmanlı Devleti’nde vergi tahsili devletin en önemli sorunları arasında yer almıştır. Sorunun temelini ise, Osmanlı Devle165
166
167
Öz, a.g.e., s.60.
Barkey, a.g.e., s.13, 146.
Aktan vd., a.g.e., s.195.
49
ti’nde kamu görevlilerine maaşlarının, merkezi bütçeden aktarılan
ödeneklerle değil, bazı vergi gelirlerinin doğrudan kendilerine
maaş olarak tahsis edilmesi yöntemiyle ödenmesi oluşturmaktaydı.
Zaman içerisinde, kamu görevini yürüten kişilerin bu görevlerinin
veya diğer bir ifadeyle mali rantlarının herhangi bir nedenle sona
erdirilmesi bu kişilerle devlet arasında çatışmaların dogmasına yol
açmıştır. Diğer yandan bazı kamu görevlilerinin maaşlarının karşılığı olarak topladıkları gelirler, hem kamu hizmetlerinin yerine getirilmesinde hem de geçimlerini sağlayacak kadar yeterli olmaması
gibi nedenlerle kendilerine verilen yetkileri kötüye kullanarak
halktan kanun dışı vergiler toplamaya başlamışlardır. Bu durum
halk ile bu tip yöneticiler arasında gerginliklere yol açmış, devletin meşruiyeti zedelenmiştir. Merkezi yönetim ise Adaletnameler,
Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı çıkartarak ve bir takım önlemler almıştır168.
“Köylülerin, toplumun üretken olmayan kesiminin yükünü
taşıması, tarım devletlerinin neredeyse tümünde görülen bir durumdur. Köylülerin ekmeği üzerinde hak iddia edenlerin gün be
gün arttığı Osmanlı İmparatorluğunda da durum farklı değildi.
Vergi ödeme güçleri azalan köylüler, o yılın hasadı pay sahiplerine dağıtıldıktan sonra iki yakalarını bir araya getirmek için sık sık
borçlanıyorlardı. Taşra görevlilerinin sürekli olarak köylülerin
mallarına kanun dışı yollarla el koymaları, köylülerin zaten pamuk ipliğine bağlı olan geçimlerini daha da güçleştiriyordu. Köylülerin en yakın müttefiki sayılanlardan (kadılar) en çetin düşmanlarına (mültezimler) kadar tüm taşragörevlileri köylüleri soymak
için çeşitli yollar icat etmişlerdi. Resmi görevlilerin soygunlarının
yanında bir de eşkiyalar ve kendi insanlarını bile soyan kır haydutları vardı. Dolayısıyla, resmi muhassıllar, eşkiyalar ya da meşru kökenli asiler artık birbirlerinden ayırt edilemiyorlardı. Kırsal
kesimde, devletin meşru ve gayri meşru görevlileri arasındaki ayrım bulanıklaşmıştı. Büyük kapıhalkları besleyen ve yönetim adına
168
50
Ali Rıza Gökbunar, “Celali Ayaklanmalarının Maliye Tarihi Açısından Değerlendirilmesi” Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari
Bilgiler Fakültesi, Yönetim Bilimleri Dergisi, 2007 s.2.
vergi toplayan kişiler ile talanı kutsayan gayri meşru eşkıya reisleri arasında pek az bir fark vardı. Özellikle köylü için, kaynağı
kim olursa olsun suistimal suistimaldi. Bu etkenlerle, köylülerin
“çift bozan akçesi”ni ödeyip yükümlülüklerini toprak sahibinin
sırtına yıkıp gitmelerinin görece kolaylığı birleşince köylerde serbestçe hareket edebilen işsiz güçsüz kişiler birikmeye başladı.
Resmi görevliler, resmi gelirlerindeki kayıpları köylülerin
sırtından geçinerek topraklarından faydalanarak telafi edebiliyorlardı. Döneme ait belgeler, sancak beylerinin, muhafızların, kumandanların, çeşitli yerel yöneticilerin ve yeniçerilerin köylülerin
parasına ve ürününe zorla el koyduğu vakalarla doludur. Döneme
ait pek çok adaletnamede tasvir edilen bu davranışlar uzun uzun
anlatılmaya değer”169.
1.1. Celali İsyanları
Celali ayaklanmaları, vergi yükü altında ezilenler, toprakları ellerinden alınmış eski sipahiler, topraksız köylüler, geçim sıkıntısı çekenler vb. gruplar tarafından çıkarılmış büyük bir isyan
hareketidir 170 . Osmanlı imparatorluğunda ortaya çıkan isyanlar
içerisinde Celali İsyanları en geniş bölgeye yayılan ve uzun süre
devam eden bir isyan niteliği taşımaktadır. Celali İsyanlarının en
önemli ve ayırt edici özelliği, isyanda bulunan grupların çok ağır
vergi yükü altında olmaları ve vergi zulmüne uğramalarıdır. Ancak zamanla bu gruplar içinden çıkan Celali bölükleri de halka zulüm yapmış ve halkı topraklarından etmiştir. Bu durum da Celali
İsyanlarının bir diğer sebebini oluşturmuştur. Bu bağlamda halkın
uğradığı haksız muamele ve zulüm, bu isyanların hem nedeni hem
de sonucu niteliğindedir. Ayrıca Celali İsyanları hem sivil hem de
resmi itaatsizlik örneği olarak gösterilebilir. Özellikle geniş halk
kitleleri tarafından destek bulan bu isyan, daha sonra da devlet içerisinde bir takım idari görevler üstlenen kişilerin de katılımına
sahne olmuştur. Bu dönemde yaşanan ve Celali İsyanları olarak
169
170
Barkey, a.g.e., s.147-148.
Gökbunar, a.g.e., s.63.
51
adlandırılan ve 16. yüzyılın başlarından 17. yüzyıla kadar süren
isyanlardan en önemlileri Şeyh Celal, Baba Zünun, Kalender Çelebi ve Karayazıcı İsyanlarıdır171.
1509–1590 tarihleri arasında yaşanan ve Celali İsyanlarından ilk tehlikeli İsyan Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi sırasında
Yozgat (Bozok) çevresindeki Türkmenler arasında meydana gelmiştir172. Şeyh Celâl Ayaklanması’nda (1517) "yoksul halkın, topraksız olan köylülerin, ağır vergi yükü altında ezilenlerin hayatını
düzeltmek ve bu haksızlara son verebilmek için yaklaşık 20 bin
kişi toplanmıştır. Bu ayaklanmaya katılanlara Osmanlı yöneticileri
tarafından "Celâli" adı verilmiş ve bu tarihten sonra da Osmanlılar,
bu terimi ne türden olursa olsun bütün ayaklanmalar için kullanmışlardır173.
Kanuni Sultan Süleyman’ın, tahta geçtikten sonra mali
bunalıma engel olmak için "arazi tahriri"ni yenilemek suretiyle,
hazine gelirini arttırmaya yönelik hareketleri ülke çapında halkın
tepkisine neden olmuştur. Bunun nedeni hem tımarlı sipahilerin
hem de çiftçilerin (raiyyetin) arazi yazım sonuçlarından etkilenecek olmalarıydı. İl yazıcılarının sipahilerin beratlarında kayıtlı yerlerden "ifrazlar" bularak hazineye geri alacakları tarlaların dönümlerini fazla göstererek de çiftçilerin vergi yükünü ağırlaştıracakları
söylentileri halkın hoşnutsuzluğunu arttırarak aniden geniş isyanların çıkmasına yol açmıştır174. Bunun yanında 1550-1576 yılları
toprak mülkiyeti düzeninin değişmesi ve ekonomik darlık nedenleriyle isyan birikiminin tamamlandığı, korkunç bir işsiz yığınının
Anadolu’yu sardığı dönemdir. 1550 yıllarından beri süre gelen değişim, Tımarlı Sipahilerin saf dışı edilmesi; birikmiş servetlerin
yaygınlaşan iltizam usulüyle toprağın yönelmesi şeklindedir Memur-Askerlerin koruyucu denetiminden yoksun kalarak tefecilerin
171
172
173
174
52
Aktan vd., a.g.e., s.208; ayrıca, Celali İsyanlarının sosyal ve siyasal
boyutlarına ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz., Griswold, 2000, Aktan vd.,
2002, s.208 vd.
Aktan vd., age, s.13.
Yerasimos, a.g.e., s.437 vd., Gökbunar, a.g.e., s. 9.
Gökbunar, a.g.e., s.9-10.
eline düşen ve ağır vergiler altında ezilen köylü yığınlarının tarlaları hukuk kuralları zorlanarak ellerinden alınmakta, geleneksel
tarım düzeni bozulmakta, köylü ırgatlaşmaktadır. Celali isyanları
bu değişimin önce sonucu sonra hızlandırıcısı olmuş;düzenin yıkımıyla isyanlar arasında bir zincirleme etki-tepki ilişkisi meydana
gelmiştir175 .
Osmanlı yönetimi tanrısal otorite olarak görülen padişaha
karşı ayaklanan insanları dinsizlikle suçlayarak, onları diğer alt
tabaka insanlarından soyutlamada başarılı olmuştur. Bozoklu Celal
ve arkadaşlarının dinsiz sayılması, bundan sonra Anadolu’da çıkan
isyanlara Celali hareketleri gözüyle bakılması, özelden genele
yükselen çifte suçlamayı da beraberinde getirmiştir 176.
Celali başkaldırıları işsiz akınları biçiminde kentlere de
yansımış, geleneksel yapıyı çökertmiştir. Kent ve kasabalar da eski düzen güven ve denge yok olmuş, bu yerler sürekli karışıklıklar
ve patlamalara gebe olan, soygun bir yapıya dönüştürmüştür 177 .
Celali hareketinin önemli bir özelliği de özelliği, kimin kimden
yana olduğu pek anlaşılmayan bir kavgada herkesin birbirine saldırması, fakat sonuçta hep köylünün zararlı çıkmasıdır178.
1.2. Patrona Halil İsyanı
18. yüzyıl başlarında uygulanan vergileri ödemekte bile
güçlük çeken esnafa perakende mallar üzerinden alınmak üzere
yeni bir vergi konulmuştur. 1730’da padişahın sefere çıkma kararı
ile ciddi bir şekilde bu verginin tahsilatına başlanmış bu durumda
esnafın ve esnaflaşan yeniçerilerin hoşnutsuzluğu artmıştır. Ordunun sefere hazırlanması nedeniyle birçok esnaf ordugaha gelmiş,
çadır kurmuş ve ticari bir takım yatırımlar yapmıştı. Yeniçeriler
175
176
177
178
İsmail Cem, Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, 15.bs., Can Yayınları, İstanbul, 2002, 184-185.
Ahmet Hezarfen, Rumeli ve Anadolu Ayan ve Eşkiyası, Analiz Basım Yayın, İstanbul, 2002.
Belin, a.g.e., s.44.
Cem, a.g.e., s.187.
53
ise dükkanlarını kapatıp veya var olan işlerini bozup orduya katılmışlardı. Fakat ordunun harekete geçmemesi esnafın ve yeniçerilerin zararına neden olmuştur. Bu sebepten dolayı bir çok esnaf
sermayesini kaybetmiştir. Bu durumun sonucunda ticaretle uğraşan yeniçeriler halkla birlikte isyan çıkarmışlardır. Ortaya çıkan
isyan hiçbir direnme ile karşılaşmamış ihtilalciler 30 Eylül
1730’da amaçlarına ulaşmışlardır. Başta İbrahim Paşa olmak üzere
bazı vezirler öldürülmüş III. Ahmet’in yerine I. Mahmut getirilmiş
ve İbrahim Paşa’nın bütün mal ve servetine el konulmuştur. Yeni
tahta geçmiş olan I. Mahmut, Patrona Halil’i çağırmış isteklerini
sormuş, o da halkı ezen vergilerin kaldırılmasını istemiştir. Sonunda hükümet esnafın isteklerini kabul etmekten başka çare bulamamış, isyan sadrazam, defterdar gibi birçok devlet görevlisinin
öldürülmesi ile sonuçlanmış ve böylece Lale Devri de sona ermiştir179.
1.3. Atçalı Kel Mehmet Efe İsyanı
19. yüzyılda meydana gelen halk hareketlerinden biri, Kel
Mehmet liderliğinde olan ve tam anlamıyla bir halk hareketi olarak ortaya çıkan isyandır. Bu hareketin bir halk hareketi niteliğine
bürünmesinin temel nedeni, Atça ve Aydın civarında korumasız
insanları ezen ve sömüren ayan ve eşrafa karşı mücadeleye girişerek adaleti sağlamaya çalışması, zenginden alıp fakire vermesi, on
binlerce insanı peşinden sürüklemesi ve halk için tükenmeyen bir
umut olmasıdır. Bu dönemde Aydın ve çevresinde halk, gelen
mültezim, mütesellim ve voyvodaların halktan aşırı vergi almasından ve buna itiraz edenlerin şiddetle cezalandırılmasından şikayetçi idi. Mültezim ve voyvodaların elindeki en önemli koz ise söz
konusu vergilere karşı gelinmesi durumunda padişaha baş kaldırılmış olacağını ileri sürmeleriydi180. Ancak çıkan isyan sonucunda
savaş vergileri ve örfi vergilerden bunalan Aydınlılar bu vergiler-
179
180
54
Gök, a.g.e., s. 158.
Aktan vd., a.g.e., s. 214.
den kurtulmuştur. Daha sonra mültezim ve zabitlerin halka kanunsuz olarak yükledikleri vergiler kaldırılmıştır.
Atçalı Kel Mehmet isyanı saraya ve padişaha karşı bir
başkaldırı değil, kendilerine vergilendirilme yetkisi verilen ve padişahın vermiş olduğu bu yetkiyi kötüye kullanan görevlilerin
haksız muamele ve zulmüne karşı bir isyan niteliği taşımaktadır181.
Kel Mehmet, ilk olarak halkı bunaltan savaş vergileri ve tekliflerini kaldırdığını ilan etmiş, daha sonra da yerel yöneticilerin halktan
keyfi olarak topladıkları vergilerini azaltmış ve bazılarını da kaldırmıştır. Merkezi hükümet için toplanan vergileri ise kanunların
emrettiği şekilde toplatıp İstanbul’a göndermiştir182.
1.4. Çarşanba Kazası Vergi Direnişi
1840 yılında Rumeli’de Cuma muhassıllığına tabi Çarşanba Kazası halkının kendilerinden istenen vergileri reddetmesiyle
gelişen bir direniştir. Olaya sebebiyet veren husus, muhassılın aşırı
vergi talebidir. Hazinenin nakit ihtiyacının artması ve hasat döneminde olunması nedeniyle halkın yeterli kaynağa sahip olacağı
düşüncesiyle halka bir miktar peşin vergi yüklenmesi yönünde uygulamaya gidilmiştir. Alınan bu peşin vergi daha sonra hesaplanacak yıllık vergiden mahsup edilecek ve geriye kalan kısım tahsil
edilecektir. Halk ise normal ödenen vergiye ek olarak alınacağını
düşündüğü bu vergiye karşı çıkmıştır.
Bu direnişte bölgedeki önde gelen kişilerin kışkırtmalarının da etkili olduğu vurgulanmaktadır. Tanzimatın ilanıyla birlikte
herkesten mali gücüne göre vergi alınmasına olumlu yaklaşılmakla
birlikte zenginler mali güçlerinin ortaya çıkmasını engellemek için
halkı tahrir işlemlerine karşı kışkırtmışlardır.
Yönetim, önemli bir sorun yaşanmadan vergi tahsilatını
sağlamak için halkın ikna edilmesi yolunu uygun bulmuş ve gö-
181
182
Gök, a.g.e., s.159.
Gökbunar, a.g.e., s.108.
55
revlilerden halkın sorularına uygun cevaplar verilerek vergilerin
tahsilinin sağlanmasını istemişlerdir183.
1.5. Akdağ İsyanı
Tanzimatın ilanından sonra Bozok Sancağına bağlı Akdağ
Kazasında bir kısım vergilerden ve özellikle muhassılların bazı
yolsuzluklarından kaynaklanan direnişler olmuştur. Olay, mutasarrıfın, kendisinin ve maden müdürünün görevlerinin sona erdiğini
söylemesinin ardından halkın konulan vergilerin affedildiğini ileri
sürerek vergi ödemeyi reddetmesiyle başlamıştır. Belli sayıda eşkiyanın öncülüğünde olaylar büyümüş ve civar kasabalara da yayılmıştır. Sonuçta çok uzun sürmese de geniş katılımlı direnişler,
toplanması gereken vergilerin aksamasına, birçok insanın mal ve
canlarına zarar gelmesine neden olmuş, olaylar ancak kuvvet kullanarak durdurulabilmiştir184.
1.6. Tokat Olayları
Tokat olayları, Tanzimatın uygulamaya konulmasının ardından Tokat’ta şehrin ileri gelenleriyle muhassıl arasında tahrir
işlemi dolayısıyla çıkmıştır. Olaylar, muhassılın vergilemedeki
yeni uygulamalar dolayısıyla yeniden tahrir işlemi yapmasına izin
vermeyenlerin yönlendirmesiyle gelişmiştir. Olay Amasya ve
Samsun gibi civar illere de yansımış, halkın muhalefeti artarak
vergilerin tahsilini aksatacak boyutlara ulaşmıştır. Tokat olayları
Sivas’tan gelen bir askeri birlik tarafından bastırılmış ve olaya sebebiyet verenler yargı önüne çıkarılarak çeşitli cezalara çarptırılmışlardır185.
183
184
185
56
Ahmet Uzun, Tanzimat ve Sosyal Direnişler, Eren Yayınları, İstanbul, 2002, s.15-18.
Uzun, a.g.e., s.23.
Uzun, a.g.e., s.30-34.
1.7. Denizli Olayları
Tanzimattan sonra Denizli halkı kendilerine muhassıl olarak atanan Tavaslızade Osman Ağa’nın önceki dönemlerdeki zulüm ve baskılarını gerekçe göstererek direnişe geçmiştir. Halk,
Osman Ağa’nın peşin ödenmek koşuluyla aşırı miktarda vergi saldığını, Tanzimattan sonra yasaklanmasına rağmen halka çeşitli
angaryalar yüklediğini ileri sürerek bu kişinin gelmesi durumunda
topyekün savaşı göze aldıklarını belirtmiştir. Merkezi yönetim de
halkın isteğinin sadece muhassılın değiştirilmesi ile sınırlı olduğundan hareketle kuvvet kullanmamış, yeni bir muhassıl atayarak
sorunu çözme yoluna gitmiştir186.
1.8. Burdur Olayları
Burdur’da yapılan tahrirler sonucu herkesin gelirine göre
belirli bir miktar alınan vergiye yörenin bazı ileri gelenleri itiraz
etmişlerdir. İtirazlarına, fazladan toplanan vergilerin meclis üyelerine kalacağı iddiasını da ekleyip halkı ikna etmişler kentte huzursuzluk baş göstermiştir187.
Böylece Burdur’da halk, olması gerekenden daha fazla
vergi konulduğunu iddia ederek muhassıl ve adamlarına saldırmış
ve ölüm ve yaralanmayla sonuçlanan olaylar yaşanmıştır. Olaylarda şehrin ileri gelenlerinin yönlendirmesi de söz konusudur. Olayın sonunda failler yakalanamamış ancak olayla ilgisi olduğu tespit edilen bazı kişilere çeşitli küçük cezalar verilmiştir188.
Burdur olayları civardaki bazı kasabalara da yayılmıştır.
Özellikle Yalvaç kazasında muhassılın vergi toplamsına tepki gösteren ve vergi vermek istemeyenlerin bir araya gelmesiyle olaylar
büyümüş ve civar köylerin de desteğiyle cidi bir hal almıştır. So-
186
187
188
Uzun, a.g.e., s.35-37.
Çakır, a.g.e., 131.
Uzun, a.g.e., s. 37-38.
57
nuçta muhassılın yerine başka bir muhassıl atanmış ve devlet olayları bastırmak için bölgeye asker sevk etmiştir189.
1.9. Niş İsyanı
Tanzimat Fermanının ilanından sonra Osmanlı Devleti’nin
Rumeli Eyaleti’nde çıkan bir isyandır. Niş isyanının birçok faktörü
olmasına rağmen, esas sebep, Tanzimat ile getirilen yeni vergi düzenlemelerinin geniş halk kitlelerinde yarattığı hoşnutsuzluktur.
Bu durum, isyana ilişkin hazırlanan raporlarda da görülmektedir.
İsyanda halkın genel durumunun olumsuzluğu yanında, vergilerin
ağırlığından adaletsiz dağılımına kadar bir çok şikayetle karşılaşıldığı görülmektedir. Bu isyanda, isyana öncülük eden kişilerin halkı ayaklandırmak için en sık kullandıkları gerekçe vergilerin ağırlığı olmuştur190.
Tanzimat Fermanının ilanından sonra herkesin belirli bir
oranda geliri üzerinden vergi ödemesi esası ile angaryaların ve iltizam usulünün kaldırılması Niş bölgesinde özel bir fermanla reayanın hazır bulunduğu bir toplantıda ilan edilmiştir. Buna göre
herkes servetinin yüz kuruşta üç kuruş on iki parasını (bir kuruş
kırk para) devlete vergi olarak verecek, bu vergiden Müslümanlar
ve diğer imtiyazlı kişiler istisna edilmeyecek ve reayanın vergisi
her köyün görevlisi tarafından toplanacak, kanun dışı hiçbir vergi
alınmayacak, memurlar herhangi şekilde kendileri için reayadan
hiçbir şey almayacaklar ve kendilerini reayaya besletmeyeceklerdi.
Köylerden subaşılar kaldırılacak, kırserdarı kalacak, o da masrafını kendi cebinden karşılayacaktı. Reaya yapılan bu ıslahatı memnuniyetle karşıladı ancak fermanın getirdiği yeniliklerin uygulamak kolay değildi. Öncelikle reaya tahrir sırasında servetlerinin
fazla belirlenmesinden şikayetçi idi. Diğer taraftan daha önce vergi ödemeyen grupların vergiye tabi olması, bu grupların tepkisine
yol açıyordu. Bu vergiden muaf gruplardan biri Niş kalesindeki
Müslüman halktı. Bunun dışında vergiye tabi olan Hıristiyan zen189
190
58
Çakır, a.g.e., s.136.
Uzun, a.g.e., s.44.
ginler ise vergilerin arttırılmasından şikayetçi idi. Yani hem Müslümanlar hem de Hıristiyanlar yeni düzenlemelerden rahatsızlık
duymaya başlamışlardı. Bu hoşnutsuz kesim reayayı da kışkırtarak
isyanın ortaya çıkmasına sebep oldu. Daha sonra vergileri ödemeyi reddeden reayaya vergileri ödemeleri için süre verilmiş fakat
verilen süre geçtiği halde vergiler ödenmemiştir. Ayrıca vergileri
ödemeyi reddeden köylü Niş Kalesini kuşatmıştır. Ancak isyan
kısa sürede bastırılmıştır191.
1.10. Vidin Ağalık Rejimi ve Vidin İsyanı
Osmanlı Devleti’nin Rumeli eyaletinde yer alan Vidin
bölgesinde ayanların hakimiyeti söz konusu idi. Vidin isyanı da
ayanların halka yapmış olduğu eziyetler sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu bölgede kararlaştırılan miktardan fazla vergi alınması üzerine itirazlar olmuş ve muhassılın görevine son verilmiştir. Vidin’de hem mevcut oranın üzerinde vergi alınması hem de halkın
temel ve zorunlu ihtiyacı olan sebzelerden aşar alınmaması kararlaştırılmasına rağmen alınmaya çalışılması huzursuzluklara yol
açmıştır192.
Bölgede halk devlete verdiği verginin yanında ağalara da
vergi ödemekteydi. Hükümet incelemelerinde ağalara ödenen vergilerin devlete ödenen vergilere eşit hatta daha fazla olduğu görülmüştür. Ayrıca ağaların köylere gönderdiği adamlar köylülerin
sırtından yer içer ve geçinirdi. İşte ağa namına köyü hükmü altında
tutan, reayayı keyfine göre para cezasına çarptıran bu köy kahyaları, Vidin köylerinde yılda bir iki defa vergi mültezimleri ile kendini belli eden zayıf devlet otoritesi yanında hakiki ağalar hakimiyetini temsil etmekteydiler193. Bu şekilde ayanların özellikle Tanzimat’ın ilanından sonra güçlenmesi ve hatta taşrada hükümetten
daha güçlü hale gelmeleri halkın birtakım şikayetlerine neden ol191
192
193
Aktan vd., a.g.e., s.217-21;, Çakır, a.g.e., s.137.
Çakır, a.g.e., s.140.
İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi), a..g.e.,
s.124.
59
muştur. Aslında bu isyanın sebebi Vidin bölgesindeki toprakların
hemen hemen tamamının az sayıdaki Müslüman ağaların eline
geçmesi ve buna karşın reayanın ekonomik durumunun giderek
kötüleşmesidir. Bu sebepten dolayı bu isyan toprağı olmayan reayanın arazilerin çoğunu elinde bulunduran ağalara karşı başkaldırısıdır. İsyan sonucunda ağalık rejimi zayıflatılmış ve arazilerin
reayaya satılmasına izin verilmiştir194.
1.11. Erzurum İsyanları
Erzurum isyanlarının en temel sebebi hükümetin toplamaya karar verdiği iki yeni vergi idi. Bu vergiler biri kişiler üzerinden alınan şahsi vergi, diğeri evcil hayvanlar üzerinden alınan
vergi idi. Erzurum’da bu vergiler sebebiyle iki büyük isyan çıkmıştır. En önemli isyan Şubat 1906 yılında meydana gelmiştir. Vali Nazım Paşa toplamış olduğu vergileri vilayetin ihtiyaçları için
kullanması gerekirken yaklaşık %25’lik bir kısmını İstanbul’a
göndermiş ve karşılığında kişisel bir takım çıkarlar elde etmiştir.
