KLASİK İSLAM GELENEĞİNDE TAKLİDÎ İMANIN DEĞERİ

KELAM ARAŞTIRMALARI 10:1 (2012), SS.221-254. KLASİK İSLAM GELENEĞİNDE TAKLİDÎ İMANIN DEĞERİ
- The Value of Imitative Faith in Classical Islamic Tradition -
Mustafa Ünverdi
Abstract The value of faith of taqlid is one of the subjects discussed in
classical Islamic tradition. The center of these debates which discusses functioning
of the mind, autonomy of people and relationship of faith in information is at the
necessity of rational justification and the verdict of muqallid’s faith. The Mutazilite,
which is rational face of traditional Islam, and the Kharijites have agreed that taqlid
is superstition. Their estimation rely on the principle of “murtekib-i kebire.” On the
contrary the Maturidi, Ashari and Shia School have accepted that the faith of taqlid
is genuine or valid. This is due to the etymology of faith. What is more, while the
vast majority of people are living in a taqlid calling them infidel, requires a great
responsibility for ethereal. However, the rich concept of faith has emerged from
verses of the Qur'an. The assent by mind/heart, logical proof, the love of Allah and
the Messenger of Allah and the verbs from heart, such as hope for mercy of Allah
are the basic elements that make up the concept of faith. Simply, taqlid can’t satisfy
the depth of the faith, so faith of taqlid should be discussed and questioned.
Keywords: Faith, assent, taqlid, tradition, mind
Giriş
Klasik İslam geleneğinde imanın gerekçelendirilmesi ve temellendirilmesi bir
tartışma konusudur. Bu konunun klasik Kelam disiplinindeki karşılığı taklidi ve
tahkiki iman problematiğidir. Bunlardan taklidi iman tezi, imanın tasdikten ibaret
olduğu ve imanda akli temellendirmenin imkansızlığı ya da en azından zorunlu
olmadığı postulatına dayanır. Hatta naslara nüfuz edememiş “Haşviyye” zihniyeti
akıl yürütmeyi reddetmiş ve taklide dayalı iman görüşünü tefekkürün haram
oluşuyla temellendirmiştir.1 Buna karşın, aklın gücü ve bu doğrultuda nazar ve
istidlal Kelam literatüründe kabul görmüş ve taklidin zıttı olan tahkik öne
çıkarılmıştır. Bunun temel yöntemi, Maturidi (v. 333/944) ve Eş’ari’de (v. 324/936),
1
Eş’ari, Risale fî İstihsâni’l-Havz fî İlmi’l-Kelâm, (neşr. R. J. McCarty), Beyrut 1953, s.
87-88; Kadı Abdulcebbar, Şerhu Usuli’l-Hamse, (Tah. Abdulkerim Osman), Kahire 1965,
s. 42-43; en-Nesefi, Ebu Muin, Tabsiratü’l-Edille, (tah. Hüseyin Atay), Ank. 2004, c. I, s.
39-40.
222 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ “alemden Allah’a gitme”,2 Kadı Abdulcebbar’da (v. 415/1025) ise salt zihnin
aksiyonu şeklinde olmuştur. Böylece metodolojileri farklı olsa da mütekellimler
imana rasyonel temeller aramıştır.
Esasen Allah, aklı ve özgür iradesiyle yetkin kıldığı insanı, denenme
sürecinde yalnız bırakmamış ve onu vahiyle desteklemiştir. Vahyin nihai amacı
“inzar” ve “tebşir” olmakla birlikte, temel dinamiği akıldır. Çünkü insan, aklettiği
ölçüde vahyin mesajından payını alacaktır.3 Nitekim insanın otonomluğu aklın
otoritesiyle başlar. İnsanı yaratıcı karşısında sorumlu kılan unsurlar, akıl ve iradedir.
İrade, konusu itibariyle gayb alanı olan iman esaslarını kabul etmede rol oynarken;
akıl, bu esasların tutarlılığını ve mantıki oluşunu test eder. Böylece iman, diğer
unsurlarla birlikte irade ve aklın birlikte aktif olduğu bir sürecin ürünü olarak doğar.
Öte yandan İslam geleneğinde taklid problemi iki farklı bağlamda
tartışılmıştır. Birincisi, imanın temellendirilmesi hususudur. Taklid-tahkik ekseninde
süregelen bu tartışmalar, mütekellimlerce konu edinilmiş bir sorunsaldır. Taklidin
diğer tartışılma alanı ise, dinde Allah ve Resulü dışında herhangi bir objenin
otoriteleştirilmesidir. Buna göre, ister itikadi ister ameli konularda olsun mezhep
taklidi tenkid edilmiştir. Özellikle Selefî düşüncenin konu edindiği bu problem, ayrı
bir tartışma konusu olduğundan, çalışmamızın sınırları içerisinde yer almamaktadır.
Diğer taraftan, müslümanlar arasında taklid olgusun masumiyeti ve meşruiyeti
kabul edilmiş olsa da, İslam geleneğinde bunun böyle olmadığını ve alimlerin büyük
çoğunluğunun taklide karşı çıktığını görmekteyiz. Buna rağmen toplumdaki algı,
geleneği oluşturan kaynaklardakinden farklı olmuş ve neredeyse taklid tamamen
normalleştirilmiştir. Bu, yeni bir kimlik inşa etmek isteyen ve oluşturduğu benliğin
merkezine ahlakı koymak isteyen dini düşüncenin önündeki en büyük engellerden
birisidir. Bu çerçevede taklidin yeniden sorgulanması ve klasik dönemden
başlayarak İslam tarihinde tahkik-taklid tartışmalarının hangi aşamalardan geçtiğinin
tespit edilmesi gerekmektedir. İşte bu çalışma, klasik İslam geleneğini oluşturan
itikadi ekoller bağlamında, mütekaddimün dönemi kelamcılarının taklide bakışlarını
ortaya koyarak, erken dönem müslüman düşünürlerin taklidle ilgili görüşlerini ve
gerekçelerini tartışmaya matuf bir makaledir.
2
3
Düzgün, Şaban Ali, Varlık ve Bilgi, Ank. 2008, s. 245-246.
Kasas, 28/51.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 223 ____________________________________________________________________ A. Kavramsal Çerçeve
1. İman Kavramının Mahiyeti
İman kavramı İslam dininde, Allah tarafından Hz. Muhammed’e vahyedilen
hususları tasdik etmek ve onların gereklerini kabul etmek anlamı taşır. Bir anlamda
bu, dini teklifi kabul etmektir. İman, klasik Kelam disiplininde, dildeki anlamından
hareketle ‘tasdik’ olarak kabul edilmiş olmakla birlikte,4 kavramın başka unsurları
da içerdiğini ifade etmeliyiz.
İman kelimesinde nefsin mutmain, korkusuz ve sakin olması anlamları vardır.
َ ‫آَﺎ‬
Nitekim “emn”, bazen “insanın güven içinde olması” manasında kullanılır.5 ‫ن ءَا ِﻣﻨًﺎ‬
6
‫ﺧَﻠ ُﻪ‬
َ ‫ َو َﻣﻦْ َد‬ayetinde mana, “O’na (Kâbe’ye) giren güvene erer” şeklindedir. Söz
konusu ayette kullanılan “emn” masdarı “korkunun ortadan kalkması üzerine ruhun
rahatlaması durumu” olarak tarif edilebilir.7 Bu bakımdan iman, bir tasdik ve güven
anlamında, inanan tarafından iradi bir davranışı veya bağlanmayı ifade eder.8
İmanın söz konusu psikolojik boyutu ayetlerde de kendini göstermiştir. Buna
göre iman edenlerin korkudan ve endişeden kurtulması, Allah’ın inananları emniyet
içerisine almasıyla insanda oluşan gönül rahatlığı ve huzur (itminan),9 rahatlama ve
güven duygusunun yanı sıra;10 üzüntü ve kederin gitmesinden sonra ortaya çıkan
ruh hali de imanın anlam çerçevesindedir.11
4
5
6
7
8
9
10
11
Maturidi, Kitabu’t-Tevhid, (Tah. Fethullah Huleyf), İst. 1979, s. 608; Nesefi, Tabsira, c. I,
s. 38; Cüveyni, Akidetü’n-Nizamiyye, Marmara Ünv. İlahiyat Fak. Vak. Yay., s. 85;
Pezdevi, Ebu Yusr, Usulü’d-Din, (Ter. Şerafeddin Gölcük), İst. 1988, s. 210; İbn Hazm,
el-Usûl ve’l-Fürû, Beyrut 1984, s. 8; Gelenbevi, İsmail, Haşiyetü Gelenbevî, İstanbul
1307, s. 519.
Râzi, Abdulkadir, Muhtaru’s-Sahah, y.y., trs. s. 26; Ebu’l-Beka, el-Külliyat, Beyrut 1993,
s. 212; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, “emn” mad., Beyrut 1994, c. XIII, s. 21.
Âli İmran, 3/97.
Ebu’l-Beka, a.g.e., s. 212; Zemahşerî, El-Keşşaf, Beyrut 1977, c. I, s. 126. Kur’an’da aynı
manadaki kullanımlar için bkz. Bakara, 2/125; Âli İmran, 3/154; Nisa, 4/83; Ankebut,
29/67.
İbn Manzur, a.g.e., c. XIII, s. 22; Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, İst. 2002, s. 550.
Nahl, 16/112.
Nisa, 4/83, 103; Nur, 24/55.
Al-i İmran, 3/153.
224 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ Esasen, kavramın telkin ettiği güven ve emniyet, sadece uhrevi azaba değil,
gerek mümin gerekse kâfirlerden gelebilecek dünyevi tehlikelere de karşıdır. Bu
anlamda inanmak, iman eden kişiyle mümin toplumun emânlaşmasıdır. Bunun
örneğini ilk olarak Hz. Peygamber döneminde görmek mümkündür. Asayişin
olmadığı, kabileciliğin ve gücün egemen olduğu bu dönemde can emniyeti yoktu.12
İşte İslam, insanları din çatısı altında toplamak suretiyle kabile, sınıf, güç ve cinsiyet
farklılıklarının üzerinde bir birliktelik kurmuştur. Böylece iman etmiş olan insanlar,
dini anlamda hem Allah’tan hem de müminler topluluğundan emân almış ve
kendisini zalim ve dengesiz toplumun tehlikelerine karşı güvence altına almıştır.
