tarih dergisi sayı 35

222
MEHMET SA RA Y
Papala nn ve Alman ileri gelenlerinin de yardım lariyle tedricen modemleşeri Ru sla r, jeopolitik mevkiilerinin sağ tadığ) avanta jla, ateşll sil!hlar bakımında n pek gelişmem iş olan Doğ u Türk
Iiierine doğru Ilerlemeye baş larken, kurdukları muazzam habe r
a lma teşkIl!tl ile Rus emperyalizminin de temellerini atm ış olu yorlardı . Avrupa 'nın Rönesa ns ve Rerorın hareketlerini müteakip
Türklere karş ı önce dengeyi. sonra Ilim ve teknikle ilerleyerek üst ünlü k salilamaları ve bu nu n neticesi olarak as keri ga lebelerl, Ruslara Asya 'da üstünlük kazandırmıştr r" , Viyana bozgu nu lle Türkler bütün Avru pa cephelerinde mücadele etmek mecburiyetinde
kalınca, Ruslar teşebbüsü tamamen ellerine geçirınişlerdlr. Bu nda n sonra, gen Işledikçe hı rsı artan, hırsı arttıkça saldıran bı r Rus
empe rya lizmi , buna karşı, cepheden cep heye koşan Tü rklerin, hu kuk u korumak ıçın kanlarıyla suladıkları vatan topraklarının
şan lı mü da raalarına tanı k ol unacaktır.
IRAK'TA TÜR K.!
ot ı.ı z
REKABETI :
(1876 · 1915)
Cezmi
Erasıa ıı
Ira k bölges i çok önemli jeopolitij\'i ve haiZ oldu ğu stratejik
ehemmlyeti büyük coğraü unsurları dolayısıyla XI X. asrı n ilk
ç eyre ğ i nden itibaren milletlerarası siyasete konu olmuş. bu ak t uau t est n ı bu gü nlere kad ar devam ettt rmiştlr,
In gilte re, Fransa ve Rusya bölgede XVIII . asrın Ikinc i yarı­
itibaren n üt üz yarışına girerlerken Osma nlı Devleti a ncak
XIX. asrı n son çeyreğ l nde rı itibaren kendi sınır ları Içind eki bu
ön e m lı bölgede a ğırlı ğmı h lssetttrebll m lştrr. Osmanlı Devleti «Osma ncılık » siyaset lrıl n başansızh ğa u ğramasından sonra, İ slamc ı
bir s ı yaset takibine başlamış ve öncelIkle Şii n ülusun a ğırhklı 01d uğ u bölgelerde yoğun bir ça lış maya girerek as len Şii ola n veya
lran' m p ropagandaları neti cesinde d ini lıususla rdakl bilgisizlikleri
yüzünden Şiililii kabul ede n Ira k bölgesi halkın ı Sünni inanca ve
Os manlı Devletine balilamaya çalışmıştır'. lrak'ı bir as ı rda n zi·
ya de m ill e tl e ra rası siyasetin önemlI bır mevzuu ha linde t utan özellIklerini şu şekilde açıklaya b ili riz :
sında n
a)
Irak' ın coğraf
kon umu ve
stratejık
ehemmlyeti :
Balida t , Bas ra ve Musu l vilayetlertnden m üteşekkil bölge Osbelgelerinde - H ı lla -I lraklyye.. ad ıyla anılmakla olup,
XIX. asrın son u itibariyle ıkı milyon un üzerı nde n üfusa sa hipm a n lı Arş tvt
61 F . G~nard.. A .ga '"tH
otlu. İJ5lanbul, 19-1 1, a. 90.
OJrl W"''' !i'' ee
Dıffktf" hi1,Jw .
're rc üm e : II . v ar-
ı
CeDn I Erasıan, LL. Abd ilUıa",id Df>ı-'"nde O""WU,,. Dt:'d~ti DdAilnuM \"'
Afrika Kıl'oatııda bM", Birlibi Fd.ıl l y"Uf"rt . bt.anbul 19 . Cbaa: ı l ma mlf yOk~ek U.san.s t ezi) tst.ll.nbul ü n l v t" nı l t ~3( Edl'b iy nl Io'akültt'!'ll Genel Kıtaphgı, Dr.
Y I..T .
Hı. Li. Oıa .
c sasn
22.
tır
. Nüfusun çoğunluğu müs lüman Ara plardan mey dana gelmekle birlikte Tükler, Kü rtler, İ ranlıla r dığer önemlı gru pları teskil
etmekt eyd iler. Ayrıca az sayıda Süryanl, Ketdan t.Nest ürl ve Ermeni grupları mevcut ldl. Gayr-I müsllmler büyük kasaba ve şe­
hirlerde otururlarken müslüman Araplar ova ve çöllerde yarı göçebe halinde yaşamakta, Türkler de Kerkük, Erbil A ltınköprü
bölgelerınde çoğ u n l ukta idIle . Osmanlı Devletin in güney-doğu
kanadında yer a lan Irak bölgesı, Dicle ve Fırat n ehl rleri ile dıkkat
çekmektedir. Bu neh lr vad llerinde n gele n yol bölgen in güney uc undaki Bas ra şehri vasıtasıyla Hlnd Okya n usu na açılmaktadır. Bu
hususiyetiyle Irak Bölgesi Rusya'nın İ ran KörfezIn e inmesinde
e ngeııeyicl bir set vazifesi görm ekt e ve aynı zamanda Afrika Ile
Avrupa'yı Orta ve Uzak Doğuya bağlayan yolla rı n üzerınde bu l u nmaktadır. X i X. asrın Ikinc i yarısında zengin petrol yatakları na sahıp olduğunun u nl aşılmnsı Ira k bölgesinin önemini daha
da arttırmış trr' .
Irak'trt stratej ik bakımdan önemine gel ince; ticari imkanları
ve tabıı zenginllkleri dolayısıyla yayılmacı emeller taşıyan bütün
devletleri n dikkatini çeken ve korunması hususunun Ingiltere'nin
XiX. yüzyıl sIyasetini yönlendirdiği Hindistan'a karşı herhangi
bir istila h a re ket in de bulunacak bır devletin I rak' ı alması stratai lk bı r zorunlulukt u'. Böylece Bas ra Körfezine ve dolayıs ıyla Hindlstan'a kolaylık l a varaçak bir Rusya , dilter ya ndan İran ve Afganistan üzerIn den H ı ndıstan'a yapacağı istila hareketı sırasında
Bas ra Körfezi yoluyla güneyden gelebilecek saldırıları karşılaya­
bIlecektIr. Hin distan'da çıkarı ola n ve Hln d Den izin e de h a kim
olan devleti n yanı ıngıltere'nin de karadan bır istila tehııkeslne
karşı Ira k'ı elde etmesi mecb ürtyeti vardır.
2 1920'do- ln gIl 17.1t."rtn saydıı ın:\ göre 2 .g.ı9 282 ye çıkm ı, olan nüfu sun SUnn l.ŞU denlt"lnin dı!> korundu~ !iÖylent'bUk. Sün ni L.U6 6 ~. Şl1 ı ..19·101 5. Yahud i 8i ..1 88. Hristiyan 18.192 gı'nlt bılgı Için bkz. Ghaaan Atiyyah, I ra q . 190 8·
1911, A SOCIO. pOl~/TICAl. STUD Io, Beynıl 1973 ... 33 .
i . D i... .va llarbilIM T ürk llarbi , lroıto/rak C~p" ~.ai 3/ 1, Ankara 197'9.
• . 38. (Gt-ne lkurma y A kf'rt Tari h ve Elralejlk Etüd Dair i yayını .
3
4
:i
IIt AK 'T A TORK-I. rotı.tz R E K A B ETl
ERA Sl..A N
M. Kemal Okf'. M.und J1ud~.lIi KrottOıojiAi. Istanbul 19S8. R. 12.
I . Dii" JlfJ H a rb i" tl'- Tı,rk Harfi ;.
!i.
3S.
b)
I rak ' ı n
22~
din i, etnIk ve lçtimai duru m u:
t rak ' ı n yukarda sayılmaya çalışılan özellikleri dışmda dış güç.
lerln raliyetlerlne Imkan sağlayan şartları da mevcuttur, Evvela
n ü fusun büyük kısmını meydana getiren Arap ve Türk unsurları
arasmda dIni a yrı lı k mevcu t idI. Kendi aralarında İ ma rni yye kolu n u n rırkalarına ayrılan Şi il e rl e, Sü n n iler ve di ğer dIni a zın l ı k­
la rla birlikte yirmiye yakın mezhebe me nsup idiler. Arapça, Türkçe, Fa rsça ve Erme nlce'nin yaygın olarak kullanıldığı bölge bır dil
ve dın l e r karı ş ımı görün üm ündeydr'.
Bu dinI gruplar arasındaki çekişmeler sömürgecI dış güç ler
her zamarı istismar edilmiştir. Irak'da halkın geçlm
kaynağı olan tarım ve hayvancılık gelişmedığı gıbı halk maddi açı­
dan s ı kıntı için de idI. Bunun yanısıra bölgede Ikllmin ve etklll
med -cezlr olayla rının yarattığı zorl uklar da ha l k ın sağlığını tehdld eder du ru md a olup, merkezi Idarenin yardımı olmadan halledilemeyecek mah lyetde idi. Ej!'itlm ve öğretim müesseseleri son
derec e yetersizdir. XiX. asrın sonu iti ba riyle bölgenin merkezi
Bağdad şehrinde sıbyan mekteplerlnden başka. üç Rüşdiye, b ir
Sanayı mektebl ve dört İbtldai mektebln bulunuyor olması diğ e r şehirlerin d u rumu ıçın de yeterıı delil teşkil edecektir' . B ölgen ln dikkate değer gelır k ayn a ğ ı Dicle ve Fırat nehlrle rl üzerinden yapı l an na k liya tdandır.
tara f ın dan
XVI. ası rdan itibaren Dicle ve Fı rat nehirlerl üzerinde Birecik'ten Basra'ya kadar nehlr gemileri ve keleklerle Insan ve mal
taşmıyordu. Osmanlıl a r bu yolu devam ettirmeğe Ihtima m göstermişlerdir. Zira bu vasıtayla Hlnd·B as ra ticareti Türkiye'ye intikal
ettirllmekte ldl' .
Şöyle kı; Şattülara p vas ıtasıy la Hindistan'dan gelen gemiler
Bas ra 'ya ka dar genyer. bu radan n ehl r gem ileri ile Birecik'e nakled Ilen ma llar oradan deve kervanları ııc Halep , İskenderun Trablus ve diğer ist lka met lere scvkedlllyordu.
6
l rak'ın ııı lAh ı na
kanlık OUIO Illı Artiı:;
';
dair S üleyman
( ll D A l.
Y ıLdı :
Peşa'nın
7 Slsan ta rlhll
estl/jl 1'; "Tdkl ( Y EE)
lay lhası . Başba­
U·118S-ı26·9.
Aynı n'ı& Ikd .
8 (}engiz Othonlu-Turgut ltıwl, Osmanlı Of"vrlnde
rilt n"mio j O .V. Ed~1YRt FukOltt"Sl 1 x rrr. s. 7S.
Xı'h lr
• ·akllyatı . Ta·
T a rih D er u"" F . : U
C F'2 M l ERASL.AN
213
IR AK'TA T OR K-INGIL IZ R E KA BETI
11 - AVRUPALı LARıN lRAK 'A İLK GELİşLERI
a)
ıngilizl erin
Bölgeye
Gelişl eri
c)
:
Ingiliz tıcaret politikasının gelişmesi ve sa ğlam laşmasında
Iran Körfezin in bir Hin d Denizi haline getirilmesi Idi.
Doğu Hlnd Ku mpanyası nın ticari nüfüzu Ile açıla n konsotosl u ğun
ardından 1798'de Ba~dat'a geçici temsilci olarak gönderilen Harrord J ones'a, yarı bağ ımsız bır statüdeki B~dat vAlisi Ile anlaşıp
telgrar taşımacılı ğı için iZin alması tali matı verilmiştl ...
lık adım ,
Ba ğda t 'da
çok etkll l old u ğuna inanı lan Fra nsız konsolosunun
ct kisiz hale getirme görev i de J ones'a vcrllmişti.