Diğer taraftan bu dönemde devlet dairelerinde rüşvetsiz ve iltimassız iş görülemez hale gelmiş, vergi gerekçesi ile halktan usulsüz vergi toplanmıştır. Bu olaylar sonucunda 15 Mart 1907’de
kent halkından 20.000 kişilik bir kalabalık postaneyi kuşatmıştır.
Bu direniş hareketi 1907 Martında kesin başarıya ulaşmış ve getirilen iki yeni vergi yürürlükten kaldırılmıştır195.
1.12. Kastamonu İsyanı
Bu isyanın başlıca sebebi, Erzurum isyanında olduğu gibi
şahsi vergi idi. Bu vergi uygulamada gelir ayrımı yapılmaksızın
herkesten aynı miktarda alınmakta ve belirli kişilere ayrıcalık sağlanarak bu kişiler vergiden muaf tutulmaktaydı. Bu dönemde bazı
devlet memurlarının vergiden muaf olması halkın tepkisini çekiyordu. Ayrıca halkın şikayetçi olduğu bir başka nokta da vergile194
195
60
Aktan vd., a.g.e., 222.
Aktan, a.g.e., s.223-229.
mede adaletsizlik yapıldığı yönünde idi. Bu memurların başında
da Kastamonu valisi Enis Paşa vardı. Vali Enis Paşanın vergi
ödememesine rağmen lüks bir yaşam sürmesi dikkat çekiyordu.
Bu durumu askerlere şikayet eden halk olumlu bir cevap alamamıştı. Saraya gönderdikleri dilekçeleri de dikkate alınmayan halk,
1906 yılında yapılan belediye seçimlerini de boykot etmiş, istedikleri yine dikkate alınmayınca kalabalık bir grup vilayet konağı
önünde gösteri yaparak postaneyi ele geçirmiştir. Bu durumda şehrin ileri gelenleri göstericilerle görüşmek istemiş fakat göstericiler
görüşmeye gelen heyeti rehin almışlardır. İsyan sonucunda halkın
isteği olmuş, vali ve defterdar görevden alınmışlardır196.
1.13. Sinop İsyanı
Sinop isyanı da Kastamonu isyanına benzer sebeplerden
dolayı ortaya çıkmıştır. Vergiden çok bunalmış olan halk diğer taraftan da mutasarrıfın yolsuzluklarına katlanamamış ve harekete
geçmiştir. Ayrıca o dönemde Sinop hapishanesinde olan Çerkes
Gül Hasan adında bir haydutun hapis süresi bitmeden mutasarrıf
tarafından hapishaneden çıkarılması ve hapisten çıktıktan birkaç
gün sonra eşkiyalığa başlaması halkı daha da fazla tedirgin etmiştir. Halkın bu eşkiyalık hareketleri içerisinde mutasarrıfın da katkısı olduğunu ve verdikleri her şeyin yarısının mutasarrıfa gittiğini
fark etmeleri sonucunda halk toplanarak postaneye yürümüştür.
Bu noktada belirtmek gerekir ki halkın bu isyanı saraya değil mutasarrıfa karşı olmuştur. Bu isyan sonucunda mutasarrıfın kötü yönetimi ve zulmü saraya iletilmiş ve İstanbul’dan cevap gelinceye
kadar halk telgrafhanede ve sokaklarda heyecanla beklemiştir.
Daha sonra İstanbul’dan gelen telgrafta mutasarrıfın görevden
alındığının belirtilmesi üzerine dağılmışlardır197.
Osmanlı’da isyanlar özellikle siyasi nedenlerle yapılmışsa
sert önlemler alınırken, Yukarıda bahsedilen isyanlardan da anlaşılacağı üzere, Bâbıâli özellikle Anadolu’daki olaylarda çok gerekli
196
197
Aktan vd., a.g.e., s.229-231.
Aktan vd., a.g.e., s.231-232.
61
olmadan kuvvet kullanma yoluna gitmiyordu. Bu yüzden Osmanlı
hükümeti’nin, vergilerden kaynaklanan direnişlerde memurların
hem halka yönelik baskılarının hem de onların kendi aralarındaki
çekişmelerinin yol açtığı huzursuzlukları dikkate aldığı ve nihai
olarak bazı görevlilerin azledilmesi gibi halkı yatıştıracak tedbirlerle yetinmeyi daha uygun bulduğu da söylenebilir198.
2. Vergi Sorunlarının Göstergesi Olarak Adaletnameler
Osmanlı İmparatorluğu konusunda çalışan uzmanların;
köylülerin beylerbeyleri, askeri yetkililer, mültezimler ve kadılar
gibi görevliler tarafından nasıl suistimal edildiğini araştırmak için
başvurdukları kaynaklardan biri de adaletnamelerdir199.
“Adaletname, devlet otoritesini temsil edenlerin, reayaya
karşı bu otoriteyi kötüye kullanmalarını, kanun, hak ve adalete aykırı tutumlarını olağanüstü tedbirlerle yasaklayan beyanname şeklinde bir padişah hükmüdür”200. Padişahın doğrudan doğruya verdiği bir emir olan adaletnamelerin; hüküm ve siyaset sahibi yüksek
idarecilere hitaben yazılmış olması, genel bir nitelik taşıması, bir
takım hak ve bağışıklıkları korumak için yazılması, halka ilan
edilmiş bir beyanname niteliği taşıması gibi genel özellikleri bulunmaktadır201.
Adaletnamede hükümdarın, bütün otoriteler, kanun ve nizamlar üstünde olan mutlak otoritesi, bir haksızlığı bertaraf etmek
için en son tedbir olarak ortaya çıkmaktadır. Osmanlıda aşar yolsuzlukları, salmalar gibi reayanın yükümlü olduğu vergiler ve
hizmetlerle, kadıların aldıkları rüşvet ve yaptıkları yolsuzluklar ve
angarya hizmetler farklı dönemlerde reaya ile askeri sınıf arasında
198
199
200
201
62
Uzun, a.g.e., s.37.
Barkley, a.g.e., 103.
İnalcık, Osmanlı’da Devlet, Hukuk Adalet, a.g.e., s.75.
İnalcık, Osmanlı’da Devlet, Hukuk Adalet, a.g.e., s.120-122.
daima çatışma konusu olmuş ve adaletnameler en çok bu konularda çıkarılmıştır202.
Özellikle 17.yüzyıldan itibaren merkeze uzak bölgelerde
bazı yöneticiler tarafından halktan kanunsuz vergi toplandığı görülmektedir. Buna karşılık Osmanlı padişahları bu uygulamalarla
mücadele açısından böyle bir yola başvurulmaması için çeşitli
adaletnameler çıkarmışlardır203. Âyanların ve diğer yerel güçlerin
halka yönelik olarak yaptıkları haksızlıklara ve sömürülere ilişkin
olarak çıkarılan adaletnamelerde halkın sömürülmesini önlemek
amacıyla gerekli tedbirlerin alınması için yerel yöneticilere çeşitli
emirler verilmiştir204.
Adaletnameler genelde reayanın yükümlü olduğu vergiler
ve hizmetlerle ilgilidir. Bu konuda özellikle salgun ve salma uygulamasında sorunların fazla olduğu söylenebilir. Salgun veya salma
reayadan istenen olağanüstü nakdi veya ayni vergilerdir. Genellikle hane başına belli miktarda arpa ve buğday ve başka yiyecek
şeyler toplamaktan ibarettir. Osmanlıda salgunlara sadece olağanüstü durumlarda, memleket yararı için ve padişahın özel emriyle
izin verilmiştir. Görevlilerin reayadan kendileri için aidat veya
hizmet istemeleri kabul edilmemektedir205.
Adaletnameler aracılığıyla, yasaklara aykırı olan, hükümdarlık kavramında bulunan adalet anlayışına ters düşen bu hareketleri ortadan kaldırma çabalarına girilmiştir. Ancak bu adaletnamelerin 17. ve 18. yüzyılda arka arkaya çıkarılmış olması, bunların
düzeltmeye çalıştıkları koşulların güçsüz bir merkezi yönetimin
kararlarına rağmen köylü üzerinde etkili olmayı sürdürdüklerinin
kanıtıdır.206.
202
203
204
205
206
Adaletnamelerde bahsedilen zulümlerle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.
İnalcık, Osmanlı’da Devlet, Hukuk Adalet, a.g.e.
Kazıcı, a.g.e., s.196.
Gökbunar, a.g.e., s.110.
İnalcık, Osmanlı’da Devlet, Hukuk Adalet, a.g.e.
Shaw, a.g.e., s.242.
63
Adaletnamelerde halkın karşı karşıya kaldığı baskı ve
zulmü görmek mümkündür. Çünkü adaletnameler mevcut sorunların giderilmesi için çıkarılmaktadır. Örneğin 1540 tarihinde tımar
sahiplerinin aşarı mahsul üzerinden aynen almak yerine harmanda
fazlasıyla bir ücret takdir olunarak alması üzerine çıkarılan adaletnamede bunun kanunlarca yasaklanan kötü adetlerden biri olduğu
belirtilmektedir207. 1595 yılında II. Mehmet’in cülusunda gönderilen bir adaletnamede imparatorluğun içine düşmüş olduğu kargaşa
ve yaygın hale gelmiş yolsuzluklar anlatılmakta ve aykırı hareket
eden görevliler şiddetli cezalarla tehdit edilmektedir. Bu adaletnamede; vezirler, beylerbeyleri, sancak beyleri, subaşılar, mültezimler ve kadıların halka angarya yükledikleri, halkın yanında yer
almak yerine eşkiyayla birlikte hareket ettikleri, halkı yerlerinden
göçmeye mecbur ettikleri belirtilerek özellikle vergileme konusunda keyfi vergileme yaptıkları, vergileme işlemlerinde (özellikle
aşarda) yolsuzluk yaptıklarına değinilmektedir208.
1609 yılında I. Ahmed’in ilan ettiği adaletname dönemin
karışık durumunu yansıtmaktadır. Adaletnamede Rumeli ve Anadolu’da bulunan beylerbeyi, sancakbeyi ve kadılara şöyle denmektedir209.
“Siz vilayeti dolaşıp suçluları izleme göreviniz için değil,
fakat yalnız kanuna aykırı olarak halktan para toplamak için devre çıkmaktasınız. Bu amaçla gereğinden fazla atlı ile bizzat yaptığınız bu ‘devirler’ sırasında şu yolsuzlukları yaptığınız duyurulmuştur: Birisi ağaçtan düşmüş olsa, siz buna bir katil süsü vererek o köye gidip yerleşiyor, sözde katili ortaya çıkartmak için köylüleri zincire vurmak veya dövmek suretiyle onlara kötü muamele
yapıyorsunuz. Öşr-i diyet adı altında köylüden ücretsiz at, katır,
arpa, saman, odun, ot, koyun, kuzu, tavuk, yağ, bal vesair yiyecek
topluyorsunuz. Has gelirinizi de ölçüsüz olarak voyvodalarınıza
iltizama veriyorsunuz. Onlar da çok sayıda atlı ile devre çıkıyor;
haslarınızdaki gelirleri defterde yazıldığı gibi kanuna göre almak207
208
209
64
İnalcık, Osmanlı’da Devlet, Hukuk Adalet, a.g.e., s.106.
İnalcık, Osmanlı’da Devlet, Hukuk Adalet, a.g.e., 324-326.
İnalcık, Osmanlı’da Devlet, Hukuk Adalet, a.g.e., s.326-327.
la yetinmiyor, keyiflerince almaya çalışıyorlar. Onlar, suçu araştırma bahanesiyle, sıradan köylerden başka bağışıklı olan padişah
hassı, evkaf ve emlake dahi giriyorlar; her bir köyden, fazladan
ayda otuz kırk altın istiyorlar. Padişah onlarda hitapla, siz beyler
ve voyvadalarınız, eşkiyanın hakkından gelecek yerde onlardan
para alıp serbest bıraktığınız için yüz bulan eşkıya, gruplar halinde reaya üzerine düşmüştür. İşte bu gibi zulümler benim kulağıma
kadar gelmiştir.
Adaletname şöyle devam etmektedir: Sizleri beylerbeyi ve
sancak beyi ta’yin etmekten, has vermekten amaç, devre çıkıp mal
toplayıp memleketi harap etmeniz için değildir. Orada şeriat ve
kanun hükümetlerini yerine getirmek ve hiç kimseye zulüm yaptırmamak, ortaya çıkan ve düzeni bozan kimseleri ele geçirmek, gerekiyorsa hapsedip hükümete arz etmek ve ya oradaki kadı’nın hükümete göre suçlunun cezasını vermektir; bu yolla memleketi her
şekilde
korumak
abadan
ve
refahlı
kılmaktır.
dan ,katledilenin akrabasına ait olan diyetten başka, öşr-i diyet
adı altında para alınması kanuna haykırıdır ve yasaklanmıştır.
Öşr-i diyet almak için iki-üçyüzaltı ile bir köye inen beyler, o köyün haraplığına sebep olmaktadırlar.
Yine adı geçen adaletnameye göre, kadılar vergi defterlerini düzenlerken vergi yükümlülüklerini, rüşvet koparmak için, bilerek fazla göstermektedirler. Reayanın mahkemeden aldıkları
belgelerden ve kopyalarından, kanunda yazılan orandan fazla resim almaktadırlar. Keza, bir tımar, zaviye ve ya dini görev üzerinde aynı zamanda hak iddia eden birden fazla kimse var ise, çok
rüşvet verene bu yeri sağlayan belge çıkarmakta, padişah emirlerini dikkate almamaktadırlar. Bu tarihlere doğru yaygın bir yolsuzluk da, naiblikleri iltizam ile satmaktır. Biliyoruz ki, bir kadı
kaza dairesinde nahiyelere kendine vekil olarak naibler ta’yin etme yetkisine sahiptir. Onlar, bu naiblikleri, kim fazla para verirse
ona tevcih etmektedirler. Naibler ise, sık sık devre çıkmakta, çeşitli resimler toplamak için reayayı rahatsız etmekte ve kalabalık maiyetlerini bu ziyaretlerinde köylüye bedava besletmektedirler. Aynı
adaletname haktan ve ya bazı zorbaların yolsuzluklarına da işaret
etmektedir. Bu gibiler, sözde hediye gibi reayaya ufak bir şey, bir
65
bıçak, bir takke ve ya bir kalıp sabun gönderir, sonra karşılığında
onlardan koyun, kovan, yahut her köylü ailesinden iki üç ölçek arpa buğdayı isterler. Bunu çoğu zaman askerler, ihtiyaçlarını karşılamak için yapmaktadırlar. Askeri sınıftan bazı zorbalar da, kasabalara gelen malı, kasaba dışında ucuza alıp sonra kasabada
yüksek fiyatla usulüyle halkı soymaktadırlar. Nihayet adaletname
tefecilerin köylü için nasıl bir afet haline geldiğini şöyle tavsiye
etmektedir: Askeri sınıfın kanunsuz soygunları yüzünden fakir düşen reaya, ister istemez tefecilerden yüksek faizle para almakta;
faiz miktarı yüzde elliye kadar yükselmektedir. Daima ağırlaşan
bu borcu hiçbir zaman ödeyemeyen reaya, ücretsiz tepecinin hizmeti altına girmek zorunda kalmakta, gerçekte onun kulu haline
gelmektedir. Karşı geleni, zindana attırmak, tefeci için her zaman
kolay bir iştir.”
Pasarofça Antlaşmasından sonra yayınlanan bir adaletnamede de seferlerin reaya üzerinde yarattığı baskıdan söz edilmiş,
vergi toplayıcıların bundan istifade ederek kendilerine çıkar sağlamak için çabaladıkları belirtilmiştir. Bunlar devletin bilgisi ve
izni dışında halka ek mükellefiyet yüklemekten de geri kalmamışlardır. Barış dönemine girilmesi sebebiyle savaş döneminde yürürlükte olan bütün olağanüstü vergilerin bu arada vezir, emir ve mütesellimlerin halka yükledikleri çeşitli tekalif-i şakkanın 210 artık
alınmaması gerektiği ve devletin savaş vergisi olan imdad-ı seferriyenin de kaldırıldığı bildirilmekte idi. Devlet kadıların adalet
210
66
Kanunlara aykırı istenen hizmet ve paraya tekalif-i şakka, yani kanun
dışı vergiler denirdi. Devlet bazen özel bir emirle paşa ve beylere salma
vergi, salgun toplama veya hizmet yükleme yetkisi verirdi. Fakat bey
ve paşaların kendiliklerinden yaptıkları bu gibi isteklere merkezi otorite,
kuvvetli olduğu dönemlerde şiddetli tepki gösterir, görevliyi azlederdi.
Merkezi otoritenin zayıfladığı dönemde, reayanın soyulmasına önemli
sorunlara neden olan yolsuzlukların başında bu gibi tekalif gelmektedir
Bkz. İnalcık, Devlet-i Aliyye, a.g.e., s. 321-322. Tekalif-i Şakka şeklinde alınan vergilere “toprak bastı parası, harc-ı hüccet, müruriye, ikramiye, öşr-i diyet, at-baba, tahsildariye, mübaşiriye, ihzariye, ondalık,
kapu harcı, kaftan baha, nalbaha, teşrifiye, eşkıya teftişi, kolcu sarrafiye, harc-ı defter ve harac-ı mahkeme” örnek olarak gösterilebilir.
mercii olmalarına rağmen tıpkı ehl-i örf gibi halka eziyet etmelerinden şikayetçi idi. Bununla ilgili başka bir hükümde kadı ve kadı
vekillerinin halka kendileri için ek mükellefiyet yüklediklerinden
ve bunun da devlet vergilerinin toplanmasını zorlaştırdığından
bahsedilmiştir. Cizyedar, voyvoda, avarız tahsildarı gibi yetkililerin kendilerine tahsis edilen resimleri devletin tespit ettiği miktarın
üzerinde tahsil etmemeleri ve halktan parasız yem ve yemek talep
etmemeleri bekleniyordu 211.
Ayanlar, salyane adıyla düzenlenen vergilere kendileri için
akçeler eklemekteydi. 4 Aralık 1757’de, her tarafa yazılan adaletname-i hümayunda, ayanların ve kadıların durumuna da değinilmiş,
Anadolu ve Rumeli’deki kadılar,naipler,subaylar ve ayanların ahaliyi ürkütüp, yerinden kaldırtmamaları tekrarlanmıştı212.
Özetle devletin koyduğu kanunlarla yine devletin koyduğu
ve sipahilerin keyfi davranışlarını yasaklayan adaletnamelerin hükümlerine bakarak Osmanlı ülkesinin çok da hak ve adalet diyarı
olmadığı söylenebilir. Aslında bunun devlet anlayışı olmadığı da
ortadadır. Çünkü iyimser bir yaklaşımla adaletnamelerin merkezi
devletin güçlü olduğu dönem ve mekanlarda merkezi devletin niyet ve düzen anlayışını yansıttığı söylenebilir. Merkezi yönetimin
zayıfladığı dönemlerde ise reaya üzerindeki baskılar artmıştır. Bu
nedenle mevcut kanunlara rağmen, bu kanunlara aykırı davranışların önüne geçmek amacıyla adaletname çıkarılması bu tür keyfi
davranışlara ne kadar sık rastlanıldığının ve önünün alınamadığının bir göstergesidir213.
3. Halk Türkülerinde Yer Alan Vergi Sorunları
Osmanlı vergi sistemi ve sorunları denilince belki de üzerinde çok tartışılacak ve ciltlerce kitap yazılabilecek bir konu ortaya atılmış demektir. Ancak bu çalışmada konumuzla sınırlı kalmak
211
212
213
Aktan vd., a.g.e., s.213.
Özkaya, a.g.e., s.198.
Pamuk, a.g.e., s.54.
67
amacıyla Osmanlı vergi sisteminin sadece halk türkülerinde karşımıza sorunlarına değinilecektir.
Halk türkülerinde vergilemeye ilişkin olarak en çok ağır
vergi yükü ve keyfi vergileme, vergi tahsildarları ve mültezimler
ve tımar sisteminden kaynaklanan sorunlardan bahsedilmektedir.
Bu sorunların temelinde de toprak düzeni ve bu düzenden kaynaklanan egemen güçler sorunu vardır. Bu nedenle bu kısımda bu hususlara ilişkin sorunlardan bahsedilecektir.
3.1. Toprak Düzeni ve Egemen Güçler Sorunu
Osmanlı düzeninde bütün değerlerin yaratıcısı köylülerdi.
Dolayısıyla, yarattıkları değerin bir bölümüne öteki zümreler ve
saray sahip çıkmaktaydı. Başlangıçta özel mülkiyetin çok sınırlı
olduğu sosyal yapıda klasik anlamdaki sınıfsal sömürünün, Avrupa ölçülerine vurulamayacak kadar önemsiz olduğu söylenebilir.
Ancak, özel mülkiyetin ve onun sonucunda derebeyliğin yaygınlaşması ise, tabiatıyla, Osmanlı ülkesinde de köylülerin batı derebeyliklerini hatırlatan ölçülerle sömürülmesine yol açmıştır214.
Osmanlı’da köylüler üzerindeki sömürü yapısı genelde bir
himaye zincirinden geçmekte ve bu zincirin son halkası olan köylü
bu bağlantıların toplam eziyetini çekmekteydi. Köylülerin bu bağımlılık zincirinden kaynaklı sömürü dolayısıyla sık sık mahkemeye başvurduğu oluyordu. Örneğin, ileride de bahsedileceği gibi
vergi toplama işi eziyetli hale geldikçe vergi toplayan mültezim,
sancakbeyi ya da tımar sahipleri, haklarını simsarlık tarzı bir anlaşma ile aracılara devretmiş, bu durum da köylü ile toprak sahibi
arasındaki ilişkileri daha da zayıflatmıştır. Bu durum köylülerin
daha fazla sömürülmesine neden olmuştur.215 Köylülerin sorunlarının çözümü için yönetime ulaşmasında ilk üç padişah döneminde
padişahlarla birebir ilişki kurması mümkün iken, özellikle Fatih
döneminden itibaren padişahların halktan uzaklaştıkları ve sorun214
215
68
Cem, a.g.e., s.200.
Barkey, a.g.e.,s.103.
ların oldukça geniş bir bürokratik işlemler zinciriyle çözülmeye
çalışıldığı görülmektedir. Bu dönem Anadolu halkının devletiyle
çekişmesinin başlangıç dönemleri olarak kabul edilebilir216.
Anadolu köylüsü özellikle 16. ve 17. yüzyıllarda düzenle
çelişkiye girmiş; eşkıya, hırsız, haydut, Celali olmuş ve düzene
baş kaldırmış 200-300 bin insanla karşı karşıya kalmıştır. Onun
yarattığı sıkıntı ve bunalımla iç içe olmuştur. Güvensizdir, güvenliksizdir. Düzensizlik doruktaydı. Güvenlikli ulaşım düşünülemez
olmuştu. Yollar ve hac yollarında her gün soygun olayları oluyordu. Bu genel güvensizlik genellikle kırsal kesimlerde yoğunlaşmaktaydı. Zaman zaman güven duyulması gereken devlet güvenlik güçleri de onlar için eşkıyayı, haydutu aratmayacak ölçüde
baskı ve kıyım öğesidir. Bu durum köylerin boşalmasına, reayanın
çiftçiliği bırakmasına, Osmanlı ekonomisinin temeli olan tarım
üretiminin düşmesine ve buna koşut olarak düzenin oldukça bozulmasına neden oldu217.
“16.yüzyılın sonlarından itibaren tımar sistemindeki bozulmaya paralel olarak, devlet boş tımarları iltizama vermek gibi
bir çözüme yöneldiğinde mahalli eşraf bunları ele geçirmekte başkalarına oranla daha şanslı olmuşlardır. Çıkarlarıyla ve önemli
teminatlarla, bulunduğu yerde kökleşmiş olması eşrafa devletin
gözünde kapıkullarından ve hepsi de geçici diğer devlet memurlarından daha emin bir yer kazandırmıştır. Hatta eyalet yöneticileri
bile iltizamla ellerinde topladıkları büyük toprakları duruma daha
derinliğine vakıf, dolayısıyla reayayı son damlasına kadar sağmakta daha usta olan mahalli mültezimlere geçirmeyi tercih etmişlerdir. Ayrıca ikide bir yer değiştiren yöneticiler, yeni geldikleri bir yerde kendilerine ranttan önemli bir pay verebilecek tecrübeli kişilerin bulunmasından hoşnut kalmaktadırlar. Böylece büyük memurlar bugün var yarın yokken mahalli mültezimler hep
yerlerinde kalmışlar ve ağır ağır ama emin bir biçimde toprağa
216
217
Metin Kazancı, “Osmanlı’da Halkla İlişkiler”, Selçuk Üniversitesi
İletişim Dergisi, C.4, S.3, 2006, s.6-8.
Öz, a.g.e., s.80.
69
kök salmışlardır”218. Ayrıca bu yerel güçler merkezi bürokrasiyi
atlatarak köylülerden çekilen artığa el koymanın yolunu da bulduklarında, bağımsız bir iktisadi güç elde ederek merkezi yönetim
karşısında bir tehdit unsuru haline gelmiştir.
Malikane sisteminin gelişmesiyle birlikte miri topraklar ve
üzerindeki köylü mukataa sahibine fiilen bağımlı hale gelmiştir.
Halbuki daha önce mukataa sahibi köylü idi. Köylü, kanunla saptanmış vergi ve resimler tımar veya has sahibine öderdi, başka bir
şey ödemek zorunda değildi. Yeni durumda toprağın tasarruf hakkını devletle reaya arasına girmiş olan zengin ve nüfuzlu bir ağalar
zümresi elde etmiş olup köylü devlete ait vergilerden başka bu
ağalara da ayrıca bir rant ödemektedir. Mukataa sahipleri çoğunlukla askeri sınıftan iken, bu süreçte mukataa topraklarını ele geçiren ağalar, zamanla mahalli vergilerin toplanması, asker yazılması
ve mahalli asayişin sağlanması gibi idari görevleri de yüklenerek
ayanlar devrini açmışlardır219.