İman-bilgi ilişkisi, bu hususta kavramsal çerçeveyi oluşturan noktalarından
birisi olmuştur. Teolojik bir kavram olarak imanın yapısını ciddi bir biçimde ele alan
ilk fırka olarak Mürcilere göre iman, Allah’ı kalp ile bilme, O’nu sevme ve O’na
boyun eğmektir.13 Eş’arî Makalat’ında ilk Mürcilerden Cehm b. Safvan’ın (v.
128/745) imanı “sadece kalbin marifeti” olarak tarif ettiğini bildirmektedir.14 Sonuç
olarak Cehm b. Safvan ve onun gibi düşünen Mürciler, imanı Allah’ı ve Allah’tan
gelmiş olan her şeyi bilmek şeklinde kabul etmişlerdir. Buna göre bir kimse bu
bilgiye sahip olmuşsa, artık diliyle inkâr etse dahi kafir sayılmaz.15 Ancak, Allah’ı
bilmeme Cehm b. Safvan’a göre küfürdür. 16
İmanı, marifetullah ve ikrarla tarif eden Şia’yı da bu gruba dahil etmeliyiz.
Onlara göre Allah’ı ikrar eden, ama O’nu bilmeyen kimse müslüman olmakla
birlikte mümin değildir. Onların bir kısmı da ameli imandan saymıştır.17
12
13
14
15
16
17
Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi (Çev. Salih Tuğ), İstanbul 1993, c. I, s. 16–
17.
İbn Fûrek, Mücerredü Makalati’l-Ebi’l-Hasan el-Eş’arî, Beyrut 1987, s. 151.
Eş’arî, Makalatü’l-İslamiyyin (I-II), (Tah. Muhammed Muhiddin Abdulhamid), Beyrut
1995, c. I, s. 338; İbn Hazm, el-Fasl, (I-III), Kahire 1899, c. III, s. 188.
El-Ferrâ, Ebu Ya’la, el-Mutemed, Beyrut 1974, s. 186-187; Eş’arî, a.g.e., c. I, s. 213; İbn
Hazm, el-Usûl ve’l-Fürû’, Beyrut 1984, s. 9.
Ebu Hanife, tasdikten yoksun olan bilginin tek başına iman olamayacağı belirtir. Ona göre
eğer bilgi, imanla özdeş olsaydı ehl-i kitabın mümin olması gerekirdi. Halbuki bilgi
bulunduğu halde iman olmayabilir. Nitekim Yahudi ve Hıristiyanlar Hz. Peygamber’in
nübüvvetini bildikleri halde onu tasdik etmiyorlardı. Kur’an bunu haber vermiştir. Bkz.
Ebu Hanife, el-Vasiyye, (Ali Nar, Akaid Risaleleri içinde), İst., 1998, s. 72; Sabuni, elBidaye fi Usûli’d-Din (Haz. Bekir Topaloğlu), Ank. 1991, s. 172.
Eşari, Makalat, c.I, s. 125-126.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 225 ____________________________________________________________________ Bir diğer nokta da imanın pratik yaşantıları/ameli ihtiva edip etmediğidir.
Hariciler, Mutezililer ve Hadis taraftarlarına göre amel, imanın bir parçası ya da
uzantısıdır.18 Onlara göre iman, “kalben tasdik, dille ikrar ve uzuvlarla amel
etmektir.”19 Her üçü de imanın rüknüdür. Bundan hareketle, Allah'a iman etmek,
Allah'ı tanımayı ve kitap/sünnetten naklî veya aklî delille emredilen tüm konuları
içine alır. Bu sebeple iman, Allah’ın bütün emirlerini ve yasaklarını kabul etmek ve
ona itaat etmektir. Buna karşın, emir ve yasakların birisini çiğnemek, imana aykırı
hareket etmek ve küfre girmek anlamına gelir.20
Amelin imanla özdeşleştirilmesi hususunda Haricilerle aynı zeminde olan
Mutezilenin bu konudaki farklı tutumu, ameli imanın mahiyetinden değil
sıhhatinden kabul etmesidir. Bu sebeple, Haricilerin günah işleyeni mutlak küfürle
itham etmelerine karşılık, Mutezililer, bu durumda olanı, küfürle iman arasında bir
yerde (el-menzile beyne menzileteyn) kabul etmişlerdir.21
Öte yandan Eş’ari ve Maturidiler iman kavramını tasdikle açıklamışlardır.
Esasen Eş’ari’nin imana dair iki farklı tarifi nakledilmiştir. Birincisine göre iman,
tasdike dayanan ikrar ve amelden ibarettir.22 O halde Resulullah’ın getirdiklerine
iman etmek ve emredilen işleri yerine getirmek imandandır. Bu yüzden iman, artma
ve eksilme özelliğine sahiptir. Bakıllani de imanı bu boyutlarıyla kabul etmiştir.23
Ancak Eş’ari’nin ikinci tarifine göre iman sadece kalp ile tasdiktir. İmanın tasdik
oluşunun dilciler tarafından da kabul edildiğini vurgulayan Eş’arî, Yusuf, 12/17
ayetini buna delil olarak zikreder. O, birçok kimsenin sonradan delil olarak alacağı
‫ﻦ‬
َ ‫ﻦ ﱢﻟﻨَﺎ َوَﻟﻮْ ُآﻨﱠﺎ ﺻَﺎ ِدﻗِﻴ‬
ٍ ‫ﺖ ِﺑ ُﻤﺆْ ِﻣ‬
َ ‫ َوﻣَﺎ َأﻧ‬ayetini öne sürerek imanı tasdik kavramına
indirgemiştir.24 Onun; büyük günah işleyen kimseyi kafir kabul etmemesi,25 temelde
ameli imandan saymadığını ve kavramı tasdike indirgeyen yaklaşıma sahip
olduğunu gösterir.
18
19
20
21
22
23
24
25
İbn Hazm, el-Usûl ve’l-Fürû’, s. 9.
Eş’arî, a.g.e., c. I, s. 166.
Eş’arî, a.g.e., c. I, s. 168; Pezdevi, Usulü’d-Din, s. 210.
Yazıcıoğlu, M. Said, Kelam Dersi Notları, Ank., 1998, s. 38.
Eşari, a.g.e., s. 24.
Bakıllani, el-İnsaf, (tah. İmadüddin Ahmed Haydar), Beyrut 1986, s. 34, 86.
Eş’arî, el-Lum’a, s. 123. İbn Fûrek de Eş’ari’nin bu tanımını nakletmektedir. Bkz.
Mücerred, s. 150.
Eş’arî, Makalat, c.I, s. 347.
226 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ Ebu Hanife, akaide dair telif ettiği risalesinde imanı tasdik ve ikrar olarak tarif
etmiştir.26 O’na göre imanın sıhhati için tek başına ikrar, marifet veya tasdik yeterli
değildir. Zira yalnızca ikrarın yeterli olduğunu kabul etmemiz durumunda
“münafıkların”, yalnızca kalben tasdikin yeterli olduğunu kabul edersek “imanını
ikrar etmeyenlerin”, sadece marifetin yeterli olması durumunda da şeytan ve ehli
kitabın imanlarının sahih olması gerekirdi. Halbuki bu zikredilen grupların hiçbirisi
mümin sınıfında değildir.27
Ebu Mansur el-Maturidi, Kitab’u-Tevhid’in son kısmını iman ve İslam
kavramlarına ayırmıştır. Buna göre Maturidi, iman konusunda temelde Ebu
Hanife’nin tarifini benimsemiş ve imanın kalpten gelen tasdik olduğunu ifade
etmiştir.28 Onun bir başka tarifine göre iman, akıl ve nasların Allah’ın birliği
ilkesinin doğruluğuna ve yaratmanın da yaratılanlara hükmetmenin de kendisine ait
olup, bu konuda ortağının bulunmamasına tanıklık edilmesidir.29 Ameller ise imana
dâhil değildir. Öyleyse şirk dışındaki hiçbir günah/suç kişiyi imandan çıkarmaz. Dil
ise yalnızca bu tasdiki ifade eder. Bu yüzden Allah kalbiyle iman etmediği halde sırf
dilleriyle iman eden münafıkları yalanlamıştır.30
İleride göreceğimiz gibi, Ehli Sünnet akidesinin temel dinamikleri olan
Eşariyye ve Maturidiyye’nin iman kavramını tasdike indirgemiş olmaları,
mukallidin imanını geçerli kabul etmelerinin temel sebebi olmuştur. Buna karşın,
Kur’anın baştan sona iman-küfür mücadelesini konu edindiğini dikkate alırsak, iman
kavramının çok yönlü olduğu ve insan hayatının tüm yönlerine hitap ettiği görülür.31
Kavramın zengin içeriği, Kur’anın farklı ayetlerinde tebellür etmiştir. Bu çerçevede
iman, kalp ile tasdike ek olarak, mantıki delillendirme, Allah’a ve Peygamber’e
sevgi, Allah’ın büyüklüğüne saygı duyma ve O’nun rahmetini umma gibi kalpten
gelen fiilleri de ihtiva eden ve tüm benliği saran bir eylemdir.32
26
27
28
29
30
31
32
Ebu Hanife, Fıkhu’l-Ekber, (Ali Nar, Akaid Risaleleri), İst., 1998, s. 3 (Arapça Metin).
Ebu Hanife, el-Vasiyye, s. 73; Eş’arî, a.g.e., c. I, s. 219-221;
Maturidi, Kitabu’t-Tevhid, s. 608.
Maturidi, a.g.e., 633.
Maide, 5/41.
Kur’anda iman kavramının tahliliyle ilgili bkz. Sülün, Murat, Kur’an-ı Kerim Açısından
İman Amel İlişkisi, İstanbul 2000; Ünverdi, Mustafa, “İmanda Taklid ve Tahkik”,
Basılmamış Doktora Tezi, Ank. 2009.
İbn Teymiye, el-İman, (Tah. Haşim Muhammed Şâzelî) Daru’l-Hadis, trs., s. 166-167.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 227 ____________________________________________________________________ Bu noktada inanmanın tasdikten ibaret olmadığı ve onun farklı unsurları da
ihtiva ettiğini yeni bir başlıkta incelemenin yerinde olacağını düşünüyoruz. Çünkü
tasdikin, iman kavramını tüketip tüketmediği konusu, mukallidin imanının değeriyle
yakından ilgilidir.
2. İman ve Tasdik
Tasdik, lügatte bir öneriyi, sözü, haberi ve hükmü kesin olarak kabul etmektir.
Zıddı, yalanlama, kabul etmeme ve inkar etmedir.33 Kişi, herhangi bir önermenin
doğruluğunu veya yanlışlığını zihnen tercih ediyorsa bu, ‘tasdik’ ya da ‘itikad’dır.