J ones'un çalışmalan sayesin de B a ğdat kısa bir zaman zarfında
l rak'dakl lngtüz va rh ğmın. Körr ez ile Ingiltere arasındaki ti caret
ve haberl eşme t rafiğl n ! n merkezi old u".
çalışmalarını
Fransızlann
B ölgeye
Girişleri :
Fransızl a r daha 1721 yı lı n da B a ğdat viIIIs! Hasan Paşa döneminde Bas ra'da Ka rm eli mis yoner lik ekibi bahanesiyle bir lokal
açı lmasın ı sa ğla rn ışl ar, daha sonra da bunu konsolosluğ a d önüş'
türmüşlerdL. M ahaııı idarecilerin ve B ağdat vnı l sl nl n zaaüa rırı dan
yara rlana ra k Bab-ı Ali ile olan mesele lerini bu konsolosluk vası­
tas ı lle çözen Fransızlar, sonraları dipl oma tl annın beceri kslzl iğ !
ve tahslsatla rının azlığ ı sebebierlyle et kili pozisyonla rını Ingiliz'
lere kaptrrmışlardr".
M t'hdl Cav ad Ifablb al BUlJtani. lla!Jdnt'taki K iıi le rrt«"JI 11a k i m i gd i ıı m T , ·
ce Ali Rıza P~a·,.. .. Valiligi (1749·1842 ), İstnnbul 1979. besılmamış doktora tez i, İ . O . Ed~bi}"at Fakü ltta i Genel Ki ta plt tı. :N'r.M . !i . 288 .
9
_i.ti ee
tO
11
12
KaldınlMlU1
P .W . I rela n d, I ra q , A Stlldy of Polilicol
Bölgeye
G I ri şl e ri
:
Bölgede getişen İ ngü iz rı ü t ü zun u kırarak mentaat sa ğlamaya
Rusla r, İ ran' lı kabi lc şenerinin sırurda Osmanlılara saldı­
nla rını Teb riz konsoloslukları vasııasr lle desteklemişlerdl ". lra k 'ı
Fı rat ve Dicle nehirlerl vadileriyle geçerek Bas ra 'ya inmek ve ordarı
Hindistan'a u laşmak Rusla rın Büyük Pet ro'dan beri süregelen
kutsal emellerinde n Idi" . Ka ra dan Afga nistan'a kadar gelerek
zaten H lndıstan'ı tehd it eder bir pozisyon almışlardı . qer iki yönlü ablukayı gerçekleştlrebillrlerse siyasetleri zatetle son uçlanmış
çalışan
Kan ünl döneminde Osmanlı Devletl nin tlcAretl ni geııştirmek
gayesiyle yabancılara tanıdığı kolaylıklar meyanında ıngilizl er
1945 yılında Bas ra'da ticari bır temsllcilik açmışlar ve adım adım
bölge ucareune h1ıkim olmaya çalışmışlardı. 1764 tarihinde ise
Basra 'da Ilk In giliz konsolosl uğu raaliyete geçmiştl'.
b)
Ru sl a rın
221
~t~lop"l.e1tr.
London 1931 , A. 31 .
olacaktı .
d) İran' ın Bölgeye Olan İlgisi :
Ira k bölgesinin Ira n yaylalarına gi rmeyi kolaylaştıran tabii
geçltlere sa hip ol ması I ran 'ı huzu rsu z ed iyordu. Şüle rce kutsal
sayı lan mezarların b ul unduğu Ker bela, Necer, K azımiyy e ve Samarra gibi kasabala n n Irak'ta. dolayısıyla Osmanlı hakimly et ind e
bul unuyor ol ması ay n bir rahatsızlık kon usuyd u. Zuhur eden her
fırsatta bölgede n ü fuz l a rın ı arttı rmaya çalış ıyor lar, bölgeye göndcrdikleri ö ğ ret m en kısv e ll din ada mla n (ahudlar ) vas ı tasıy l a cahil halkı kendilerin e bağla maya gayret sa rfediyorlardı ".
Almanl ar Ise blrliklcrlnl kurup ekonomilerini sa ğla mleşt ır­
sonra yenı ekonomik imk anlar ve siyasi nü fuz sahala rı Için
Orta Do ğu 'ya yönelecek ve Os m anlı Devlet i Ile te masa geçeceklerdi r.
dıktan
ııı - ı NG I LIZLER I N IRAK BÖLGESINDEKI FAALıYETLERİ :
C oğra fi mevki! ve neh lrden u laşı m imk anlan dolayısıyla Ira k',
Avrupa gü ndemine gelmesi XiX. ası rda olm uş tur. Bölgedeki
temsilcilerinin raporlannda n Dicle ve Fı rat nehlr yolunun Süveyş
kanal ı-K ızrldenlz yolundan da ha kısa ve daha em niyeti i ol d uğunu
öğ rene n Ingi liz dışişleri bakanı Lord Pa lmerston bölgeye bir keşif
ın
[""tand, t ma , s. 37 .
13
1-1
),I ~hd i
ıs
Cevad, Bo!1dul'lo KijIerne" Ha k hn fyt"l i. s. 289 .
ı.1 ~h dl Cavad, o .y.I ., s. 11 ı .
Il'1lk'. dair Alflaı zade Şaklr F:tt"ndtnln
Aynı vt"llIlka
la ylh as ı.
YA'A',
a·~i
126-8 .
.""
CF..zı.U
mAK 'TA T ORK.INGILIZ
ERASL.Al\'
heyeti g ö ndermlştt v. O sırada Mehmed A ıı Paşa ve Mısı r gaııe­
siyle u ğ raş mak durumunda olan Osman lı devleti Ingllteren!n
baskılarına boyu n eğmek ve to pra kları üzerinde em peryalist amaçlı faa liyetlere iZin verrnek zorunda kalmıştır.
heyetine verilen vazife : öncelikle Anadolu-Ba ğdat yolu
ve ulaşımı, nehlr şeklllert ve ulaşım yolları, Inglltere'nin iktisadi
gellştmtnln geleceği, ticari şartlar Ile bölgedeki siyasi ve içtimai
şartları inceleyerek bır rapor hallnde In giliz hükümetine sunKeşi f
rnaktr ".
Yapt ığı
ra porunda
uzun incelemelerden sonra heyet başkanı Chesney,
neh lr yol unun sağlayacağı avan tajları şu şekilde
F ırat
sıralıyo rdu:
i - Hindistan yol u, Fı ra t neh ri yolu lle daha kısadır, Mı sı r
yoluna göre zamandan tasarru nudu r. Bu da büyük ekonomik
rayda sağlar,
2 -
Inglllz kontrolünde bir H1 nd yolu daha güvenlidir.
Hindis tan'a giden yolların kontrol altında tutulmasını
sa ğ tar. Chesn ey, Londra'da bu raporu görüşmek ıçın toplanan komisyond a yolun ticini avantaj ları yanında Osmanlı Im paratorluğu zemi ninde kend ileri ne destek sa ğtayaca ğ mı: eğer gerçekleşl rse Inglltere'n ln doğu ve batıda presti j kazanacağını kaydetmlşti.
Böylelikle Hindistan'd aki Ingiliz men ıaatlan da salılama alınmış
3 -
olacaktı " .
Ingiliz hü kü meti daha sonra da bölgeye keşi f heyetl eri gönBu heyetlerden aşiretlerle lI~kl kurarak onları Ingiıız
nüruzu altına almaları ve Bas ra Körrezl lle Su riye sa hillerI arasındaki posta u laşımını kclaylaştırmaya yönelık çalışmalar yapmaları istenmiştir". Basra ile Ha lep arasındaki Inglltere Postas ın ın çöl yolu IB33'de iptal edl lmlşse de IB36'd a tekrar aç ılmıştı.
Bu yol Beyrut 'tan başlayarak Şam'a ve oradan HII'e ulaş ı r, sonra
dermlştlr.
16 M.Ubah at KUtUkog:\u. O smol1lı . '"yil i.ı ' k t üı d d i ~fıindlı."bf'tlf'rI I . Ank ara ,
191... If . 76 .
17
M . Cavad. agt . •. 301.
ı8
H.L. JloskJns. Brilu"
19
M ehdi Ca vad,
H(nd~.
Ba~d4t'td
t o lndia. London 1966 .
Kmilm'" H d k l". ;!I' If .
ii .
ll ,
-131·132.
3Qt·316 .
KEKABı-.-r1
da Bas ra 'ya varırd ı . Buradan itibaren postalar deniz yoluyla Bombay'a ulaşt r rı h rdı. Bu yolun muhafazası ı ngilizlere binlerce sterline mal oluyorduw,
Öte yandan Ira k'ta ki İngiliz temsilcileri Ba ğdat konsolosunun önderli/tlnde bölgenin iç Işlerine karışmak suretıyle nütuzlaımı arttırıyorlardı. Bağdat valüe rtne şahsi mentaat sağlayarak
taraflarına kazanan İngilizler, Bab- ı Aıı nezdinde gtriştmlerde
bulunarak onların azIedilmelerine engeloluyorlardı. Bunda da
padişahin yakın çevresine dağıtılan hediyeler etkili oluyordu.
Öte yandan dirayetl i Osman lı memurları İngiliz nüfuzunu k ır­
maya çalıştıklarında onların aleyhlerinde hazırladık ları raporları
Istanbu l'daki Ingiliz elçisi vasıtasıyla hükümete gönderip, o memurları ye rleri nden ettikleri görüi mek teydi. Bu cü mlede n olarak
Basra Körfezinde yabancı etkinli ğ ine ve İngiliz nüfuzuna şiddetle
ka rşı çıkanlardan Basra Mütcsellimi Süleym an Ağa İ ngillzlerin
baskısı lle görevinden alınmıştı" .
Bu ra da İ ngtl izlerin Irak üzerindeki çalışma l a rı nı yoğuntaş­
urmasının sebebIeri üzerinde durmalıyız. Ingiltere'nin doğu politikasının temeli hem ekonomik hem stratejik ehemmiyetl büyük
olan Hindistan sömürgesini ve ona ulaşan yolları kontrol altında
tutarak hakimiyetini geliştirmek p rensibine dayanır. i 79B'de
Fransızla rın Mısır'ı istila ve Uzak Doğu 'ya ul aşma çabaları In glHxleria tedblr a l masını gerektlrmtştl . Basra 'd aki temslleillğe Hln distan',dan aske r gönderdikleri gib i silahlı bir gemiyi de konsolos' un
emrine vermişlerdi . IB02'de Bağdat temsllcil i ğt de konsolosl uk olarak ta nınınca, raaliyetl artıran ıngilizler konsolosun ve personelinin vergiden muariyetlerInl sağlamış, konsolos'a da bütün ülkede
serbestçe dolaşabilme Iznini almışlardı.
I BOB-I B21 yılları arasında Bağdat konsolusu tayin olu nan J .
Rich bölge halkı ile kaynaşıp, Kürt reisieri ile karşılıklı zlyaretlerle Ira n sınırını dolaşmış, Arap aşiret şeyhleriyl e ll l ş k l l er kurarak on ları Bağdat h ük üm etine karşı kı şkırtmıştır. Durumdan şü p­
helenen Bağdat valisi Av rupalıların Imtiyazlarını kaldırıp, İngiliz
:ro
M . Oe va d, ll .y ,l .•
21
ll . Ce va d. tI .g .I ., s. 290 .
a yn ı
yt" r,
lııAK'TA T OKK-İ:O:GtL1Z
CEZMl ERASLA:":
2JO
mailarının gümrüğünü arttırarak konsolos~ da gözaltına aldı ise
de, Ingiliz elçisinin baskısı üzerine Bab-ı Ail'nln emri ile serbest
bırakmak zoru nda kaldı a . 1823-1842 tarihleri arasında Bağdat Konsolosu olarak görev yapan J . Taylor un zamanı ıngilizlerin bölgede
en rahat şa rtlarda çalışıp en çok imtlyazları elde ettikleri dev re
olmuştur, İstanbul'daki İngiliz elçiSi ile sağlam bır diyalog kuran
Taylor istediklerini kolayea elde etrnlş ve İngillz nüfüzunun zirveye ul aşmasına vesile olmuştu .
rat 'da da kullanacaklar. Onl arın Asya'd a her ıstedlğtn! yapmasına
Izin vermek bizim olan he rşeyi n rna h vo l m as ı demektir»v diyordu.