17. yüzyılın başlarında Osmanlı toplumu, artık gittikçe
güçlenen bey ve ağaların egemenliğine girmiş, köylü çağımıza dek
sürecek yalnızlığa ve yoksulluğuna terk edilmiştir. Bu yüzyılda
Anadolu köylüsü iki çıkmaz arasında sıkışıp kalmıştır; ya ırgatlaşmaya, sömürüye, soyguna rıza gösterip yeni düzene, yarı köleliğe ayak uyduracak, ya da köyünü terk edip kimsenin ulaşamayacağı uzak köşelere, sarp yerlere kaçmıştır. Toprak mülkiyetinin
değişmesinden ötürü ekonomik ve sosyal yapının uğradığı çöküntü
Celali İsyanları’ndan başlayarak izlenebilir. Bu isyanlar, düzen
değişiminin bir sonucu ve hızlandırıcı etkenidir. Yarattıkları karmaşıklık beylerin ve ağaların türemesini kolaylaştırmış, uzunca bir
süre, toprak, kapanın elinde kalmıştır. İltizamın yaygınlaştığı ve
toprak mülkiyetinin özelleştiği oranda, devlet ekonominin iplerini
elinden kaçırmıştır. Bir zamanların o çok korkulan başıboş ekonomik güçleri artık egemen duruma gelmişlerdir. Celali isyanının
“büyük kaçgunluk” döneminden sonra, tarım kesiminden alınan
vergilerde önemli bir düşme olmuştur. Köylerin boşalması, halkın
218
219
70
Yerasimos, a.g.e., s.479.
İnalcık, a.g.e., s.331-332.
yeni ve sapa yerleşme merkezleri araması gibi nedenler bir yandan
üretimi, öte yandan vergileri azaltmış; devlet iltizam usulünde ek
gelir beklerken, eski gelirlerin düşmesiyle de karşılaşmıştı220.
Osmanlı’da belli bölgelerin vergi gelirleri yerel yöneticilere ve özellikle ayanlara bırakılırken zulüm ve yolsuzlukların önlenebileceği düşünülmüştür. Fakat sonuç istenilen gibi olmamış,
ayanların idari ve diğer bilgilerden yoksun olmaları bu kurumun
en kötü idari gelenekler üzerine kurulmasına yol açmıştır. Bazı
ayanlar elde ettikleri görevleri sayesinde servetlerini artırma yolunu seçmişler ve yasak olmasına rağmen halkın zahirelerini zorla
toplayarak yabancılara satmışlardır221.
Şahısların ya da devletin gelirlerinin yerel aracılar ya da
mültezimler tarafından toplanmasının 17. yüzyıldan itibaren yaygın
bir uygulama haline gelmesiyle, bu aracılar, zaman içinde, taşradaki
gelir kaynaklarını, dolayısıyla da toprağın kullanımını ve tarımı denetim altında tutan ayan haline geldiler222. “Merkezi otoritenin çıkardığı yasaları görünürde kabul eden âyanlar, halk üzerinde şiddet
uygulayarak terör estirmekten çekinmemiş, insanlara acımasızca
davranmışlardır. Bunu da koruduğu eşkıya gücü ile gerçekleştirmiştir. Âyanlık mücadelesi sırasında taraflar hiçbir otoriteyi ve denetimi umursamamış, yasaları ve devleti adeta yok saymışlardır. Her
türlü entrikaya, hileye başvurmuşlar, yoksul ve korumasız halka büyük zararlar vermişler, evlerini, samanlıklarını, ekinlerini yakmışlar,
kan dökmekten ve can almaktan kaçınmamışlardır. Bu yönüyle İtalya-Sicilya’daki mafyanın Anadolu’ya yansıması “mütegalibe- ayanmütesellim- voyvoda şeklinde olmuştur”223.
220
221
222
223
Cem, a.g.e.
Özkaya, a.g.e.
Halil İnalcık, “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar”, İçinde, Osmanlı Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Ed.
Çağlar Keyder, Faruk Tabak, Çev. Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, İstanbul, 1998, s.25.
Murat Çulcu, Sikkesiz Sultanlar: Türkiye’de Mafialaşmanın Kökenleri, İstanbul, E Yayınları, 2002, s. 260-266’dan aktaran Gökbunar,
a.g.e., s.111.
71
“18. ve 19. yüzyıl yöneticileri gibi, ayanların da halkla
ilişkileri genellikle iyi değildi. Ayanlar, çıkarları için vergi dağıtım ve toplanmasında yolsuzluk yapıyorlar, diğer yönetici ve görevlilerle birlikte halk yararına olmayan işlere karışıyorlardı.
Ayanların merkezi yönetim karşısında zenginleşmesi ve güçlenmesinin bir başka nedeni de devletin doğrudan topladığı vergiler olmuştur. Devlet bu vergileri toplayabilmek için merkezden tahsildar gönderiyordu. Ancak bu kişilerin hem güvenlik hem de ekonomik donanımı yoktu. Bu nedenle tahsildarlar belli bir bölgeye
ulaştıklarında görevlerini yapamıyorlardı. Kaldı ki yerel güç
odakları (eşraf, hanedan, derebeyi, ayanlar, mütegalibe gibi) da
halkı vergi ödememeleri yönünde kışkırtıyorlardı. Dirlik sahipleri
ve merkezi yöneticiler gerekli vergileri toplayabilmek için devreye
yine yerel güç odaklarını ve özellikle ayanları sokuyorlardı. Böylece ayanlar, diğer güç odakları ile birlikte yerel düzeyde egemenliklerini tam anlamıyla ilan ediyorlardı. Bu arada ayanların himayesi altına girenler vergi ödemiyorlardı. Ayanlar olağanüstü koşulları fırsat bilerek köylülerden halsız ve fazla para topluyor, bu
yoldan zenginliklerine zenginlik katıyorlardı224.
19. yüzyılda devletin en önemli sorunu mültezimlerin büyük toprak sahibi veya derebeylerine dönüşmesini ve böylece 18.
yüzyılda olduğu gibi devlete karşı çıkmasını engellemekti. Bu
bağlamda devlet vergileri kendi toplamaya çalışmış ancak mültezimlerin özel gücü nedeniyle köylüler devletin temsilcileriyle ilişkiye girmek istememişler ve vergi gelirleri fiilen azalmıştır. 19.
yüzyılda devlet iltizam kurumunu ortadan kaldıracak güce sahip
olmasa da herhangi bir mültezimi ortadan kaldıracak ekonomik ve
siyasal güce ulaşmıştı. Ayan ve mültezim köylü ile devlet arasındaki ilişkilerde aracılık yapıyor, devlete vergi öderken köylüyü de
aşırı derece sömürmekten vazgeçmesi gerekiyordu. Devlet iltizam
ihalelerini sıklaştırarak mültezimler üzerindeki denetimini artırmaya ve gelirlerinin gerçek değerini korumaya çalışıyordu. Ancak
bu durum, mültezimlerin köylülerin refahı için duydukları kaygıyı
daha da azaltıyor ve sömürüyü daha da artırıyordu.
224
72
Çulcu a.g.e., s.274-277’den aktaran Gökbunar, a.g.e., s.103-104.
3.2. Ağır Vergi Yükü Sorunu
Anadolu çiftçisinin maruz kaldığı baskılara dair çokça tekrarlanmış, ancak abartılı bir görüş vardır: “Gerçektende Osmanlı
İmparatorluğu’ndaki küçük üretici, belki de dünyada en çok vergilendirilmiş bireydir”225. Bu görüşün doğru yönleri oldukça fazladır.
Çünkü, birinci bölümde sıraladığımız Osmanlı vergilerinden elde
edilen gelirler ile reayanın vergi diye ödedikleri kesinlikle birbirine eşit değildir. Bahsedilen vergi düzeni devletin geliri yönündendir. Vergi ödeyenler açısından ise durum farklıdır. Çünkü reayadan hazineyle hiçbir ilişkisi bulunmayan tekalif-i şakka adlı vergiler de alınmaktaydı.226.
Reaya bir taraftan köylerde çiftlikler kuran resmi hüviyeti
haiz kişilerle diğer tarafta ağır vergi talebinde bulunan devletin taleplerine muhatap oluyordu. Dönemin mali şartlarının devleti tımar sahiplerinden daha çok vergi almak yoluna itmesi, toprak üzerinde çalışan ve ucuz kredi kaynaklarından mahrum köylü halkı,
fakir çiftçiyi sermaye sahibi mütegalibeden maliyeti yüksek kredi
almaya zorlamıştır. baş gösteren kıtlıklar ve güvensizlikler ortamında borcunu ödeyemeyen çiftçinin toprağına sermaye sahibi ya
el koymuş ya da çok düşük fiyatla bu toprağı satın almıştır227. Taşradaki idarecilerin çoğu görevlerini belli bir bedel ödeyerek satın
aldıklarından, bu bedelleri kısa bir süre için tayin edildikleri görev
225
226
227
Donald Quataert, Anadolu’ da Osmanlı Reformu ve Tarım 18761908, Çev. Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan, Türkiye İş
Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2008, s.51., Osmanlı İmparatorluğunda vergi yüküne ilişkin istatistiki bilgi için bkz., Shaw, a.g.e.;
Aktan vd., a.g.e.; Tevfik Güran, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçe ve Hazine Hesapları, 1841-1861”, Türk Tarih Kurumu, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, C:XIII, S.17, T.T.K. Basımevi,
Ankara,1988; Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğunun İktisadi
Şartları Hakkında Bir Tetkik, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII. Dizi, S.96, Türk Tarih
Kurumu Basımevi, Ankara, 1994.
Akdağ, a.g.e., s.191.
Akgündüz ve Öztürk a.g.e., s.463.
73
bölgelerinde mal ve vergi toplayarak çıkarmaya çalışmaları halkın
ağır vergi yükü altında kalmasına neden olmuş ve büyük bir tepki
doğurmuştur228.
Mühimme defterleri ve Şeriyye Sicilleri Anadolu halkının
durumuna ilişkin adeta bir röntgen filmi gibidir. Bu belgelere göre
halkın büyük bir kısmı ödeme gücünü aşan vergilerden çok çekmiş,
adaletsiz vergilerden bunalmış, yerel yöneticilerin keyfi davranışlarından bunalmıştır229. Örneğin, vergi dağıtımında önemli bir yer
olan tevzi defterlerinin hazırlanmasında da ayanlar önemli bir güç
haline gelmişlerdir. Bunlar kendilerine tabi köylere vergilemede
kolaylık sağlarken diğer köylerin vergi yükünü artırmışlardır230.
Üretici reaya devlete ödediği vergilerin yanı sıra, çiftlik
sahibine de önemli bir para vermek zorunda bırakılıyordu. Yani
çiftlik olarak adlandırılan toprakların büyük çoğunluğunda, küçük
köylü işletmelerine dayanan yapı varlığını koruyor, ancak reaya
üzerindeki baskı ve sömürü artmış oluyordu. Yörenin ayanından
bir kişinin hem devlet adına vergi topladığı, hem de çiftlik sahibi
olarak üreticiden kira talep ettiği durumlara sık rastlanmaktaydı231.
Tımar sisteminin bozulmasıyla tarım dışı kesimden gelen
vergi gelirlerinde düşme olmuş, vergi gelirlerini artırma girişimleri
tarımsal yapının dengesini daha da bozarak durumu ağırlaştırmıştır232.
3.3. İltizam Yönteminden Kaynaklanan Sorunlar
Modern Osmanlı tarihçilerinin de hemfikir olduğu üzere
iltizam sistemi, merkezi yönetimin bozulmasıyla mültezimler tarafından suiistimal edilmiş bir vergi toplama sistemidir. Yani otomatikman sistemin kötü olduğunu söylemek yanlış olur. Sistemin kö228
229
230
231
232
74
Gökbunar, a.g.e., s.72.
Kazancı, a.g.e., s.11.
Gökbunar, a.g.e., s.103.
Pamuk, a.g.e., s.190.
Keyder, a.g.e., s.18.
tülüğü suistimal edilmesinden kaynaklanmaktadır. İşte bu suistimalden dolayı, Linda Darling’in de dediği gibi “iltizam usulü diğer vergileme tekniklerinden daha fazla olarak gerilemenin sembolik taşıyıcısıdır”233.
Ne var ki hükümet açısından iltizam sisteminin, maaşlı
vergi memurlarından oluşan büyük ve pahalı bir gruba duyulan
ihtiyacı ortadan kaldırmak gibi bir avantajı vardı. İdare, öşrü doğrudan toplamayı denemek yerine, iltizamla toplamayı mali olarak
daha karlı buluyordu. Hükümetin doğrudan vergi toplarken girdiği
masraflar genellikle yüksekti.234.
İltizam, üreticilerin, tek kaygıları kendi acil çıkarlarını gözetmek olan şahısların kontrolü altına gitmelerine sebep oluyordu
ki bu da hükümet gelirleri için hayati öneme sahip olan uzun dönemli üretim olanaklarının ihmali anlamına geliyordu. Yasal olarak sadece sözleşmede belirtilmiş miktarı toplamaya izinli oldukları halde mültezimler daha yüksek oranda vergi topluyorlar; bazen de vergiyi bir kez topluyor, bunu harcadıktan sonra ikinci defa
topluyorlardı. İyi niyetli açıklamalara rağmen, hükümet denetiminin etkisiz olması üreticileri gerçek anlamda korumayı engelliyordu235.
Özellikle aşar iltizamında mültezim düşük ahlaklı, mütegallibe236 zihniyetinde bir kişi ise; köye vaktinde gelmez, ekinlerin
vaktinde kaldırılmasını engeller, köylüyle uyuşmaz, bu suretle
rençberi müşkül vaziyette bırakırdı. Neticede köylü, harman mev233
234
235
236
Fleet, a.g.e., s.53.
Quataert a.g.e., 53.
Quataert a.g.e., s.52. Gerçekten de iltizam sistemini suiistimale açan
merkezi yönetimin gücünün azalması ve mültezimler üzerindeki
kontrolünü kaybetmesidir. Erken dönemde böyle bir kontrol zaafı
yoktu. Hızlıca genişlemesine rağmen devlet henüz doğal sınırlarına
ulaşmamıştı. Merkezden devletin her yeri kontrol edilebiliyordu. Örneğin, II. Mehmet, vergileri ödemeyen mültezimlerin idam edildiği
ve böylelikle devletin güçlü otoritesini ilerletmek ve suiistimali önlemek için çok sert bir sistem getirmiştir. Bkz. Fleet, a.g.e., s. 252.
Zorba, zorba takımı.
75
simini geçirmek korkusu ile mültezimin haksız isteklerine katlanmak zorunda kalırdı 237 . Üreticiyle muhatap olan mültezimlerin
karlarını maksimize edebilmek için tahsil sırasında başvurdukları
yolsuzluklar ve aşırı talepler yüzünden üreticinin vergi yükü artarken, devletin vergi kaybı büyümüştür238.
Köylüler de görevlilere karşı ortak bir tutum içindeydi.
Yönetimin adamları, arkalarına ordunun ve yargının da gücünü
alarak köylülerden düzenli olarak belli bir vergi topluyordu. Verginin miktarı ve bileşenleri yasalarla belirlenmişti. Köylüler daha
yüksek otoritelere olan bu yükümlülüklerini biliyor ve yerine getiriyorlardı. Ama kendilerini bu vergi toplama işini görevliler için
özellikle kolaylaştırmakla yükümlü hissetmiyorlardı. Resmen
vermek zorunda olduklarından fazla tek bir arpa ya da buğday tanesi, tek bir üzüm ya da zeytin vermeye niyetli değillerdi. Dahası
belgeler, köylülerin sistemin zayıflıklarını kendi yararlarına kullanmaktan kaçınmadıklarını göstermektedir. Bu nedenle hisselere
ayrılmadan önce harman yerinde tahıl çalıyor, gözden uzak toprakları ekiyor, ölçüleri birbiri yerine kullanarak hile yapıyor ve
suyu tarlalarına aktarıyorlardı. Canları istediğinde ya da kışkırtıldıklarında görevlilere saldırıyor, otoritenin fiziksel gücünün sınırlarını ve vergi toplayıcının kolunun nerelere uzandığını görüyorlardı. Bütün bunlar karşısında çaresiz kalan görevliler yasaları hiçe
sayıp köylülere baskı yapabiliyorlardı. Ama genellikle köylülere
karşı kadıya başvurup dava açıyorlardı. Görevlilere duyulan temel
bir hoşnutsuzluk köylüleri birleştiriyor gibi görünse de, kendi aralarında her zaman birleşmiş değillerdi. Dahası, temelde otoriteden
nefret etseler bile, bu onları görevliler ve Osmanlılarla tüm ilişkilerini kesmek gibi bir tavra götürmüyordu. Kadılar, kanunun temsilcisiydi ve sipahiler ile sancakbeylerine karşı başvurulan merciy237
238
76
Necdet Sakaoğlu, “Mültezimlerin Aşar Toplama Yöntemleri”, Tarih
ve Toplum Dergisi, İletişim Yayınları, C.5, Ocak-1986, s.8.
Güran, a.g.m.,s.223, Ahmet Uzun, “Tanzimat Döneminde Vergilere
İlişkin Temel Sorunlar 1840-1860, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, Prof.Dr. Arif Nemli’ye Armağan, İstanbul Üniv., İkt.Fak.,
Maliye Araştırma Merkezi Yayınları, 19.Seri,Yıl:2000-2001, İstanbul,
2001.
di. Uzaklık, maliyet ve kuşku gibi nedenler köylüleri kadıya başvurmaktan tümüyle alıkoymuyordu239.
Osmanlı iltizam sisteminin esnekliği, mültezimin işini kolaylaştıryordu. Çünkü aldığı işi mekan temelinde bölüp ortaya çıkan hisseleri bu tür gelirleri daha iyi toplayabilecek ve kendisine
karşı sorumlu olacak yerel alt-mültezimlere satabiliyordu. İltizam
hiyerarşisinin (ihaleciler hiyerarşisi de denilebilir) tepesinde ise
devletle doğrudan ilişki kuran ve ihale bedellerini düşük tutmak
için danışıklı dövüş içinde olan payitahtın büyük servet sahibi
bankerleri yer alıyordu. Bu bankerlik rolünü üstlenen zengin sarraflar, mültezimlere kredi açmak ve kefil olmak suretiyle onların
hazineye olan sözleşme yükümlülüklerini yerine getirmelerini sağlıyorlardı 240.
Vergi toplamada mültezimlerin yaptıkları usulsüzlüklerin
ve onda birlik aşar oranının çok fazla artırılmasının ayaklanmalara
yol açtığını anlayan devlet, Tanzimatla birlikte, vergilerin zamanında, eşitlik ve adalet ilkesini göz önünde tutarak toplanması çabasına girişmiştir. Bu nedenle 1840 yılında iltizam usulü kaldırılarak vergi toplamada yörenin egemen güçlerinden ve yerel yöneticilerin baskılarından kurtulmak amaçlanmıştı. Ancak göreve getirilenlerin eski mültezimlerle yakın ilişki içinde olanlardan seçilmesi, çıkarlarının zedeleneceğini anlayan yerel güçlü ailelerin direnişine yol açmış ve iltizam usulü 1842’de yeniden uygulanmaya
başlanmıştır241.
Tanzimat döneminde mültezimlerin devreden çıkarılarak,
aşarın toplanmasının merkezileştirilmeye çalışılması; bunun sonucunda önce geçici tahsildarlar, sonra tam zamanlı memurlar eliyle
toplanmaya çalışılmasıyla birlikte,242 çoğu yerde ayni olarak toplanan aşarın nakde çevrilmesini ve pazarlanmasını devlet üstlenmek zorunda kalmıştır. Ancak gerekli depolama ve taşıma imkanları bulunmadığından, toplanan ürün en doğru zamanda ve en doğ239
240
241
242
Singer, a.g.e., s.152.
İnalcık, a.g.e., s.105, Kıray, a.g.e., s.185.
Shaw, a.g.e., Yetkin, a.g.e., s.27.
Öner, a.g.e., s.367.
77
ru yerde piyasaya sürülerek, aşar gelirinin maksimize edilmesi
mümkün olmamıştır. Bununla birlikte, geçici ve tam zamanlı tahsildarların büyük yolsuzlukları hem merkez, hem de köylüler açısından büyük sorunlar yaratmış, tahsildarların suistimallerini önlemek için ayrıntılı yönetmelikler hazırlanmıştır. Bir yandan da
örnek bölge olarak seçilen bazı bölgelerde aşar yerine nakdi bir
arazi vergisine geçmek düşüncesiyle, toprak ölçümüne ve verimlilik saptanmasına, kadastrolaşmaya girilmiştir243.
Osmanlı merkezindeki idari yeniden örgütlenme sık sık,
‘eyaletlerine’ çok ender giden sadece ismen mevcut yöneticilere
gelir bağlanmasına yol açıyordu. Sürekli seferde olan ya da payitahtta alıkonan böyle yöneticileri vergi tahsilatını yapan vekiller
(mütesellim) temsil ederdi. Bu mütesellimler genellikle vergilerin
ödenmesini sağlama kabiliyetleri göz önüne alınarak seçilirlerdi;
dolayısıyla da idaresine baktıkları eyalette ilişkileri olan kişilerdi.
Yerel bir güç tabanına sahip kişiler taşra idaresine mültezimlik yoluyla da gidebilirlerdi. Ayrıca büyük mukataa birimlerinden sorumlu mültezimler, köylerin vergilerinin toplama işini taşeronlara
kiralıyorlar, vakıflarda genellikle küçük ölçekli, köye yerleşik
mültezimler istihdam ediyorlardı. Sonuç olarak ellerinde mütevazi
miktarda hazır nakit bulunan insanlar için bile sermaye yatırımı
yapma fırsatı mevcuttu ve yerel düzeyde başarı kazananların daha
üst seviyedeki işlere geçmesi mümkündü 244.
Devlet mali olarak sıkıntıya düştüğünden, açık artırmada
belirlenen iltizam bedelinin bir kısmını mültezimden peşin olarak
almıştır. Verginin tahakkukundan bile aylarca evvel gittikçe artan
oranda bir peşinatın yatırılması zorunluluğu, sonuçta müzayede
şartlarından biri haline gelince esas itibariyle askeri zümre mensupları elinde bulunan iltizamlara gayrimüslim sarrafların da aralarında yer aldığı mali sermaye sahibi bir zümre daha hakim olmaya
başlamıştır. Bu zümrenin asıl hedefi mümkün olduğunca yüksek
243
244
78
Engin Deniz Akarlı, “1872-1916 Bütçeleri Işığında Osmanlı Maliyesinin Sıkıntıları”, Cavit Orhan Tütengil’e Armağan, İ.Ü.İktisat Fakültesi Yayınları,1.C., İstanbul, 1982, s.231, Uzun, a.g.e., s.101.
İnalcık, a.g.e., s.690-691.
kar elde etmek olduğundan, tahsilini geçici bir süre yüklendiği
vergi kaynağının himayesi ile ilgilenmediği için vergilendirme
faaliyeti, ekonomiyi artan ölçüde tahrip edici bir karakter kazanmaya başlamıştır245. Hatta mültezimler, devletin zayıfladığı oranda
büyümüşler, maddi kuvvetlerine kaba kuvvetlerini de ekleyerek
baskınlar yapmaya, iltizam bedelini devlete ödememeye başlamışlardı. Bir toprağı iltizama alan, genellikle köylüyü borçlandırarak
kendi gücünü artırıyordu. Sonra, borçlu köylünün ‘kiracılık’ hakkını çeşitli yollardan elinden alıyor, zamanla onu ‘ortakçı’ ya da
‘ırgat’ durumuna düşürüyordu. Böylece, devlete ödeyeceği iltizam
bedelinden çok fazlasını kazanma imkanı doğmaktaydı. Mültezimin çoğunlukla bir devlet memuru niteliğiyle elinde kuvvet bulundurması ya da kargaşa ortamından yararlanıp ücretli levendler
tutması, köylüyü bu yeni ‘toprak sahibi’ karşısında büsbütün güçsüz kılmaktaydı246.
19.yüzyılda iltizam sistemi Osmanlı düşüşünün simgesi
olarak görülmektedir. Merkez de facto bağımsız ayanlar karşısında
sürekli kaybediyor ve mültezimler üzerinde etkili bir kontrol uygulamakta gittikçe başarısız oluyordu. Bu şartlar altında köylünün,
devlet karşısında iyice güçlenmiş olan mültezim tarafından adeta
kanı emiliyordu. Bu mali ve yönetsel anarşinin içinde mültezimler,
bunların çalışanları ve bunların taşeronları birçok bürokratik yasa
boşlukları ve fırsatlar bulmuşlar ve köylülerin elindeki her şeyi
alarak kendi alanlarını genişletmişlerdir. 19.yüzyılda, ki bu dönemde zirai vergileme mültezim ve üretici arasında ve devlet tarafından etkisiz ve münferit biçimde kontrol edilen bir ilişkiye dönüştürülmüştür. İltizam sistemi malın serbest dolaşımının önünde
önemli bir engel teşkil etti. Avrupalı tüccarlar bir yandan kazançlı
iltizamları kendileri satın alırken diğer yandan da bu sistemin kendi ticaretlerine yaptığı negatif etkilerden şikâyet ediyorlardı. Elena
Frangakis-Syrett’e göre iltizam sistemi, tarım ve ticaret üzerinde
yaptığı negatif etkiden başka aynı zamanda 1838 Balta Limanı
Antlaşması’nın ruhuna da aykırıydı. 19.yüzyıl Osmanlı tarihçisi
245
246
Genç, a.g.e., s.103.