Klasik mantıkta tasdik kavramı, “zihnin olumlu ya da olumsuz bir hüküm vermesi”
anlamında kullanılmakta,34 dolayısıyla, tasdikin –öncelikle- zihni bir eylem olduğu
anlaşılmaktadır. Şu kadar var ki dini tasdik, bir bilgiye ve akli delile dayanırsa
herhangi bir belirsizliğe veya karışıklığa yer bırakmaz.35
Eş’ari’nin kaydettiğine göre ilk defa imanı “tasdik” olarak tarif eden
Mürcie’den Bişr el-Merisi’dir (v. 218/833).36 Daha sonra bu tanımı kendisi de elLum’a’da kullanmıştır.37 Eş’ari, marifeti de imandan kabul etmiştir. İbn Fûrek
tarafından bildirilen formülde Eş‘ari, bilmeyle tasdik etmeyi bir araya toplamıştır.
Bağdadi (v. 429/1037) bunu şöyle nakletmiştir: “Eş‘arî’ye göre iman etmek, Allah’ı
ve Onun elçisini haber verdikleri hususlarda tasdik etmektir. Bu tasdik de yalnızca
bilmeyle geçerli olur; onun düşüncesinde inanmamak inkar etmektir.”38
Ebu Hanife (v. 150/767), Maturidi ve Ebu’l Muin en-Nesefi (v. 508/1115) de
imanı tanımlarken tasdik kavramını merkeze almışlardır. Bunun Kur’andaki kaynağı
33
34
35
36
37
38
Isfehâni, el-Müfredât, Beyrut 1997, “sadake” mad., s. 478.
Özcan, Hanifi, Epistemolojik Açıdan İman, İst. 1997, s. 82.
Gazali, İlcamu’l-Avam, (Tak. Muhammed Masum Billah Bağdadî), Beyrut 1985, s. 59.
Eş’arî, Makalat, c. II, s. 222.
Eş’arî, El-Lum’a, s. 123; İbn Fûrek, Mücerredü’l-Makalat, s. 150-151.
Bağdadî, Usûlü’d-Dîn, Beyrut 1981, s. 248. Eş’arilerin imanı tarif ederken tasdik ve bilgi
kavramlarına bakışlarıyla ilgili olarak bkz. Arpaguş, Hatice K., “İlim ve Taklid: Klasik
Eş’arilikte (Mütekaddimun) Dini İnancın Temelleri”, Kelam Araştırmaları, 3:2, 2005, s.
83-126.
228 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ Hz. Yusuf’un kardeşlerinin, babalarına söyledikleri “biz ne kadar doğruyu söylesek
de sen bize inanmazsın” anlamındaki ayettir.39
Erken dönem (selef) alimler ise imanla ameli iç içe kabul etmişlerdir. Nitekim
Ebu Ya’la (458/1066), selefin imanı itikad ve amelden müteşekkil kabul ettiğini
belirtmiştir.40 Mutezile de mutlak tasdiki iman olarak kabul etmemiş, bunun delile
dayanan bilgiye yaslanması ve amelden yoksun olmaması gerektiğini ifade
etmiştir.41
Öte yandan Maturidî, imanla marifeti özdeşleştirmeyi “imanın etimolojisine
uymadığı” gerekçesiyle kabul etmemiştir. Zira imanın lügattaki anlamı tasdik,
küfrün ise tekziptir. Bilginin zıddı ise cehalettir. Bir şeyin mahiyetini bilmek onu
tasdik etmek anlamına gelemeyeceği gibi, bir şeyi bilmemek de inkar etmek
anlamına gelmez. Yani kendi başına ‘marifet’ iman anlamına gelmez. Bununla
birlikte marifetin tasdike, cehaletin de inkara yol açtığını düşünürsek, imanın
gerçekleşmesinde marifetin önemi yadsınamaz. Ancak bu, imanın sadece bilmeden
ibaret olduğu anlamına gelmemelidir.42 Marifet, tasdikten sonraki aşamadır. Esasen
kalpte olması hasebiyle imanı en iyi bilen Allah’tır.43 Dilden dökülen ifadeler değil,
kalpten gelen duygu ve bağlılık imanın esasısıdır.44 Diğer taraftan Yüce Allah “…
Kalbi imanla dolu olduğu halde inkara zorlanan hariç…” buyururken, dilden
dökülen ama kalpten gelmeyen inkar sözlerini küfür kabul etmediğini beyan
etmiştir. O halde iman, kalpte(n) gerçekleşen bir tasdiktir.45
Bu noktada “tasdik nedir”, sorusuna cevap vermektedir Maturidi. Tasdik,
bireyin hayatını kontrol eden ve ona hükmedip yön veren bir teslimiyet, onay ve
kabuldür.46 Tasdik, ne kuru bir vehim, ne de soyut bir hakikatin onaylanmasıdır.
39
40
41
42
43
44
45
46
Eş’arî, el-Lum’a, s. 123; Bağdadî, a.g.e., s. 247; Cüveyni, Akidetü’n-Nizamiyye, Marmara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, no: 41, s. 85; Taftazanî, Şerhü’l-Akaid,
(Haz. Süleyman Uludağ), İst. 1991, s. 46.
el-Ferrâ, Ebû Ya'la, Mesailü'l-İman Diraseten ve Tahkiken, (tah. Suud b. Abdülazîz
Halef), Riyad 1989, s. 100.
Ebu Hanife, Fıkhu’l-Ekber, s. 3; Maturidi, Kitabu’t-Tevhid, s. 604-613; Nesefi, Tabsira,
c. I, s. 38, 46.
Maturidi, a.g.e., s. 612.
Nisa, 4/25.
Maturidi, a.g.e., s. 601, 607.
Maturidi, a.g.e., s. 605, 611.
Maturidi, a.g.e,, s. 608.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 229 ____________________________________________________________________ Bilakis o kalpte iki şeyin onaylanmasıdır ki, birisi peygamberin mesajının
doğruluğu, diğeri kabul edilen mesajın hayata geçirilme zorunluluğudur. Tasdikin
bu ikinci boyutunda, aklıdan çok kalbin rolü vardır. Kişinin kendi iradesiyle seçtiği
hayat tarzını yaşaması bir kalp işidir.47
Esasen imanı salt tasdike indirgemek Kur’an perspektifinden bakıldığında
yetersiz bir tanımlama olur. Çünkü Kur’anda, vahyin ilk dönemleri itibariyle Hz.
Muhammed’e (s.a.v.) taraftar olanlar anlatırken, iman lafzından ziyade ‘haşyet’48,
‘takva’49, ‘tezekki’50, ‘tasdik’51 ve ‘birr’52 gibi ifadeler kullanılmıştır. Bunlar imanın
semantiğiyle ilişkili kavramlar olmansa karşın, kelime olarak imandan farklıdırlar.
Ve her birisi, mümin olmanın çeşitli duygusal, fikri ve pratik yönünü ifade eder.
Bütün bunlar, imanın sadece tasdik ile değil; bunun yanında Allah ve Resulünü
sevmek ve onlara itaat etmek gibi duygusal yaşantıyla mümkün olduğunu
göstermektedir.53
Buna ek olarak, iman aklın fonksiyonel olduğu bir sürecin ürünüdür. Nitekim
tasdik, gayb alemine ilişkin haberleri doğrulmak ve kabul etmektir. Gaib olanın
bilgisine erişmek için izlere (âsâr) veya ona delalet eden bir “şâhid”e ihtiyaç vardır.
Şahitle gaibe istidlal (yani algılanabilenden algılanamayanı çıkarmak) ve bir şeyin
eserlerinden nefsine geçmek “akıl” işidir.54 Keza akıl, dini emre muhatap olmanın
yegane şartıdır. İnsanın yetkinliği de aklın gücüyle orantılıdır.
Ayrıca imanın bir de bilgi yönü vardır ki, bu onu insan üzerinde etkin kılan
amillerden birisidir. Bilgi düzeyinin artmasıyla tasdikin gücü arttığı gibi, zan ya da
şüphenin artmasıyla tasdik zayıflar. Aynı durum salih amellerle de ilgilidir.
Gazali’nin belirttiği gibi, Allah’a itaat bağlamında yapılan işler, imanın
ziyadeleşmesine (tasdikin güçlenmesine) sebep olur.55 Halbuki tasdik, ameli
47
48
49
50
51
52
53
54
55
Pessagno, J. Meric, “Maturidi’ye Göre Akıl ve Dini Tasdik”, (İlhami Güler, “Özgürlükçü
Teoloji Yazıları” içinde), Ank. 2004, s. 169.
Nebe’, 78/26; Abese, 80/9; A’lâ, 87/10.
Sa’d, 38/49; Şems, 91/17; Leyl, 92/5.
Taha, 20/76; A’lâ, 87/14.
Kıyamet, 75/31; Leyl, 92/6.
İnfitâr, 82/13; Mutaffıfîn, 83/18 ve 22; İnsan, 86/5.
İbn Teymiye, el-İman, s. 166-168.
Cabiri, Muhammed Abid, “İslam’da Akıl ve İman”, Kur’ani Hayat Der., Eylül 2008,
sayı: 2, s. 9.
Gazali, Ebu Hamid, İhya’u Ulûmi’d-Din, (Çev. Ahmet Serdaroğlu) İst. trs, c. I, s. 315.
230 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ pratikleri ihtiva etmez.56 Bununla birlikte tasdik inat, büyüklenme, gaflet ve tereddüt
gibi olumsuzlukları aşarak, bilgi, irade ve boyun eğmeye bağlı olarak
gerçekleştirilirse tahkiki imanı ifade eder. Ama bilgiden yoksun salt iradi tasdik,
ancak inkarın nefyi oluşu itibariyle için değerlidir.
Özetle, hayatı her yönüyle ilgilendiren ve tasdikin yanı sıra akıl, irade, duygu,
bilgi ve pratik yaşantıları ihtiva eden imanı, sadece tasdik kavramıyla açıklamak
mümkün değildir. Dinamik bir iman anlayışı için taklidin yeterliliği ve meşruiyeti bu
noktada incelenmesi gereken bir noktadır.
3. Taklid Kavramı
Taklid, başkalarına ait söz ve fiillerin doğruluk ya da gerçekliklerini düşünüp
sorgulamadan ve herhangi bir dayanak aramadan -hayvanın boynuna yular takılıp da
peşinden götürüldüğü gibi- peşinden gitmek ve onları rehber kabul etmektir.57 Dini
anlamda ise, Allah’ın ve Hz. Peygamber’in dışında birisine tabi olmaktır. Taklid
dogmatik davranma zafiyeti olarak ifade edilebilir. Bu anlayış, tahkikin zıddıdır.