İngilizlere
göre Rusların lstanbul'a sahıp olmaları bütün IsOrta Asya'da Rus h akimiyeti kesinl eşecek. Hindistan yol u ta mamen Rusya 'nın ön ün e aç ı l ac ak­
u - . Hlndlstan'a karşı en ufak bır Rus hareketl bile Ingiliz savunma ha rc a ma l arın ı m ilyonl a rca lira a rt t ı ra cak, hükümete bütün
tah min lerin ötes inde zorl u kla r çıka raeaktı.
lam
Dünyasını et k tteyeceğı gıbı
a - Hlnd Yolunda
LV -
AVRUPA SİYASETİNİN DECİşMESININ lRAK'A
ETKİLERİ
Avrupa devletleri, Osmanlı İmparatorluğunun paylaşılması
olarak adlandırdıkları «Doğu Problemlo'nl, aralarındaki mücadeleler dolayısıyla karmaşık bir hale getlrmişlerdL Osmanlı Devletl
nı eşıt olarak paylaşamayan İngiltere, Fransa ve Rusya'nın bu
husustaki mücadeleleri, bu devletlerin Osmanlı'nın toprak bütünlüğünü korumada anlaşmaları ile durulmuştur". XIX. asrın son
ç eyreğinde Ise bu üç kuvvetin menfaatleri ve ilgileri de farklılıklar
göstermekteydI.
Rusya güneyde Akdenlz'e bır çıkış bulmak, doğuda Ise gı pta
etti!!"i Hind'ln zen glnllklerLne ulaşmak Isterken , Fransa Akdenız
e hakim olmak, Mısır'ı kontrol Ile Suriye'deki kadim menfaatlerini
devam ettirmek yoluyla doğuya geçişini emnlyete almak istiyordu.
İ n gi l te re ıçın Hindistan'a giden bütün yolların muhafazası
gerekllydl. Mümkün olursa bu yollar İ n gll lz haklrniyetlne alınma­
Iıydı. Napolyon'un Mısırı Istila teşebbüsünden sonra Rusların da
1830'larda Türkiye'ye tek başına hakim olmayı um a rak İ nglllale ri
devre dışı bırakmayı denemesı üzerıne Hind Hükümetl alarma geçirtıerek Irak bölgesı daha sıkı kontrol edi lmeye başlandı. 1829 Eylülünde Hlnd İngiliz Hükümeti başmüfettişi Sir T.L. Peacok, ..Ruslar şimdi Volga ve Hazar'da buharlı gemller kullanıyorlar. Pek yakında Ara l ııe Amuderya'da. pek büyük Ihtimaııe de Dicle ve Ft 22
23
M . Caved , d.g.r .• ii. 295.
1I000k tns , B ril "' '' RC1IIt u . s . 129.
2:11
Rfo:KAIJETI
ıngilizlere Karşı
Rus Faktörü :
Hındıstan'ın emn lyetl b akı mından Fransızl ard an ziyade Ru sla r In giil z yönetlcilerlnl e n dışelend l rlyo rdu. Rusl arın 1844-l8 'd e
Kafkasl a rı geçip Aral 'a gel meleri, 1849-64 aras. Slrderya vadıst
ne, 1873'de Hive'ye, 1876'da Hokand'a 1884'de Türkmenlerin en
gü çlü mevkil G öktepe'nin düşmesinden son ra Merv' e girmeleri ve
dem iryoll arı nı da buralara uzatarak Hindistan'ın Orta Asya sı­
nırına yerl eşmiş olmaları dikkatle takıp ediliyordu" . Ayrıca Rusların Kuzey lran'ı Istila ile ucareı pazarlarını elde etmesi, Ingiliz,
t üccar ve devlet adamlarının; Rusya'nın lran'ı sa dece ticari amaçlarla d e ğtl , Basra Körfezi ve Orta Asya'dan Hindistan'a ulaşmak
emelleri ile istila ettl ğl yolundaki korkularını sa ğlamlaştrrıyordu" .
Rusların XiX, asır sonlarında Iran Körfezinde bir ikrnal Uma n) elde etmeye ça lış m a la rı , ha tta bır ka ç tane de olsa Rus va tandaşının bu lunmadı ğı Bu şlr, Basra ve Ba ğdat'ta konsolosluklar
t esis 'ederek, Kürt dağlarından düzenli olarak Bağdat'a sızıp hü kümet a leyh ine çalışma lar yapmaları ıngilizlere endişelerinde haklı olduklarını gösteriyordu".
2~
HOlik ln.<l.
2:)
HORk in " , d.g.'.,
a.9 .~ ..
s . 14 .
aynı
yer.
26 :'o' . Saray. T he Turkme.... t" rhfll A g e o/
111 · 82 ; H03k.1DS. ay", S ..136; l reland. Iraq, s . 37.
I "' ~ ..ialil"'ı.
An kara 19 9, • .
t re tand . Ir a q, s. 38; M. Vo lodorııky R ueeta n Dlplomacy During the
uf i ~:)j ; C~ n t rRl A la n Survey. (C.A.S) Vol 6 nr. 2
1987 !i . U·M.
Ang l o-J~~nı:l :ın Co nOlct of ı :..5-:~:ı : IC. A .S.) Vol. 6 nr 2 1987 so .. 2·~ .
27
An IC 1 o- Pı' rsl an Connıct
2
Iret a n d. tro q, 8. 38 .
Cı-;zM İ
132
b - Alman Faktörü :
Rusya'nın Asya'da ilerlemesi ile Almanya 'nın XiX. as ı r s0nunda Irak'ta ve Bas ra Körfezinde cid di b ır şek ilde yer talep ed erek ortaya ç ı k ması paralellik göste rır. Mille tlerarası p la tformda
yalnız kalma kt a n ziyadesiyle çekinen II. Abd ülhamld'in de m üsa mahası ile Osman lı Devletinde Alman n ütuzu a rtm ışt ı. Bu nüfuz
artışı ortak demiry olu p rojeleri ile daha da gelişmişti. İ stanbu l­
Ba ğdad arası demiryolu hattı Alma n Impa ra torunun çabaları
ve Pad işah Ile olan şahsi dostlu ğu sebebiyle Almanlara veri l m iş­
ti ' . Coğrafi engeiler yüzünden savaş başlamadan evve l bltl rl lemeyen Baj;dat hattı ; Mezopotamya'daki İ n giliz temsilcileri öne m ve rmese dc Hindistan güvenliği ve In giliz tlcArI menfaatları nın emniyeti bakımından çok büyü k bir te hli ke teş k il et rnışt lr, Bu du rumun biilnclnde olan idareciler ilerde de görüleceğ i üzere savaşın
başlamasıyla birilkte B asra' y ı işga l ederek B ağda t üze rin e yü rü m uş te rd ı r. Büt ün bu tehditlerin yanısıra XIX . asrı n son çeyreğ i n d e S ü veyş kanalın ın açılmasından sonra pek çok buha rlı gemi
kumpanyalan Sü v eyş Kanalı ve Kız ıldenız yolu n u ku llana rak Hlnd
Okya n usun u adeta Işgal ettiler. G üçlü bı r Fran sı z şirket i 1872'de
Kal kü ta ve Uzak Doğu'ya bir u l aşım hatt ı kurd u. 1873'de Ru slar
Odessa-Bomba y a rasın da Işletil rne k ü zere bır b u harlı ge mi ş i rket i
ku rd ula r. Bütü n bu gelişmeler ıngil izl e re I rak bölgesi nin elde edil mesin in son derece ge rekli ol d uğ u n u göstererek ha reke t e geç meye
zorla m ışt ır".
c - ıngilizlerin Ka rşı Faaliyetl eri :
ın gil izler Kı rım savaşında Rusya 'ya kanı ' F ransa ve Piemonte devl etçi ğ l ile bı rlıkte Osm anlı Devletln l deste k l e mlşt l. An cak zamanla Türkler in daha faz la desteklenmesinde ya rar olmadı­
ğını savu nan idarecilerin ı ngıltere'de Işbaşma ge lme leri Türk- In giliz münasebe tleri nt gevşetrnlştl ". Bu sıra da Al m anların da si29
Ortaylı.
Osmanlı -Alman yakmlaşmaaı
O. ,,.,. ," .
I m pa ra t orl N !/ "" ı. da
UtAK"TA T OHK. ıNO lLIZ 1U·: KA1U.."TI
ERA S LAN
ve zl kn-dll t>n KI"UIJmf'll"r Için bkz. İ tber
AlmlU! .v..! .. ~ .., İsta n bu l 1983. B irin ci ve
Üç ünc ü böınmı~r.
30 H kin. , a ç e, e. 436.
3 1 Ce vdet :mC;Uk.. ~ Bu l ~.u ıhtlla lt ' n i n Ingi liz K a ıııuoy und i Uyandırdııtl
lt~ pk l V~ Bunun Osmanlı·tngıUz ıı14kllertn~ T iri. G'AI.t!v·V ob_ Aı.'rtııpd Ardf·
Iırmal~'Ir'ı Derg"'i, 8-9, İstanbul L9W. s. 111.
yasi birliklerini ku rmu ş o lması Avrupa styasetin de d eğişmel ere
sebeb o lmuştu. Böyle bir ortamda Osman lı Devletini ya lnız yakala yan Rusya 1877-78 savaşı neticesinde Imzaladı ğı Ayastefanos a ntl aşması ile çok ö nem lı menfaatlar sa ğ larmştı. Ancak pl anl a rının
Ru slar tarafından alt üst ed ilmeye ça lışıldığmı gören İngıltere heme n devreye girerek aynı yı l imzalanan Berlin Anttaşması ile Rusl a rın Bu lgaristan P rerısl f ğl vasıtasıyla Akde n iz; Kuzeyd en Ka rs.
Ardahan ve Doğu Beyaz ı t ' ı Os man lıl a ra geri verd irerek Bas ra 'ya
Inmesine bir set o l uştu rmuştu . Yin e bu arada Hindistan yolun u n
korunmasında bir a dım daha atarak K ı b rıs'ı ele geç irdiler.
Fı rat
va dilerinde ve Bas ra Körfezinde de faaliyetleArap kabile şeyhleri ile ke nd ileri n den
başka yab an c ı güç tanımamaları ve yine kendıterının Izni olmada n bölgeye yabancı güç sokmamaları hususların da an laşmaya varıyortardı . Ka bile şeyhleri lle bu şekli de anlaşarı ingilizler Lord
Cu rzon'un direktlfi ile da ha önce de ingiliz tiıbillj;1 ıçın mü ra ca a t
ede n Kuv eyt şeyh l Müb a rek Sa bah' ı 23 Ocak 1899'da bu hamillk
a nlaşmasına dah il ed iyorla rd ı. Körfezd e en elverişli tabii lim a na
sahip olan Kuveytin bir Rus limanı veya Alman de mi ryolu ha t t ın ın son unda olmasının verdiği endişel erı izal e etmek istem iş olmalıyd ı lar. Kuveyt t en sonra Şattü 'l -Arab'ın a lt kıs ımları nda İ ran
ve Türkiye t arafl a rına ya yı lmı ş önemli bir güc e sah ip Muhammera
şeyhi Ha zal da İngiliz hima yesine dahil edildi ' .