Cem, a.g.e., s.195.
79
Ahmed Cevdet Paşa, Bosna ve Rumeli’deki müfettişlik döneminde mültezimlerin suiistimal içeren davranışlarını görmüş ve ayrıca
Berkofça’da (şimdiki Bulgaristan) mültezimlere yönelik şikâyetleri dinlemiştir247.
Osmanlının son yıllarında Abdülhamit hükümeti hem doğrudan vergi toplama yöntemini, hem de iltizamı kullanıyor ve hasadın muhtemel değerinin ve en uygun vergi toplama yönteminin
tespit edilmesi amacıyla tarlalara temsilciler göndermek üzere her
vilayette bulunan idare meclislerinden faydalanıyordu. İltizamın
hakimiyeti, 1880 yılında hükümet tarafından doğrudan vergi toplamak için yürürlükten kaldırılmasıyla sona erdi. Hükümet doğrudan vergi toplamadan hoşnut olmadığı için 1886 yılında uygulamayı tersine çevirdi ve Aydın haricindeki tüm vilayetlerde iltizam
sistemini resmi olarak yeniden kurdu. Bu tarihten Abdülhamit döneminin sonuna kadar iltizam, vergi toplamanın tek yolu olmasa
da hakim biçimi olarak kaldı.248
İltizam sistemine ilişkin bahsedilen sorunlardan sonra
mültezimlerle halk arasında yaşananlar nedeniyle sık sık mahkemeye başvurulduğu görülmektedir. Birkaç örnek verilecek olursa:
1700 yılında Silistre’ye koyun vergisi toplamaya giden
Tahsildar Ali, vergisini vermek istemeyen çobanların koyunlarını
alıp evine getirmiş ve arkasından çobanlar gelip koyunlarını zorla
almışlardır. Tahsildar da evinin zorla basıldığını, bazı eşyalarının
ve bir miktar parasının alındığını ileri sürerek mahkemeye başvurmuş ve çobanları hapse attırmıştır249.
1725 yılında Hezargrad (Razgrad-Bulgaristan) ilçe ahalisi,
kıtlık nedeniyle devlet zahiresini ödeyemediklerinden, bunun bir
kısmının bağışlanması için İstanbul’a ricacı yollamışlardır. Ancak
padişahın bu ricayı kabul etmesine rağmen, ricacı, bunun kabulü
247
248
249
80
Fleet, a.g.e., s.250.
Quataert, a.g.e., s.48.
Hezarfen, a.g.e., s.99.
için 8.5 lira verdiğini söyleyerek halktan zorla para toplamak istemiş ve olay mahkemeye intikal etmiştir250.
1582 yılında Silistre sancağında saray katibinin bağların
dönümünden 30 akçe, kilise ve manastırlar için yasal olmayarak
20180 akçe, beşikteki erkek çocuklar için de 3’er akçe aldığı için
Hezargrad ve Silistre Kadılığı’na şikayet edilmiştir251.
3.4. Keyfi Vergileme Sorunları ve Vergilemede
Yolsuzluklar
Osmanlının her döneminde yerel otorite sahiplerinin yolsuzlukları olmuştur. Bu yolsuzluklar özellikle merkezi otoritenin
zayıfladığı, mali ve ekonomik sorunların belirgin bir şekilde yaşandığı dönemlerde artmıştır. Tımar sistemi dolayısıyla Osmanlı
idaresi köyde sipahiye reaya ve toprak üzerinde bazı kanuni haklar
tanımak zorunda kalmıştır ki, bu haklar bütün sınırlama ve kontrollere karşın çoğu kez kötüye kullanılmıştır252.
16. yüzyılın başlarından itibaren toprakta çalışanlar ya da
köylüler en çok nüfus değişimlerinden, devletin merkezileşme çabalarından kaynaklanan vergi artışlarından ve merkezi yönetimin
meşru ve gayri meşru görevlilerinin yağmalarından etkileniyorlardı253. Oransız vergi yükü altındaki üretici, aynı zamanda suiistimallerin ve aşar toplama sisteminin kendi doğal zorluklarının da
ceremesini çekiyordu ki bunlar aynı zamanda hükümet aleyhine de
işleyen etkenler olmuştur254.
17. yüzyıl, Osmanlı merkezi idaresinden mali taleplerin
arttığı bir dönem olmuştur. Bunun sonrasında, merkez, üzerindeki
sorumlulukların daha büyük bir kısmını taşra yöneticilerine yük250
251
252
253
254
Başbakanlık Osmanlı Arşivi , Ali Emiri Tasnifi , 3. Ahmet, No:2942,
Hezarfen, a.g.e., s.143.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Mühimme Defteri, c.47, s.59/116, Hezarfen,, a.g.e., s.69.
İnalcık, a.g.e., s.320 vd.
Barkey, a.g.e., s.147.
Quataert, a.g.e., s.51-52.
81
leme eğilimine girmiş; bu nedenle genel ihtiyaçları büyüyen taşra
yöneticilerinin cevabı da ‘eyaletlerinin’ ahalisine özel vergiler getirmek olmuştu. Ayrıca özelikle 17. yüzyıl başlarında imparatorluğun bir çok yerinde nüfusun azalması ve arkası kesilmeyen göçler,
tek tek örneklerde söz konusu olan insan sayısı çok yüksek olmasa
da, belli bölgelerdeki vergi tabanını kuvvetle etkilemiş olmalıdır.
Sonuçta istenen vergileri vergi yükümlüsü nüfusun sayısına az çok
uydurmak için sürekli ayarlamalar yapılması gerekiyordu. Bu
ayarlama işlemini kontrol edebilen ayan, hem kendilerine hem de
bölgelerindeki insanlara mali avantajlar sağlıyordu.255
Çünkü, vergi almak üzere gelenler, ellerindeki emirle topladıklarını, ‘devlet için’ diye alıyorlar ve ahalinin gözleri önünce
kendi şahıslarına harcamaktan çekinmiyorlardı. 16. yüzyıldan beri,
devlete vergi vermek inancı yerine, ehl-i örf’e soyulmak kanaati
iyice yerleşmişti. İstanbul ricalinin kendi adlarına soygun yaptırmaları, beylerbeylerinin para ve malzeme toplayarak saray, han,
hamam kurmaları her zaman olağandı256.
Eskiden Osmanlı köylüsü devletin toprağında ve koruyucu
memurların denetiminde, devletin sağladığı güvenlik içinde çalışırken, sonraları durum tamamen değişmişti. Devlet ortadan yok
olmuş, köylü bağımsız ekonomik güçlerin insaf ve silahına terk
edilmişti. “16. yüzyılda Osmanlı reayasının emeği, usulsüz vergi
ve angarya yolu ile devlet hizmetlerini kendilerine servet yapmaları için harcanmakta idi”257.
Osmanlı düzenindeki değişim kaçınılmaz şekilde devlet
yönetimini etkilemiş, onu adeta felce uğratmıştı. Özellikle toprak
edinme imkanının birdenbire genişlemesi, iltizam usulünün yaygınlaşması. ‘Rical (İstanbul’da bulunup da vilayetlerde hasları ve
çiftlikleri bulunan hükümet büyükleri) ve ümera (Sancakbeyi ile
Beylerbeyleri) ise, reayanın sırtından geniş servet edinme konusunda daha çok imkanlara sahip idiler. Bu gibilerin haslarının ba255
256
257
82
İnalcık, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, a.g.e., s.690.
Cem, a.g.e., s.198.
Cem, a.g.e., s.200.
şına koydukları voyvodaları, ‘serbest’ idareye sahip has ve zeamet
köylerini, hem birer vergi amili, hem de idareci olarak yönettiklerinden, buralardaki yolsuzlukları da sonsuzdu258.
17. yüzyıldan itibaren tımar ve zeamet usulü büsbütün çığırından çıkmıştı. Çiftçi ve köylü gaddar mültezimlerin ellerinde
esirdi. Memleketin hiçbir tarafında can, mal emniyeti kalmamıştı.
Bütün memuriyetler rüşvet mukabilinde veriliyordu. Valiler, mutasarruflar, mütesellimler, derebeyleri, ayanlar, eşkıyayı aratacak
derecede gemi azıya almışlardı. Türlü adlarla alınan vergilerin
haddi hesabı yoktu. Aşar, haraç, gümrük ve vergilerin mühim bir
kısmı mültezimlere ihale olunurdu. Vergilerin birkaç seneliği birden peşin olarak iltizama verilirdi. Zahireyi çiftçi ve köylü yalnız
muayyen adamlara satabilirdi. Dahili gümrüklerin tazyiki, ihracat
gümrüğünün ağırlığı çiftçiyi büsbütün eziyordu259.
Üstelik devlet görevlilerinin maaşlarını kendi topladıkları
vergiler biçiminde alma usulü, bu karmaşık dönemde tam bir baskı
aracına dönüşüyor; memura, köylü üzerinde kayıtsız şartsız bir tasarruf imkanı sağlıyordu. Memurun her yönde kullanabileceği gücü, devlet denetiminin kaybolduğu bir ortamda bu vergi toplayıcılığı niteliğiyle biraz daha pekişmiş oluyordu260. Reayanın hükümet
görevlilerince her fırsatta soyulmaları acı yakınmalara sebep olduğundan, “hukuk-u fukaranın geri verilmesi” için çıkarılan fermanlara göre hareket eden kadıların önünde, sırf gürültüyü örtbas etmek amacıyla birkaç kişi uzlaştırıcı diye araya giriyorlar, fukaranın hakkı çok zaman gene alınamıyordu. Bu türlü soygunların suç
sayılmayıp, sırf soygunun geri alınmasına çalışılması ile yetinilmesi biçimindeki olaylara ve bu şekil garip haklaştırmalara 16.
yüzyıldan itibaren çok rastlanmıştır261.
İmparatorluğun içinde bulunduğu siyasi kriz de önemli bir
etkendi. Merkezi iktidar ve onun hem kendi yerel temsilcileri, hem
de ayan üzerindeki denetimin zayıflaması, aşırı vergilendirme yö258
259
260
261
Cem, a.g.e., s.206-207.
Cem, a.g.e., s.201.
Cem, a.g.e., s.200.
Akdağ, a.g.e., s.208.
83
nündeki genel eğilimi perçinliyordu. Reayanın suiistimallere, aşırı
vergilere, haksız el koymalara direnmesi imkansızlaşıyordu, kaçmak bir kez daha tek seçenek olarak kalıyordu262.
18. yüzyıl boyunca miri mukataalardan vergi toplayan
mültezimler ve muhassıllar sürekli olarak yolsuzluk yapmışlardı.
Bunu önlemek için Anadolu valisine, Anadolu eyaletlerindeki görevlilere yazılan fermanlarda, mültezimlerin, muhassılların gözetilip korunduğu, miri mukataa gelirinin gereği gibi toplandığı, ancak,
yine de “mal-ı miri” nin tahsilinin geciktiği, bu gecikmenin olmaması gerektiği yinelenmekteydi263.
Hamallar, kayıkçılar, esnaflar, esnaf kethüdalarına kadar
herkes malikane alıp, mutasarrıf olduğu malikaneyi kendi mülkü
gibi kullanıp, bunu başka birilerine vermeye başlamış ve böylece
mukataalar beş-on kişinin üzerinde kalarak iltizam ile geçinen
mültezimler fakir düşmüşlerdi. Ama, esas önemli olan, malikane
mutasarrıflarının faiz ile bunları birisine, alan da bir başkasına
vermesiyle, bunların elden ele dolaşmaya başlamasıdır. Bunun sonucunda malikanelerden yalnızca mutasarrıf olan değil, bunu ele
geçirenlerin hepsi yararlanma yoluna gittiğinden reaya gittikçe fakir düşmüştür. Reaya, kendisine yapılan zulümlerden dolayı şikayette bulundukça, malikane mutasarrıfları “bu malikaneler serbest
üzere tasarruf olunur” diyerek vali ve hakimlerin işe karışmalarını
önlemekteydiler. Ayrıca, malikane usulü, valilerin gelirlerinin
azalmasına da neden olmuştu. Valiler, bunun acısını halka zulmederek, para toplayarak çıkarmaktaydılar264.
Beylerbeylerinin, sancakbeylerinin tekalif-i şakkayı nasıl
topladıklarına, halkın bu konudaki şikayetlerine kısaca değinilecek
olursa265.
262
263
264
265
84
Gilles Veinstein, Çiftlik Tartışması Üzerine”, İçinde, Osmanlı Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Ed. Çağlar Keyder, Faruk Tabak,
Çev. Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998, s.44.
Özkaya, a.g.e., s.122.
Özkaya, a.g.e., s.122.
Özkaya, a.g.e., s.196.
Köylülerin en çok şikayet ettikleri hususlar, normal vergilerini ödedikleri halde, kendilerinden zorla “tekalif-i şakka” alınmasıydı. Örneğin, vergilerini ödedikleri halde kendilerine karışılmaması gerekirken, mütesellim tarafından kanunsuz olarak kendilerine tekalif-i şakka yüklendiği birçok uygulama olmuştur.
Seferler nedeniyle ağır vergiler bir yandan, eşkıyalar diğer
yandan halkı perişan etmişti. Nisan 1777 ortalarında yazılan adalet
fermanında bunların önlenmesi tekrarlanmış ve halkın ödeyeceği
imdadiyelerin dışında bir şey ödenmemesi tembih olunmuştu.
1767’deki Kırım sorunu nedeniyle valiler, gittikleri kaza
ve nahiyelere on beşer-yirmişer akçe yüklemişler ve bunları zorla
almışlardı. Bununla da yetinmeyerek, yolları üzerinde olmayan
yakın yerlere uğrayıp, eyalet ve sancak içindeki yerlerden tehditle
vergi almışlardır. Bu bozuk düzen içerisinde, valilerle ortaklaşa
hareket eden kadılar ve ayanlarda çıkarları için paşalara verilen
tutarların üzerine “defter harcı ve vilayet masarifi ve ayan ücreti”
adlarıyla paralar almışlar ve böylece “emval-i miriyeden hariç”
senede üçer-dörder defa vergi toplanır olmuştur. Bunların önlenmesi için Nisan 1779 başlarında yazılan adalet fermanında, bu işlerin yapılmaması, bu fermanın kadı siciline işlenmesi, bunlara
aykırı hareket edenlerin ismiyle, defterlerinin İstanbul’a yollanması belirtilmekteydi. Osmanlı ülkesindeki kazalar, kasabalar, köyler,
halkına vilayet masrafları adıyla ismi ve yeri belli olmayan hesapları kapsayan defterler düzenlenmeyecekti.
Bu tip salyane defterlerinin düzenlenmesinde vilayet ayanının büyük önemi vardı. Çünkü, vilayet ayanları kendi çıkarları
da olduğundan bu defterlerin sık sık düzenlenmesine izin vermekteydiler. Bilindiği üzere halkın üzerine vergi salınacağı zaman,
halkın temsilcisi durumundaki vilayet ileri gelenlerinin fikri alınırdı. Valilerin seferiye ve hazariye ile yetinmedikleri, tekalif-i
şakka toplamaya devam ettikleri, fakir halkın üzerine bölük gönderdikleri, vilayet ayanlarının herkesin tahammülüne göre vergi
düzenlemedikleri, kadıların kendileri için defterlere akçeler koydukları görülmektedir.
85
Taşralarda tevzii defterlerine pek çok kanun dışı vergiler
konduğu, örneğin devlet tarafından beylerbeyi, sancakbeyleri ve
mütesellimlerle gönderilen mübaşirler ve memurlar için “kahve
parası” kaydının bulunduğu görülmektedir. Rumeli’deki ve Anadolu’daki kazalarda bazı görevliler, ismi ve yeri belli olmayan paraları diledikleri gibi defterlere koyup, toplamaya devam etmekteydiler. Bunları önlemek için Ağustos 1794’te kanundışı vergi
toplayanlara verilecek cezalar belirtilmiş ve tevzii defterlerinin nasıl düzenleneceği açıklanmıştı.
Valilerin en önemli gelirleri şüphesiz imdadiyelerdi. Bunlar taksitlere bölünür, iki-üç hatta dört taksitte toplanırdı. Valiler
ve hakimler serbest olan yerlerden imdadiye ve tekalif-i şakka toplayamazlardı. Ama, buna uyulmadığı da sık görülmektedir. Bazı
yerlerde ise, ödendiği halde, imdadiyelerin tekrar tekrar toplanılması cihetine gidildiği görülmektedir.
İmdadiyelerin sık sık ve belirtilenden fazla toplanmaması
için ya da şakka türünden vergilerin toplanmasını önlemek amacıyla çeşitli tarihlerde yayınlanan fermanlar bir işe yaramamıştır.
Halk, özellikle şakka türünden vergilerden kurtulmak için gereğinde valinin kazalarına uğramasını önlemek için kendilerine rüşvet teklif ettikleri gibi, bazı valiler de eğer istedikleri parayı vermezlerse, köylerine ineceklerini reayaya bildirmekte, bu yüzden
de köylüler ister istemez istenen parayı valilere ödemeyi tercih
etmekteydiler. Valiler, gerek hediye adıyla fazla miktarda ödedikleri paraları ve harçları halktan çıkarmak, gerekse geleceklerini
garanti altına almak için usulsüz yollara başvuruyorlardı. Görev
yerlerinde çok az bir süre kalan ve elinde eskisi gibi kuvvet ve
servet bulunmayan valilerin bu tip hareketleri, bozulmuş olan düzende, sürekli ve güvenli bir göreve sahip olamayışlarından, gereksinmeleri için fazla paraya ihtiyaç duymalarından ileri geliyordu266.
Hasat zamanı, sipahilere köylüler üzerindeki yetkilerini
çeşitli şekillerde suistimal etme imkanı veriyordu. Görevliler köy266
86
Özkaya, a.g.e., s.201.
lülerin vergi payını dürüstçe vermesini güvence altına almaya,
köylüler de görevlilerin yalnızca kendi paylarını almasını sağlamaya çalışıyordu. Daha fazlasını aldıklarında onları kadıya şikayet
ediyorlardı267. Ancak vergi toplayanların kendi paylarından biraz
fazlasını alması ya da köylülerin ürün paylaşılmadan önce birazını
saklaması gibi kurallara aykırı uygulamalar, seyrek olduğunda,
muhtemelen, harman yerinde olağan sayılabilecek durumlardı. Bir
sipahi, bir kilo buğday eksik kuşkusuyla her seferinde kadıya çıkmıyordu. Köylüler de her yolsuzlukta kadıya gitmek zahmetine
katlanmıyordu. Gerçekten de dayanılmaz bir durum söz konusu
değil ise, hareketli hasat ve harman döneminde kimse bir gün bile
yitirmek istemeyecekti268.
3.5. Tımar Sisteminden Kaynaklanan Sorunlar
Tımar sisteminde sipahi, tımar olarak kendisine verilen
yerde kanunla saptanmış belli vergi ve resimleri doğrudan kendisi
için toplamaktadır. Her tımarın gelir miktarı bellidir. Bu gelirin
azalmaması veya kaybolmaması için devlet, sipahiye ayrıca reayanın toprak tasarrufu üzerinde bir takım kontrol hakları vermiştir.
Ancak toprak ve köylüler üzerindeki denetimleri açısından, tımar
sahipleri batılı feodal lordlarla karşılaştırılamaz. Tımarlar, kendilerine tahsis edilen vergi gelirini toplamaya yetkiliydiler ama kanunun tanımladığı hizmetler hariç, toprak veya köylüler üzerinde
somut bir hakları yoktu. Devletin temsilcileri olarak, sadece kanuna göre toprağın tasarruf ve kullanım sürecini gözetiyorlardı. Ama
reayaya ayrılmış toprakları edinme ve ekip biçmeleri kesinlikle
yasaktı269.
Geleneksel sosyal düzeni değiştiren beyler ve ağalar çeşitli
toplum katlarından türemişlerdi. Ancak hepsinin ortak yanları vardı. Genellikle, ya servetlerini toprağa yönelterek mülkiyetin sağladığı kuvvet sayesinde bir takım askeri ve idari yetkileri ellerine
267
268
269
Singer, a.g.e., s.127.
Singer, a.g.e., s.127.
İnalcık, a.g.e., s.158.
87
almışlar ya da askeri ve idari yetkilerine dayanarak toprak edinmişlerdi. Servet ve irili ufaklı toprak parçaları şeklinde beliren bu
yeni gücün meydana çıkış nedeni ise, toprak mülkiyeti düzenindeki değişim olmuştu. Tefecilik ve benzeri yollardan biriken servet
toprak mülkiyetine dönüşünce derebeyliğin ilk koşulu karşılanmış;
buna olayların da yardımıyla, kısa zamanda askeri ve idari imtiyazlar eklenmişti270.
Osmanlı’da karışık ortamdan yararlanan gruplardan biri de
tımarlı sipahilerin büyükleriydi. Sipahilerin önemli bölümü mali
darlıktan ötürü tımarlarını terk edip ortadan kalkarken, aynı mali
darlık bazılarının güçlenmesine yol açmıştı. Bunlardan çoğu resmen tımarlı sipahi olarak gözükmekle beraber, aslında, birkaç tımarı birden elinde toplamak imkanını bularak, bu dirliklerin üretiminden ‘sırf bir mültezim gibi istifade eden, fakat, iltizam bedelini devletlere değil de nüfuzlu bir takım ricale rüşvet olarak veren
bu yoldan geniş kazanç imkanı bulan kimselerdi271.
Koçi Bey’in 4. Murad’a sunduğu risalenin çoğu tımar düzeninin bozulması ile ilgilidir. Koçi Bey bu risalede tımarların
devlet büyüklerinin adamlarına verildiğini, eski tımar düzeninin
ortadan kaldırıldığını, imparatorluk kurumları arasındaki denge
unsurlarının bozulduğunu, bunun sonucu olarak da büyük bunalımların ortaya çıktığını vurgulamaktadır272.
Tımar sistemi içerisindeki yolsuzluklar zamanla artmıştır.
Bunların başında tımarların beratla verilmesi geleneğinin terk
edilmesi gelir. Yine tımar ve zeamet sahipleri ölünce mahlul kalan
(boşalan) tımarları oğullarına, yoksa kardeşlerine, bunlarda yoksa
akrabalarına verilir yabancı bir kimseye verilemezdi. Oysa nakit
sıkıntısı bu kuralın çiğnenmesine yol açmıştı273. Zamanla gelirleri
giderlerini karşılayamayınca, topladıkları vergiler yetersiz kalan
270
271
272
273
88
Cem, a.g.e., s.193.
Cem, a.g.e., s.195.
Belin, a.g.e., s.38.
Tabakoğlu, a.g.e., s.208.
tımarlıların yasaları çiğneyip vergileri aşırı bir biçimde arttırmaya
kalkmaları karışıklara ve çatışmalara yol açabilecek bir eğimdir274.
Tımar sistemi iltizam yöntemiyle karşılaştırıldığında iltizam yönteminin tarımsal üreticiler üzerinde daha yüksek vergi yükü baskısı oluşturduğu söylenebilir. Çünkü tımar sisteminde gelirin devamlılığını sağlamak için reayanın kollanması ve ağır vergi
yükü altında ezilmemesi gerekiyordu. İltizam sisteminde ise herhangi bir işletmeyi ya da vergi tahsil işini üç yıllığına alan kişi için
bu zaman süresi içinde en fazla geliri tahsil etme endişesi bulunuyordu. Bu nedenle tımarlı sipahinin reaya için taşıdığı kaygılar
mültezim için geçerli değildi275.
Karşılaştırılabilir maddi veriler olmadığından köylülerin
ne kadar sömürüldüğünü kesin olarak saptamak ve bunu başka
toprak rejimlerindeki değerlerle karşılaştırmak mümkün değildir.
Ancak, köylülerin beylerbeyleri, askeri yetkililer, mültezimler ve
kadılar gibi görevliler tarafından sömürüye uğradığı adaletnamelerde açık bir şekilde görülmektedir. Ayrıca vergi toplayan diğer
kişilerle birlikte mültezimler, sancak beyleri ya da tımar sahiplerinin haklarını simsarlık tarzı bir anlaşma ile aracılara devretmeleri
köylüler üzerindeki sömürüyü daha da artırıyordu276.
Daha önce de belirttiğimiz gibi Osmanlı vergi sisteminde
yer alan veya vergi sistemini etkileyen sorunlar bunlarla sınırlı değildir. Ancak konumuz gereği halk türkülerine yansıyan sorunlarla
sınırlı kalınmıştır. Bundan sonraki bölümde ise halk türkülerinde
yer alan vergi sorunlarına örnekler verilecektir.
274
275
276
Belin, a.g.e., s.24.
Akgündüz ve Öztürk, a.g.e., s.489.
Barkey, a.g.e., s.103.
89
90
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ANADOLU HALK TÜRKÜLERİNDE
VERGİLER
Bu bölümde, önceki bölümlerde yapılan açıklamalar doğrultusunda türkülere yer verilecektir. Bu bağlamda ilk olarak konuyla ilgisi ölçüsünde ilk olarak türkü kavramına değinilecek, türkünün halk şiirinin bir türü kabul edilmesi dolayısıyla halk şiirine
de kısaca değinilecektir. Daha sonra da vergi sorunlarından bahseden türküler ele alınacaktır.
1. Halk Türküsü Kavramı
Doğumundan ölümüne kadar geçen süre içinde Türk insanının sosyal, kültürel, ekonomik, siyasal ve dini hayatında önemli
bir yeri olan “türkü” kavramı üzerine bilim insanları ve araştırmacılar çeşitli görüşler ileri sürmüşler ve farklı yaklaşımlar sergilemişlerdir277. Örneğin Püsküllüoğlu 278’na göre türkü, sözleri genellikle halk şiiri biçiminde olan, yazanı ve besteleyeni bilinmeyen
halk ezgileriyle oluşmuş bir şarkı türü olarak tanımlanabileceği
gibi bireyin ya da toplumun acılarını, sevinçleri vb. dile getiren,
kendine özgü bir ezgiyle söylenen bir koşuk biçimi olarak da tanımlanabilir.