Başkasını taklid eden kimseye ise “mukallid” denir.58
Kur’an’da taklid, kavram olarak kullanılmamakla birlikte, on bir yerde
“tutum” olarak zikredilmiştir.59 Bunlar temelde Hz. Peygamberin davetine kulak
asmayanların eski alışkanlıları ve inançları doğrultusunda hareket etmesi
çerçevesinde konu edilmiştir. Bu bağlamda yerilen tutumlar; çoğunluğa uymak,60
atalara ya da adete/geleneğe uymak,61 sözde tanrılara ve din adamlarına uymak,62
56
57
58
59
60
61
62
İbn Manzur, Lisânu’l-Arab, c. X, s. 193.
Abdulcebbar, Usulü Hamse, s. 61; Şevkani, el-Kavlu’l-Müfid, s. 101; Elbanî, Muhammed
Said Abdurrahman, Umdetü’t-Tahkik fi’t-Taklid, Dımeşk 1997, s. 122.
Cüveyni, Ebu’l-Meali, Kitabu’l-İctihad, (tah. Abdulhamid Ali Ebu Züneyd), Beyrut 1987,
s. 95.
Maide, 5/104; Araf, 7/28, 38; Tevbe, 9/30, 65; Yunus, 10/78; Enbiya, 21/53; Şura, 42/74;
Lokman, 31/21; Zuhruf, 43/22, 23.
Enâm, 6/116; Maide, 5/100.
Bakara, 2/170; Mâide, 5/104; A’raf, 7/28; Yunus, 10/78; Hud, 11/109; Enbiya, 21/52-54;
Lokman, 31/21; Sâffât, 37/69; Zuhruf, 43/22-25.
A’raf, 7/3; Tövbe, 9/31; Ra’d, 13716.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 231 ____________________________________________________________________ mesnetsiz iddia ve inanışların peşinden gitmek,63 bilgisizce hareket ederek zanna
uymak64 ve aklın heva ve hevesin peşinden sürüklenerek basiretin körelmesidir.65
İslam literatüründe taklid kavramına iki farklı anlam yüklenmiştir. Birincisi,
mütekellimlerin “akli ya da nakli kanıtlara dayanmayan iman” şeklindeki tarifi;
ikincisi ise, Selefî düşünürlerin “Allah ve Resulü’nden başka birsini otorite edinmek
ve mezhep aidiyetine dayalı dindarlık oluşturmak” anlamındaki yaklaşımdır. Her iki
yaklaşımın da ortak noktası, “sorumluluğu başkasının iradesine bırakmaktır.”
Elmalılı, taklidi iyi ve kötü olarak kategorize etmiş ve taklidin kendisini değil,
taklid edileni kimseyi, davranışı ve inancı esas almıştır. Buna göre, “batıl”ı taklid
etmek yanlış; hakkı taklid etmek caizdir. Bu çerçevede ilimden, haktan ve hayırdan
gafil olan kimseler değil, alim, muhakkik ve hayırlı kimseler taklid edilmelidir.
Burada esas olan şey, hak-batıl, menfaat-mazarrat, hayır-şer ve iyilik-kötülük
karşıtlığında olumlu olanı tercih etmektir. Çünkü iyilik ve erdem nesneldir ve tabi
olunmaya değerdir. Nitekim Kur’anda taklidi yasaklayan ayetler, batıl ve yanlış
inançların peşinden gitmeyi men etmiştir.66 Eskiyi salt eski olduğu için değil, batıl,
zararlı ve yanlış olduğu taklid etmek haramdır.67
Buna karşın “taklid etmek” yerine “örnek alma”nın daha isabetli olduğunu
düşünüyoruz. Çünkü taklid, negatif bir eylemken örnek almak pozitif bir model
alma şeklidir. Her ikisini birbirinden ayıran bazı farklar vardır. Öncelikle örnek
almak, öze ilişkin bir faaliyetken, bir şeyin altında yatan illet, amaç, hikmet ve
gayeye bakmadan olduğu gibi tekrarlamak demek olan taklid, şekilsel ve bilinçsiz
bir davranıştır. Örnek almak, bilinçli bir faaliyettir. Kişi, bir objeyi/kişiyi örnek
alırken bunun nedenini bilerek hareket eder. Ancak kişi çoğu kez taklid ettiği
şeyi/kimseyi niçin taklid ettiğinin farkında olmaz. Bu yüzden “körü körüne” deyimi
taklid ile yan yana kullanılır, ama örnek ile kullanılmaz. Ayrıca Kur’an, atalarının
yolundan körü körüne gitmeyi reddederken taklidin kötülüğüne işaret etmekte,68
dolayısıyla bizden Hz. Peygamber’i taklid etmemizi (teşebbüh) değil, örnek
almamızı istemektedir. Nitekim “Sizin için, Allah'ı ve âhiret gününü arzu eden ve
63
64
65
66
67
68
Necm, 53/27-28.
Yunus, 10/36 ve 68; Zuhruf, 43/20; Necm, 53/23; Kalem, 68/36-41;
Enâm, 6/119; A’raf, 7/179; Yunus, 10/42-43; Hac, 22/46; Kasas, 28/50; Rûm, 30/29;
Ahkâf, 46/26; Muhammed, 47/14; Tûr, 52/29-32.
Bakara, 2/170–171.
Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili (I-X), İst. 1979, c. I, s. 586-587.
Bakara, 2/170 vd.
232 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ Allah'ı çok zikreden kimseler için, Allah'ın Resûlü'nde güzel bir örnek vardır”69
şeklindeki ayet buna bir örnektir. Keza, insan olması itibariyle Hz. Peygamber’in
maruz kaldığı bazı yanılmalara işaret etmesi de,70 onun bütün davranışlarını olduğu
gibi taklid etmememiz gerektiğini göstermektedir.71
Öte yandan örnek alınan kişi değişse bile, örnek alma faaliyeti –örnek almaya
elverişli unsurlar olduğu sürece- bir devamlılık içerisindedir. Halbuki bilinçsiz bir
faaliyet olan mukallid, objesi ve konusu değiştiğinde ya taklidine son verir ya da
değişimin farkında olmadığı için taklide devam eder. Çünkü mukallid, taklid ettiği
konuyu değil, şahsı önceler. Bu yüzden, dini hayatın inşasında görülmesi gayet
normal olan Hz. Peygamber başta olmak üzere diğer dini şahsiyetlerden edimler
temin etmek ancak onları örnek almakla mümkün olur. Bunun taklidden farklı
olduğunun altını çizmek istiyoruz.
Taklid kavramının çerçevesini ortaya koyduktan sonra, Kelami düşünce
geleneğimizin ekolleri bağlamında imanda taklidin değerini ve hükmünü tartışmaya
çalışacağız.
B. İslam Geleneğinde Akılcılık Karşıtlığı
İslam geleneğini oluşturan Kelamî ekoller, marifetullahın ya da dini bilginin
imkanı ve aklın imanda etkin olup olmadığını, “imanda nazar ve istidlal”
bağlamında tartışmışlardır. Kelamcıların terminolojisinde nazar, beş duyu organı
kanalıyla düşünme ve araştırma sonucu bilgi elde etme anlamına gelir.72 Amidî (v.
631/1233), nazarı “akılda mevcut olmayan bir şeyi elde etmek için istenilene uygun,
daha önce var olan bilgileri bir araya getirip dizmek suretiyle aklın kullanılması”
şeklinde tarif etmiştir.73 Selefiyye ve muhaddisler hariç, Mutezile başta olmak üzere
Eş’ariler ve Maturidiler dini değer bakımından nazarın gerekliliğini kabul
69
70
71
72
73
Ahzâb, 33/21.
Enfal, 8/67-68; Tevbe, 9/40, 80-85; Münafikûn, 63/6; Tahrim, 66/1; Abese, 80/1-10.
Ünal, İ. Hakkı, “Sünnete Uyma: Taklit Değil Örnek Alma”, Diyanet Avrupa Der., sayı:
49, 2003, s. 8.
Isfehani, el-Müfredât, s. 812-814; Cüveyni, Ebu’l-Meali, eş-Şamil fi Usuli’d-Din, Tahran
1981, s. 6; Beyzavî, Tevaliü'l-Envar min Metali'l-Enzar, (tah. Abbas Süleyman), Beyrut
1991, s. 55.
Amidî, Ebu’l-Hasan Seyfüddin, el-İhkam fi Usuli’l-Ahkam (I-IV), c. I, s. 11-12.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 233 ____________________________________________________________________ etmişlerdir. Mutezile ve Maturidiyye, nazarın akılla vacip olduğunu; Eş’ariler ise
nakille vacip olduğunu ve naklin asıl olduğunu kabul etmişlerdir.74
Bununla birlikte, akla ve nazara karşı itirazlar bir kısım İslamî olmayan
çevrelerden gelmiştir. Bunların başında Sümeniyye gelmektedir. Hint kökenli bir
fırka olan Sümeniyye, akıl yürütmenin tüm metodlarını inkar etmiştir.75
Ancak İslami çevrelerden de metodolojik olarak aklı temelden reddeden
eğilimler yok değildir. Bunun en açık örneği, Hadis taraftarlarının teşbihi çağrıştıran
nasta dahi yorum yapmayacak kadar akıl yürütmekten uzak duran yaklaşımlarıdır.
Gerek Şii gerekse Ehli Sünnet geleneğinde görülen bu tutuma “Haşviyye”
denmiştir.76 Kur’an ve Sünnet’e dayalı yaygın ulûhiyet anlayışına aykırı çeşitli inanç
ve telakkileri benimseyenler hakkında kullanılan Haşviyye tabiri, tarihi süreç
içerisinde “Allah’a sıfatlarını tevil ve yorumdan kaçınıp teşbih ve tecsime düşenler”
şeklinde anlam kazanmıştır. Esasen Haşviyyeyi, sistematik bir mezhep olarak değil,
bir yaklaşım tarzı olarak kabul etmek daha doğru görünmektedir. Bu eğilimin ana
karakteri, bütün dini konularda nasların zahiri anlamlarına bağlı kalıp, akıl
yürütmeyi kesinlikle reddetmektir.77 İslam düşünce tarihinde, görünümleri itibariyle
aklı ve onun delillerini olduğu gibi reddeden ve nasları salt lavzi/harfi bir bakış
açısıyla kabul eden bütün yaklaşımlar “Haşviyye” olarak adlandırılmıştır. Bu
bağlamda onların görüşleri, Allah’ın sıfatlarını insanlara atfederek bir nevi
karizmatik sufi şahsiyetleri ilahlaştıran “Salimiyye” ve “Hulmaniyye” adıyla
tasavvuf78; Allah’a yön ve mekan izafe eden “Kerramiyye” adıyla kelam; haberî
sıfatlarda ve müteşabihlerle ilgili naslarda geçen lafızları insan biçimci bir tarzda
yorumlayan popülist Hanbeliler adıyla Ehli Hadis ve Allah’ın imamlarda hulul
ettiğini söyleyen aşırı Şii fırkalarında temsil edilmiştir.79
74
75
76
77
78
79
Altıntaş, Ramazan, İslam Düşüncesinde İşlevsel Akıl, İst. 2003, s. 295.