Dicle ve
rini
sıklaştıran İngilizler
Bu yı il a rda Hınd ı stan ve Orta De ğ u y u özel ilgi ala nı kab ul
ede re k, Basra Körfezin de Ingiliz kont rolunun gerekl ü l ğ mt ve Hin distan müdafaasının güçlen dirIImesini savuna ra k İngiliz politikasını y önle ndl re n şahsiyet Lord Curzon ld L. ÖZeilikle 1899-1905 yıl ­
la rı arasm da Hindist anda valiilk yaptığı sıralarda körfezdek i
şeyh le rln yen iden Os manlı nüfuzuna
girmesin i önleme k ü zere
1901'd e şey he ya rdımcı savaş gemileri gönderdiği gibi Türk ta raftarı İbn-R es it ın tehdidine karşı gemileri ve as ke ri birlikler sevk
ederek Kuveyt i takviye etti" . Lord Cu rzon 1903 Ekiminde 8 savaş
gemisi eş liğinde Basra Körfezını ziya ret! esnasında bölgedeki ka bile
32
Ireland, Iraq , s. 39 ;
a n t eş ma te r-
lnKl ıl.7.1~rin Basra
iç in bkz.. J.e. Hurewttz,
Petnceton 19~. a. 208·219 _
33 Iretaed. oyt!. s. -12.
Dipluımu ii
K rft"zl.nckkl Şeyh.lerle yaptıtı
;11 I lıt' Xnır lUııI ,l I fddlt' f:oııt Li .
cı-::zJı.ll ERASLA~
23t
ş ey h l e ri n e hatiben ya pt ığı konu ş m ad a «Hlnd Imparatorl uğunun
vaz ifesi sizi n gü ve nliğ i ni z i sa ğ la ma kd ı r. Sizler i kom şularını zın
tasallutundan koruduk, Ba ğ ımsız lı ğın ız ı muhafaza ettik. Bu su ları
mllletierarası trarl ğ e a çtık. Bu su ların ve sizlerin ba ğımsızlığı, İn­
giliz etkisiyle en üst düzeyde sü rece kti r diyordu" . Tab ıı böylec e sen ede milyon larca ste rline va ran mal sevk iyat ı devam edecekti.
OSMANL ı DEVL ETİ Nİ N
FAALİYETL ERİ :
V -
IRAK
BÖLGESİNDEK İ
İngil tere'n ln ticari ve stratejik sebeblerle (aaliyet göstermesi
yanında İ ran'ın özellikle Ş iilik propagandasıyl a tara rtar toplad ığı
Ira k bölgesı nde Osmanlı dev let inin ne gibi tedbirler al dığı akla
gelen lı k so rudu r? Os m anlı dev leti ı çı n de tica ri ve stratej ık ehemmiyeti h ai z olmasına rağmen a caba hangi sebeblerle ı ngilizlerin .
Rusla nn , Iralı lann ve di ğerlerin in l ra k'da ki (aa liyetleri engel lerı­
memiş , ya da göz yu mu l m uştur? Bütün bunla r kon uyu Osm anlı
devle ti açısından ele a lırken cevap landmlmas ı gereke n so rular
olarak ortaya çıkı yor.
döne m itibarıy la X IX . yüz yılı n Ikinci yarısınd a
devleti varlığın ı; Avrupa dev letlerin in ara larında k i re kabett en yara rlana rak uy gul a maya koyd u ğ u den ge siyaseti ile de va m ettirm eye ça lışıyordu. Devletin ma li du rumu son dereced e
bozu l muş , alı nan borçların Iaizlertni bile ödeyemeyecek d uruma gelin mi şt l . Devleti n hemen bütün kad emelerinde bır bozulma a şı­
ka nlı. Bu şartlar al tında Ira k bölgesi de sahipsiz denebilecek bir
h a lde b ıra k ı lmışt ı. Devlet me rkez ine çok uzak olduğu için gereken önem verilemeyen Irak bölges i devlet memu r ları arasında b ır
sürgün yeri meıtebesin de idi . Bölgeni n uzakhğı yanında kötü ikIim şart l arı na sa hi b o lması ve m aaşları n yetersiz olarak ödenmesi
kaliteli devlet memu rlarının gitmekte n kaç ınmala rına sebeb oluyord u. Devlet t emsile llerinin zay ıflığ ı aynı zama n da hükümetin
nüfuzunu da azalt ıyordu . Bölgede asayişsizt t k ve a narşi h ük üm
sürmeye oaşlamıştt . Can ve mat emniyeti nin olmayışı , s uçl u/an n
ceza la nd ırılamaması bölgenin zirai ve t icari ge liş imin i olums uz et·
Ele
a ldığımız
Osmanlı
3 ·1
C'.&. yer.
IRAK 'TA TOR K-1NclLtZ REKABETi
kl l ern iş ,
daha çok tak t rteş mes t ne yota çmı ştı v. Di ğe r
Körfeze aç ılan güney ucundaki bölgeler tamamen
başıboş bırakılm ış, İngilizlerin prop a ganda çalı ş malarına imkan
verl lmiş ti. Ira k bölges indeki bu b aşıbozuk luk Mldhat Paşanın B a ğ ­
dat valiliği (l 869· 1872)'n e kadar devam etmiştir. Neh lr ulaş ı m ını
geliştirip tramvay ile ba yındırlık a lanl arında önemli ad ımlar atan
Paşa, K uveyt in merkezi idareye bağlanmasının önemine işaret ed erek bölgedeki Osm anlı va rlığını kuvve tlendlrmeyi amaçlam ışt r ".
bu da
halkın
Irak'ın
tarartan
l ra k'da eğitim ve öğretim faaliyetleri hemen t a ma men İranlı
eline bırakılm ış gibi Idi. B ı r nevi misyoner ola n bu h ocalar Ş lillk propa gandasını o derece ileri g ö t ü rrn üşte rd l kı , l ra k'daki IV. Ordu mensupl arı aras ında dahi kendilerin e tarartar bu lmuşl ardı. Askerlere Ş lilere ka rşı sil ah çekmenin günah, S ünnilerln
katlinin seva p old uğ u n u te lkin etmeye çalış ıyorla rd ı ". Bu a rada
bölgedeki Osm anlı in zlbat kuvvetlerinin m aaşla rını z a manı n da
a lamadı k ları za ma n ka bile ve yerli ha l kın gelirleri n e m u saıı at oldukların a işaret etmeliyiz.
Iıoc a la rı n
Ira k bölgesi ndeki din a limleri ne tahsis edilmiş olan köy hava lilerce vilay et haz inesine geli r olarak kaydedilmesi
u lern a mensupların ı da perişan etmiş, hal k ı eğttıp dini konula rda
bilin çlend irecek rnedreseleri n vaztrel erin i ya pa mayacak duru ma
gclmeleri ne sebep ol m uşt ur". Devleti n gü ney bölgelerinde orta h a lii bir kasabada aylı k 400 kuruşa ancak geçinilirken med reselerdeki
hocalara ve camilerdek i din adamla rı n a i 25 kuruş , medrese talebelerine de 30 kuruş gibi çok yet ersiz aylıklar veriliyor olması devletin' birşeyler yapmak gayret inde olduğunu gösterme kteyse de
karı gelmedlği a çıkt ı r" . Hülasa ed ecek olu rsak Osm a n lı Devletinin
maddi sı k ınt ılar ve siyası problem ler içinde bunal m ış bir durumda
ol mas ı rakiplerine rahat çalışma i mkanı vermişti r.
si lat la rmı n
35
N t\mık Paşa'mn
Ira k's d!llr
Laylhas ı , Y b' !':.,
1I -88 / S-88 - 12 .
"tldhat Pusu'n ın Bai:datl4lo kt a lt ya pı ve ba y ın dı r lık yatırıml an Için bk z.,
Y a şar Yüce l, d lldh nl Paşa ' nın Ba ğdat Vllayt'Undekl A ll Y apı Y at ırıml El ra _ ,
Ulu«laroro.". , Jlullwt Palft S~mi)ıe"i. BUdlrUeri '..e 'rarnşma ıar, Ankara 1986 ,
36
!'l.
180 vd
31
rlhll
H.aJ,";da t t'.!tokl defterdan M, Rı ra t Efendinin Irak'u d"lr
lr<'dr: ,l f(·di:ı·j _U (l h~nli'j (.l 1..1f). nr. ~~ 3 j . let . 3 .
layl has ı .
38
A yıu t~e"8i ka.
39
AU'II
ı"elıii ka ,
Şuhnt
IS9 2 ta -
i
C I';Z,M t FoHA SLAN'
2~ G
IHAK'TA TüR K.ıNGI LI Z R E K ABET1
Bu kısa durum değ erlendirmesinden so nra Osm anlı DevletiIlin bölgede yap tığı ça lışmalara geçe billrlz . Pad işahlı ğı s ıras ında
dev letin bütün işl erini te k elden yürüttüğü blll nen II . Abdü lhamld hareket e geçmeden önce konuya aş ına devlet ada m la rı nın ve
a lim lerin Ilk lr'lerlni de a lm ıştı. İyi bir devlet adaını ve Is lam Alimi
olan Ahmet Cevd et Paşa'nın bu h usustaki tavsiyele rl nden de ya rar lanı lara k yap ı la n çalış mala rı beş ana grupta mütalaa edebilirlz:
a -
Bölgenin Ima rin a ve
ucaretın ge lişmes ine çalış mak.
b -- lranlı misyonerierin ve devlet dahillndeki Şiilerin SÜIlk öt üleyip Şii propaga ndası yapma larına m ün l olmak.
nili ği
c - Hz. Peyga mb erin ha ne h a l k mın ve Ş li l e rc e de kutsal sayıla n ima m mezarlarmı tamlr., tevsi ve t e zyı n et mek.
d - Ira k't aki Şiiler üzerinde oldu ğu kadar İ ran'da da söz
sahibi olan m ücte h id ve a limleri ha lifeye, dol ay ı sı yl a Os m anlı Devletine bağ la ma ya ç a lışmak .
e o lması nı
Bölgede maart ün yayılıp h a l k ın her konuda bilgi sah ibi
özellikle de din i konu la rda bilinçlen mes ini sa ğtamak v ,
Aşiretle r arasında
i -
d üzeni
sağlamak .
Araştırm amızın
faaliyetleri
a -
k ısaca
çerçevesini da ha da gen tş let rnemek için bu
ve birer örnekle Izah ederek geçeceğiz .
Bölgen in ima rı ve ticareti n
gelişmes i
için
yapılanlar:
Bu hususta ilk çalışma Bağdat'ta n Kerbela 'ya oradan da Iran
u zanaca k bir demi ry olu Inşa ası idi". Rusya 'nın Avrupa 'dan gelen malları kendi topraklarında n geçirip Ira n 'a taşıması
T ra bzon-Tah ra n n a kliye yolu n u k ö rletm lşti. Hazar Den izi et raü n ı
saran kara yollarını Ba ku'dan Ta hran 'a bağlayacak bır de miryo lu
inşa as ı izn i için Ta hran'ı sıkıştıra n Ru sya , burala rı n üf üzu alt ına
a lmayı planlamakta idi. Trabzon-Tahran tica ret yolun un körtensı nırına
Lu
vnıc,
iı
Ahnwt Ct"\.'dr-t
I':\ ~' n ın
Imk'd a
Ş IIII~bı
yayılınalH
hakkında
•11 •.11. nt. 3109 L d
10.
H ür tctyey e 27 Oc ak 1880 tarihli
mesin in bölge için yarataea ğı mahzu rlar ı gören O s m an lı Devleti n in Bağ d at va lisi. hemen harekete geçere k B ağdat 't an Kerbela 'ya
oradan Necef'e ve neticede İran sı nırındaki Ha n lkin 'e ka dar uza n acak bı r de miryolu i nşa as ı Için Bağdat t üccarla rina ve zenginlerlne bir d emiry olu Im mpanyası ku rdurmuştur". İra nlı Şlllerin
Kerbela ve Nece f'e g i d iş ge lişleri n i kolaylaştırıp , Bas ra 'ya gelen
ticaret cşyasının Bağdat'ta n sonra bu demiryolu vasıtasıyla İ ran'a
sev ki gib i ves ilelerle gelecek paralar bölged e retahin a rtmasma
büy ük ölçü de k at k ı d a b u l u nacakt ı. Ancak bü tü n gayretlere rağ­
me n bu proje ger çekl e ştirile rrıemlş tf r.
b -
Ş li ' Hk p ropagand as ının
ön len meye
çalışıl ması :
Ş l ilerln me n rı propaga ndas ın ın ön lenmesinde Dahiliye Nezareti öne mli vaz iIe lerl ila etmiştir. Şiiler özelilkle tarikatçılık ve
ehl-i beyl-I Rasulallah sevgisi pe rdes i alt ında ha lkm bil g isizliğ i n­
de n de yararlanarak Ana dolu 'd a Şiill k p rop a gan d a s ı ya pıyo rla rdı .