Türkü kelimesinin kaynağının Türk sözcüğünde türediği
bilinmektedir. O halde türkünün Türk halkının ortaklaşa yarattığı
sözlü ve ezgili ürünler olduğu söylenebilir279.
Bazı çalışmalarda da türkü; büyük tarihi olaylar karşısında
halk kitlelerinin sevinçlerini ve ümitsizliklerini, büyük şahsiyetler
hakkındaki saygınlıklarını veya nefretlerini ve aşk hikayelerini de277
Ali Yakıcı, Halk Şiirinde Türkü, Akçağ Yayınları, Ankara, 2007,
s.37.
278
Ali Püsküllüoğlu, Türkçe Sözlük, İstanbul, 1995’ten aktaran Yakıcı,
a.g.e., s.33.
279
Mehmet Özbek, Folklor ve Türkülerimiz, Ötüken Yayınları, Ankara,
1975, s.63. Çalışmamızda türkülerle ilgili teknik bilgilere yer verilmemiştir. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Yakıcı, a.g.e.; P. Naili
Boratav, 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, 10. bs. Gerçek Yayınevi,
İstanbul, 2000, s. 150 vd.
91
rin bir muhteva içinde dile getiren edebi ve aynı zamanda musiki
bakımından da önemi olan kendine has bestelerle söylenen, dar
anlamıyla ise tarihi bir belge mahiyeti gösteren Türk halk şiirinin
en eski türlerinden biri280 olarak tanımlanırken, Ruhi Su da türküleri; toplumu etkileyen olayları, toplumun içindeki sürtüşmeleri,
halkın aydın kişileri olan halk ozanlarının düşüncelerini yansıtan
belgeler olarak nitelendirmektedir281.
Tüm halkların halk türkülerinde ortak olan konu şudur:
Halk türküleri, kollektif bir bilincin ürünüdür. Yani bir türkü, her
zaman belli bir yaşamsal duruma yöneliktir ve "tarihin" ait oldugu
halk üzerindeki etkilerini içerir. Bunun da ötesinde türkülerin,
kayboluş ya da zamanla toplum içinde tecrit edilmiş olguların, yani duyguların ya da erotik isteklerin dile getirilmesi gibi, tabu olan
konuları anlatılması gibi özellikleri de vardır282.
Halk türküleri konusunda belki de verebileceğimiz en net
ve somut tanım Başgöz283 tarafından yapılmıştır. O’na göre Türkiye’nin sözlü geleneğinde, bir ezgi ile söylenen halk şiirlerinin her
çeşidi için yaygın olarak kullanılan ad “halk türküsü”dür. Buradaki halk şiiri ifadesi hem anonim şiir hem de âşıkların şiiri anlamındadır. Âşıkların şiirleri de bir ezgiyle söylendiği için, yaratıcıları anonim olmadığı halde onlara da türkü denilmektedir.284 Köroğlu, Karacaoğlan, Dadaloğlu, Dertli, Ruhsati, Emrah ve Seyrani
bu âşıklarımızdan bazılarıdır. O halde türküler temelde iki kaynaktan beslenmektedir. Bunlardan birincisi Türk halk edebiyatı ve
aşık edebiyatıdır. İkincisi ise anonim türkülerdir. Anonim türküle-
280
281
282
283
284
92
Herbert Jansky, “Türk Halk Şiiri”, Çev. Abdurrahman Güzel, Dünya Edebiyatından Seçmeler 4, Ekim 1977, s.57-58’den aktaran Yakıcı,
a.g.e., s.43-44.
Mehmet Bayrak, Öyküleriyle Halk Anlatı Türküleri, Ankara, 1996,
s.120.
Klaus Detlev Wannig, Türk Halk Kültüründe İnsan, (Çev. Mustafa
Özdemir), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı:11, 1999.
İlhan Başgöz, Türkü, Pan Yayıncılık, İstanbul, 2008, s.15.
Başgöz, a.g.e., s.15.
rinde başlangıçta mutlaka bir söyleyicisi vardır. Ancak aradan
uzun süre geçmesi nedeniyle bunlar unutulmuştur.
Yerli sözlü gelenekte gerek töreni (türkünün çağrılması
düzenli bir tören içinde yapılıyorsa), gerekse çağrılan metni ve
onun ezgisini adlandırmak için özel deyimler vardır. Ancak bu deyimler anlam kesinliğinden yoksundurlar ve bu bakımdan anlaşmazlığa yol açabilirler. Kimi zaman “ağıt”ın bütün konu ve biçim
özelliklerini gösteren bir parça “türkü” veya “deme” sözleriyle de
adlandırılabilmektedir285. Bu nedenle bölgelere ve konulara göre
özel hallerde ya da ezgi ve sözlerin çeşitlenmesine göre türkü kelimesi yerine şarkı, deyiş, deme, ağıt, adları da kullanılmaktadır286.
Türkülerin ortaya çıkışları hususunda Kaya (1999: 132)
şunları söylemektedir: “Türküler genellikle bir olay, bir arzu ve
bir heyecan üzerine doğarlar. Başlangıçta sahipleri belli ürünlerdir. Ancak zamanla türkünün asıl sahipleri unutulur ve sonraki
nesiller tarafından halkın dilinde dolaşa dolaşa farklı coğrafyalara yayılır. Türküler böylelikle anonimleşirler. Önceleri mahalli
hüviyetler gösteren türküler, zamanla milli hüviyete bürünürler.
Türkülerin anonimleşmesinde, daha ziyade göçler, kervanlar, askeri sevkler, gurbete iş güç için gidişler, gezgin halk şairlerinin
faaliyetleri, yakın zamanlarda basın ve yayın organları rol oynar”.
Türküler, sanatsal ve bilimsel kaygılar taşımadan meydana getirilmiş dolayısıyla kurallar üzerine yapılanma ihtiyacı doğmamıştır.
Türküler değişik bakışlarla ve değişik yönlerden sınıflandırılabilir. Konularına, hece sayılarına vb. özelliklerine göre eşkıya, gurbet, yergi, aşk, tabiat türküleri ya da 7 heceli, 8 heceli türküler gibi farklı isimler de alırlar. Ayrıca yapılarında kararlılık
gösteren türküler ve yapılarında kararlılık bulunmayan türküler
sınıflandırması da yapılabilir287. Ancak bu şekilde büyük ve dinamik bir türkü külliyatını durağan ve değişmez bir sınıflandırma
içine hapsetmek çok zordur. Çünkü yapılacak sınıflandırma içinde
285
286
287
A. Şükrü Esen, Anadolu Türküleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Tisa Matbaası, Ankara, 1982, s.9.
Boratav, a.g.e., s.150-151.
Esen, a.g.e., s.9.
93
yer alacak türler başka bir türün de yer aldığı kümede gösterilebilir.
Bu durum en iyi şekilde Boratav’ın türkülere ilişkin yaptığı sınıflandırmada görülebilir. Boratav türkülere ilişkin şöyle bir sınıflandırma yapmaktadır:
1- Lirik Türküler: Ninniler, aşk türküleri, gurbet türküleri,
askerlik ve hapishane türküleri, ağıtlar.
2- Taşlama, Yergi ve Güldürü Türküleri.
3- Anlatı Türküleri: Efsane konulu türküler, bölgelere ya
da bireylere özgü konuları olan türküler, tarihi konuları
olan türküler.
4- İş türküleri
5- Tören türküleri: Bayram türküleri, düğün türküleri, dini
türküler,
6- Oyun ve dans türküleri: çocuk ve büyüklerin oyunlarında söylenen türküler.
Boratav’ın bu sınıflandırması içinde, lirik türküler içinde
yer alan ninni ve asker türkülerinde lirik olmayan örnekler bulunabilir. Ağıtlar aynı zamanda tören türküleridir. Bu nedenle türkülerin net bir şekilde sınıflandırılması çok zordur288. Yukarıdaki sınıflandırma doğrultusunda ele alacağımız türküler daha çok anlatı
türküleri ve yergi türküleridir. Çünkü anlatı ve yergi türküleri toplumsal bir takım sorunlar ve sınıfsal çelişkilerden ve buna bağlı
hak isteyiciliğinden doğmaktadır289. Vergilere ilişkin sorunları anlatan türkülerin de anlatı türküleri ile yergi türküleri olduğunu belirtmek gerekir. Çünkü vergi isyanları nedeniyle efsaneye dönüşen
sosyal eşkiyalar, belirli konulardaki vergisel sorunlar, vergi idaresine yakarış, mali yönetimin halka yaklaşımı ve vergi tahsildarlarının yaptıkları eziyetleri konu alan türküler ancak bu sınıflandırma içine konulabilir.
288
289
94
Başgöz, a.g.e., s.33.
Bayrak, a.g.e., s.121.
2. Türkülerde Toplumsal ve Mali Olaylar
Toplum yaşamına ilişkin bilgi edinirken mutlak anlamda
resmi belgelere bağlı kalmak yanlış sonuçlara ulaşmaya neden
olabilir. Daha önce de belirttiğimiz gibi olaylara sadece devletin
veya yönetici sınıfın gözüyle değil halkın gözüyle de bakmak gerekmektedir.
Devlet belgeleriyle halk ürünleri arasındaki tutarsızlık
Osmanlı İmparatorluğu’nda da mevcuttur. Devlet ve görevliler,
belgelerde ünlü sosyal isyancılardan celali diye bahsetmiş ve bölgesel güçlerden bunların yok edilmelerini istemiştir. Genelde halk
edebiyatı ve özelde ise Türküler ise onları Anadolu’nun kırsal kesimindeki her erkek çocuğunun özendiği kahramanlara dönüştürmüştür290. Yerel zulme karşı isyan eden, haksızlığa dayanamayıp
başkaldıran ve böylelikle halk arasında şöhreti duyulan sosyal isyancı tiplemesine en güzel örneklerden biri Köroğlu’dur. Köroğlu’nun zulme karşı bir ozan, bir halk şairi olarak meşhur bir çağrısı
vardır291.
Köroğlu’yum kayaları yararım
Halkın kılıcıyım hakkı ararım
Şahtan padişahtan hesap sorarım
Uykudan uyanan katılır bana.
Döneme ait kimi belgeler, Köroğlu’nun hem zalimliğiyle
bilinen kadılara diğer yerel görevlilere ve hem de masum köylülere saldırdığını göstermektedir. Kimi belgelerde ise onun toplumsal
bilinci görülmekte, öteki isyancıların aksine Köroğlu ve adamlarının kendi güvenliklerini tehlikeye atma pahasına da olsa köylülerin tarlalarını asla çiğnemedikleri belirtilmektedir.
290
291
Ancak bunlarında kendi içinde çelişik noktaları vardır. Bu nedenle
Barkey, halk ürünlerinin de sorgulanmadan kabul edilmesinin yanlışlığına vurgu yapmaktadır. Bkz. Barkey, a.g.e., s. 186.
Bayrak, a.g.e., s.37.
95
Türküler toplum yaşamının günlük işleyişi açısından bir
nevi bir anlatım mekanizmasıdır. Türküler toplumda bazen tiyatronun, kitabın, gazetenin ve bazen de ahlakın yerini almıştır. Bu
nedenle türkülerin hemen hemen hepsinde sosyal, siyasal ve ekonomik bir boyut vardır. Ekonomik sorunların, sosyal ve siyasal
olayların toprak düzeninden kaynaklanan sorunların türkülerde
ağıt, taşlama, ninni ve hikayeler şeklinde ortaya çıktığı görülmektedir.
Toplumun olaylar karşısındaki tepkisi türkülere yansımaktadır. Diğer halk şiirlerindeki bireysel özelliğe rağmen, türkülerde
sosyal yön ağır basmaktadır. Halkın sevgisi, nefreti, acısı, tutkusu
kısaca her şeyi türkülerde yankı bulmaktadır 292 . Toplumsal yaşamda türkülerin önemli işlevleri olduğunu söyleyebiliriz. Türkü,
modern iletişim araçlarını yokluğunda mektup, telgraf, elektronik
posta gibi bir iletişim aracı olmuştur. Türkü, değerler taşıyıcısıdır.
Kişisel ve sosyal değerlerimiz türküler aracılığıyla, insandan insana, kuşaktan kuşağa aktarılır. Bu değerlere açık veya dolaylı destek verir veya karşı çıkar. Türkülere yansıyan değerler mutlaka kurulu düzene destek veren değerler değildir. Örneğin Sultana, Padişaha, Hükümete destek veren türkü metnine rastlamak çok zordur.
Ancak padişaha sitem eden ve onu uyaran türkülere rastlamak
mümkündür. “Hiç mi merhamet yok Sultan Aziz’de”, “Sultan Reşat vermez bize tezkere, bizi kandırı” veya “Padişahım haberin olsun Urum elleri satıldı” diyen türkülerde bunu açıkça görmek
mümkündür293.
Osmanlı tarihine ilişkin resmi kayıtlarda çoğu kez bulunamayan bireysel ve toplumsal halk hareketlerine ilişkin bilgileri
türkülerde yakalamak mümkündür. Bu türkülerin bir başka önemli
yanı daha vardır. Bilindiği gibi Osmanlı tarihi, resmi yazıcıların
elinden çıkan ve sarayın görüşünü yansıtmakla görevli olanlar tarafından yazılmıştır. Diğer resmi yazışmalar da (Mühimme Defterleri, Şer’iye Sicilleri) hemen hemen aynı doğrultudadır. Şer’iye
Sicillerinin önemi daha çok olayı canlı olarak yakalamasındadır.
292
293
96
Güzel ve Torun, 2005’den aktaran, Yakıcı, a.g.e., s.43.
Başgöz, a.g.e., s.144-146.
Bu bakımdan bu kayıtlar birçok konuda bilgi vermektedirler. Ancak görüleceği üzere söz konusu kaynakların tamamı taraflardan
birinin yani yönetenlerin sözcülüğünü yapmaktadır. Öte yandan
halkın sözcülüğünü yapanlarsa, kaynağını halktan ve halkın temsilcilerinden alan türkülerdir. Bunun için de türkülerde resmi yargılamanın yerini halk yargılaması almaktadır294.
Yöneten–yönetilen ilişkisindeki çatışmaları konu alan türkülerde konumuzla ilgili özellikler şu şekilde sıralanabilir295: Bu
türkülerde slogan haykıran bir eda yoktur. Başkaldırma ve yiğitlik
ile hüzün sürekli iç içedir. Bireysel ve toplumsal başkaldırıcıların
başından geçenleri anlatan manzum ürünler olarak da nitelendirilebilirler. Genellikle kapitalizm öncesi üretim ilişkilerinde ortaya
çıkar ve kırsal kesimle ilgilidir. Olay kahramanı hemen bütünüyle
olumlu yönleriyle doğruluk, dürüstlük, açıklık, mertlik ve yiğitlik
yönleriyle verilir. Çeşitli toplumsal ve tarihsel olaylar bu türkülerin temel öğe ve temalarından biridir. Türkü kahramanının yaşadığı dönemin zulüm, baskı ve haksızlıklarına duyduğu kin, nefret ve
başkaldırı hemen her türküde açık ya da kapalı bir şekilde kendini
gösterir. Türkü kahramanı adaletin, doğruluğun, eşitliğin simgesi
olarak görünür.
Vergi isyanları kısmında yer verdiğimiz Burdur halk ayaklanmasıyla ilgili olarak bir destandan alınan296
“Dururken önce erâzil yürüdü
Ol vaki dağları duman bürüdü
Kahpe beyler, Atçalı Kel yürüdü
Şol beylerde yüz yalanı seyrettim”297
294
295
296
297
Bayrak, a.g.e., s.127-128.
Bayrak, a.g.e., s.128-131.
Bayrak, a.g.e., s.313.
Erazil: Rezil, perişan
Vakî: Saklayan, koruyan.
97
dörtlüğü halkın türkü kahramanına verdiği değeri ve yeri göstermesi açısından önemlidir.
Türkülerin en önemli unsurlarından biri de aşıklardır. Aşık
kelimesinin genel anlamı yanında dilimizde özel bir anlamı bulunmaktadır. Bu kelime yerine daha önceleri saz şairi, halk şairi
gibi ifadeler kullanılsa da son yıllarda halk ozanı sözü kullanılmaktadır. Aşık, Türk halk edebiyatında yaklaşık 16. yüzyılın başlarından bu yana beliren bir sanatçı tipidir. Aşık şiir yazmaz, söyler. O’nda şiir müzikten ayrılmaz298. “Âşıklar yüzyıllar boyu halkın
his ve duygularını, kendi yaratıcı güç ve yetenekleri oranında dile
getirmişlerdir. Bu özellikleriyle de halkın toplumsal, kültürel ve
sosyal yaşamında önemli roller üstlenmişlerdir. İnsan psikolojisi
gereği âşıklar da toplumdan, yönetimden beklediklerini göremeyince karşılaştıkları aksaklıkları düzensizlikleri ve adaletsizlikleri
kıyasıya yermişler, olumsuzluklara tepkiler göstermişlerdir. Âşıkların türkü ve şiirleri incelendiğinde başkaldırı ve yergi şiirlerini
oluşturan olgu genellikle ekonomik bozulmaya, sarayın ve taşra
yönetiminin çeşitli adlarla aldığı vergi, rüşvet ve yapılan talanlara
dayanmaktadır.
Osmanlı döneminde âşıkların dizelerinde yansıttıkları tepkiler bir nevi başkaldırı olarak nitelendirilirse de bu başkaldırı
isyan boyutuna varmayan; genel olarak çekinmeden gözler önüne
serilen; dozu kimi zaman yüksek tutulmuş eleştiriler niteliğindedir.
Haksızlığın had safhaya çıkması, düzenin bozulması, yoksulluğun kasıp kavurması üzerine :
İdris terzilik icat etmeden
Geçti endazeden boyumuz bizim
Anka yaratmayız Kaf’a gitmeden
Binbir çile çeker soyumuz bizim
gibi dertli deyişleriyle bilinen Sivaslı Feryadî vurup sazının teline.
298
98
Boratav, a.g.e., s.20-21.
Bağımıza gazel düştü güz oldu
Geçti giden gönlüm ömür az oldu
Feryadî’nin yareleri yüz oldu
Çekemem bu derdi bölek seninle
deyip uzun hava formunda yanık türküleriyle sergilemektedir acıyı
ve umutsuzluğu”299.
Ruhsatî’nin:
“Bu nasıl hükümet bu nasıl gidiş
Semaya çekildi insaf adalet”
biçimindeki serzenişleri, toplumdaki bozukluğu ve çalkanışı dile
getiren belge niteliğindeki söylemlerdir300.
Sivaslı Meslekî’nin türkü formunda söylediği:
Şu dünyaya güvenilmez
Ölmeyince kan kesilmez
Meslekîm artar eksilmez
Zulüm yavaşça yavaşça
dizelerinin de sosyal ve ekonomik boyutunu gözardı etmemek gerekmektedir301.
Osmanlı döneminde tımar ve zeamet gibi bir görev ele geçiren, yönetici konumuna giren kimselerin bütün amacı yaşam koşullarını iyileştirerek refah içinde yaşamını sürdürmek olmuştur.
Yönetici, varlığına varlık katarken, halk açlık sınırına inmiş, bu
durum âşığın dilinde:
299
300
301
Mehmet Yardımcı, Edebiyat Tarihi Çerçevesinde Âşık Edebiyatı
Araştırmaları, Ürün Yayınları, Ankara, 2008.
Yardımcı, a.g.e.
Yardımcı, a.g.e.
99
“Vâkıf ol halime benim efendim
Bir açlıktan başka diyeceğim yok
Yoksulluk oduna yandım alıştım
Akşamdan sabaha yiyeceğim
yok”
biçiminde tele dökülmüştür.302
Yöneticiler için halkın vergisini verebilmek uğruna çektiği
çileler önemli olmamıştır. Bunlar için önemli olan, yoksul halkın
bir şekilde paraya çevrilebilen her şeyini satıp vergiyi alabilmektir.
Aşağıdaki dörtlükler de bu durumu yansıtmaktadır303.
Ki beyler başladı zulme
Ve rağbet kalmadı ilme
Gözüm ağla hiç gülme
Zaman ahir zaman oldu.
Alırlar kadılar rüşvet
Edip müminlere himmet
Fakire yoktur şefkat
Zaman ahir zaman oldu.
Daha önce de belirttiğimiz gibi türkülerde yer alan isyanlar silahlı ayaklanma şeklinde değil, bir haykırış ve şikayet niteliğindedir. Çünkü Osmanlı vergi uygulamalarında halkın birlikte
hareket etmesinin önü kesilmişti. Osmanlı’da vergileme sürecindeki devlet denetimi de köylülerin ortak tepki gösterme olasılığı
üzerinde belirleyici olmuştur. Genel olarak vergilerin ödenmesinin
köyün ortak sorumluluğu olduğu durumlarda örgütlenme düzeyi
artmaktadır. Çünkü toplu vergileme iletişimi ve örgütlenmeyi teşvik etmektedir. Ancak bu örgütlenme, toplumun hakim sınıflar ta302
303
Yardımcı, a.g.e.
Doğan Atalay, Destanlarımız (Sadık-Ahir Zaman Destanı), Mut,
1982, s.124.
100
rafından sıkı bir şekilde denetlenmediği durumlarda olabilmektedir. Osmanlı’da vergiler çoğunlukla toplu olarak değil bireysel
olarak alınıyordu ve pek çok verginin toplanması yerel görevlilerin, yerel memurların ve kadıların müdahalesini gerektiriyordu.
Kolektif yükümlülükler katı bir resmi gözetim altında yerine getirildiğinden, ortak sorumlulukları bu köylülerin kaynaşmasına katkıda bulunmamıştır304.
Çiftçi ve köylüleri bir topluluk halinde bir araya getirme
potansiyeli taşıyan vergiler, köylünün doğrudan devlete ödediği
vergilerdir. Bunlar, özellikle birimlerin gelirine göre üç ila on haneden oluşan özel mali birimlerden (avarız hanesi) alınan avarız
vergileri ve örfi vergilerdir. Bu vergilere ilişkin bazı hususlar köylülere ve örgütlenmelerine ilişkin bilgi edinmemizi sağlamaktadır.
Vergi toplama yöntemleri, aynı zamanda kolletif eylem potansiyelini azaltan katı bir denetim uygulandığını göstermektedir305.
Şu husus da mutlaka belirtilmeli ki, vergiler sadece sosyal
ve siyasal amaçlı olarak türkülerde yer almamıştır. Bazen de benzetme amaçlı olarak sevgiliye bir yakıştırma olarak da karşımıza
çıkmaktadır. “Alim Pınarının Arkası Mezar” adlı Şarkışla türküsünde bu durumu görmek mümkündür306.
Daramış zülfünü dökmüş gerdana
Yar senin nerene bulam mahana
Sen bir ağ buğday ol ben olam şahna
Ölçem ölçem öşürünü ben alam307
3. Halk Şiirinde Mali Sorunlar ve Vergi
Halk şiiri, halk şairinin sanat mahsullerini yazı yoluyla
değil, ağızdan ağıza, sözlü gelenek yoluyla yaymasıyla oluşmuştur.
304
305
306
307
Barkey, a.g.e., s.115.
Barkey, a.g.e., s.115.
TRT rep. No: 4581.
Şahna: Harmandaki ürünlerin güvenliği açısından mültezim adına
bekçilik yapan kişi.
101
Halk şairleri şiirlerini yazmazlar, çalıp, çağırıp söylerlerdi. Böylece bu şairler en eski çağların şiir geleneğini devam ettirmişlerdir.308
Halk şiiri değişik konuları içermekle birlikte309,. 18. yüzyılda toplum sorunlarına eğilir hale gelmiş, 19. yüzyılda en verimli,
en olgun çağını yaşamış ve gerçekçi boyutunu tam anlamıyla bu
yüzyılda kazanmıştır. Bireysel ve toplumsal alanlarda geçmiş yüzyılların tüm olanaklarından yararlanan ozanlar, ortaya sağlam şiirler koymuşlardır (Zelyut, 1989). 19. yüzyılda halk şiirinin iç çelişkilerin artması ve düşünce akımlarının yaygınlaşmasıyla halk şiiri
daha protest bir hal almıştır. Bu dönemde halk ozanlarının öncekilere göre çok daha politize oldukları söylenebilir. Dönemlerin tüm
kötülüklerini ve yolsuzluklarını bu dönem ozanlarının şiirlerinde
rahatlıkla bulabiliriz. Bu açıdan bu dönemin sözcüsünün Seyrani
olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır310. Seyrani, Tanzimat sonrasında huzursuzluklara, yozlaşmaya ve batı taklitçiliğine karşı
millî ve dînî değerlerine bağlı halkın gösterdiği tepkini bir sözcüsü
durumundadır. O, gördüğü kötülükler ve haksızlıklar karşısında
susmamış, bu yolda hayatını hiçe saymıştır311.
Ödün vermeyen bir ozandır Seyrani. Tüm yolsuzlukların
kaynağı olarak İstanbul’un sınıfsal yönetimini görünce, eleştirisini
oraya yöneltmiştir. Canı pahasına padişaha atan ozan, memleketine gelince egemen sınıfın diğer üyelerini eleştirmiştir. Çünkü tüm
kötülüklerin bunların başının altından çıktığını anlamıştı. Osmanlı’da rüşvet, her düzeyde söz konusuydu. Ama merkez bürokrasisi
etkenliğini koruduğu ve rüşvetin oranı çok yüksek olmadığı sürece
sistemi yürüyordu. Bu gibi kişisel veya kolektif şikayet dilekçele-
308
309
310
311
Boratav, a.g.e., s.20.