İsferayani, et-Tabsir fi’d-Din, (tah. Kemal Yusuf Hut), Beyrut 1983, s. 149; Beyzavi,
a.g.e., s. 65.
Abdulhamid, İrfan, İslam’da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları, (Çev. Saim Yeprem),
İst. 1994, s. 222-224; en-Neşşar, Ali Sami, İslam’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu II (I-II),
İst. 1999, s. 13-17. Ayrıca bkz. Şehristani, Ebu’l-Feth Taceddin, el-Milel ve’n-Nihel,
(Çev. Mustafa Öz), İst. 2005, s. 108; Altıntaş, Ramazan, “Haşviyye’nin Doğuşu ve
Kelami Görüşleri” C.Ü.İ.F.D., c. III, sayı: 1, 1999 Sivas.
Yurdagür, Metin, “Haşviyye” mad. D.İ.A., İst. 1997, c. XVI, s. 426-427.
İsferayani, et-Tabsir fi’d-Din, s. 130.
Altıntaş, “Haşviyye’nin Doğuşu ve Kelami Görüşleri”, s. 10-11.
234 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ Bugün İslam dünyasında her ne kadar bu zihniyet silinmiş görünse de, dini
metinler üzerinde akletme ve tefekkürde bulunmayı reddeden, özellikle hadisleri
anlamada metin tenkidine karşı çıkan ve geleneğe körü körüne sarılarak taklidi
kurumsallaştıran bütün fıkhî ve tasavvufi anlayışlar, hicri ikinci asrın gerçeklerinden
olan Haşviyye zihniyetiyle aynı zemindedir. Eş’arî, Kelâm’ın gerekliliğini
savunmak için yazdığı ”İstihsânu’l-Havz fî’l-Kelâm” adlı risalesinde, nazara karşı
olanların bu yaklaşımını, kendilerine aklî inceleme ağır gelen bazılarının
indirgemecilik ve taklitçilik eğilimiyle açıklar.80
Ashabu’l Hadis, “Ehlu’l-Hadis” ve “Ehlu’l-Âsâr” gibi farklı isimlerle
adlandırılan Hadis taraftarları da gerek usulü’d-dinde gerekse diğer meselelerde
aklın ya da reyin kullanılmasına karşı çıkmışlardır. Onlar, Hz. Peygamber, ashabı ve
halifelerinin söz etmediği konularda konuşmamayı prensip edinmiş; nazarı ve
tefekkürü bidat saymışlardır.81
Marifetin keşf ile elde edileceğini ileri süren ve ilhamı kutsallaştıran sufîler
de, akıl yürütme ve istidlale karşı çıkarlar. Sufilere göre, “marifetin yolu ancak nefis
terbiyesi ve kalbin arıtılmasıdır. Çünkü nefis, ruhanî bir yapıya sahip olup bizzat
idrak edicidir. Ondan bilgileri gizleyen cismanî örtüler ve bedensel engellerdir.
Nefis, “riyazet” yoluyla bu örtüleri kaldırıp ‘Kutsal Varlık’a yönelince, feyzi ilk
kaynağından (mebde) vasıtasız olarak almaya hazır olur. (Bu düşüncelerle) riyazet
yolunu seçen ve keşfi savunan sufîler (İnkişâfiyyûn), bilgi alanından aklın hükmünü
kaldırmışlardır.”82
Buna karşın İslam geleneğinde metodolojilerini rasyonellik üzerine inşa etmiş
olan mütekellimler, yukarıda sıraladığımız yaklaşımların dışında aklın gücüne ve
etkisine inanmışlar ve özellikle tevhid, nübüvvet ve meâd konularını nazar ve istidlal
yoluyla temellendirme çabasına girişmişlerdir. Onların kendi yöntemleriyle
gerçekleştirdikleri bu gayretler, konumuzla ilgili olarak taklidi imanın değeri
80
81
82
Eş’arî, el-İstihsân, s. 87-88. Watt, İslam toplumunun bazı kesimlerinde, aklın
kullanılmasına karşı güçlü bir direniş görülmesini, Arap toplumunda kök salmış bir
şüphenin varlığına; çöl insanının neyin daha doğru olduğu hesabını yapmaksızın sünnete
uyarak yaşamayı daha tercih edilir buluyor oluşuna bağlar. Bkz. Watt, W. Montgomery,
İslam Nedir?, (çev. Elif Rıza), İst., 1993, s. 207.
Kutlu, Sönmez, İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler, Ank. 2002, s. 57-59.
Fuzulî, Matla’u’l-İtikâd fî Marifeti’l-Mebdei ve’l-Meâd, (nşr. Muhammed b. Tavid etTancî), Ank. 1962, s. 11; Uludağ, Süleyman, İslam Düşüncesinin Yapısı, İst. 1994, s. 130131.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 235 ____________________________________________________________________ konusuna ışık tutmuştur. Bu sebeple, İslam geleneğinde taklidi imanın değeri
konusuna Kelami ekollerin penceresinden bakmak istiyoruz.
C. Kelami Ekollerde Taklidi İmanın Değeri
1. Mutezile
İslam düşünce tarihinde akılcı yöntemiyle imtiyaz etmiş olan mutezililer,
genel olarak tahkiki zorunlu kabul etmişlerdir. Kelamcılar, itikadî konularda
düşünme ve istidlalin vacip olduğunda birleşirken, Mutezile bunu aynı zamanda
imanın bir şartı saymıştır. Aklın aksiyonunu iptal eden taklid ise batıldır. Bu görüş,
“usûl-ü hamse” içinde yer alan (el-menzile beyne’l-menzileteyn) teorisiyle ilgilidir.
Buna göre, nazar ve istidlal gibi bir ödevi/vücubiyeti terk etmiş olan mukallid
günahkar olduğu için, imanla küfür arasında bir konumdadır (el-menzile).83
Bununla birlikte Mutezili düşünürlerde mukallidin hükmü konusunda farklı
görüşler mevcuttur. Örneğin Basra ekolünden olan Ubeyd b. Hasan el- Anberî (H.
105-168) mukallidin mümin olduğunu kabul ederken;84 Ebu Haşim el-Cübbaî (v.
321/930) mukallidi kafir kabul etmiştir.85 Yine Bağdat ekolünün önde gelenlerinden
Cafer b. Mübeşşir (v. 234/848) ve Cafer b. Harb’e (v. 236/850) göre, avamın fürua
ait meselelerde dahi taklide sarılması caiz değildir.86 İbrahim en-Nazzam (v.
231/845) ise, Mutezili âlimlerin tevhid, ilahiyyat ve nübüvvet gibi konularda taklidi
haram kabul ettiklerini ifade etmiş, Kur’anda tedebbür, tefekkür ve nazarı emreden
ayetleri buna delil olarak göstermiştir.87 Böylece mutezililerin, istidlali terk ettiği
için günahkar kabul ettikleri mukallidi “el-menzile beyne’l menzileteyn”
kapsamında gördükleri anlaşılmaktadır.
İslam’ın akılcı yüzü olan Mutezilenin taklidi reddetmesinin sebebi, bu
olgunun kavramın mahiyetinde mevcut olan huzur, güven ve tatmin gibi duyguları
karşılamadığıdır. Çünkü imanın kavramsal çerçevesi sadece tasdiki değil, söz
konusu duygusal derinlikleri de ihtiva eder. Bunlar bilgiyle doğru orantılı olan
83
84
85
86
87
Bağdadî, Usülü’d-Din, s. 255; Taftazanî, Şerhu’l-Mekâsıd, c. II, s. 220. Burada, mukallidi
doğrudan kafir sayan Ebu Haşim istisna edilmelidir. en-Nesefî, Tabsira, c. I, s. 43.
Amidî, el-İhkam, c. IV, s. 272.
Seffarinî, Levamiü’l-Envari’l-Behiyye, Beyrut trs, c. I, s. 274.
Sünevî, Abdurrahman b. Hasan, et-Temhid, Beyrut 1981, s. 526.
Seffarinî, a.g.e., c. I, s. 267-268.
236 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ hususlardır. İnsanda iman edilecek objeyle ilgili bilgi arttıkça teslimiyetin ve itaatin
yoğunluğu artar. Buna karşın bilginin zıttı olan yollar ise tebhît88, zan ve takliddir.
Mukallid, akıl yürütmeyi terk ederek, sağlıklı bir metod olmayan taklide
sürüklendiği için, sorgulandığı zaman cevap veremeyecek olmanın mutlak korkusu
içerisindedir. Bu korku, ya itikadi konularda ihtilafa düşen insanların birbirlerini
dalâlet ve küfürle itham ettiklerini görmek suretiyle veya içine doğan bir fikirle
(hâtır) yanlış bir inanca sapmaktan ibarettir. Ayrıca bu durum, şüpheyle karışık bir
süreçtir.89 Diğer taraftan kendisine bir haber verilen kimse, haberin dayanağını
düşünür. Eğer bir delille haberin doğruluğuna inanırsa tasdik eder. Haberine doğru
oluşuna inanmak ise, aldatılmış, kandırılmış ya da saptırılmış olmaktan emin
olmakla mümkündür. Ancak böyle bir duygudan sonra tasdik ortaya çıkar. O halde
tahkik edilmemiş mutlak tasdik iman değildir.90
Esasen Hz. Peygamber’in getirdiklerine iman etmek demek, yeni bir
paradigmayı kabul etmek ve onu tüm yönleriyle benimsemek demektir. Bu, insanda
zihniyet değişikliği yaratır. Söz konusu değişimin en önemli göstergesi, “kalpten
gelen duygularla sükunetin oluşmasıdır.” Taklid ise, insanda böyle bir değişimi
sağlayacak işlevselliğe ve iç huzuru temin edecek yakine/kesinliğe sahip değildir.