An a dolu'nun belli yerlerinde bast i rdıkları ki tap l arı memleketin
her ya mna ve devlet merkezi olan İ sta nb u l'a dağıtmaya çabalıyor­
l ardı , Bunla ra karşı Osman h h üku meti sıkı bir takibe g l rlşmlştl.
Bu cins kitaplar hemen to platılıp yaza rları veya dağıtıcıları yak ala n a ra k a da la ra s ürgü ne gönderlllyo r lardı ".
c - Ku tsal rnahal ve m ezarl arın tamir ve Ihya edilmesl yol uyla bölge h a lk ınm kaza nı lmaya ça lışı lması:
1880'ii yıllardan it ibaren ehl-l bey l'e a it t ürbe ve cam ııerl n
t ammert ön plana çıkma ktadır. Meselfl 1885 yı lında Hal ep 'teki
Hz. Hü seyin t ürbesinin ta mir masrarıa rı yanında me vlid, kandil
ve a ş ure yaptırılmas ı masraf'ları ile tayin edilen v arı ze l inin ay lı k­
larını ödemek için 50.000 kuruş sarfed i lrmş tlr'". Bu arada İran
Ş ahı'n ın bizza t dev reye g irdiği ve Ira k h alk ı üze rın de Ş iilik ve
İ ran p ropagan dasın a vesil e olacak rical a rd a bu l und uğu dikkati
çek mektedir. Ker bela ve Nceel'le K azı miy e 'de mevcut enl-I beyl'e
a it mezarları tamir ettirmcsine izin verilmesini Osm anlı h ükumelinden rica etmi ş ti r . Osmanlı hükümeli her de lasın da ol d uğu gibi
ı aylh a ~n
lH-553 /6 1o.93·38 .
Tııhran S(' rı r ( fo~ahr-l ~y ·dt..'n
237
yaaı.
Jn ide
42
A y" , t'!!l' ika.
43
Sederetur 9 AtuSl08 1885 tarihli a rz. lt'?klre~ l .
it
Sadurctjn '; Şubat
1 88 ~
t urt ht l
tl'7.klrt·~ ı.
I. Da" nr.
i . .~rU'(ı ·.1/1
D~ t, ı,.t .
7~763 .
ur. '1261.
238
I RAK "Tı\ TO H K-INGtı ..tz IU:K A U I-:r1
C EZ Ml ERA8 LA N
yine iki devlet
a larak müspet
Ancak
a rasında ki
iyi
komşuluk
mü nasebetlerinl gözön üne
masıdır.
Ş li
müctehld ve a limlerin
Osman lı
devletine
ba ğ l anma­
la rına çalışı lması:
devleti n in Kerbela ve Necen e oturan Ş ii rn üctehldleri kendi tarafına kazanmanın önemini idrilkı ilk de fa Iran Şahı'·
nın B a ğda t' ı ziyaretl sırasında olmuştur. B ağd a t va lis i Şa h'ın aşa ­
ğı lamaya çalıştığı Şii alimlerin kazanılması ıçı n mad di ve manevi
her imkanın se ferbe r ed ilmesi gerektiğin i blld lrml ş tr ". Bu sahada
önceleri Cevd et Paşa'nm, daha sonra ise l892'd e Ist anbu l'a ça ğı­
rılan Cema leddin Afgani'nin birbirine pa ralel te kllfleri çalışma lala rın esas ını teş kil etmekteydl. Tahran'da ki Osm an lı seti ri Ali Ga IIp Paşa 'nın da yardı m ı Ile nışan , rü tbe ve hedl yelerlc nüfuzlu
müc tehl d le rı n sempattleri kazanılmaya ça l ışr l mışt r , Osman lı devletin in bu ça lışmaları se me res tn l Abdülhamld devrI son la rın da verecektir. Meşrutiyet yan lısı lra nlı la rı Ruslarla bir ola rak ezmeye
ça lışan Muha mmed All Şah'ın İslamdan uzaklaşu ğını belirten bi r
kısım müc te h id İslam lı.lem ln in koruyu cu su, m ü'mlnlerln emlri
olarak vasırıan dı rd ı k ları Osmanlı Padişahından yardım lstemlş­
le rdl " .
Os m an lı
.. ~
ıı
Temmuz 18 i t.atthll
~1 t"(' 1 l~· 1 VQ k ~1 4 m l'l z bn tası üurınt"
trade, J_\l.M. ,
nr. 3626 .
the
u n9 .
Ba~t
U
AbdOlhaml dl H ain . sA....", a ..J COIl8Wvto"aliam '" ı ra ... A Study of
Pteyed by thf' Peraten Resldence of Irak tn lranl_n Pctıuee I.A'ld('n 19n .
HoI~
s. 88--89.
1 Ocak 18.1
Dah .
devletinin Ira k'ta
yayılmasına çalışmak:
yaptığı çalışmaların
Inydalısı eğitim sahasında ol muş, kalıc ı
izler
en etkili ve
Bölge
bırakmışt ır.
halkının
daha çok bilgisizlikterinden dolayı Şii propagandacılara
lra k'taki devlet memurlarının merkeze gönderdlkleıi
raporlardan a nlaşılmaktadır. Bağdat bölgesinde maariti n yayıl·
ması için iki yol takip edllmiştlr. Birincisi : Bağdat, Basra , Mus u l
başta olmak üzere Kerbela, Necef, Şamarra. Kazı m iyye gib i Şii nüfusun ağırlıklı olduğu yerlerden henüz okuma çağına gi rmiş çocu kların devlet ve hilafet merkezi Istanbul'daki medreselerde
Sünn i akide üzerine yetlştlrilmeleri şeklinde Idi" . Büt ü n rrıasra fla­
rı devlet tarafından karşılanacak olan bu çocuklar tahsillerin in
sonunda iyi birer Sünn i olarak memleketlerine gönderilece k ve
ha l kla rın a Sün n i in an cı öğretecekle rdl.
kapıldıkları
Ikin ci yol ise, yııkarıda sayılan kasaba ve şehirle rde yüksek
ücretli, arapçaya aşina bilgili hocalar vazifelendirerek a haliyi din i
yönden aydınlatma şeklinde idi, Bu meya n da eğttim müesseseleri
inşaasında da boş d u rulmayıp Bağ d a t , Basra ve Mus ul 'da R ü ş ­
diye, Idadi ve çok sayı da ibtldai mektepler inşa edilmişti ". Bölge
Idarecilerinin maaşları arttırılarak mevkileri yükseltil miştir. Bölge
merkezi ne gönderilen hocal arın ya nı sıra köylere, göçebe kabilelerin arasına ka da r giderek on ları da aydınlatacak hocal arın sayı­
larının arttırı l masına çahştlmışt ı . Bu çalışmaları h ı z l andırm ak ve
şU llğİn yayılmasına engelolmakta başarılı olanları bizza t Ha life
öd üü en d ırmekteyd i ' .
f lamak:
Aşi retler aras ında k i a nlaşmazlıkları
giderip h uzuru
sağ­
Osmanlı h ükümeti bölgedeki kab lıcıeri n arala rındak i çekişme­
lerden gene lolarak dev letln hemen h er kesiminin zarar göreceğl­
nı n bili nci n de olarak zor ku lla n a ra k a nlaşmazlık la rı h a lle çalışmak
yerine meseletere iyiniyet lle yaklaşm ıştı . Bölged e Işlere başka b ir
i
P. ·nın
tarihlltlt'lgnıfl, J.
"6
val l1:1 Mldha t
Ira k bölgesinde Maa rif'i n
Osmanlı
Osman lı
ha kimi yeti ve nü fu zunun Irak' ta Iyice yerleşmestnln ne mini kavram ış ola n Il. Abdülhamid bölgede İ ran'ın
nüf uzunu artırabilecek bu isteğe Izin vermemiştir. Türbe lerin tamlrinl n Iran Şahının Istediği şekilde fakat Osmanlı h ü kumeti taraf ından yaptırılmasını, Şa h' ın göndereceği K u r' an - ı Keri mlerin de
t ürbeye hed iye olarak ka bul etmesini Irade etmışttr:'. Bu tamir ve
Ihya h a reketl erinin dı kk at çe ken bir yönü de h ükü metin ve maha lli vakıf'ları n maddi sı k ıntıları had safhaya ulaştığında Padlşa h'ın kendı ceblnde n harca ya ra k ilerlemeyi aksatmamaya çalış.
d -
e -
tavır a lmıştır.
239
ŞIlI~tn
l)n)enm f"sf bak Jund:ı sadraZ.'l m K a mU pa.,.'I ·nın :ı ı T f'm mU2 JS9J
t :ırthH arz tll'zkln.'llt.
J. Dalı .• 96880.
49 M u~u t 'da Ferik Om er \'~hbldtn
darete. ~ A~ Ntos 1 92 tarihli tel .
}' A LL ..... 264/"'7 .
:,o BOA . BRO ., A y";yat Dr:/ . nt. 1410. nt. llL.
CB ZMt
2·10
IR A K'T A ı1JRK ·İNGtLtZ R E KA B ET!
ERAsı .A N
devletin müdahalesine imkan vermemek ıçın Osmanlı hükü meti
yüksek rütbeli sub aylarını ara bulucu olarak vazlfelendlriyordu" .
Bütün bu ça lış ma la rı sa lt anat ın ın son günlerine kadar devam etti ren II . Abdülham id Irak bölgesinin z ımi yönde n de ıs lahı
ve bayındırlı ğ ı için ça ba sa r t et rn tş ür. Ancak bölgeye bır çok kereler heyetler gönde rilmesine rağmen bir iler leme sağl anamaması
yenilerinin gönderilmesi hususunda ümit kınc ı olm uştur. Yine de
b ır şey ler yapmak ı çın o zama na kadar gö n de r il m iş olan heyetlerin raporlarından yen i bir ıslah programı hazırlanması uygun
gö rül mü ş t ü . Bu çerçevede Irak bölgesin in bayınd ır lık hizmetleri
için Osma nlı Ban kası rıd an yüz bin lira alınması, ve b ır heyet nezaretlnde sa rfedilmesi II. Abdül hamid tarafından 28 Kasım 1906
tarihinde Irüde edl lmi şt! ", Askeri Ievazrm nazırı Ha c ı Akil Paş a
başkanlı ğında , Şura -yı Devlet mülkiye diliresi azillarından Zühdi
ve Tahir erendiler ile Maliye tahsilat müdürü Rılat beylerden meydana gelen kom isyon Bağdat't a bır hukuk mektebi açılarak halkın
Osmanlı kanunlarına daha iyi uyum sağl a m asına çalışı lmasını
gereklı g örmüştü r".
Ancak bütün bu hususların gereği gibi yap ılmasın a izin veren
lrüde II . Abdülhamld'ln son saltanat günlerinde çıkmıştır. II. Meş­
rutiyetin Ilanı lle baş layan ve I. Dünya savaşına kadar devam eden
iç ve dış ga ıı ele r Balkan savaşları, Trablus'ta İtalyanlara karşı savaşlar ve benzeri problemler II. Abdülhamid'ln l880'lerden sonra
başlattığı atılımın duraklayıp kesilmesine neden o lmuştu. Böylece imkansızlıklar ıçınde gerçek leştirllmeye ça lışıl an düzenlemeler de sernerestz kalmışlardı.
II.