Boratav, a.g.e., s.21.
Bayrak, a.g.e., s.73.
Hasan Avni Yüksel, Âşık Seyrânî, Hayatı ve Şiirleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, No: 751, Ankara, 1987, s.16.
102
riyle baş edebilmek için özel bir kalem ve defter ihdas edilmişti.
Bu durum Seyrani’nin dizelerine aşağıdaki gibi dökülmüştür312.
Eyvah fukaranın beli büküldü
Medet ticaretin gücüne kaldık
Eyiler alemden göçtü çekildi
Bizler zamanenin piçine kaldık.
Rüşvet ile yazar hakim hücceti
Hüccet ile alır kadı rüşveti
Kimse bilmez oldu sözü sohbeti
Bozuldu sikkenin tucuna kaldık
Sene bin iki yüz altmış beş tamam
Okunur ezanlar boş bekler imam
Seyrani bu nutkun sonu vesselam
İnanın dünyanın ucuna kaldık313
Bozuk düzen ve adaletsiz uygulamalar Osmanlı toplumunun en belirgin özelliklerinden birisi olmuştur. Bu düzende adalet
kavramından, insan hak ve özgürlüklerinden, demokratik bir düzenden çok fazla söz edilmesi mümkün değildir314.
Adaletsiz düzene başkaldıranların en önemlilerinden biri
de Pir Sultan Abdal’dır. Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde devlet düzeninin bozukluğu, yöneticilerin zulmü, kadıların bağnazlığı, haram yemesi ve yalan fetvalar vermeleri, konumlarıyla eylemlerinin
birbirine uymamasını aşağıda görüldüğü gibi çarpıcı biçimde dile
getirmektedir315.
312
313
314
315
Muzaffer Uyguner, Seyranî, 1.bs., Bilgi Yayınları, 306, Yazarlar Dizisi.8, İstanbul, 1991, s.117.
Hüccet: Bir iddianın doğruluğunu ispat için gösterilen resmi vesika,
delil, kanıt.
Öz, a.g.e. s.61.
Öz, a.g.e., s.62-63.
103
Koca başlı koca kadı
Sende hiç din iman var mı?
Haramı helali yedi
Sende hiç din iman var mı?
Fetva verir yalan yulan
Domuz gibi dağı dolan
Sırtına vururum palan
Senin gibi hayvan var mı
İman eder, amel etmez
Hakkın buyruğuna gitmez,
Kadılar yaş yere yatmaz
Hiç böyle kör şeytan var mı?
Mehmet Bayrak, doğru bir görüşle; “Pir Sultan’la başlayan ve halk tarafından beslenerek bu günlere getirilen bir ‘Pir
Sultan Şiir Geleneği’ oluşturulduğunu belirtmekteyiz. Bu gelenek,
Osmanlı resmi ideolojisine ve yönetimine karşı bir nitelik taşır 316
diyerek Osmanlı döneminde çeşitli baskılar karşısında halkın direnişinin gelenek biçiminde aşıklara yansıdığını ileri sürmektedir.
18.yüzyılın önemli âşıklarından Kabasakal Mehmet’in:
Yiyiciler akça ister cereme
Verilen malımız gelmez kaleme
Perişanlık sayi oldu aleme
Kullarına imdat kılın efendim
Akşam olur yiyiciler derilir
Fulkara kulların kusurun bulur
Haftada hem üç yüz kuruşun alır
Keyfiyet halimiz bilin efendim317
316
317
Bayrak, a.g.e., s.35.
Cereme: Ceza, ücret
104
söylediği bu tür şiirlerin yorumuyla ortaya çıkan tablo, sonuçta
yoksulların, mazlumların insanca yaşama istemiyle ilgilidir318.
Halk şiirinde toplumun büyük yeri vardır. Rahatlıkla eleştirilir, öğüt verilir, kınanır, yerilir, hayran, kul köle olunur, can feda edilir. Şiir-öğüt-tenkit üçlüsü bu şiirin töresidir. İlgisiz hükümete rahatlıkla haykırılır, zalimlere, haksızlara çekinmede karşı çıkılır, ahlak dışı hareket edenler çok ağır bir dille yerilir. Halk şairi
halkın gözü, kulağı, kalbi ve dilidir. Halkın derdi, dileği sevgisi ve
nefreti aşığın dilinde ve telinde şekillenir. Dadaloğlu’nun,
“Belimizde kılıncımız kirmani
Taşı deler mızrağımın temreni
Hakkımızda devlet vermiş fermanı
Ferman padişahın, dağlar bizimdir”
dörtlüğü bunu açıkça göstermektedir319.
Halkın içinde bulunduğu kötü durumu padişahın bilmemesi durumunda onu uyarmak amacıyla em bilgi vermekte hem de
belirli makamları şikayet etmektedir320.
Şeyhülislâmdan sorma (bizi ey) haşmetmeâb
Sevâba günah der günaha sevâb
Fukara hakkında hayırlı cevab
Söyleyecek dili kökten kurumuş”.
Seyranî, ülkedeki başıbozuk gidişin kaynağının üst yönetimde olduğunu ve bu çözülmenin alt kademelere doğru yayıldığını şu dizelerde ifade etmektedir.
318
319
320
Yardımcı, a.g.e.
Özbek, a.g.e., s.41.
Yüksel, a.g.e., s.20.
105
Mahkeme meclisi icat olduğu
Çeşme-i rüşvetin akmaklığından
Kaza bela ile alem dolduğu
Kazların kadıya uçmaklığından
Selefin rüşvetle hüccet yazması
Halefin anlayıp hükmün bozması
Yıkılan binanın birden tozması
Asıl sermayenin topraklığından
(…)
Dünyadan ahrete gidip gelmemek
Olmasa iktiza eder ölmemek
Balık baştan kokar bunu bilmemek
Seyrani gafilin ahmaklığından321
Yine Aşık Dertli, kadıların rüşvet aldığını, yolsuzluk yaptığını aşağıdaki dörtlüklerle vurgulamaktadır322
Telli sazdır bunu adı
Ne ayet dinler ne kadı
Bunu çalan anlar kendi
Şeytan bunun neresinde
(….)
Abdest alsan aldın demez
Namaz kılsan kıldın demez
Kadı gibi haram yemez
Şeytan bunun neresinde
(….)
Yazanı bilinmeyen şu destanda, yoksul köylülerin durumu
yansıtılırken, yöneticilerin baskı ve ezgisi de eleştiriliyor:
Alemi yaradan yetiş imdada
321
322
Uyguner, a.g.e., s.117.
Uyguner, Dertli, a.g.e., s.84.
106
Kati çok bunda kaldı fukara
Günden güne oldu zulüm ziyade
Bir acayip halde kaldı fukara
Haneye dokuz yüz düştü salyana
Şüphe yok eriştik ahır zamana
Niceler muhtaç oldu aziz nana
Elleri koynunda kaldı fukara
(….)
Biraz ekin eker ,biraz kaldırır
Anı da şahnaya yarı böldürür
Çifti dağıtmayı göze aldırır
Elleri koynunda kaldı fukara
Şahnalar gelir harman gezerek
Sanki tohum vermişler müşterek
Yarı koymaz, yarıcılık diyerek
İşte böyle müflis kaldı fukara323
Aşağıdaki şiir de Osmanlı Devleti’nde yoksul halkın, yani
reayanın durumunu belgeleyen gerçekçi bir şiir niteliğindedir.
Merkezi yönetimin ve bağımsızlaşan yerel yöneticilerinin yaptıkları soyguna dayanamayan çalışan sınıf insanları, sonunda soygun
düzenini yaratanlara başvuruyorlar. Bu durumda yoksullar sömürünün durmasını ve yok olmasını isteyemezler. Ancak belirli sömürücü yığınlardan birisini yeğleyerek hangisine soyulacaklarını
kararlaştırabilirler. Bir bölüm yoksul, bağımsızlaşan derebeylerin
yanında yer alarak devlete karşı gelmiş ve kendisinin derebeyinin
soymasına boyun eğmiştir. Bir bölümü ise derebeylerine karşı gelerek devlet soygununa boyun eğmek istemiştir. Ama bunlar bağımsızlaşan derebeyler tarafından da soyulmak istenince, ister is323
Bun: Bunalım,
Salyane: Yılda bir alınan vergi
Şahna: Harmandaki ürünlerin güvenliği açısından mültezim adına
bekçilik yapan kişi.
107
temez aşağıdaki gibi yakınmalar ortaya çıkmıştır. Buradaki yakınma sömürüden değil, çift katlı sömürüden yakınmadır.
Fukara kulların arz-ı hal kıldı
Ahvâller(i) ziyade perişen oldu.
Masumlar mektebde okumaz oldu
Masumlar duasın alın efendim
(…)
Yiyiciler akçe ister zaleme
Verilen malimiz gelmez kaleme
Perişanlık şayi oldu aleme
Kullarına imdat kılın efendim
Akşam olur yiyiciler derilür
Fukara kulların kusurun bulur
Haftada hem üç yüz kuruşun alur
Keyfiyet(-i) hâlimiz bilin efendim
Silahdar yazmağa tertib olundu
Gitmeyenler için defter verildi
Üçyüzden ziyade kulun soyuldu
Reâyâ ahvâlin bilin efendim
Yetmiş kadar adam mahbus bulundu
Nice bi-günahlar zahimdar oldu
Mütevelli imama sebebi oldu
Kulların ahvâlin bilin efendim
Yetmiş âdem ile ihzar oldu
Reâyâ kulların hâli bilindi
Üç kimse üstüne hüccet olundu
Hal(i)mize merhamet kılın efendim.
Kara Molla Oğlu araya girdi
Altı kese akçeye halas buldu
108
Reaya’ya cebren salyane oldu
Bize olan zulmü bilin efendim.
Otuz kese akçe tercim olundu
Beş çifti olanın ikisi kaldı
Ak(ı) bet Devec(i) Osman belasın buldu
Şairin aklından gelin efendim.
Reâyâ kulların çektiler gücün
İmam adam gönderdi töhmet içün
Devletli Beyfendimizin başıyçün
Tezkiye edin de sorun efendim.
(….)
Bir eğitim görmeyen, bilgisi gözleme ve kişisel sezgiye
dayanan; sanatının temeli olduğu için geleneğe sıkı sıkıya bağlı
olan ve yazılı kültürden uzak bulunan bütün ozanlar gibi Kabasakal Mehmet, kurtuluşu egemen sınıftan beklemektedir. Bu başkaları tarafından kurtarılma olgusu değişik biçimlere girerek hala yaşamaktadır. Özellikle kırsal alanlarda rahatça izlenebilir.
Gör şu felek bize ahır neyledi
Danacı Vezir’i zebûn eyledi
Yedibin dana salyane eyledi
Kalmadı danamız bil padişahım
(…)
4. Türküler ve Türkü Hikayelerinde Vergiler
Osmanlı vergi sisteminin sorunlarından halk türkülerine
yansıyanlar; ağır vergi yükü, keyfi vergileme ve vergilemede yolsuzluklar, mültezimlerden kaynaklanan sorunlar ve toprak sisteminden kaynaklanan sorunlar olduğu daha önce sıralanmıştı. Bu
sorunları anlatan türküleri bir sınıflandırma altında vermek zordur.
109
Çünkü bazı türküler birkaç sorunu birden dile getirmektedir. Örneğin, aşar vergisi ile ilgili bir sorunu anlatan türküde aynı zamanda mültezim ve ağır vergi yükü sorunundan da söz edilmektedir.
Bu nedenle türküleri bahsettiği sorunlar şeklinde sınıflandırmak
yerine genel olarak vermeyi uygun bulduk.
Daha önce de belirttiğimiz gibi halk türkülerine en çok
aşar vergisi, mültezimler ve keyfi vergileme (ya da vergileme yetkisinin kötüye kullanılması) konu olmuştur. Şimdi bunlara örnekler verilecektir.
İlk türkü “Aşar Destanı” adlı Aşık Nigari’ye ait bir türküdür. Bilindiği gibi, Osmanlı vergi sistemi denilince akla ilk gelen
aşar vergisidir. Çünkü çok geniş bir kesimi oluşturan köylü yani
çiftçi kesimin devlete karşı verdiği mücadelenin en önemli sebebi
belki de bu vergiydi. Toplanmasındaki usulsüzlükler ve farklı oran
uygulamaları halkı perişan etmiştir. Özellikle aşarın iltizam yoluyla toplanması ve bu süreçteki uygulamalar vergilemeyi adeta bir
işkenceye dönüştürmekteydi. Yedigün mecmuasında bu durum şu
şekilde anlatılmaktadır: “Devlete verdikleri bedelin kırk, elli ve
belki daha fazla katını çıkarmak için mültezimler, insaflarına ve
anlayışlarına göre her şeyi –hem de devlet adına- yapabilirlerdi.
Eli kırbaçlı mültezim köye girdiği zaman bir hükümdar gibi karşılanmak isterdi. Köyü şereflendirdiği(!) günlerde, köy ağası ona
evini açmaya mecburdu. Onun taş yüreğini bir parça yumuşatmak
ve insanlık damarlarını harekete geçirmek ümidiyle köylü ne yapacağnı bilmezdi. Mültezim, harman yerlerinden başlayarak, zavallı köylünün kulübesine kadar musallat olurdu. Ona karşı gelinemezdi. Çünkü ona karşı gelmek; devlete baş kaldırmak, peygamberin vekili ve Allah’ın gölgesi olduğunu söyleyen padişaha
karşı gelmekti…”324 Bu türküde vergi toplayıcılarının vergi tahsilinde halkı sıkıntıya sokan uygulamalarına değinilmekte ve bu uygulamaların halkta bıraktığı etki vurgulanmaktadır. Her ne kadar
yasaklanmış olsa da görevlilerin, hizmetleri ve masrafları için ver324
Sakaoğlu, a.g.e., s.6.
110
giden ayrı olarak topladıkları aidatlar halkın perişan olmasına neden olmuş ve zaman zaman üretim faaliyetlerini de durma noktasına getirmiştir325. İşte üretime bağlı bir vergi olan aşara ilişkin
türküde bunlar dile getirilmektedir.
Bütün malım aldın ey kanlı zalim
Şikayet ederim hüdaya seni
Garip mecnun gibi perişan halim
Şu fani dünyada ağlattın beni
Ezelden cinsinde meymenet yoktur
Ettiğin işlere ah eden çoktur
Cümlenin rızkını verici haktır
Görmedim sen gibi bir alçak deni
Kendini bilmeyen it yer yer gider
Çevirdi ağyarlar etrafım yeder
Cenabım saklasın bundanda beter
Bana hasım olanın kapansın evi
Gör neler işledi ol yüzü kara
Derunuma onulmaz yaralar açtı
Düştüm bülbül gibi ben ahüzara
Gözlerine insin bela dumanı
Helal , haram demez aldığın yudar
Bu kadar eşyayı bilmemki nider
Hemen marifeti vurgunluk eder
Aldı ben fakirin eldeki varı.326
Halk burada vergi tahsildarına (mültezim) isyan ederken
aslında sistemin temel sorununu da dile getirmektedir. Mültezimin
325
326
Uzun, a.g.e., s.10.
Den: Tane
Ağyar: Yabancılar, eller.
111
karını artırabilmek için yaptığı suistimalleri dile getirmektedir.
Gücünü devletten alan mültezimlerin soygunlarına karşı koyamayan halk sonunda nefretinin de etkisiyle onu tanrıya şikayet etmektedir.
Aynı durum çiftçi ile mültezimin karşılıklı söyleşmesi biçiminde oluşturulan başka bir destanda daha yalın ve çarpıcı bir
biçimde anlatılmaktadır. Ağır vergi yükünün ve mültezimin keyfi
uygulamalarının anlatıldığı bu destanın sonunda çiftçi karısıyla
dertleşirken sözü şöyle bağlar327:
Deminden kuşluk öşürcüler geldiler
Zahirem samanım bütün aldılar
Bir tek yaba ile beni saldılar
Değirmen mi, tohum mu kaldı avrat?
Yine aşağıdaki “aşar vergisi ve arık toklu” isimli türkü de
vergi toplayıcıların, istedikleri vergi miktarına ulaşabilmek için
köylünün neyi var neyi yoksa almaya çalıştığının, başka bir deyişle aslında vergi kaynağını da kuruttuğunun göstergesidir.
Tahsildar bey niye güldün kuzuya
Hele bir bak ağzındaki azıya
Razıyım ben yazacağın cezaya
Saymışsın tahsildar devlet sağ olsun
Bu bir koyun olur ağzı havalı
Taze kızlar gibi sırtı boyalı
Çoban arkasından çalar kavalı
Yazmışsın tahsildar devlet sağ olsun
Bilmeyen yok şu toklunun namını
Kırşehir'de sattırayım yağını
327
Bayrak, a.g.e., s.27.
112
İstanbul'a yükledeyim yününü
Yazmışsın tahsildar devlet sağ olsun
Boğazında vardır bir top karası
Üç günlükken öldü bunun anası
Devlet sandığını doldurur parası
Saymışsın tahsildar vatan sağ olsun
Aşar Vergisi ve Arık Toklu isimli türkünün hikayesi şu
şekildedir:
“Kırşehir, Mucur'a bağlı Çatalarkaç köyünden Ger Ali,
çok fakir bir aile reisidir. Dönem, Osmanlı'nın son yıllarıdır. Köye
aşar vergisi toplamaya gelen memurun, hayvanları ve hatta tavukları bile yazdığını duyan Ger Ali, biricik arık toklusunu köyün dışındaki bir dereye götürür, saklar.
Bunu gören aynı köyden bir vatandaş, memura durumu
bildirir. Tahsildar gider, tokluyu eliyle koymuş gibi bulur. Bulur
ama toklu oldukça zayıf, arık bir tokludur. Memur, Ger Ali'ye
alaylı bir tavırla "Sakladığın toklu da bu muydu?" diye çıkışır.
Tahsildarın, toklusunu yazacağını anlayan Ger Ali, efkarlanır,
elini kulağına atar ve bu türküyü söyler. Çok uzun olduğu bildirilen türkünün ancak dört kıt'ası derlenebilmiştir”328.
Osmanlı’da köylüler mültezimlerin aşırı baskılarına maruz
kalmışlardır. Mültezimler (ve tımar sahipleri) kanuni vergiyi
(özellikle aşarda) almakla yetinmeyip, vakitli vakitsiz köylere inmeyi, hanelerden ücretsiz yiyecek, giyecek, hayvan, arpa istemeyi,
türlü bahanelerle köylüyü angaryaya koşmayı, buna yanaşmayanları zincire vurmayı, tahılı uzak pazarlara taşıtmayı, yönetici takımına yaslanıp akla gelmedik zulümlerde bulunmayı, hizmetkar
hakkı, kilercilik diye yasadışı vergiler talep etmeyi alışkanlık
edinmişlerdir329.
328
329
Baki Yaşa Altınok, Öyküleriyle Kırşehir Türküleri Destanları,
Ağıtları, Oba Yayıncılık, Ankara, Mayıs, 2003, s.227.
Sakaoğlu, a.g.e., s.5.
113
Mültezimler halkı soymak için çeşitli yöntemler geliştirmişlerdir. En yaygın olarak kullandıkları yöntemse ürünün satın
alınmasını geciktirerek ürünün çürüyeceği korkusunu yamak, böylece ürünü çok ucuz fiyattan ele geçirmekti. Mültezimin kullandığı
diğer bir yöntem de ürünü zamanında almaması ve köylünün ürünü tüketmesini beklemekti. Köylü ürünü tüketince de iki katını
köylüden zorla alıyordu. Köylü ise elinde gerçekten parası olmadığı halde vergi ödeyemeyeceğini söylediğinde ise hemen işkence
ve baskıya maruz kalırdı330. İşkenceden sonra ürün bulunursa mültezimin payının ambarlara ve kasalara götürülmesi için köylü angaryaya tabi tutulurdu. Şayet vergi ürün olarak ödenemezse; köylünün sabanı, öküzü, yatağı, kap kacağı gibi her türlü malı yok pahasına satılırdı331. İşin ilginç olan tarafı ise bunu da jandarma desteğiyle yapmasıydı332. Bu durum köylünün mültezimlere bakışını
da etkilemekte ve onu adeta bir şeytan gibi görmelerine sebep olmaktadırlar. Aşağıdaki destan bunu çok açık bir şekilde yansıtmaktadır333.
Dinle'n ağalar Öşürlü'nün sözün
Kara olsun iki yüzün
Başındaki bir top bezin
Küpe batır Koca Şeytan
Oldun fıkara kasabı
Değiştirdin sen nesebi
Ahrette külek hesabı
330
331
332
333
19. yüzyıl sonlarında kaymakamlık yapan Tahsin Uzer, yönetici olarak yaşadığı vergi toplama işkencesini şöyle anlatmaktadır: “Zaptiyeden Kara Osman Çavuş, fakir halk parayı ödeyemeyince bütün hepsini tek tek ağaca bağlayıp dövüyordu. Bunu niçin yaptığını sorduğumda ise, ben onlardan vergi borçlarını almak için böyle bir nizam kurdum diyordu”. Bkz. Yetkin, a.g.e., s.28.
Yetkin, a.g.e., s.27-28.
Velay, a.g.e., s.35.
Yaşar Kemal, Sarı Defterdekiler: Folklor Derlemeleri, 1.bs, İstanbul, t.y, s.147-148.
114
Veremezsin Koca Şeytan
Ahalinin canını yaktın
Yarısını ata döktün
Kıl çaldın torba diktin
Utanman mı Koca Şeytan
Deftere ettin hileyi
İnşallah buldun belayı
Günahtan yaptın kaleyi
Dikilirsin Koca Şeytan
Altında var yağız at
Kalemi etti gene hareket
Dedin harına bereket
Berhudar ol Koca Şeytan
Ekinler oluyor göcek
Gene öşür alınacak
Verelim yitip sen ölürken
Sana davul çalınacak
Kör avradın eri sensin
Şeytanların piri sensin
Anavarza'ya taş dizen
Kaltabanın biri sensin
Öşürlü'yü aciz ettik
Çok söyledik taciz ettik
İki türkü haciz ettik
Darıldın mı Koca Şeytan
“Sultan Abdülmecid’in “sirkat-i müevvel” (hırsızlığın değiştirilmiş adı) dediği iltizam Osmanlı’da kolay kolay değiştirilemedi. Köylü bu beladan kurtulmanın çaresini toprağını terk etmekte, bağını bahçesini kurutmakta bulmuştu. “Kesimci” dediği
115
mültezimle ilişkisi tamamen dramatikleşince de ozan şu türküyü
yakmıştır”334.
Aldı Kesimci:
Yükleyin badası durdurman salın
Arzuhal verin de iane alın
Hemi bir başlı olun üğüdün gelin
Hayli kârınız var sizin bu sene.
AldıÇiftçi:
İki aydır hep çalıştım durmadım
Günlerim geçti kimseyi görmeden
Bir pilav pişirdim eski yarmadan
İstersen Kadı’da yeminler ettir.
Aldı Kesimci:
Hiç boşa gidip Kadı’ya varma
Sende yokmuş dediler yarma
Canımı acıttın söylenip durma
Vermem denesini boşa yorulma
Aldı Çiftçi:
Nasıl olur bir avucun verince
Gözüm korktu heybetini görünce
Ol habibin huzuruna varınca
Alırlar hakkımı sende komazlar
Aldı Kesimci:
Biz de geldik buralarda durmayız
Çok söylenme samanı da vermeyiz
Oralarda bizler sizi görmeyiz
Benim işim o yerlerde dumandır.
334
Yalman t.y., s.226’dan aktaran Sakaoğlu, a.g.e., s.5.
116
Aldı Çiftçi:
Yaktın ciğerimi nasıl durayım
Devlet salgın ister nerden vereyim
Bana bir iş bul da onu göreyim
Kış gelir de orta yerde kalırım
Aldı Kesimci:
Birazınız gelin atıma bakın
Birazınız davarım suya çekin
Dilenip devşirin artlıca eksik
Yeni sene ben öşürü alırım.
Aldı Çiftçi:
Göçer gider ayrı yerde kışlarım
Şimden geri bildiğimi işlerim
Satarım mülkümü çifti boşlarım
Kalan öşrü vermem boşa yorulma
Bu türkü; ağır vergi yükünün, aşar vergisinin, mültezimin
keyfi uygulamalarının yoksul halkta bıraktığı etkiyi ve yakarışı
gösteren güzel bir türküdür. Köylü burada, vergilerle baş edemediği durumda, en sonunda toprağını terk edip gitmeyi (çift bozan)
bile göze almaktadır. Aslında başka çaresi de yoktur.
Osmanlı’da vergilerin iltizam usulüyle toplanmasında iltizamı alan mültezim, verginin toplanma işini yanında çalıştırdığı
adamlarına da verebilmekteydi. Halk bu kişilere öşürcü demekte
ve bunları köylerine sokmak istememektedir. Hatta köye öşürcü
geleceği duyulduğunda önceden köy dışında mevzilenen köylüler,
öşürcünün köye gelmemesi için silahlı çatışmaya bile girebilmektedir. Aşağıdaki türkü, vergi baskısı altında kalan köylünün artık
vergi ödememek için vergi toplayıcılarını köye sokmamak adına
göze aldıkları direnişi gözler önüne sermektedir.
117
Çatal çama kurşun attım geçmedi
Ali efeye ayran verdim içmedi aman yandım aman
Öşürcü Yakup elime geçmedi
Teke bıçak tırpan gibi biçmedi aman yandım aman
Kova kova çapulama kum doldu
Silahlarım senin için dün doldu aman yandım aman
Öşürcüler bizim köyden kovuldu
Düşmanlarım dumanlara boğuldu aman yandım aman335
Kanunlarla, devlete ve halka hizmet eden bazı görevlilere,
hizmetleri karşılığında reayadan belli bir miktar resim toplaması
izni verilmiştir. Örneğin vergi tahsildarı kendi geçimi için reayadan hane başına az bir miktar resim toplardı. Merkezi yönetimin
kontrol sistemi iyi işlediği zaman bu gibi görevlilerin yetkilerini
kötüye kullanmaları biraz da olsa önlenebiliyordu. 336 Bu açıdan
özellikle iltizam sisteminden kaynaklanan sorunlar daha önce de
belirtilmişti.