Nitekim Nazzam da iç huzur ve güven duygusuna vurgu yaparak, imanın bir
anlamda şüpheden arınmış ve huzur telkin eden bir kabul olduğunu, ama taklidin,
söz konusu duygusal rahatlığı karşılamada yetersiz olduğunu ifade etmiştir. Bu
düşünce, Ebu Ali el-Cübbaî (v. 302/915), Ebu Haşim el-Cübbaî, Ebu Reşîd Saîd b.
Muhammed (v. 400/1009) ve Kadı Abdulcebbar’ın (v. 415/1025) taklidi reddetme
gerekçelerinin başında gelmektedir.91
Öte yandan Mutezile’ye göre taklid, imanın kognitif temelini oluşturamaz.
Bu, taklid olgusunun reddedilmesinin ikinci sebebidir. Çünkü “bir şeye olduğu gibi
itikad”ı sağlayan unsur bilgidir. Bilgi, tahkiki imanın ana umdesi ve
vazgeçilmezidir. Zaruri olsun kesbi olsun, Allah’ı bilmeden iman etmek mümkün
88
89
90
91
Tesadüfen, şans eseri ve delile dayanmaksızın bir şeye inanmak anlamına gelir.
Türkçedeki baht kelimesi de aynı kökten gelmektedir. Abdulcebbar’ın, bilginin karşısına
koyduğu bu terimin, mefhum’u muhalifiyle iman bir şans ya da tesadüf konusu değil;
bilgi ve irade konusu olan bilinçli bir eylem olarak tanımladığı sonucunu çıkarabiliriz.
Abdulcebbar, el-Muğni (I-XVII), Kahire 1963, c. XII, s. 23.
Nesefi, Tabsira, c. I, s. 45-46.
Nesefi, a.g.e., c. I, s. 10, 60; en-Nisaburî, el-Mesail fi’l-Hılâf beyne’l-Basriyyîn ve’lBağdadiyyin, (tah. M. Ziyade, R. es-Seyyid), Beyrut 1979, s. 302; Abdülcebbar, el-Muğni,
c. XII, s. 13.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 237 ____________________________________________________________________ değildir. Kendi başına dini bilgiyi elde etme gayreti bile sevaba vesiledir. Buna
karşın bilgiye değil, dogmatik davranmaya dayalı olan taklid geleneği, kişiye imanın
aksiyonunu ve edinimlerini sağlayamaz.92
Bu bağlamda Kadı Abdulcebbar, aklı Allah’ın bir lütfu olarak kabul eder.
Çünkü akıl, nefsi küfür ve dalalet gibi unsurlardan korur. Eğer insan, kendisini
yaratan ve şekillendiren bir varlığın olduğuna inanırsa, elbette ki onun emirlerini
yapmak ve yasakladıklarından sakınmak için gayret edecektir. Burada lütuf olarak
bahsedilen şey, işte bu bilgiyi elde edecek aklın insana hediye edilmiş olmasıdır.
Nitekim biz, diyor Abdulcebbar, neyden sevap kazanacağımızı hangi şeyden günah
kazanacağımızı bu aklımızla bilmekteyiz. İşte bu bir lütuftur.93 Bu bağlamda taklid,
akıl nimetine nankörlük anlamına geldiğinden dolayı batıldır. Ayrıca bu, bizatihi
meşru bir yöntem olmadığı için, ister inkara ister tevhide dayalı olsun kabul edilir
bir olgu değildir. Bununla birlikte Kâdi Abdülcebbar Hz. Peygamber’in sünnetini
almanın taklid olmadığını, çünkü bunun bizzat kendisinin delil olduğunu belirttikten
sonra, dinde taklidin yasak olduğunu vurgular.94
Son olarak Mutezilenin taklidi reddetmesinin bir diğer sebebi, bunun külfetten
yoksun olmasıdır. Onlar, sevap ve mükafatı Allah’ın lütfuna bağlayan Eş’ariyye’nin
aksine,95 sevabı “meşakkate tahammül”de aramışlardır. Çünkü meşakkat, tasdikin
kendisinde değil, tasdike götüren deliller üzerinde düşünmektedir. Ancak taklidî
imanın faydasızlığı, meşakkate tahammülün olmayışındandır.96 Bütün bu sebeplerle
taklid batıl bir olgudur. Ve mukallid, “mürtekib-i kebire” durumunda olduğu için
imanla küfür arasında bir yerdedir.
2. Maturidiyye
Usulü’d-din konusunda nakle bağlı kalmakla beraber aklı öncelemiş olan
Maturidiler, taklidi itikadi konularda batıl, ameli konularda caiz olduğunu kabul
etmişlerdir. Onlar aklın işlevselliği ve tahkiki iman konusunda belirgin bir anlayışa
sahiptirler. Başta Maturidi, Kitabu’t-Tevhid’in hemen başında akılıcılığa geniş bir
yer vermiş ve taklidi tenkid ederek nazar ve tefekkürü savunmuştur. O, akıl
yürütmenin vücubiyetini savunurken, Kur’anda tabiatın yaratılışına, düzenine ve
92
93
94
95
96
Abdülcebbar, Usûlü’l-Hamse, s. 62-63; el-Muğnî, c. XII, s. 124.
Abdülcebbar, Usûlü’l-Hamse, s. 64.
Abdulacabbar, a.g.e., s. 61, 63.
Taftazanî, Makâsıd, c. V, s. 219.
Nesefî, Tabsira, c. I, s. 44.
238 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ insanın hizmetine sunulmuş olmasına vurgu yapan ayetleri kullanmış97 ve yöntemini
-Eş’arilerde de öne çıkan- “istişhad bi’ş-şahid ale’l-gaib” deliline dayandırmıştır.
Onun gibi takipçileri de akılcı yöntemi benimsemiş ve varlık üzerinden imanı
temellendirme yoluna gitmişlerdir.
Kitabu’t-Tevhid’de yer alan “Taklidin Geçersizliği ve Dini Delil Vasıtasıyla
Bilmenin Zorunluluğu”, “Bilgi (İlim) ve Aklın (Nazar) Kullanılmasının
Savunulması” ve “İman, Kalp veya Bilgiye Dayanan Tasdiktir” şeklindeki
bölümler, -birbirinden uzak aralıklarla yer almasına rağmen- akıl ve iman ilişkisi
konusunda Maturidi’nin görüşünü sunma açısından bir fikrî bütünlük arz eder.98
Buna göre o, imanla mükellef olmayı ancak aklın varlığına dayandırmış ve imana
konu olan hususların aklın tefekkür ve istidlâl kabiliyetiyle mümkün olabileceğini
vurgulamıştır.99 Ancak bu akli sorumluluk, sadece entelektüele has olmayıp herkesi
kapsar. Zira Maturidi, akletmeyi fıtri bir eylem olarak görmüş ve insanın kendisini
eğitmesi durumunda akletmenin faydalarını göreceğini vurgulamıştır. Nitekim akıl
ve zihin kapasitesi doğrultusunda insan dini anlar ve ona dayanak sağlar. O halde
din bir anlamda akıl ve zihin işidir.100 Bununla birlikte Allah’ın emir ve nehiyleri
açıklamak, insanlara örnek olmak, iyilere müjde vermek, kötüleri uyarmak ve
insanları dine davet etmek için peygamberlere ihtiyaç vardır.101
Öte yandan akıl, tıpkı vücudun diğer azalarının muattal olmaya tahammülü
olmadığı gibi, ihmal edilmeye karşı direnç gösteren bir yapıdadır. Bu yüzden aklın
aktif olması ve yaratıcının kendisi için yarattığı nesneler hakkında tefekkür etmesi
gerekmektedir. Şüphesiz tefekkürün objesi kâinattır. Akıl, kâinattan hareketle,
yaratıcısının varlığına ulaşabilecek kapasitededir: “Kâinattaki hikmetlerin bilinmesi
gerekmektedir. Çünkü varlığın hikmetten uzak olarak meydana getirilmiş olması
imkansızdır. Ayrıca evrende bulunan nesnelerin kadim mi hâdis mi olduğunun da
bilinmesi gerekir. Bütün bunlar istidlalden başka yöntemle bilinemez… Ayrıca
olağanüstü durumlarda ve bazı şüpheler ortaya çıktığında başvurulacak tek şey akıl
yürütmek ve tefekkür etmektir.”102
Maturidi, imanın rasyonel temellere dayanması gerektiği ve taklidin terk
97
98
99
100
101
102
Bkz. Maturidi, Kitabu’t-Tevhid, s. 16.
Pessagno, “Maturidi’ye Göre Akıl ve Dini Tasdik”, s. 161.
Maturidi, a.g.e., s. 608.
Maturidi, Kitabu’t-Tevhid, s. 3, 4, 7, 608.
Maturidi, a.g.e., s. 158.
Maturidi, a.g.e., s. 17.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 239 ____________________________________________________________________ edilmesi gerektiğini şu ifadelerle açıklamıştır: “İnsanların mezheplere ve dinlere
bağlanma hususunda farklı tutumlar sergilediklerini ve din benimsemekte ayrılığa
düştükleri halde herkesin kendisinin tuttuğu yolun hak, diğerininse batıl olduğu
noktasında ittifak ettiğini görmekteyiz. Ayrıca onların tamamı, taklid edilmesi
gereken büyüklerinin bulunduğunu da ittifakla kabul ederler. Bu realite, körü
körüne başkasını taklid etmenin, sahibinin mazur görülemeyeceği sonucuna
götürmektedir. Çünkü herkes birbirinin aksi kanaate sahip olmasına rağmen
kendisinin hak olduğuna inanmakta ve bunu sadece taklid ettiği selefin akidesine
bağlamaktadır. Şu var ki inanç ve telakkinin kaynağını oluşturan kişi, iddiasının
doğruluğunu kanıtlayan rasyonel bir delile sahip bulunuyor ve inatçı olmayanlara
haklılığını kabule mecbur edecek derecede güçlü bir burhan sunuyorsa iş değişir.
Her kim böyle bir delili ortaya koyuyorsa, hakkın kendisinden yana olması hasebiyle
diğerlerini kendisine tabi olmaya zorunlu kılar. Artık hakkaniyet akli bir temele
dayandığından taklide dayalı diğer inançlar batıl olmuş olur.”103
Maturidi okulunun temsilcilerinden Ebu Muîn en-Nesefi de üstadının
düşüncesine yakındır. Ona göre taklid, dini inancın belirlenmesinde geçerli ve
güvenilir bir ölçü değildir. Çünkü herhangi bir iddia, başkasının sözüne dayanarak
değil, ancak bir kanıta dayanarak doğrulanabilir.104 Bu bağlamda taklid, kendi başına
bir bilgi kaynağı değildir. Buna rağmen mukallidin imanı sahih/geçerlidir. Bunun iki
sebebi vardır:
1- Herhangi bir delile dayansın ya da dayanmasın; imanın rüknü/temeli
tasdiktir. Çünkü iman, etimolojik olarak tasdik anlamına gelir. Küfür ise, yalanlama
ve inkar etmedir. Öyleyse özgür iradesiyle iman konularını tasdik eden kimse
mukallid olsa dahi mümindir. Ancak bu tasdikin anlamlı olması irade hürriyetine
bağlıdır.