Meşrutiyetin Ilanında n Osma nlı
devletinin birinci dünya
girmesine kadar geçen sü re umümen Arap tebaanın ve
bilhassa Ira k a raplarının savaş sırasındaki tavır ları nı belirlemede
et kili olmuştur. Savaş esnasmdaki gelişmelere geçmeden önce bu
dev reyi ana hatları lie gözden geçirmekte fayda vardır.
savaşına
51
KerkUk'tck l
ka n ~ kJı kl ar hakkında Tt'fUş. 1
Ask..rt Komisyonu Raporu
2U
Vi - 1908-191 4 DÖNEMINDI!: OSMA NLı DEVLETİ VE IRAK :
II. Abdülhamid'in halllnden sonra İttihat ve TerakkI Cemiyetln in Idarede mu tlak haklmiyetl başlam ışt ır. Yaşlı ve memleket
meselelerinden -selettne göre- uzak Padişah Mehmet Reşat ' a lıer
Ist edik lerIni yaptıran yen ı yönetlm za manınd a da Irak 'ın genel
du ru munda esaslı değ iş ik li k ler gö rül me m iş tir.
Bilhassa Suriye'den kaynak lanan milliyetçi fikir lerde n et kilenen Ira k ayd ınlarının ve a ha lisını n ekonomık sebeb ler ve idari
bozu kluklar da n duyd uğ u rahatsız lığı daha fazla aske ri kuvvet kullan a rak gider me. meseleleri derinden inceleme yerin e bölgedek i
bazı şeyh lere destek vererek çözme ya kl aş ı m l arı net ice verme m i ş­
tir. Bunun ötesi nde mahall i yöneticileri n d esteğ ini a lan kabil e
ş eyhl e ri n in hük ümet kuvvetleri gölgesinde yaptığ ı zulüm ve sömürü d iğer kabilelerinde nefretini celb e t mişti. Bu şa rt lar a lt ında
1908-1914 a ras ın ın Irak açıs ın dan d evamlı bir k arış ı k lık dönemi
o l d uğu n u söylemek mü mkün görülmek tedir ". Bölgedeki karı şık ­
lı ğı bah ane ile isya n ederek h abe rleşm e ve ulaşı m i mkan ların ı engelley en kab ileler olduğu gibi doğrudan devlete şik ayette bulunanlar da ol m uştu r. Ka bileler devlete bağ lı ol d u kla rını arıcak hükumet
a d ın a uğ radıkl a rı zulüm devam ederse b a ğl a n acak ve yardım isteyec ek baş ka güçler bulm a kon usunda kendilerinin mazur olac akla rını ifade etmekteydller».
Y~karıda Işa ret edılen güç tabii ki Ingııtere devleti idi. Ancak hemen belirtmeliyiz ki, meşr üti Idaren in başında ıngilizler hemen ka rşı ta v ı r a lmad ı l a r. hatta destek vereceklerini belirttiler.
Gerçekten de me rke zi hükümet baskısı ve a rt an vergllere karşı Isyanı dü şünüp In giliz temsilcisinden ya rd ım Isteyen kab ileiere cesaret vermedl ler . İngil izlerin Osman lı meşrüti yönet iminin kendi
Idarelerindeki müslümanlara yapacağı et kiyi ölçmek istedikleri
a nlaşı l ma ktad ır, Zira Kuveyt ve Bahreyn gibi stratejik noktalara
ya pt ı k ları b as k ı yı de vam ettl riyoria ı'dı.
iç in bkz, Y .... Res. 35 / 1-1 .
:'2
Ş(' \' ~'nl
~3
Sadarettn 31 Ekim 10C16 ta rihli an:
Dr. 12.
A !I'lt t'(!'.tlka ,
t t"zk lrf' ~ 1
üaert n e trüoe, J. Dah . 13 21
St
Obaesen Atlya.h. 1 .'thl . s , 3.8.
~!')
A tl ya h. no r ., s. ·an.
Tarih Df.Ty i3i F . :
ıc
IRAK 'TA TOR K-ING ILIZ RE KA BETI
CF..zMl ERAS l.AN'
2n
a -
i rak
Bası nı ' n ın
Merkezi Hük ümet e
Mu lıalefelteki
Yeri:
II . Abdü lhamid'e muhalefet ederken hemen h er kesime geözgürlük ler vaad eden Cemiyetin iktidara gel dı ğ tnde koyu bir
merkeziyetçi polltika takibine gtrişmest Arap ayd ınla rı arasında
InClal uya ndı rdı. Hemen toplumsal muhaleCeti örgütleme çabaları na glrlşerı aydınların en etkili silahları Ise basın yayın o rganları,
gazete ve dergi ler Idi. Ha kika te n de büyük bir kısmı uzu n öm ü rlü
olmasa da Ara p vllayetlerinde çıkan gazete ve dergi sayısında b üyük bır patl a ma olmuş 1894-1904 arasında 35 ola n sayı 1904-1914
arasında 362'ye u laşmıştı ... Bu durum Ira k Için çok daha dikkat
çek icid ir, mevcut 61 adet gazeteden 60 ta nesi bu dönemde yayım­
lanmışt ır. Bu ra da 19'u Ba ğ da tta olmak üzere 36 gazetenin 19101911 yıllarında yayınlanmış olması ayrı bir özellik taşımaktadır.
Bu yılla r bilhassa Osmanlı toprakları d ışında örgütlenen mu halif
Arap basının Caallyetlerinl arttırdıkları görülmüştür.
nlş
Arap basının propaga nda
la ra
esasları: Osmanlı
eşit da vranmad ı ğı, A rapları
hükü meti nin Arapdevlet ve ordu kademeleri n den
dışladı ğ ı. Tü rkçe ku llammın ı yaygınlaştırarak A rapl a rı Türkleş­
tl rmeye çal ıştığı idi" . Ara p basını bu şiklıyetlerl sıralarken bır hususu ön plana ç ıka rınağa gayret ed iyor du : Ara plar Osmanlı Devleti'nden ay rılmak istemiyorlardı. kend ı de vletlerlnde Türklerle
bır tutulm al arını taleb e diyo rlard ı. Bu taleb o zaman ıç ı n sa m imi
sayı labilir mahiyette ldL. 1909 Ekiminde İn glllzlerln bölgedeki ekonomik hegemonya l arım artı rac ak bır gt rtşlmlert h alk ve a ydın
bazında büyük tep ki aldı. Oysa Osmanlı hü kümeti slyilsi ba ğlantı ­
la rı sebebiyle bu girişim i hem en reddede rn ern lştt .
b -
L yn eh Imt iyazı Olayı :
Dicle ve Fı rat nehirlerindek i nakliyatı elinte tutan Lyn eh
Hamidiye n akllyat şi rketiyle b lrleşmek ve bu sa yede neh lr nakllyatı tekellnl eline geçirmek istemesi bir hükümet krizine
sebeb oldu. S lyilsi ve ekonomik nüCüzunu arttıracak bu ısteğı kuvvetl e destekl eyen İngiliz hü kümeti Osmanlı hü kü meti için reddeşirketinin
I r 1and. I ra q . a . 226-227 .
U Yan Kay h. AnıW' aııd ruuııg TNrkıı : rwrki8I1 ·Amb Rdatime. h. tll l';
SffC01td COft.atiHo"ol P t'riDd 01 OrtO,"OIl E"'pirp 1 190 K- IJ I . J. Harvard 0'011.'('1'"s ltet.l. Buımuun14 Doktora T ezi. 19 . .1. 99 .
66
57
2 13
dilemeyecek bır müttefik idi. Ancak «mllli çıkarlar açısından. Im.
tiyazı vermekten kaçınan Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa Meclisten yetki almasına ra ğ m e n çareyi istiCa etmekte buldu ". Irak
mllletveklllerl meclist e muhaleCet ederken B a ğ da t ve Basra 'da
halk İngiltere ve imtiyaz kararı aleyhine büyük göst eriler yapı'
yorlard ı . Osm an lı Hükümetinin bölgede sıkıyönetim lla rum dü şünmes i meselenin ciddiyetini göstermektedir. Ye n ı Sadrazam
Ha k k ı Paşa konu Ile ıl gılı bütün ka rarları Iptal ederek meseleyl
kapatmıştır. Bu olayda Arapların tavrı bu yıllarda İngilizlerle pek
ya kın b ır Illşklde olmadıklarına Işaret etmektedir.
c -
Trablusgarb ve Bal ka n
Sav~tarı
Dönemi :
Osman lı Devleti'nin Arap vilayetielindeki n ütüzuna önemli
darbeler in dire n gelişm el erin en ön emlileri İtalyanJarın Trablusgarb'ı işgali ve hemen ardmdan başlayan Ba lkan Savaşları olmuştur. 1911 Eylülü sonlarında Trablusgarb'a giren İtalyanlara
karşı düzenli as keri birlikler sevkedllememiş, ancak gön üll ü bı rl ı k ­
lerle durum idare edilmeye ç a l ı ş ı l rmşt ı. Hükümeti n iyi ııışkller
ıç ınde bulunduğu meşrutiyet ya nlısı Ş ii mücteh ldlerln E kım
ı 9 i I'de İtalyanlara karşı «c thad» Ilan etmeleri de liderlerinln a ni
ölümü yüzünden Istenilen neticeyi v ermemlşt i ... 1912 Ekım ınde
Trablusga rb 'ın İtalya 'ya te rkedllmest Osman lı h ü kü meti n in n üıu­
zunu önemli ölçüde sars tı ğ ı gibi A ra ba l a rın mu haleCetlni de güçIen dlrdl. Arap vilayetlerin in ge re ğt gibi k o run m adı ğ ım iddia eden
Ara p bası n yayın organla rında Arap aydınları Ilk sa ldırıda kendi
me m leketlerinin de düşmana bırakılaca ğmın a nlaş ı l d ı ğın ı yazı­
yorlardı. Bu durumda söyle me k Ist ed ikleri. art ık başların ın ça res in e bakma zaman ının ge l d i ğ t idi"'. Bu yenilgi nin a rd ında n Balk an
savaşlarında da varlık gösteremeyen Os man lı de vletin in b üt ünl üğü ikI bak ı m dan etkilenmiştir. B ır yandan tabi müslüman unsurların ayrılıkçı çalışmaları artarken dığer yandan başta In gü t ere olmak üzere yayılmacı devletl er son darbeyi vurmak üzere ha rekete geçmeye baş lamışlardı.
ss
F e roz Ah m ad. Jtl iJlad
.~ T ('mkk i
LI . 122-123.
59
Oheseen
60
H.
A tıyah,
K a yalı .
R9t .,
Iraq ,
ft.
11(;.
ii • .5ıO .
t te re. • ' u ran Ya vu z ), " tanbu l 1986 •
IRAKıA
CEZMl ERASLAN'
2"
İ ngiltere'nin İstanbul sefiri Sir Gera rd
Lowther, Osmanlı
bünyesindeki konsololaslanna gön de rdiğt bir yazı lle onla rdan mahallerindeki durum ile ilgili değerlendinnelerinl i stemişti. Gelen
raporlar Anadolu'da büyük bir bezginlik ve Innalın hüküm sü rdüğünü Arap vliayetleri ile Mezopotamyadaki Arap kabllelerinin
İngiliz himayesine ginneye tallb olduklarını göstermişti. Bu du rumdan cesaretlerıen İngilizlerin lrak'taki Şii müetehldlerini de
kendi taraflarına kazanmaya ç a lıştı kl arını gelışmeler gösterm iş­
ti r. 1848 de Hindista n Hacalarından Gaziüddin Hayd a r'ın NeceC
ve Kerbela'daki müetehidlere eşit olarak dağıtılmak üzere vakfettiği 121.000 rupl'nin dağıtı mında önceleri adil davranırken 1912'de
yaptıkları bir düzenleme Ile paraları sadece kendileri ni destekleyecek müctehldlere vermeye başladna...., Böylelik le resmi bır geliri
olmayan müctehldleri kendileri lle ıyı geçin tneye zorla rken. bir yandan Hind asıllı olanları devreye sokup di ğer ya nda n çeş i tl t yollarla Osma nlı t ebası ve taralta n ola nları dışlıyorlardı . Osmanlı Hükü·
metinin İdiiri Düzenlemeleri ve Arab Muhalefeti: Osmanlı hükümetinin 26 Mart 1913 tarihiyle uygulamaya koyd u ğu yenı eyalet
Idarelerı lle llgill düzenleme de Arap viıayetlerinde huzursuzlu ğa
yol açtı. Veni düzenleme Ile eyalet meclisleri kurularak vilayetin
ö nemlı i şle rin d e yetkill kılınmışt ı . Bu su reti c Arap mahalli eşra­
Cından o l uşacak meclislerle bu vllayetlere kısmi özerklik verilmiş
oluyordu. Anca k merkezden ta yin edllecek Valinin bu meclisinin
karar larına müdahalede yetklll olması o rtalığı karıştırdı. Ara plar
Vali vasıtasıyla merkezi kontrolü gerçekleştlnneyi amaçlayan Osmanlı idaresini ıngilizlere şikayet edip tavırtarının ne olaca ğını
öğrenmeye çalış ırken Os man lı Dahlliye nezaretine protestolar göndermeyi de ihmal etmiyorlardı . Basra'da mebus ve bölgenin etkili
sıması Seyyld Talib önderliğınde eşraf böyle keyfi düzenlemeleri
ne kabul edeceklerini ne de uygulanmasına izin vereceklerini açık­
tadılar. gerekirse hükümete karşı şıddet kulianaeaklardı"'.