Bir yandan merkezi idarenin memurlarının doğrudan topladığı vergiler, diğer yandan yerel güçlerin aldığı vergi adı altında
getirdikleri yükümlülükler üzerine Âşık Talibi’nin (1733-1813)
aşağıdaki dörtlükleri halkın düşüncelerine tercüman olmaktadır337.
Dağa çıksam ayısı var kurdu var
Düze insem sıtması var derdi var
Köye insem tahsildar var vergi var
Şaştım anam bu salgının elinden
Ayrıca vergilerin ayni olarak tahsilinde de (özellikle aşar
vergisinde) önemli yolsuzluklar yapılmıştır. Köylünün aşar olarak
getirdiği mahsulü ambara devredilirken kileye çevirmede yapılan
335
336
337
TRT Rep. 500
İnalcık, a.g.e., s.322.
Bayrak, a.g.e., s.9.
118
çeşitli hilelerle ürün olduğundan daha düşük gösterilmiş ve halktan “bakayanız kaldı” denilerek tekrar zahire getirmesi istenmiştir.
Yeniden getirilen mahsulün ölçümünde de yine hileler devam etmiştir.338 Âşık Tâlibî bu durumu ise şöyle dile getirmektedir.
Tâlibî’yim kurtulmadım çileden
Mültezimler öşür alır kileden
En doğrusu kaçmak imiş Zile’den
Hiç gelmemek nûrun âlâ nur imiş
Kaygusuz Abdal’a ait “Koyun Bine Yeteceğiz” adlı türküde de hayvanlar üzerinden alınan vergilerin ağırlığı vurgulanmaktadır.
339
Koyun bine yeticeğiz
Sürmeğe de yarağ olur
Beş yüzünü satıcağız
Harçlanmağa gereğ olur.
17. yüzyılda kadılık ve sancakbeyliği gibi önemli görevler
alınıp satılmaya başlanmıştır. Mansıp veya memuriyetini bu şekilde alan kişilerin çoğu, verdikleri paraları çıkarmaya fırsat bulamadan yerlerini başkalarına satmışlardır. Bu nedenle halk vergi toplama adı altında açıktan açığa sömürülmüştür. Hatta padişah ve
divan, sefahat a da öteki harcamalarının gerektirdiği paraları bulamayınca, valilerden ya da ricalden bağışlar ve peşkeşler biçiminde isteklerde bulunmak suretiyle soyguna kendileri de katılmıştır. 17. yüzyıl’da valiler, bir yandan halktan sağladığı salmalar
ile ücretlerini ödemek üzere, topladığı levendlerden ibaret askerlerinin başına komutan, öte yandan kapısında toplanmış bir sürü in338
339
Uzun, a.g.e., s.28.
Abdülbaki Gölpınarlı, Kaygusuz Abdal, Hayatı, Yaşamı, Eserleri,
İstanbul, 1962, s.42.
119
sanı halkın sırtından geçindirme çabasında bulunan bir soyguncu
durumuna düşmüşlerdir. 340 Bu keyfi uygulamaları Aşık Seyrani’nin bir türküsünden alınan341 aşağıdaki dörtlük güzel bir şekilde
ortaya koymaktadır.
Hükm-i Şeriatça fakir ü mazlum
Emanetullahtır değil mi malum
Zalimin keyfince icra-yı rüsum
Edenler çekmez mi azab-ı niran
(….)
16. yüzyılın sonlarından itibaren toplumsal düzeni bozulmaya başlayan Osmanlı İmparatorluğu’nda Anadolu kırsalında
kapılanacak yer arayan ve bu arada köylülerin sırtından geçinen
oldukça fazla sayıda çete baş göstermeye başlamıştı. Aynı zamanda beylerbeyleri de iktidarlarını sürdürebilmek için görevde bulundukları süre içinde kasalarını doldurmak zorunda kaldıklarından bunu da genellikle kırsal alanı dolaşıp reayaya çeşitli salmalar
salarak gerçekleştiriyorlardı. Bu uygulamalar resmen onaylanmıyor hatta dönemin padişahları tarafından şiddetle kınanıyordu. Örneğin, 3. Murad hazinenin vergi kaynaklarını güvence altına alabilmek için, vali ve adamlarını köylerine sokmamasına bile izin
vermişti. Ancak reayanın korunmasına ilişkin padişah fermanlarının uygulanmasını sağlamak genellikle mümkün olamamıştır 342 .
Buna ilişkin güzel bir örnek 17. yüzyılın başlarında Kurt Ahmet
Paşa’nın halka yaptığı zulümlerdir343.
Kırşehir, Bozok, Kayseri ve Niğde; Tavil Ahmed ve Karakaş adlı Celâli kitleleri tarafından 1603'de işgal edildiği dönemlerde bu dört sancağın muhafızı Kurt Ahmet Paşa idi. Celâli Deli
340
341
342
343
Akdağ, 1966’dan aktaran Gökbunar, a.g.e., s.108.
Mustafa İslamoğlu, Seyrani: Hayatı, Kişiliği, Sanatı, Şiirleri: Denge Yayınları, İstanbul, 2002, s.256.
Suraiya Faroghi, a.g.m., s.564.
Altınok, a.g.e., s.32.
120
Hasan'a karşı Celâli Serdarı Hüsrev Paşa tarafından tayin edilen
Kurt Ahmet Paşa, Kırşehir ve havalisinde baskı ve zulüm uygulamaya başlamıştır.
Kırşehir'deki kervansaraylar, hanlar boş dururken beğendikleri evleri zorla boşalttırıp yerleşiyorlar, halkı sokağa atıp evlerine atlarını bağlıyorlardı. Bu zorbalar yoksul halkın sırtından her
gün karınlarını doyuruyorlar, halkta buldukları at, deve ve diğer
hayvanları gasbediyorlardı. Ekonomik bakımdan biraz iyi olan
kimselere olmadık suç yükleyip hapsedip elinde avucunda nesi
varsa alıyorlardı.
Kabresığmaz, Tanrıbilmez adlarıyla anılan ve Kurt Ahmet
Paşanın emriyle "Başbuğ" atanan zalimler ile bunların emrindeki
seksen yüz kişilik silahlı askerler korumasız köylü halkın paralarını, mallarını ellerinden zorla alıyorlar, direnen halkı da derhal öldürüyorlardı. Hayvanlarının ve askerlerinin tüm masrafları halka
ait olmak üzere Kırşehir merkezde iki ay oturan zalim Kurt Ahmet
Paşa ve askerleri, yaptıkları yetmiyormuş gibi esnafın dükkânlarını yıkıyor hatta kıza, geline sarkıntılık etmeye teşebbüs ediyorlardı.
Bu zulümlerden bıkan devletin resmi Kadı'sı Silahtar
Maksut Efendi, vergi memuru Ferhat Çavuş, (O an üzerinde devlet
namına topladığı on bin altın bulunuyordu.) Sarayın işlerini yürüten memur Zaim Mestan Ağa, kendilerine bağlı askerlerle birlikte
Kale muhafızı ile birleşerek Cemele Kalesine sığınmışlardı. Hazineye ait altınların Kale muhafızına teslim edildiğini duyan Kurt
Ahmet Paşa, bir gece ansızın adamlarıyla Cemele Kalesi'ne baskın
düzenledi; fakat içeri girmeyi başaramadı. Hatta Kırşehir subaşılığı yapan katibi Davut adlı eşkıyabaşı kaleden atılan bir silahla öldürüldü.
Kurt Ahmet Paşa ve adamlarının Kırşehir halkına yaptığı
zulümler Baş Serdar tarafından duyulması üzerine Kırşehir Sancağına Muharrem Bey atanmış, gücü kırılan zalim Kurt Ahmet Paşa
da Kayseri taraflarına kaçmıştır.
121
Kurt Ahmet Paşanın yaptığı zulümler Kırşehir halkında
derin izler bırakmıştır. Halkın çektiği ızdıraplara tercüman olan bir
ozan bu olayı şu dizelerle dile getirmiştir.344
Kulların ahvalin eyleyim beyan
Reaya halini bil padişahım
Harami elinde kaldık el aman
Balçıkta dönmüyor dil padişahım
(….)
Akşam olur yiyiciler derilir
Çıkan soframıza kusur bulunur
Her haneden zorla kuruş alınır
Soyulur sırtından çul padişahım
(….)
Kaçan halas olur tımarhaneye
Tesellim avarız saldı haneye
Dilimiz varmıyor Sultan demeye
İşte böyle böyle hal padişahım
Burada aynı zamanda avarız vergileri ile ilgili bir olaydan
da bahsedilmektedir. Avarız vergilerinin toplanması için farklı bir
usul kullanılmıştır. Ülke nüfusu daha önceleri vergileri paylaştıracak şekilde vergi hanelerine bölünüp vergiye ihtiyaç duyulduğunda avarız hanelerinden vergi alınırdı. Avarız vergileri 3-10 haneden oluşan avarız hanesi denen birimler üzerine tarh edilip alınırdı345.
Bu türkü aynı zamanda askerlerin servet biriktirme şekillerini de belirten bir nitelik arz etmektedir. Toplumun servet biriktirme olanağı en fazla olan tabakası asker sınıfıdır. Bunlar, halkın
içine düştüğü yoksulluk felaketini sömürerek, faizcilik, ortakçılık
gibi yollarla köylünün sırtından çok büyük servetler edinip 16.
yüzyılın ortalarından itibaren ortaya yepyeni bir sınıf çıkarmışlar344
345
Altınok, a.g.e., s.33.
Giray, a.g.e., s.101, Faroghi, a.g.e., s.658.
122
dır. Bu konuda fakir fukaradan çok yakınmalar olmuş, hükümet
durumu bütün açıklığı ile kavramış, bunlarla mücadeleye girişmiş
ancak başarılı olamamıştır346.
Osmanlı’da zaman zaman yerleşik ve yarı yerleşik (konar
göçer) reaya arasında çatışmalar olmuştur. Bu durumda devlet yerleşiklerin yanında olmuştur. Bu olgunun da etkisiyle Osmanlı devleti 16. yüzyıldan itibaren aşiretleri iskan siyaseti izlemişlerdir.347
Bu durumda konar göçerler bir yandan devleti karşılarına almışlar
bir yandan da tahsildarların baskısına isyan etmişlerdir. Bu durum
Şarkışlalı Aşık Serdari’den alınan aşağıdaki türküde açıkça görülmektedir.
Nesini söyleyim canım efendim
Gayrı düzen tutmaz telimiz bizim
Arzuhal etsem de deftere sığmaz
Omuzdan kesilmiş kolumuz bizim
Sefil irençberin tebdili şaştı
Borç kemalin buldu boyundan aştı
İntikal parası binleri geçti
Dahi doğrulmaz belimiz bizim
Fukara ehlinin yüzü soğuktur
Yıl perhizi tutmuş içi kovuktur
İneği davarı iki tavuktur
Bundan başka yoktur malımız bizim
(….)
Fukara halini kimse sormuyor
Ehl-i diyanetin yüzü gülmüyor
Padişah sikkesi selam vermiyor
Kefensiz kalacak ölümüz bizim
(….)
346
347
Akdağ, a.g.e., s.83.
Tabakoğlu, a.g.e., s.145.
123
Tahsildarlar çıkmış köyleri gezer
Elinde kamçısı fakiri ezer
Döşeği yorganı mezatta gezer
Hasırdan serilir çulumuz bizim
(….)
Serdari halimiz böyle n'olacak
Kısa çöp uzundan hakkın alacak
Mamurlar yıkılıp viran olacak
Akibet dağılır ilimiz bizim
Türkülerde bazen ilginç vergiden kaçınma yöntemlerine
de rastlanmaktadır. Bunun ilginç örneklerinden biri de haraçtır.
Haraç Osmanlı’da daha çok gayrimüslim tebaayı ilgilendiren bir
vergidir. Verginin ağır geldiği durumlarda bir vergiden kaçınma
mekanizması olarak Müslüman olma (veya Müslüman gibi görünmek) yoluna başvurulması aşağıda Aşık Seyrani’den alınan bir
Develi türküsünde görülmektedir348.
Edelim Nazm İle Bir Hoş Nasihat
(….)
Sorsa ne olduğun bilmezsin iman
Anın'çün bilinmez yahşiyle yaman
Haraç korkusundan olmuş Müslüman
Bir alay nimeti küfran olanlar
(….)
Niçin garip oldu hükm-ü şariat
Kadının müftünün yediği rüşvet
İçkiden zinadan cahile növet
Vermiyor hafız-ı Kur'an olanlar
(….)
348
Vasfi Mahir Kocatürk, Saz Şiiri Antolojisi, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1963, s.342-344.
124
Burada hemen belirtmek gerekir ki haraç ödemekten kurtulmak için Müslüman olmayan bir kişinin Müslümanlığı seçmesi
vergiden kaçınma iken, Müslüman gibi görünmesi bir vergi kaçırma eylemidir349. Ancak bizi ilgilendiren eylemin niteliğinden
çok vergiye karşı gösterilen bir tepki olmasıdır. Bu türküde ağır
vergi yükünden kurtulmak için din değiştirme yoluna bile gidildiği
görülmektedir.
Bazı türküler de vardır ki sözlerinde vergiye ilişkin bir husus bulunmamaktadır. Yani türkünün içeriğinde herhangi bir vergi
sorunu yer almamaktadır. Ancak bu türkülerin ortaya çıkış sebebi
veya yakılış sebebi vergilere dayanmaktadır. Dolayısıyla sözlerinde değil de hikayesinde vergi sorunları yer alan türküler de vardır.
Bu türkülerin en tipik örnekleri; Atçalı Kel Mehmet Efe Türküsü,
Hüseyin Efe Türküsü ve Sepetçioğlu Türküsüdür. Şimdi bu türkülere değinilecektir.
ATÇALI KEL MEHMET EFE TÜRKÜSÜ
Bu türkünün sözlerinde vergilere ilişkin bir husustan bahsedilmemektedir. Ancak türkünün doğuşu ve türküye konu olan
olaylar içinde vergiler de önemli bir yer tutmaktadır. Atçalı Kel
Mehmet Efe isyanından ikinci bölümde de bahsedilmişti. Eşkiyaların genellikle soygun, adam öldürme, tecavüz gibi eylemlerine
karşı sosyal eşkıya olarak nitelendirebileceğimiz Atçalı Kel Mehmet Efe’de bu tür eylemler görülmemektedir Atçalı Kel Mehmet
Efe’nin halkın içinden çıkan ve halkın çıkarları doğrultusunda hareket eden bir kişi olması dolayısıyla, devlet güçleri ve devletin
yerel bazı destekçileri tarafından öldürülmesinin ardından, Hobsbawm’ın sosyal eşkıya tiplemesine uyan Atçalı Kel Mehmet
Efe’ye halk tarafından bu türkü yakılmıştır.
349
Ahmet Ozansoy, Türkülerde Vergiler”, Yaklaşım, S.192, Aralık2008.
125
Bayrak350, Atçalı Kel Mehmet Efe ve bu Efe’ye yakılan
türküye ilişkin şu bilgileri vermektedir:
“Mehmet Efe, genç yaşında dağa çıkmış, daha sonra bir
ihtilalin lideri olmuştur.Kel Memet'in liderliğinde meydana çıkan
Aydın ayaklanması tam manasıyla bir halk ihtilali karakterini taşır görünmektedir.
Çünkü Kel Mehmet, şimdiye kadar gelmiş geçmiş eşkıyaların yapamadığı bir işi başarmıştır.Aydın ihtilaline lider olan
Mehmet ilk olarak savaş vergilerinden bunalan Aydınlılara bu
vergiyi kaldırdığını ilan etti. Daha sonraları mültezimlerin, voyvodaların ve zabitlerin halktan keyfi olarak topladıkları vergileri
kaldırdı. Merkezi hükümet için toplanan vergileri kanunların emrettiği şekilde toplayarak İstanbul’a göndermiştir.
Kel Mehmet bunlarla da yetinmedi, hükümetten serbest
ticaret ve tarımın korunmasını, kanunların değiştirilmesini, daha
eşit kanunlar yapılmasını ve askerliğin yeni esaslara bağlanmasını
istedi. Kel Mehmet'in ilk ayaklanmasında yalnız Aydın mütesellimi
ve yanındaki adamları hariç, diğer kasabalarının hiç birisinde ona
karşı silah atılmadı. Aksine, adamlarıyla birlikte bu kasabalara
birer kurtarıcı gibi girdi.
Halk, Kel Mehmet'in ileri sürdüğü fikirleri samimi, ciddi
ve adil buldu.. Onun etrafında toplanıverdi... Böylece Aydın ihtilali dediğimiz ihtilal başladı... Aydın'a bir vali gibi yerleşen Kel
Mehmet, eski düzeni kökünden yıktı.. Kötü idareciler ve ayanlar
bulundukları yerlerden kaçtılar. Onların yerlerine adamlarını
koydu, ileri sürdüğü esaslara göre hakim olduğu bölgeyi idareye
başladı.
Kel Mehmet, idaresi altında bulunan yerlerde halkının
malına, canına ve ırzına saygı gösterdi. Gezi hürriyetine engel olmadı. Üstelik padişahı da efendi ve halife olarak tanıdı, ahlaksız,
zalim ve hırsız memurların amansız bir düşmanı oldu. Ağır vergiler altında inleyen, dövülen, hapsedilen ve sürgüne gönderilen
350
Bayrak, a.g.e., s.313-314.
126
halkın koruyuculuğunu yaptı. Çilelerle dolu bu halkı, zalim memurların pençesinden kurtarmak için elinden gelen her şeyi yaptı.
Kel Mehmet'ten önce gelen şakiler, astılar, kestiler, soydular, halkın kızlarını, oğullarını dağlara kaçırdılar, kanunları çiğnediler düzenleri bozdular. Halbuki Kel Mehmet, onların aksine
zulmü ve adaletsizliği ortadan kaldırmak, yeni bir düzen kurmak
için çalıştı. O bu idealleri uğruna fermanlı oldu ve başverdi... Fakat onun ileri sürdüğü fikirler, İkinci Mahmut'un yaptığı yenilikler
hareketinde, Tanzimatın ve Birinci Meşrutiyetin ilanında önemli
rol oynadı.”
Osmanlı Devleti Aydın İhtilali dolayısıyla yayınladığı
fermanda, memurlarını ve idari düzenini savunmuş ise de bu ihtilalden sonra yaptığı yeni ıslahat hareketleri ve yayınladığı Tanzimat fermanıyla getirdiği düzenlemelerle Atçalı Kel Mehmet
Efe’nin ve Aydınlılar’ın ileri sürmüş olduğu fikirleri aynen kabul
etmiştir. Zulmü azaltmak, keyfi yönetimi yok etmek,, herkesin
servetine ve malına göre vergi vermesini temin amacıyla eski düzen kökünden yıkılmış ve yeni kurallar getirilmiştir.351
Bu türkünün sözleri aşağıdaki gibidir:
Aydın dağlarında gezerim gayri
Yazıldı fermanım okundu gayri
Aldım martinimi çıktım dağlara
Dünya bir olsa tutulmam gayri
Atçalı Mehmet'im bilsinler beni
Yoksulun yanında görsünler beni
Koyarım bu yola bu tatlı canımı
Dünya bir olsa tutulmam gayri
Oniki yaşımda binerdim taya
Minnet etmezdim paşaya beye
Bizi yaman bildirmişler devlete
Dünya bir olsa tutulmam gayri
351
Gökbunar, a.g.e., s.33.
127
HÜSEYİN EFE TÜRKÜSÜ
Bu türkünün sözleri vergi ile bir bağlantısı olmadığı izlenimi verse de türkünün yakılış sebebinin altında vergi olayı vardır.
Hüseyin Efe Türküsü’nün öyküsü şöyle anlatılmaktadır: “Yaklaşık
200-300 yıl önce hükümet miri bir araziyi köylünün elinden almış
ve bu yetmiyormuş gibi köylüye çok da ağır bir vergi getirmiştir…
Köylü bu vergiyi ödeyememiş ve bir çok köylü Hüseyin Efe’nin
önderliğinde dağa çıkmıştır… Günlerden bir gün Hüseyin Efe’ yi
Taşoluk’ta kıstırmışlar. Efenin en yaman arkadaşı da yardıma gelememiş. Efe yaralar almış ve çokça kan akmış. Kızanları (arkadaşları), kaçıralım demişler ama durumu çok ağırmış. Belki hastaneye ulaştırsak kurtulur diye düşünmüşler. Bunun üzerine “teslim olduk”diye haber göndermişler. Ancak ertesi gün bir de duymuşlar ki Hüseyin Efe’ yi asmışlar. Efe’nin asılması üzerine köylü
de bu türküyü yakmış”352
Hüseyin Efe türküsünün sözleri aşağıdaki gibidir353:
HÜSEYİN EFE TÜRKÜSÜ
Üsyakadan çıktım başım selamet
Taşoluğa indimkoptu kıyamet
Mehmet efem allahına emanet
Amanın ağalar böyle de zülüm olur mu?
Teslim olan efeye böyle de ölüm olur mu?
(….)
Hüseyin efe iniyor yokuştan
Silahları gözükmüyor gümüşten
Vallah billah haberim yoktu bu işten
Amanın ağalar,böyle de zülüm olur mu?
Teslim olan efeye böyle de ölüm olur mu?
352
353
Bayrak, a.g.e., s.346.
Işıtman, 1942, aktaran, Bayrak, a.g.e., s.345-346.
128
SEPETÇİOĞLU TÜRKÜSÜ
Derebeyini öldüren Osman’ın dağa çıkışını ve halkın da
desteğiyle verdiği mücadeleyi anlatan Sepetçioğlu Türküsünde
doğrudan vergiye ilişkin bir ifade yer almamasına rağmen, türküye
sebebiyet veren konu vergidir.
Sepetçioğlu Osman Efe halk tarihinin ‘Erdemli Başkaldırı’
türündeki ilginç kahramanlarından birisidir. Sadi Yaver Ataman,
Sepetçioğlu’nun yetiştiği ortam, yaşamı ve başkaldırısı konusunda
şu bilgiyi vermektedir:
“(…)18’inci yüzyıl, Anadolu’da yer yer derebeylerinin en
şiddetli hüküm sürdüğü bir dönemdir. Hükümet içinde hükümet
kuran ve haksızlıkla yöneten derebeylerine karşı zaman zaman bilinçli bir halk hareketini temsil eden halk kahramanları çıkmıştır.
Bunlar yaşadıkları çağın zulmüne karşı maddi güçleri ile olduğu
kadar içsel duygularının kuvvetiyle de savaşa girişerek, özgürlük
düşüncesinin birer savaşçısı olmuşlardır. İşte bunlardan biri de
Sepetçioğlu Osman Efe’dir.
Kastamonu’da baskıcı ve zorba bir yönetim sürmekte olan
derebeyi, koyduğu ağır vergilerle halkı haraca kesmekte ve ezmektedir. Bir gün dükkanında çalışırken, haraç toplayan derebeyinin
adamları, Osman’ı da vergi olarak bir haftaya kadar yüz sepet
vermesi için zorlarlar. Osman, derebeyinin adamlarına bu kadar
sepeti yapacak gücü olmadığını anlatmaya çalışır,fakat dinletemez.
Onların ağır saldırıları karşısında, derebeyi için ileri geri söz söylediği bahanesi ile zorla yakalanarak derebeyinin huzuruna çıkarılır. Derebeyi Sepetçioğluna hakaret eder ve onu öldürmeye kalkar. Ancak Sepetçioğlu bir fırsatını bularak yanında taşıdığı saldırmayla derebeyini öldürür. Zindana atılan Sepetçioğlu bir süre
sonra kaçar ve dağlarda mücadeleye devam eder….”354
354
Bayrak, a.g.e., s.321-322.
129
Türkünün sözleri de aşağıdaki gibidir355.
Yaslan Sepetçioğlu yaslan
Lâleli çimenli dağlara yaslan
Analar doğurmaz sen gibi aslan
Yassıl dağlar yassıl arslan geliyor,
(…)
Kalk gidelim kışla önü aşağı
Salıvermiş ince belden kuşağı
Yaman olur Kastamonu uşağı
Yassıl dağlar yassıl, Osman Efe’m geliyor.
Anadolu halk türkülerinde karşılaşılan vergi sorunlarının
temelinde bazen de doğa olayları yatmaktadır. Bilindiği gibi Osmanlı vergi sisteminin temelini köylülerden ve çiftçilerden alınan
vergiler oluşturmaktadır. Bunlar da tarıma dayalı üretimleri dolayısıyla vergi ödemektedirler. Normal dönemde zaten ağır olan
vergi yükü, hayvan istilası, kıtlık gibi doğa olayları nedeniyle dönem dönem daha da ağırlaşmıştır. Bu durumda devletin zaman
zaman vergileri erteleme veya silme yoluna gittiği görülmektedir.
İşte sözünü ettiğimiz bu tür doğal olaylardan kaynaklanan vergi
sorunları da türkülere yansımıştır.
Bunun tipik örneği aşar vergisinde görülmektedir. Zira kötü bir iklim, ayın olarak alınan aşarın tahsilatı üzerinde derhal etkisini göstermiştir. Tahsilat bazen 1/3 oranında azalmış, bazen de
yarıya inmiştir. Bunun sonucunda elinde buğdayı olmayan köylü
şahıs vergisini veremeyecek duruma gelmiştir356. Bu durumda halk
devletten verginin alınmamasını ve borçların silinmesini beklemiştir. Bu durum Afrika üzerinden gelen çekirgelerin Anadolu’da ta-
355
356
Hamdi Tanses, Öyküleriyle Halk Türküleri (Notalı), Tay Yayınları,
İstanbul, 2005, s.161-162.