2- İman, eğer bir kanıta dayanacaksa, bunun aklî olması zaruri değildir.
Bilakis, Kur’an başlı başına bir delildir. Bu yüzden herhangi bir kişi, peygamberin
gösterdiği mucizeleri görerek ya da bunları bir başkasından haber alarak veya
bizatihi Kur’anın ifadelerinden etkilenerek iman ederse, bu geçerli olur.105
Maturidi’den farklı olarak, Nesefi’nin mukallidin imanını sıhhatli ve meşru
görmesinin bir nedeni de, halkın çoğunluğunun taklide dayalı iman etmiş olmasıdır.
103
104
105
Maturidi, Kitabu’t-Tevhid, s. 4-5.
Nesefi, Tabsira., c. I, s. 35.
Nesefi, a.g.e., c. I, s. 38, 42.
240 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ Zira Hz. Peygamberin ve sonraki alimlerin akli deliller olmaksızın iman eden
herkesi mümin kabul etmiş olmaları da buna dayanaktır.106 Maturidi geleneğinde
benzer düşünceleri Ebu Yusr el-Pezdevi (v. 493/1100) ve Nureddin es-Sabunî de (v.
580/1184) savunmuştur.107
Buna karşın Semerkand âlimlerinden olan Ebû Zeyd Ömer b. İsa edDebûsî’nin (v. 430/1039) taklide karşı görüşleri de burada anılmaya değerdir. O da,
temelde taklidi batıl kabul ederken, bunu “ataların dinini taklid etmeyi” nehyeden
ayetlerle temellendirmiştir. Ayrıca taklidin geçersiz oluşunun rasyonel delili de
mevcuttur. Buna göre, herhangi birisini taklid etme, ondan gelen habere ve bilgiye
güvenmek demektir. Halbuki haberin doğru veya yanlış olma ihtimali vardır. Ancak,
iman konuları hiçbir ihtimaliyete yer vermeyecek kadar kesindir. Bunu kanıtlayan
ise Hz. Peygamber’in mucizeleridir. Onun dışında taklid edilen ya da tabi olunan
kimselerin doğruluklarını kanıtlayan delilleri yoktur. Başka bir ifadeyle, yoluna tabi
olacak ve sünneti uygulanacak yegane dini otorite Hz. Peygamberdir. Bu yüzden Hz.
Peygamber’in dışında başka birisine tabi olmak caiz değildir. Eğer, herhangi bir
alim taklid edilecekse, onun görüşlerini test edecek olan şey, nazar ve istidlaldir ki,
bu durumda zaten taklidden bahsedilemez.108
Debûsî, mukallidle polemiğe girerek şu teklifi yapar: “Şayet taklid ehliysen
beni taklid et. Ben de akılcıyım. Eğer beni taklid edersen taklidi reddetmiş, aklı
yüceltmiş olursun. Eğer beni taklid etmeyi reddedersen taklidin kendisini de
reddetmiş olursun. Ayrıca sen taklid ederken, onu ya hak ya da batıl olduğu için
taklid ediyorsun. Üçüncü ihtimal ise onun hakkında bilgi sahibi değilsin. Eğer ikinci
ve üçüncü sebepten dolayı taklid ediyorsan seninle münazara edilmez. Çünkü taklid
ettiği şey hakkında bilgi edinemeyecek durumda olan ya da batıl olduğunu bile bile
bir yola giren insanın aklı yok demektir. Aklı olmayanın da dini yoktur. Şayet hak
olduğu için taklid ediyorum dersen, taklid ettiğin şeyin tutarlı oluşunu
delillendirecek bir kanıtın olmadan bunu da ispatlayamazsın. Zaten ispatlama gücün
varsa mukallid sayılmazsın.” 109 Bütün bunlardan dolayı mukallid, tembellikten
dolayı başkasının yoluna körü körüne girdiği için tedaviye ihtiyacı vardır. Onunla
106
107
108
109
Nesefi, a.g.e., c. I, s. 52.
Pezdevi, Ebu Yusr, Usulü’d-Din, (Ter. Şerafeddin Gölcük, Ehl-i Sünnet Akaidi), İst.,
1988, s. 219; Sabûnî, el-Bidaye, s. 174.
Debûsî, Ebu Zeyd, Takvimu’l-Edille, (tah. Halil Muhyiddin Meys), Beyrut 2001, s. 389390.
Debûsî, a.g.e., aynı yer.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 241 ____________________________________________________________________ tartışmak dahi gereksizdir. Esasen yetkinlik vasfı olan akletme ve tefekkürü terk
eden kimse, adeta hayvanlaşmıştır.110
Sonuç olarak Mutezilede olduğu gibi Maturidiler de taklidi, imanın tüm
unsurlarını tüketmediği ve cehaletle özdeş olduğu gerekçesiyle eleştirmiş ve buna
karşı çıkmışlar; ihtimaliyete yer vermeyecek şekilde olması gerektiğinden dolayı,
imanda nazar ve istidlali zorunlu kabul etmişlerdir. Çünkü iman, aklı ve bilgiyi aşan
ve sadece iradi tasdikten ibaret bir kabul değil, rasyonel temellendirmeye açık bir
teslimiyettir. Bununla birlikte mukallidin iman-küfür dengesindeki yeri ise, her şeye
rağmen olumludur.111 Zira imanın etimolojisi “tasdik” kavramına dayanır. Onların
mukallide kafir hükmünü uygun görmemiş olmalarının diğer bir sebebi de, böyle bir
yargının uhrevi sorumluluğudur.
3. Eş’ariyye
Eş’ariler de Mutezile ve Maturidiyye gibi imanda aklın ve nazarın etkinliğini
savunmuşlarsa da, tahkiki imanı zorunlu görmemişlerdir. Bunun temel sebebi ise
iman kavramının kavramsal çerçevesidir. Çünkü iman, tasdik demek olup,
mukallidde küfür ifade eden söz ya da fiil yoktur. Bilakis o, dinin hakikatini tasdik
etmiştir. Tasdikte ise esas olan vakıaya mutabık kesin inancı ifade eden “yakin”dir.
Her taklidde bir zan ve şüphenin varlığını kanıtlamak mümkün değildir. Çünkü
bunlar kalpte olan şeylerdir. Bundan dolayı temelde taklide de dayanmış olsa iman
geçerli olmuş olur.112
Konuya ilişkin Ebu’l-Hasan el-Eş’ari’nin görüşlerini incelediğimizde, onun
bir yandan imanı tasdike indirgeyerek taklidi imanı kabul ettiğini; diğer yandan
aklın işlevselliğini kabul ederek imanda tahkikin gerekliliğini savunduğunu
görmekteyiz. Tıpkı Maturidiler gibi o da, etimolojik açıdan tasdik anlamına geldiği
için, iman esaslarını kalbiyle tasdik eden kimseyi mutlak mümin olarak tarif
etmiştir.113 Filhakika Arapların İslam’dan önce de iman kavramına yükledikleri
anlam böyleydi. Bununla birlikte kalpte iman esaslarına karşı istikbar, istiğna ya da
küçümseme gibi duygusal eğilimlerin bulunması birer küfür sebebidir.114
110
111
112
113
114
Debûsî, a.g.e., s. 390.
Nesefi, Ebü'l-Berekat, el-Umde fî’l-Akaid, (çev. Temel Yeşilyurt), Malatya 2000, s. 40.
Taftazani, Şerhu’l-Makasıd, c. V, s. 218-219.
Eş’ari, el-Lum’a, s. 124.
İbn Fûrek, Mücerred Makalat, s. 155.
242 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ Eş’ari iman kavramının mahiyetine ilişkin düşüncelerinde, akılcılığa geniş bir
yer vermiştir. O, tahkiki imanın imkanını kabul etmiştir. Bu çerçevede insanın
Allah’ı aklıyla bilmesi alemden Allah’a dedüktif çıkarım yöntemiyle mümkündür.
Kitabın katibine, binanın banisine ve fiilin failine delalet ettiği gibi, alem de
yaratıcısına işaret eder.115 Bu, kelamcıların “istidlal bi’ş-şahid ale’l-gâib”
metodudur. Böyle bir kıyas için insanın akıl kudreti yeterli düzeydedir. Bu yüzden
istidlal, imanın sıhhati için gereklidir.116 Buna karşın bilgiden yoksun iman,
faraziyeler üzerine kurulmuştur. Halbuki iman, ihtimal ve şüpheden arınmış bir
zihinsel ve duygusal fiildir.117 Bunun temin edilmesi ancak marifet/bilgiyle
mümkündür. Bu bir anlamda imanın kemali için zaruret teşkil eder. Nesefi,
Eş’ari’nin bu konudaki görüşlerini şöyle nakletmiştir: “İnsanın akıl yardımıyla Hz.
Peygamber’in sözünün doğru olduğunu bilmesi gerekli olup, bunu diliyle ikrar
etmesi ve muarızıyla tartışabilecek kadar derinlemesine bilgi sahibi olması şart
değildir. Bu kişi itikadi konularda aklî delile dayanmadıkça ve bu itikat konularını
kalbiyle bilmedikçe mümin sayılmaz. Dili ile bu delilleri seslendirmesi gerekmez
ama hasmıyla mücadele ederken basiretli ve şüpheleri bertaraf edebilecek bir
durumda olması istenir. Bununla birlikte o kimse nazar ve istidlâli terk etmesinden
dolayı günahkârdır.”118
Öte yandan Eş’ari, iman konularındaki bilginin kesbi, yani çıkarıma dayalı
olduğunu kabul eder. Eğer insanlar doğuştan mümin olmuş olsalardı, imanla
denenmezlerdi. Halbuki varoluşun temeli iman-küfür imtihanıdır. Ayrıca bazı
insanlar Allah’ı bilip ona inanırken, bazıları çok farklı Tanrı tasavvurlarına sahiptir.
Kimisi de Tanrının varlığına hiç inanmamaktadır. Buna karşın zaruri bilgilerde
ihtilaf olmaz. Sonuçta insanların iman konularındaki farklı tutumları, bu konudaki
bilginin zaruri değil, ancak akıl yürütme yöntemleriyle elde edilebileceğini
göstermektedir.119
Böylece Allah hakkında bilgi sahibi olmak her insan için gerekli/vaciptir.