O sman lı hükümeti bu tehdidi önemsememişceslne meclis seçimIerini yapmışsa da Arapları kendine ya k l aşt ı raea k a d ı m l a r atmaktan geri d unn ann şt ı r. Nitekim 1913 Nisanında Sultaniye'lere
kadar olan okulla rd a A ra pça ' n ın resmen okutulmasına. resmi ya .
Ancak bütün bu iyileştlrmelerin pek verimli ol mad ığı nı görü yoruz . Osman lı Meclis·1 Mebusanında yeralan arap kökenli üyeler
Arap vilayetlerine mahalli özerk lik istedller. Fransa'nın du ru ma
müdahele edebileceği endişesi lle İ. T. Cemiyeti, genel sekreteri
M. Şükrü Bleda'yı Pa ris'e gönderip görüşmelerin İstanbul 'da yapıl­
masını sağlayan hüku met, sene sonunda yaptı ğı bir aç ıklama ile
ideolojilerinin temelini n Islam olduğunu a ç ıklarmştı . Bu veslle ilc
Osmanlı idaresi a lt ında yaşamaya devam etmek isteyen bu kısım
Ara p aydınının desteğini sağ laya n hükümet i. Dünya savaşına girmek duru mu nd a ka ldı ğı zaman Ara p lebaasının bağlılığından hiç
bir şeklid e emin olamıyordu
VII -
i. DÜNYA SA VAŞıNDA IRAK :
a - Savaş Önc esinde Osmanlı Hazı rlıkları : Osmanlı idaresi
umum Ara b vilayetl erinde ve bllh assa Basra Körfezi bölgesinde ka.
bllelerin üzeri nde hakimiyet kuramamıştı . Ancak askeri açıdan
başarı için bu grupların desteğinin alınması sarttı . Bu durumun
billn clpde olan Osmanlı Başkomutam vek ili Enver Paşa daha
7 Ağustos 1914'd e Bağdat valisi ve LV. Ord u müfettişi Cavid Paşa'.
ya gönderdtğ l bir yazı ile İngilte re ile harb etmek Ihtimaline karşı
Basra mebusu Talib Bey, İ bnl 's-S uud, Mübarek Sabah ve bölgenin
diğer önde gelen şahslyetleri lle temasa geçerek elhad ilanı lle
İ ran ve Ka fkasya'daki müslümanla rı ku rtarmak, Iran dahılınden
geç ip Afganlılara iltihak etmek, son ra hep birlikte Rus ve Ingillz
eğeınenliğlndeki araziye gire rek Hind sınırındaki Müslüman ahali.
Fe roz Ahmad \'e Dan1tvar1.h nu 00\', Ikinci l(". rut lY~l Dönemi nde
1908 · 19 18 . G tin eıl - Do!1N A n 'lllpa A r'Q,ft ırmalan Dtfrg iş j 4- 5. Istan bu l 1916. !lo. 2·Hj,·211 .
63
"ll'cJ~lrr :
6~
~Imın lı YAnlıl'lI x ru ptu n A I MJiJ la zJ ı: Çavq
T~mkk j .
Vf" Şt-klp .\ rtl l an ' ın f aa llyt"t .
ur. 3 ı~45 : A y n ea . \V .L . C1t':v..-Iand BatıvR
KfI'~ 1 bd ti m , Şt'kip A rsl a n ' ın M O eod.·ı t"~ 1 ı Ttl r k terc. Selahatf tn A y az l. Iet an-
A tly.ıh. a9~ .• • . t'iO·S3.
Ah nınd . I ll ihad i "
2 15
zı şmalarda Ara pça k ulla nılmasına izin verildI. ldiiri yapıda Arap
vila yellerinde vazi Celendlrl lecek memu rlara Arapç a bllme şartı geti.
ril d l. Vlne bu cü mleden olarak 1908'de 60 olan Arap vliayell erlnin
temsilci sayısını 1912'de 68'e 1914'te ise 84'e ç ı kart mıştı r - .
ler! için lJUA . /J.ib -ı A l i lürtfk
61
62
T URK·JNGI LlZ REKAm·:rt
s. 226.
bul. .i , 61'e
bakılabi li r .
()"'I M
IRAK'TA TO){K.1NG1L1Z
CEZMl BltASLA:s'
yi ayaklandınnak gibi hususların imkan derecelerini sormuştur .
Cavid Bey'in isteğ t üzerine Bas ra Valisi Kurmay Albay Suphi Bey,
Basra'nın Ingiliz saldırısına en açık yer olduğunu, sınırsız maddi
imkanın yanısıra beş hafif savaş gemisi, bir tabu r asker makinalı
t üıek ve dağ topları Ile mücehhez Buşir'dekt Ingiliz konsolosun un Kuveyt ve Muhammera şeyhleri da hil bütün civar aşiretleri
ve şeyhlerini para ve hediyelerle elde ettlğl ni bildirir. Bu na k arş ı­
lık ancak i 5 maaşlarını alabilen Osmanlı temsilciliğinin kuvv et lendlrllmesi gerektlğini vurguiar. Musul valisi Süleyman Nazir
Bey ise, Talib'ln insanların kutsal saydığı her şeye düşman, menfeatperest biri olduğunu, Mübarek Sabahın d ini söz konusu olsa
da ıngilizlerd en ayrılmayaeağını ifadeden sonra ıbn Suud'un vahhabl olması dolayısıyla h ükümete düşman olduğuna dikkat çeker.
Musul valisine göre Araplarda ne din gayretl ne de mlliiyet hayslyetl yoktur"'.
Ingiliz Hazırlık la rı : Orta Doğu hakimiyetl için yalnız
Ile değil Alma nya ile de savaş ihtlrnall daha 1911'de Hlndlstan h ük ü metınc e d üşünülmüş, ordu ona göre d üzenlenmlştl, Bu
arada 15 Ocak 1912'de Hind ist a n H ükumetirıce kuru lan askeri bır
komisyon savaş durumunda ilk olarak Bas ra ve Fao'nun zaptım zaru ri görmüştü" . Bu pla n 1914 Ocağında yen ıden gözden geçiri ld I.
Aneak H1nd h üku meti emrindeki birliklerl körfeze sevkettiği n de
dahilde zayıflayacağından ve bır c1had çağrısı Ile Müslüma nl arın
ayak lanı p Ida reyl ele geçi receğinden endişe ediyor du. Öte yandan
Hindist an as keri sekreteri Gen era l Barrow Türkler Arap ları kendi
tarafları na çekemez lerse korkacak bir şeyolamıyacağı fikrin de
ldL. Bu s ırada Savunma Bakanlığının isteği üzerine görüş blidlren
Sav ll!j Masas ı yetkilileri, de bölgedeki müslümanları tahrik etmeden
sadece k endı hi mayelerindeki Ku veyt'e asker ç ıkarılmasını, tavsiye
ettl. Türkler saldırmadan askeri harekata girlşilmemeli, m uh temel
bı r cih ad'a sebep ol unmamalıydı". ı ngil izler Arapların düşünce ya pısını tahli l etmeyi Ihmal etmemişlerdi , başlangı çta Tü rklerin ya nı nda ye r alacağını sandıkları Arabları kazanabilmek Için savaşırı
b -
Tü rkıye
~
81"IN( ', D MltJlO l1arbiNfk Türk
Jlıırbı •
6G Bi r""", D ın.ya lIarb i"d~. s . 21.
61 lreland. Iraq, s . 22 ,
68 P RO-\Va r Olfice , lOG /U. C3/23 ,
başmdaki
ilk
haınlede
IU-:KABl.-rı
galip gelmeliyd lle r. Çünk ü Arap Türkün
hemen cephe d eğ lş tl rlrdl.
ma ğ tup olduğunu hisset tlğin d e
c - Savaş Sırasında Ira k : Ingilizlerln yukarda sayılan faaliyetlerine k arşı Türk Genel K u nnayı Ira k ıçın özel bır plan haz ırla­
mad ı ğ ı gibi daha önce zikredilen uyarıları da dikkate almayarak
Ira k'ta ki 12. ve 13. kolorduları Rus cephesine kaydırmıştr" . 2 A ğus­
tos 1914'de ilan edilen seferberlik, ahali arasında büyük bır memnunlyetsizlik yaratmış, h ük üme tten memnun olmayan aşiret lerin
isteksiz davranması istenen netlcenin alınmasını ö n l e m işt t .
İn gilizler Türklerin -Cihad » Ilan ederek Iran, Afganistan ve
Hin d istan'da karışıklıklar ç ı ka rma k niyetlerini bildikleri ı ç ın bu
tehlikeyi öncelikle bcrtaraf etmeyi planladılar . 2 K as ı m 'd a k i Ha rp
ilanından sonra Şattü'I-Arab'ın girişindeki Fao'yu Işgal ettiler. B ölgedekl Türk savunma gücünün yarıya yakınını oluşturan Arap
milislerin bir kısmı daha ıngilizler karaya çı kmadan silahlarını bı ­
rakarak k aç m ı şl a rdı. Ayrıca Kuveyt Şey hl de Türk blrlik lerlnin
hareketlerini anında İngilizlere bildirerek tedbir almalarını sağlı­
yordu ' . Ingiliz komutanı General Barrow Fao'ya çı kan bl rllklere
ilk olarak petrol depolarını emnlyete a lmala rı nı, sonra Tü rklerle
uğraşma larını emretm i şU . Fao'dan sonra K u m a 'yı ve Ahvaz'ı alarak ilerlemelerine devam eden Ingiliz birliklerine ka rşı T ü rklerin
yerli Arapl arla deste kli kuvvetleri mukavemet edemedller.
şasra'ya
6-7 mil kadar ya k laşan ıngilizle r bu radaki A rapların
Tü rkl eri d este k l ey eceğln l haber a lmışla rdı. Ancak bölgede k'i düzenli kuvvetlerin bır kaç kıt'a oldu ğ u nu ve büyük ölçüde
Ara p kab ilelerlnden takviye a ldığını öğrendik le rin de ilerleyip,
22 K ası m 1914'de B as ra ' yı Işga l ettiler. Ancak Araplarla ya pacakları işb irliğini n kesinlikle sağlanmasında n sonra B ağda t'a y ürümeye karar verdiler" . Arap ların Türklerle beraber olsa lar bile gereği gibi mücadele etmedikleri kaynak ların Ifad esinden a nlaşıl­
nıaktadır. Bun da İngil izl erin savaş önces inde olduğu kadar savaş
s ı rasındaki propagandalarının da rolü muhakkaktır. ıngıltere'nın
tamam ının
69
• . 20 ,
!l,
A lt ı h.wn sabUiı . B ir iNci D_" ıı" /llIrb i /la h mJa n ", II . btanbul 1990 .
28·30,
10 Hir ;IW'i
11
D ,nı yu Jl r. rb ,fllÜr. s. 68·~O ,
BaOdat 'Q D of}rv (~V . H M JJoın t'dd in J . Istanbul 1333. a . 9 .