Velay, a.g.e., s.106.
130
rım alanlarına zarar vermesi üzerine yakılan Afyon türküsünde
açık bir şekilde görülmektedir357.
Çekirgenin teşiri
Arpa buğday devşiri
Tel çekelim devlete
Kimden alcak öşürü
Çekirgenin kararı
Yere düşse kararı
Varın söylen Beytullah'a
Neye verecek kararı
Entarimi al ettim
Yenlerini dar ettim
Bu devletin önünde
Yatağımı don ettim
1800'ler, Orta Anadolu'nun en ağır kıtlık günlerini yaşadığı yüzyıldır. Aşağıdaki “Adana’da Biter Taze Arpalar” adlı türkü
o günlerin ve daha sonraki yılların ağır koşullarını ve halkın çektiği ıztırabı dile getirmektedir.358 . Bu dönemde yaşam güçlüğü çeken halk, aynı zamanda ağır vergi yükü altında ezilmekte, vergilerini güçlükle ödeyebilmektedir. Türküde, halkın vergisini ödeyebilmek için günlük ihtiyaçlarından bile vazgeçmek zorunda olduğu
anlaşılmaktadır.
Adana'da biter taze arpalar
Yollarda jandarma bizi hırpalar
Ekmek diye ağlar küçük körpeler
357
358
Özbek, a.g.e., s.345.
Altınok, a.g.e., s.153-156.
131
Aman Allah rızkımızı kesme ver
Aman Ağam gurbet elde durma gel
Ağlayı ağlayı aşar yatırdım
Gaz kalmadı karanlıkta oturdum
Ölüm kefenini borca getirdim
Aman Allah rızkımızı kesme ver
Aman Ağam gurbet elde durma gel
Zenginler de edasında sürsünde
Fukara karardı keven isinde
Gelinler kocasız gurbet yasında
Aman Allah rızkımızı kesme ver
Aman Ağam gurbet elde durma gel
(….)
Benzer bir doğa olayı da 1871'de başlayıp 1874 yılına kadar dört yıl süren yine bir kıtlık şeklinde yaşanmıştır. Kırşehir ve
Orta Anadolu yöresini kasıp kavuran ağır kıtlık günlerinde Kırşehir'den gönderilen ve İstanbul'da 15 Mayıs 1874 tarihli Basiret gazetesinde yayınlanan bir mektupta bu kıtlıkta bölge halkının ölmüş
hayvan eti, ağaç kabuğu, ayrık otu yediği yazılmaktadır.
Yine aynı gazetenin 25 Haziran 1874 günü çıkan sayısında
da bu kıtlık hakkında şöyle yazılıdır. Ankara Valisi Derviş Paşa'nın Ankara'ya geldiği gün aç kalan dört beş bin kişinin valiyi
karşılayıp feryat figan ettiklerini, halkın bu acıklı durumunun yürekler paralayıcı olduğu, aç halkın karşısına valinin resmi elbisesi
ile çıkamadığı, kıtlık nedeniyle Orta Anadolu halkının yurtlarını
bırakıp başka bölgelere göç ettiği bildirilmektedir.
Aşağıdaki destanlarda da belirtildiği gibi 359 , Kırşehir,
Keskin, Kayseri, Nevşehir, Yozgat ve Ankara başta olmak üzere
359
Altınok, a.g.e.
132
Orta Anadolu'yu kasıp kavuran kıtlık, bu yörelerde maddi yönden
ağır tahribata neden olmuştur. Bir türlü bitmek bilmeyen savaşlar,
vergi memurlarının acımasız baskısı ve bir de bunların üzerine binen kıtlık, Anadolu halkını canından bezdirmiş, bu acıyı halk, yıllarca üzerinden kolay kolay atamamıştır. Dört yıl sürdüğü bildirilen bu ağır kıtlık günlerini Kırşehirli Âşık Hüseyin şöyle anlatmaktadır.
Hökümet mültezim başından savar
Çarşıya varınca zaptiye kovar
Halini arz etsen yatırır döver
Her tarafta birden yandık yareden
1871'de başlayıp 1874 yılına kadar tam dört yıl süren ağır
kıtlık günlerini Âşık Hüseyin gibi Âşık Said de dile getirmiştir360
Mültezim ambara vurdu kilidi
Rüzgarlar dağıttı çıkan bulutu
Zenginlerde kurban kesmez göründü
Aman Allah derde deva yareden
Doğal olaylardan kaynaklanan vergi sorunlarını anlatan
bir diğer türkü de “Dinleyin Efendim (Fareler)” adlı türküdür. Fare
istilasının yaratacağı sorunu fark edip, üretime zarar vermesi nedeniyle mültezimle sorun yaşayacağını anlayan köylünün duygularını yansıtan türkünün sözleri de şu şekildedir361
(….)
Kıtlığın elinden çok çile çektim
Harcadım, evimi başıma yıktım
360
361
Altınok, a.g.e., s.149-152
http://www.turkudostlari.org/8108/Asik-Emsali/Dinleyin-Efendim(Fareler)-sozleri.html:
133
Temin-i idare bir tohum ektim
Yetmeden göğ iken yoldu fareler
(….)
Gördüğü insana dalaşmak ister
Hemen karşı koyup söyleşmek ister
Mültezimler ile uğraşmak ister
İlkbahardan behi verdi fareler
(….)
Vergi sorunlarından kaynaklı türkülere verdiğimiz örnekleri mizahi yönü olan bir türküyle bitirmek istiyoruz. “Araştırmacı
Ata Eroğlu’nun tespitlerine göre; (…) yıllarca televizyon ve radyolarda zevkle dinlenilen ‘tiridine bandım’ türküsü de vergi ve
tahsildar zoruyla yakılmış bir türküdür. Aşar vergisini veremediği
için bir çift öküzünden biri alınan vatandaşın, boyunduruğa kendisinin girmesini anlatan bu türkü mizahi yönüyle ilgi toplamıştır”.362
Manda yuva yapmış söğüt dalına
Yavrusunu sinek kapmış gördün mü
Sabah erken çifte giderken
Öküzüm torbadan düştü gördün mü?
Vergi sorunlarına ilişkin türküler, Anadolu halkının yüzyıllarca öteden gelen sıkıntılarını ve şikayetlerini yansıtmaktadırlar. Türküleri okurken veya söylerken salt müziğine yoğunlaşmak
veya sözlerini gelişigüzel bir şekilde icra etmek, türkünün ruhuna
ulaşmayı engellemektedir. Bu nedenle türkülerin sözlerinin iyi
özümsenmesi tarihi gerçeklere halk gözünden bakılmasını ve tarihsel gelişmelerin daha net anlaşılmasını sağlayabilir.
362
Cazim Gürbüz, Edebiyatlaşan Vergiler, Bilgeoğuz Yayınları, 1.bs.,
İstanbul, 2007, s.51.
134
İlk iki bölümde bahsettiğimiz konular doğrultusunda
üçüncü bölümde verdiğimiz örnek türkülerin sayısının artırılması
belki de türkü derleyicilerinin önemini ve sorumluluklarını artırmaktadır. Çünkü halkın sosyal, ekonomik ve siyasal anlamda gerçek tarihine ulaşmada yararlanılacak önemli araçlardan biri de türkülerdir. Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun “ben türkülerden aldım haberi” derken bu açıdan türkülerin önemini ortaya koyduğu da söylenebilir.
135
Sonuç
Vergilerin tarihi gelişimi incelendiğinde çok değişik aşamalardan geçtiği görülmektedir. Bu aşamalar daha çok konuya
ilişkin tarihsel araştırmalardan öğrenilmektedir. Ancak geçmişte
yaşanan vergi sorunları sadece maliye tarihi kitaplarından değil,
halkın anlatımıyla günümüze gelen türkülerden de öğrenilebilmektedir.
“Vergi” ve “türkü” kelimelerinin bir arada kullanılması ilk
bakışta anlamsız gelebilir. Ancak türküler, halkın gerçek tarihine
ışık tutması açısından önemli bir işlev görmektedir. Türkülerin bu
açıdan önemi tarihe sadece resmi tarih açısından değil, halkın gözüyle de bakılmasını sağlamasıdır.
Bu çalışmada Osmanlı vergi sistemi ve bu sistemin sorunları halk türkülerine yansıyan boyutlarıyla ele alınmıştır. Türkülerin, toplumların tarihi gelişimini yansıtma özelliğinin Osmanlı
vergi sisteminin sorunları açısından da geçerli olduğu görülmektedir. Toprak düzeninden başlayan sorunların üst yapıda ortaya çıkardığı durum toplum düzeninde ve ekonomik anlamda vergi yapısında önemli sorunlara yol açmıştır.
Anadolu halk türkülerinde vergi ve vergi sorunlarına ilişkin bir değerlendirme yapılacak olursa, karşılaşılan en önemli verginin aşar, en önemli vergi sorunlarının da ağır vergi yükü, mültezimlerin halka yaptığı baskı ve zulümler, yöneticilerin keyfi vergileme yapmaları, vergilemede karşılaşılan usulsüzlükler ve yolsuzluklar olduğu söylenebilir. Bu sorunlar Osmanlı İmparatorluğu’nda zaman zaman ayaklanma şeklinde isyana dönüşürken, bu
isyan bazen türkülerde ve halk şiirinde ifade bulmuştur. Türkülerdeki vergi sorunları silahsız bir isyan şeklinde kendini göstermiş
ve halkın vergilere ilişkin duygu ve düşüncelerine tercüman olmuştur.
Türkülerdeki vergi isyanı bazen en üst kademedeki yöneticiye yapılan bir şikayet şeklinde olmuş, bazen de bu yöneticiye
uyarı ve eleştiri boyutuna varmıştır. Yöneticilerden umulanın elde
136
edilememesi durumunda ise türkülerde tanrıya yakarışın olduğu
görülmektedir. Türkülerdeki bu anlatımlarda halkın içine düştüğü
durum net bir şekilde ve bazen abartılı olarak verildiği gibi alaycı
bazı anlatımlar da mevcuttur. Bazı türkülerin sözlerinde vergi sorunlarından bahsedilmemekle birlikte bunların ortaya çıkış sebeplerinin vergi sorunundan kaynaklandığı görülmektedir. Bazı türkülerde söz edilen vergi sorunları ise yöneticilerden veya sistemin
içsel yapısından değil de doğa olaylarından kaynaklanmaktadır.
Çalışmamızda Anadolu halk türkülerinde anlatılan vergi
sorunlarından anlaşılacağı üzere, vergi sorunları ister yöneticilerden, ister sistemin kendi iç dinamiklerinden, isterse doğa olaylarından kaynaklansın sonuçta kaybeden hep Anadolu köylüsü ve
çiftçisi olmuştur. Bu durum daha önce belirttiğimiz “gerçekten de
Osmanlı İmparatorluğu’ndaki küçük üretici, belki de dünyada en
çok vergilendirilmiş bireydir” görüşünü doğrular niteliktedir.
137
Kaynakça
ADAMS, Charles,
Those Dirty Rotten Tax, The Free Pres, New
York, 1998.
AKARLI Engin
Deniz,
“1872-1916 Bütçeleri Işığında Osmanlı Maliyesinin Sıkıntıları”, Cavit Orhan Tütengil’e Armağan, İ.Ü.İktisat Fakültesi Yayınları,1.C., İstanbul,1982.
AKDAĞ Mustafa,
Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, Barış
Yayınevi, Ankara, 1999.
AKGÜNDÜZ,
Ahmet; ÖZTÜRK,
Said,
Bilinmeyen Osmanlı, Osmanlı Araştırmaları
Vakfı, İstanbul, 1999.
AKSOY, Şerafettin,
Kamu Maliyesi, 3.bs., Filiz Kitabevi, İstanbul,
1998.
AKTAN, C.Can;
DİLEYİCİ, Dilek;
SARAÇ, Özgür,
Vergi Zulüm ve İsyan, Phoenix Yayınları, Ankara, 2002.
AKTAŞ, Ümit,
Osmanlı Çağı ve Sonrası, Anka Yayınları:85,
2.bs, İstanbul, 2006.
AKYILMAZ, Gül,
“Osmanlı Devleti’nde Yönetici Sınıf-Reaya Ayrımı”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.8, S.I-II, Haziran-Aralık, 2004.
ALTINOK, Baki
Yaşa,
Öyküleriyle Kırşehir Türküleri Destanları,
Ağıtları, Oba Yayıncılık, Ankara, Mayıs, 2003.
ATALAY, Doğan,
Destanlarımız(Sadık-Ahir
Mut, 1982.
BARKEY, Karen,
Eşkiyalar ve Devlet, Osmanlı Tarzı Devlet
Merkezileşmesi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları: 82,
İstanbul, 1999.
BAŞGÖZ, İlhan,
Türkü, Pan Yayıncılık, İstanbul, 2008.
BAYRAK,
Mehmet,
Eşkiyalık ve Eşkiya Türküleri, Yorum Yayınları, No:4, Ankara, 1985.
BAYRAK,
Mehmet,
Öyküleriyle Halk Anlatı Türküleri, Ankara,
1996.
138
Zaman
Destanı),
BELIN, M.,
Osmanlı İmparatorluğunun İktisadi Tarihi,
Çev. Oğuz Ceylan, Gündoğan Yayınları, Ankara,
1999.
BORATAV, P.
Naili,
100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, 10. bs. Gerçek Yayınevi, İstanbul, 2000.
BULUTOĞLU,
Kenan,
“Vergiye Karşı Tipik Bir Reaksiyon Poujade Hareketi”, , Maliye Enstitüsü Konferansları,
İ.Ü.İ.F. Maliye Enstitüsü yayınları No: 6, Sermet
Matbaası Şemsettin Arkadaş, İstanbul, 1959,
ss.173-197.
CEM, İsmail,
Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, 15.bs., Can
Yayınları, İstanbul, 2002.
CEZAR, Yavuz,
Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, Alan Yayıncılık, İstanbul, 1986.
ÇAKIR, Coşkun,
Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, Küre Yayınları, İstanbul, 2001.
DİVİTÇİOĞLU,
Sencer,
Asya Üretim Tarzı ve Osmanlı Toplumu, Sermet Matbaası, İstanbul, 1967.
EDİZDOĞAN,
Nihat,
Kamu Maliyesi-2, 5.bs, Ekin Kitabevi, Bursa,
2000.
ELDEM, Vedat,
Osmanlı İmparatorluğunun İktisadi Şartları
Hakkında Bir Tetkik, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII. Dizi,S.96, Türk Tarih Kurumu Basımevi,
Ankara, 1994.
ESEN, A. Şükrü,
Anadolu Türküleri, Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları, Tisa Matbaası, Ankara, 1982.
FALAY, Nihat,
Maliye Tarihi (Ders Notları), 3.bs., Filiz Kitabevi, İstanbul, 2000.
FAROGHI, Suraiya,
“Krizler ve Değişim (1590-1699)”, içinde, Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal
Tarihi, Ed. Halil İnalcık, Donald Quataert,C.2,
2.bs, Eren Yayıncılık, İstanbul, 2006, ss.545-757.
FLEET, Kate,
“Tax-Farming in the Early Otoman State”, The
Medieval History Journal, Vol. 6, No. 2, 2003,
pp.249-258.
139
GENÇ, Mehmet,
GİRAY, Filiz,
GÖK, A. Kerim,
GÖKBUNAR,
Ramazan,
GÖKBUNAR,
Ramazan,
GÖLPINARLI Abdülbaki
GRISWOLD, William,
GÜRAN, Tevfik,
GÜRBÜZ, Cazim,
HEZARFEN,
Ahmet
HOBSBAWM,
Eric,
HÜLÜR, Himmet,
AKÇA, Gürsoy,
İNALCIK, Halil,
İNALCIK, Halil,
140
Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2000.
Maliye Tarihi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2001.
“Vergi Direncinin Gelişimi” Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,
Cilt: 22, Sayı 1, 2007, ss.143-163.
“Atçalı Kel Mehmet Ayaklanması: Vergiye Farklı
Bir Başkaldırı Örneği”,Yönetim ve Ekonomi,
C.11, S.1, 2004, ss.27-33.
Türk Maliye Tarihinde Ayanlık Kurumu, Rantiyer Bir Sınıfın Oluşum Mücadelesi, Ekin Kitabevi, Bursa, 2007.
Kaygusuz Abdal, Hayatı, Yaşamı, Eserleri, İstanbul, 1962, s.42.
Anadolu’da Büyük İsyan (1591-1611), Tarih
Vakfı Yurt Yayınları-93, İstanbul, 2000.
“Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçe
ve Hazine Hesapları, 1841-1861”, Türk Tarih
Kurumu, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, C:XIII,
S.17, T.T.K. Basımevi, Ankara, 1988.
Edebiyatlaşan Vergiler, 1. bs. Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul, 2007.
Rumeli ve Anadolu Ayan ve Eşkiyası, Analiz
Basım Yayın, İstanbul, 2002.
Sosyal İsyancılar, Çev. Necati Doğru, 2.bs, Sarmal Yayınevi, İstanbul, 1995.
“İmparatorluktan Cumhuriyete Toplum ve Ekonominin Dönüşümü ve Merkezileşmenin Dinamikleri”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.17, Bahar-2005, ss.311-341.
“Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve
Kiracılar”, İçinde, Osmanlı Toprak Mülkiyeti
ve Ticari Tarım, Ed. Çağlar Keyder, Faruk Tabak, Çev. Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998, ss.17-35.
Devlet-i ‘Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar, 2.bs, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2009.
İNALCIK, Halil,
Osmanlı’da Devlet Hukuk Adalet, Eren Yayınları, İstanbul,2000
İNALCIK, Halil,
Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi),
2.bs., Eren Yayıncılık, İstanbul, 1996.
İNALCIK, Halil,
Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Çev. Halil Berktay, Eren Yayıncılık,
İstanbul, 1997.
İSLAMOĞLU,
Mustafa,
Seyrani: Hayatı, Kişiliği, Sanatı, Şiirleri: Denge
Yayınları, İstanbul, 2002.
JANSKY, Herbert,
Türk Halk Şiiri, Çev. Abdurrahman Güzel, Dünya Edebiyatından Seçmeler, Ekim, 1977, Aktaran,
Yakıcı, 43,44.
KARAGÖZ,
Mehmet,
“17. Asrın Sonunda Filibe ve Çevresinde Eşkiyalık Hareketleri (1680-1700)”, Fırat Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:16, Sayı:2, 2006,
ss.373-402.
KAYA, Doğan,
Anonim Halk Şiiri, Akçağ Yayınları, Ankara
1999.
KAZANCI, Metin,
“Osmanlı’da Halkla İlişkiler”, Selçuk Üniversitesi İletişim Dergisi, C.4, S.3, 2006, ss.5-20.
KAZICI, Ziya,
Osmanlı’da Vergi Sistemi, Bilge Yayınları:88,
İstanbul, 2005.
KEMAL, Yaşar,
Sarı Defterdekiler: Folklor Derlemeleri, 1.bs,
İstanbul, t.y.
KEPENEK, Yakup;
YENTÜRK
Nurhan,
Türkiye Ekonomisi, 18.bs, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2005.
KEYDER, Çağlar,
Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İletişim Yayınları,
İstanbul, 1989.
KIRAY, Emine,
Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar, 2.
bs., İletişim Yayınları, İstanbul, 1995.
KOCATÜRK,
Vasfi Mahir,
Saz Şiiri Antolojisi, Ayyıldız Matbaası, Ankara,
1963.
MALİYE
BAKANLIĞI,
Osmanlı Vergi Mevzuatı, Maliye Bakanlığı
Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu
Başkanlığı, Yayın No:1998/348, Ankara, 1999.
141
MUTLU, Abdullah,
Tanzimattan Günümüze Türkiye’de Vergileme
Zihniyetinin Gelişimi, T.C. Maliye Bakanlığı
Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayın No: 2009390, Ümit Ofset Matbaacılık, Ankara, 2009.
OZANSOY,
Ahmet,
“Türkülerde Vergiler”, Yaklaşım, S.192, Aralık2008.
ÖNER, Erdoğan,
Mali Olaylar ve Düzenlemeler Işığında Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde
Mali İdare, Maliye Bakanlığı Araştırma, Planlama Ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayınları
No:2001/359, Ankara, 2001.
ÖZ, Baki,
Osmanlı’da Alevi Ayaklanmaları, Ant Yayınları, İstanbul, 1992.
ÖZBEK, Mehmet,
Folklor ve Türkülerimiz, Ötüken Yayınları, Ankara, 1975.
ÖZBİLGEN, Erol,
Bütün Yönleriyle Osmanlı, 3.bs., İz Yayıncılık,
İstanbul, 2007.
ÖZEL, Oktay,
“Osmanlı Demografi Tarihi Açısından Avarız ve
Cizye Defterleri”, İçinde, Osmanlı Devleti’nde
Bilgi ve İstatistik, Ed. Halil İnalcık, Şevket Pamuk, Ankara, DİE Yayınları, 2001, ss.35-50.
ÖZKAYA, Yücel,
18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, Yapı Kredi yayınları, İstanbul, 2008.
PAMUK, Şevket,
100 Soruda Osmanlı Türkiye İktisadi Tarihi
(1500-1914), K Kitaplığı Yayınları, İstanbul,
2003.
PELİN, Fazıl,
Finans İlmi ve Finansal Kanunlar, Kitap I, İstanbul, 1945.
QUATAERT,
Donald,
Anadolu’ da Osmanlı Reformu ve Tarım 18761908, Çev. Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana
Gündoğan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,
İstanbul, 2008.
SAKAOĞLU,
Necdet,
“Mültezimlerin Aşar Toplama Yöntemleri”, Tarih
ve Toplum Dergisi, İletişim Yayınları, C.5,
Ocak-1986, ss.5-8.
142
SAYÂR, Nihad S.
Türkiye İmparatorluk Dönemi Siyasi, Askeri,
İdari ve Mali Olayları, 2.bs., İ.İ.T.İ.A. Nihad
Sayar Yayın ve Yardım Vakfı Yayınları
No:288/513, İstanbul,1978.
SHAW, Stanford,
Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye,
C.1, e Yayınları, İstanbul, 1994.
SINGER, Amy,
Kadılar, Kullar ve Kudüslü Köylüler, Çev. Sema Bulutsuz, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1996.
ŞENER, Abdüllatif,
Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi,SBE, Ankara, 1987.
SOYUCAK
Ali Rıza
Konya ve Çevresinde Eşkiyalık Hareketleri
(1640-1675), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı,
Konya, 1997.
TABAKOĞLU,
Ahmet,
Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, 1. bs., Dergah Yayınları, İstanbul, 1985.
TABAKOĞLU,
Ahmet,
Türk İktisat Tarihi, 6.bs, Dergah Yayınları, İstanbul, 2003.
TANSES Hamdi,
Öyküleriyle Halk Türküleri (Notalı), Tay Yayınları, İstanbul, 2005.
TİMUR, Taner,
Osmanlı Toplumsal Düzeni, Ankara Üniversitesi, SBF Yayınları No:428, Sevinç Matbaası, Ankara, 1979.
TORGLER, Benno,
Tax Morale: Theory and Empirical Analysis of
Tax Compliance”, PhD Dissertation, Universitat
Basel, Basel, 2003.
TRT Müzik Dairesi
THM Repertuarı.
TURHAN, Salih,
Vergi Teorisi ve Politikası, 5.bs., Filiz Kitabevi,
İstanbul, 1993.
WANNIG, Klaus
Detlev,
Türk Halk Kültüründe İnsan, (Çev. Mustafa
Özdemir), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı:11, 1999, ss.42-51.
UYGUNER,
Muzaffer,
Dertli, 1.bs, Bilgi Yayınları: 306, Yazarlar Dizisi:
8, İstanbul, 1991.
143
UYGUNER,
Muzaffer,
Seyranî, 1.bs, Bilgi Yayınları: 306, Yazarlar Dizisi: 7, İstanbul, 1991.
UZUN, Ahmet,
Tanzimat ve Sosyal Direnişler, Eren Yayınları,
İstanbul, 2002.
UZUN Ahmet,
“Tanzimat Döneminde Vergilere İlişkin Temel Sorunlar 1840-1860, Maliye Araştırma Merkezi
Konferansları, Prof.Dr. Arif Nemli’ye Armağan,
İstanbul Üniv., İkt.Fak., Maliye Araştırma Merkezi Yayınları, 19.Seri,Yıl:2000-2001, İstanbul,2001.
VEINSTEIN, Gilles,
“Çiftlik Tartışması Üzerine”, İçinde, Osmanlı
Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Ed. Çağlar
Keyder, Faruk Tabak, Çev. Zeynep Altok, Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 36-58.
VELAY, A. Du,
Türkiye Maliye Tarihi, Maliye Bakanlığı Tetkik
Kurulu Neşriatı No:178-1978, Damga Matbaası,
Ankara,1978.
YAKICI, Ali,
Halk Şiirinde Türkü, Akçağ Yayınları, Ankara,
2007.
YARDIMCI,
Mehmet,
Edebiyat Tarihi Çerçevesinde Âşık Edebiyatı
Araştırmaları, Ürün Yayınları, Ankara, 2008.
YERASIMOS, Stefanos
Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye-I, Bizanstan
Tanzimata, Çev.Babür Kuzucu, 7.bs. Belge Yayınları, İstanbul, 2000.
YETKİN, Sabri,
Ege’de Eşkıyalar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları:35,
İstanbul, 1996.
YÜKSEL, Hasan
Avni,
Âşık Seyrânî, Hayatı ve Şiirleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, No: 751, Ankara, 1987.
http://www.turkudostlari.org
http://www.tdkterim.gov.tr
144