I RAI< 'TA
:LLS
Basra genel konso ı osu , Basra 'daki aş i ret reisieri ve Ileri gelenlerine hi ta ben rı eş r etti ğ i beyannarnede «Müstümanlar ancak Allah
Teal a Hazretlerin in hıf z ve himaye sine mu h taç t ı r. Müsl ü manl a rın
harız ve ha mısı olmak iddiasında bulunanla rın ard ında Müslümanla rın muka dd e riı tın ın ne gib i va rtalara uğrayacağını dü ş ü n mek
vazifenizd lr. Cümleniz bllıniz ki, Ingilt ere Devleti Din-i Islama
mütearrız ve m uhalif değild ır.. Emelimiz bilad -ı Arablyyede sul h
ve amanın deva mına ve İngıltere ile ittifa k ve rab rta -I sadakatin
teşdid lne (kuvv etlendlrllmcsine) matuftur..r, şeklinde amaç la rını
aç ıklarmşt ı. Ayrıca hiçbir şckildc bölgedeki kutsal ma hallertn İn­
giliz as kerleri ta ra f ın d an saldırıya maruz kal mayacağ ına dair ga ra ntiler verdiler ve beyannameler n eşr et tiler. Yine ha rbi n ilk gü nlerinde B asra 'nın d ü ş mesin d en sonra gene l durum Türklerin a leyhine dönmeye başla d ı ğın da 7 Aralık 19l4'd e vuku' bulan II . Mezira
mu hare be lerı esnasın da bozulan Tü rk sağ kanadından geri çekilen
askerler kendilerin e yard ım için karargahtan gönderile n Amma ra
aşiret l askerlerinin a teşi Ile karşılaşmışla rdı. Da ğ ı l a rak perış arı bı r
ha lde geri çek ilmeye çalışarı Türk askerleri başlarında kom utanları Bınbaş ı İ rfan Bey olm ak üzere İngilizlere esi r düştüler". Bu
du rum ı ngilizlerin A rabla rı tahli linde vardıkları sonuca son derece uym aktadır .
S av aş meyda n ında bu nla r olurken bir kısım Iraklı subaylar Nisan 1915 başlarında İngIliz kuvvetlerine başvu rarak Türkler i yendikten sonra mill i bir Irak devletine izin ver meye söz verirlerse
Türk ord usu n u etkisiz hale getirmeyi teklif etmişlerdi" . Fa ka t
savaştan son raki planlarını sınırlandırmak isteyen ıngilizl erin bu
tekllfle re olumlu bakmadıkl a rm ı blltyoruz.
i i Nisa n 1915 gecesi başlayarak 14 Nisa n akşamı Tü rk tara fı­
yenilgisiyle biten . Ş uayyi be Mu harebelerl-nde muntazam Türk
kuvvetl eri lle ya rd ımcı Arap askerlerinin sayısı eşıt mikta rda olup
Iyi bir iş b i rliği görü nt üs ü veriyordu . Ancak Türk ordusu n un genel
du ru mu bozulup genel komutan Sül eyman Askeri Bey'in intI harın­
dan sonra Iyice d ağı l an askerler yine arka da n Ara p as kerleri nin
nı n
vid Iky, t Sava ş ba lfmd•• Bagc.1t't
Is t anbul 1334, s . 1 ~·ı6.
73 Hirind D im,lJII IIrrrbind.e. ~ . 99.
H
Ghaesan A Uyah . I raq , 8. 102.
72
Seterı.
v<ıl lJo l Vt'
I V. Ordu
T üRK·ıNG1L1Z
HEKABI-::TI
2 1!}
saldırıla rına hedef olm uşlardr " . Türk as kerleri ni ya l nız soymakla
yetinmeyen Ara p aşi ret as kerleri daha sonra da o n ları öld ürü yorlardı. Böylec e on lar İngilizlerin ya pacağından daha fazl asını yapı­
yorlardı . Planlandı ğı üzere İ ngil izlerin başarı lı llerlerneleri Arap
aşiretleri üzerinde kuvvetl e etkı ya p m ışur. Bölgedeki aşiretl e r ya
doğrudan ya da Muh am mera Şeyh i vasıtasıyla ıngIlizlere bağlı lık­
l a rını bildiriyorla rd ı . Anca k Iler leyen gü n lerde nisbeten Alman yardımı Ile güçlene n Tü rk Birliklerinin A rımare'de ıngilizlere karşı başan göstererek duruma hakim o l mas ı clvar aşlretler a rasında olumlu et ki ya p tı. Ammare'n in geri a lı nması h arekatına k a tılan sad ık
aslretle rtn üstü n gayreti yanın da dığer aş iret reisierinin de gelerek aman dilemeleri Türk ku vvetl erini n mora llerini d üze l tmlşti .
Arap unsu ru n gere k savaş öncesi gerekse savaş sırasındaki
yorumlamak old ukça müşkildir, Sava ş b aşında bir kısmı
Türklere bir kısmı da İngilizlere dest ek sözü vermiş lerdi. Ancak
Türk olsu n İngiliz olsun köt ü duru ma düşen taraf Arap destekçisini n saldı rısına u ğ ramaktan ku rtu lamamı ş tr r. Mesela İngilizler
Kas ım 19l4'd e Basrayı a l d ı klarında o nları iyi k a rş ılayan Muhammera kab ilelerı Basra'd an Kuma'ya ilerleyen İ ngiliz kuvvetlerine
tavrını
sa l d ı rmış , şeyhl eri H a zal' ı ya lnız b ırakmı ş la rd t ". Bunl a rın ya nı s ı ra
yenilgiye u ğ ra mad a n önce ve sonra T ürklere d estek olma kt an vazgeçmeyen kabil eler de o lm uş tur, Bunla rdan B ağd at'ın ku zeyinde
F ırat'ın kolları arasında otura n Haş im kab ilesi ve şeyh l er t Hüseyin
el-Tamir 1917'de Ba ğdat' ın d ü şmesinden sonra İngilizlerce tutu klana kadar Tü rklere sadı k kalmış tı . D iğ e r ya nda n Fı ra t ' ın iki ya kasında en etkili kabile federa syonu ola n Müntefik'ler Türklerle
da ima pro blem li oldukla rında n In güi a Arap masası tarafından iş­
bi rliğine müsait olarak taııımlaıııyor lardı. Ka bile reisi Ajimi Paşa ' «
nın ingiliz t emsilci Sir Pc rcy Co" ile g örüşmeleri n de İngi lizler savaş sonrası için ta ahhüt te bulun m ay ı reddetm işle r ve Mü ntefik kabiles i bir kaç küç ü k kol dışın da sa vaş boyunca Türkler safında yer
almışla rdı ". A rapl a rın ayd ın kesimi ola rak n it e lendirebileceğ im iz,
s u bayların davran ı ş lan da pek t u tarlı ol ma rn ış tır. 1916 Kutu'lAmınare sava ş larında n sonra yapılan esi r de ği şimind e Türk tarafı
ınüf.·ıUI1I ) . /r."k
75
Wd,ı d 1JiiN ~tfI
7tı.
.AtI)'n h.
71
A t ı ya lı
ını".
Jltı r b l "Hl~ .
s . 109 .
aye., B . 119 .
s. 99.
CEZ-"U EHAS LAN
IRAK'TA T üHK·1NGtLtZ tU':KABETI
Arap esirleri değiştirmek istemem iş lerdL. Ancak bu asker ve subaylar İngilizlerin Mekke Şeri fini n isya n ord usunda Türk lere karşı
savaş maları ıç ın serbest b ırakılma teklillerini de reddede re k Tü rklere karş ı savaşmayı kab ul etmemiş lerd i. Ancak Mekke Şerifi nin
isya n ı iierlemeye başlayıp ingilizler de Ba ğdat,'ı işgal ettikten SOnra I raklı esir asker ve suba yların büyük kısmı kazana n tarafta yer
almak için ak ın ettiler ".
lerini ve hadiseler karşısınd a a l d ı k l a rı tavırlan çok iyi etüd etmiş­
tir. Bölge halkının tabiatından ileri gelen zaa llarında n istifade
ederek onları kendiierlne bağlayan İngilizler savaş baş ladığında
bu ava ntajla rını çok iyi değe rlendlnn i şlerdir . Osmanlı Devleti ni
yönetenler Irak cephesinden herhangi bir sa l d ırı beklemedlklerinden buradaki kuvve tl er in ç o ğ u n l u ğ u n u Rus cephesine kaydırırken
on lar Osmanlı Devletinin savaşa k atıldığını a ç ı k l a mas ın ın hemen
akablnde harekete geçerek ilk ve en tesirli darbelerden birini vur-
Bütün bu t utars ız davranışla rm sebebi Arap kabilelerinin hen üz yerleşmeye başlayan milliyetçilik fikirle rinin tesIri ile k arş ı lanna çıkan bir milll devletlerini kurma fırsatını kaçırmama çabalandır. Fırsatı kaçırmamak için çabalurken hata üstü ne hata ya pmışlar. hem Türklerin nefreti ni kazanmışlar hem de İngllizlerln güvenin i kaybetmi şle rdi. Bunun da en öne m lı sebebi araları nda sa ğ­
la m bir ülkü bt rü ğtnın olmaması ve sistemli b ır politika ta kip edecek Siyasi bilince hen üz cri şememı ş olma lan d ı r .
Netice :
Bu küçük a raşt ı rm a çerçevesinde Irak bölgestni ve burada rneydana gelen devletlerarası rekabetin sebep ve son uçla rı nı Osma nlı ­
İngiliz Ilişkileri aç ısından tncelemeye çalıştık . Osman lı Devleti
dört as ırdan tazla bır süre idaresI altında b ul u n d urd uğu ı ra k bölgesini ı. Dün ya savaşında kah ra ma nca sav u n mas ına ra ğ me n mu ha faza edeınedi. Os manlı devleti nin bölgeye yöne lik ça lışma ları
ma ddi i m k a n sı zlı k l a r ve ye tiş miş eleman eksikilkieri dolayısıy la
ta m bir disiplin içinde yürütüle med lğinden başarılı ola madı.
Ancak bu
bir kül halinde old uğun u söyleme k de
Devleti nin ça lışma ları son ucunda sadakane devlete ba ğlanan. savaş sırasında Osman lı Ord usun a destek olan Arap aşiretleri de olmuşt ur. Ancak b u nların sayıla rı netleeyi değ iştirecek ç ok l u ğ a Ulaşamamıştır.
başansıztı ğ ın
doğ ru d eğildir.
Zira
O s m a n lı
Diğer taraftan bölgedeki m en faa tl arını korumak içIn devam lı
olarak faa liyet gösteren İ n gi l te re çok etkili kutland ı ğı Oryant alist man tı ğı sayesinde bölge h al kın ın ruhi yapısını , tabil eğ ilim -
18
Alıyah,
G!If: ., ll,
ıoı.
2lH
mayı başarmışlardı.
Böyleliki e sava ş ta n sorıra da bölgede etk lnh ğ ınt kaybetmeyen
1920'de Irak'ı ma nda ida resine almış, ve 1932 yı lına kadar bölgedeki hakimiyetini devam ett i rm işti r. Bu kısa süre içinde
Ingtllz dili ni ve kültürünü Irakülara kuvvetle empoze ede n İngi­
lizler oradan ayrıldıktan sonra da kendilerine sempati ile bakan ne slllerln yetişmesini sa ğlarnışlardı . Türk devletinin dört yüz yılda
yapmadı ğını İngil tere'ni n on beş sene gibi kısa bir zamanda başa rması Türk hakimiyet telakkisinin yard ı mcı ve hlmayeei fa ka t
as la sörn ürgecl olmama özelliğinin bütün dünyada benzeri o l ma dı­
ğ ım rı bi r delilini teşkil etmektedir . Diğer taraftan İngiltere men ra auarmı o kad ar s ı k ı snhiplenmlştir ki, bu gün bile nüf uz alanla rın da k i değiş melere anınd a müdahale edebilmektedir.
İngiltere