Bunun aksine iman konularında cehalet ve bilgisizlik kabul edilemez bir durumdur.
Eş’ari bu noktada takva ile bilgi arasında bir bağ kurarak “Ey insanlar, Rabbinizden
115
116
117
118
119
İbn Fûrek, a.g.e., s. 287.
İbn Fûrek, a.g.e, s. 194.
Bağdadî, Usulü’d-Din, s. 254.
Nesefi, Tabsira, c. I, s. 28-29.
İbn Fûrek, Mücerred Makalat, s. 249.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 243 ____________________________________________________________________ korkunuz”120 ayetini argüman olarak sunar. Buna göre “takva”, kaçınılmaz olarak
dini bilgiyi gerektirir. Çünkü insan, kudretini, amacını, vaatlerini vs. hiçbir şeyini
bilmediği bir varlığa karşı takva duygusu besleyemez. Ancak minimal bilgilerle bu
duygu ortaya çıkar ve bilginin derinliği arttıkça takva duygusu da artar. Buna ek
olarak, Allah’ın isimlerini ve sıfatlarını öğrenme ve bu konularda belli bir bilgi
düzeyine sahip olmayı teşvik eden, öven ve yücelten her ayet, aynı zamanda dini
bilginin vücubiyetine mebnidir, demiştir Eş’ari.121 Ancak kişinin söz konusu ayetleri
anlayıp, üzerinde tefekkür etmeyi terk ederek taklide yaslanmasının en önemli
sebebi, taakkulun ve tefekkürün zorluğundan kaçmasından dolayıdır. Bu ise,
akidelerini sorgulama ve gerçekliğini araştırma zahmetinden kaçınan – ve taklidden
başka bir şey yapmayan- Yahudi ve Hıristiyanların yaptığını meşrulaştırmaktan,
dolayısıyla küfrü kabul edilebilir kılmaktan başka bir şey değildir.122
Eş’ari bilgi iman ilişkisinin sağlıklı olması için taklidden arınmak ve
önyargıları kaldırmak gerektiğini vurgulamıştır. Buna göre ergenlik çağına ulaşan
kimselerin mükellef oldukları ilk şey, nazar ve istidlal ile Allah’ı bilmeleridir.
Bunun da bazı şartları ve kendisine göre bir metodu vardır. Öncelikle akıl sahibi bir
insanın ön hazırlık yapması ve bazı hususlara dikkat etmesi gerekir. Bunlar
önyargılardan ve subjektif düşüncelerden kurtulma bilinci oluşturma ve herhangi
otoriteyi (mezhep, alim vs.) taklid etmeme gibi ön koşullardır. Bunları
gerçekleştiren kişi, hakkı bulacağına inanarak araştırma yapmaya karar verir. Bu
çerçevede objektif akıl yürütme yöntemiyle her türlü iddiaya, mezhebe vs. görüşlere
karşı eşit mesafede durur. Bunlar hakkındaki asgari/zaruri bilgileri edindikten sonra,
öğrenmek istediği şeyleri araştırır. Zorunlu bilgileri, öğrendiği şeylerin kıstası veya
ölçütü olarak kullanır. Böylece zaruri bilgiye uyanla uymayanı tespit eder. Hakikatle
arasında yukarıda belirttiğimiz önyargı, taklid ve çıkar çatışması gibi hususlar engel
olmadıkça, elde ettiği bilgilerden hareketle amacına ulaşır.123
Eş’ari, böylece başkalarını taklide şartlanmamış her makul kişinin, kendini
önyargılardan arındırdığında imana ulaşabileceğini belirtmektedir. Bu bir anlamda
“delillerin götürdüğüne inan” şeklinde ifade edilebilir. Bu yaklaşım, Batı
felsefesinde Thomas Aquınas tarafından dillendirilen “kişinin görevi delille
desteklenene inanmaktır” şeklindeki görüşüyle benzerlik taşımaktadır. Bu yüzden
120
121
122
123
Nisa, 4/1; Lokman, 31/33.
İbn Fûrek, a.g.e., s. 249.
İbn Fûrek, a.g.e., s. 319.
İbn Fûrek, Mücerred Makalat, s. 250.
244 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ entelektüel açıdan yeterli olmasına rağmen nazarı ve tahkiki terk eden mukallidi,
akıl tembelliğine tutulmuş olarak tasavvur eden Eş’ari, onun kamil mümin
olmadığını kabul etmiştir.124
Görünen o ki, Eş’ari’nin taklidi reddetmesinin temelinde, böyle bir iman
tarzının dinin asıllarına ilişkin bilgiden yoksun olduğu düşüncesi yatmaktadır.
Bağdadî bununla ilgili şunları ifade etmiştir: “Abdullah b. Said, Haris el-Muhasibi,
Abdulaziz el-Mekki vd. şöyle derler: Hakka inanan kişi bu inancıyla küfürden çıkmış
olur. Çünkü küfürle tevhid bir araya gelemeyecek kadar iki zıt şeydir. Bununla
beraber bu kişi, mümin ismini de almaya hak kazanamaz. Ancak alemin sonradan
var olduğunun, Yaratıcının birliğinin ve Peygamber’in sıhhatinin doğruluklarını
birtakım kanıtlara dayanarak bilirse bu ismi (mümin) alabilir. Bu Eş’ari’nin de
kabul ettiği görüştür. Ona göre, taklidi olarak hakka inanan ne müşrik ne de
kafirdir. Fakat ona koşulsuz olarak da mümin de denemez. Onun bağışlanmasının
mümkün olduğu bu konudaki isabetli görüştür. Zira Eş’ari’ye göre o ne müşriktir ne
de kafirdir.”125
Sonuç olarak Eş’ari, iman sürecinde nazar ve istidlalin gerekliliğini
savunmuş; imanı etimolojik açıdan tasdik olarak tarif etmiş,126 dini açıdan imanı
amellerle ve kalpten gelen yoğun duygularla ilişkilendirmiş127 ve imanın kemali için
bilgiye ve kanıta dayanması gerektiğini zikretmiştir. Böylece o, Mutezili düşünürler
gibi imanın kognitif yanını karşılamadığı gerekçesiyle taklidi reddetmiştir. Bununla
birlikte amellerinde eksiklik bulunan mümine kıyasla, tahkiki ihmal ettiği için
mukallidi sorumlu kabul etmiş ve imanını kâmil ve yeterli görmemiştir.128 Ama o,
Mutezile gibi mukallidin -tasdik ve amel sahibi olması hasebiyle- küfürle itham
etmemiştir.
Bir Eş’ari kelamcısı olan Bakıllanî’ye (v. 430/1013) göre taklid, usulü’ddinde batıl; füruda caizdir.129 Onun bu konudaki yaklaşımını şöyle özetleyebiliriz:
124
125
126
127
128
129
Eş’ari, İstihsân, s. 87.
Bağdadi, Usulü’d-Din, s. 255.
Eş’ari, el-Lum’a, s. 125.
İbn Fûrek, a.g.e., s. 151.
Taftazani, Şerhu’l-Makasıd, c. V, s. 218, 221. Ayrıca bkz. Arpaguş, Hatice K., “İlim ve
Taklid: Klasik Eş’arilikte (Mütekaddimin) Dini İnancın Temelleri”, Kelam Araştırmaları,
s. 102.
Bakıllani, Temhidü'l-Evail ve Telhisü'd-Delail, (tah. İmadüddin Ahmed Haydar), Beyrut
1986, s. 399.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 245 ____________________________________________________________________ 1- Dinin füruâtı zannın ve ihtimaliyetin zararlı olmadığı meselelerdir. Bu
yüzden haber-i vahid, usulde delil değeri taşımazken, füruda hüküm kaynağı olarak
kabul edilmektedir. Bu meselelerde avam, fetva makamına danışıp ona göre hareket
edebilir. Ama tevhid, nübüvvet, ahiret gibi usulü’d-din konuları, insanın hayatında
her zaman etkin olan ve ihtimaliyete yer verilmemesi gereken konulardır. Bundan
dolayı bunlarda taklid caiz değildir.
2- Dinde ameli konular zamanın ve şartların değişmesiyle farklı hükümler
almaktadır. Bu sebeple, avamın fürua ait meselelerde dinamik bir bilgiye sahip
olması mümkün değildir. Bundan dolayı, avamın dünyaya ait işlerini aksatmaması
için ameli konularda bir mezhebi taklid etmeleri caizdir. Ancak, dinin asıllarında
ictihad/yeni gelişmelerin olması imkansızıdır. İnsan onları bir kere öğrendiği zaman,
artık bilgisini tekrar yenilemesi gerekmez. Ayrıca itikadi konuların öğrenilmesi
insanın gücünü aşan bir durum değildir. Bu yüzden bu alanda taklid caiz değildir.130
Ebü'l-Meâli el-Cüveyni (v. 478/1085) de Bakıllani ile paralel görüştedir. Ona
göre avamın fetva makamına ve alimlere tabi olması, nasslara ve icmaya uyması
(ittiba etmesi) aynı şeydir. Bu yüzden onlara mukallid denmesinden çok “nasslara
sıkı sıkıya tutunan” denmesi daha isabetlidir.131 Ancak bütün müminlerin akaid
esaslarında kesin bir imana sahip olması gerekir. Allah’ın isimleri ve sıfatlarının
bilinmesi ve akidenin sağlam temel bir üzerine bina edilmesi için, dinin asılları
herkesçe bilinmelidir. Bunlar da ancak aklın işlevselliğiyle mümkündür.132
Usulü’d-dinde taklidin geçerli oluşuna dair kitap ve Sünnet’ten bir delil
getirmenin mümkün olmadığını vurgulayan Cüveyni, ilke olarak taklidi savunan
kimselerle şu polemiğe girmektedir: “Taklid, bir bilgi kaynağı mıdır, değil midir?
Eğer taklid bilgi kaynağı değildir, diyorsanız içinde bulunduğunuz cehaleti ve
dalaleti itiraf ediyorsunuz demektir. Ancak “biz taklidin bir bilgi kaynağı olduğunu
biliyoruz” diyorsanız, bunu ya zaruri ve bedihi olarak ya da kesbi olarak
biliyorsunuz. Eğer zaruri olarak biliyoruz, diyorsanız size diyecek bir şeyimiz yoktur
(çünkü siz taklide şartlanmışsınız, bizim delillerimiz sizin için bir şey ifade etmez).
Ancak delillere dayanarak taklidin bilgi kaynağı olduğunu kabul ediyoruz
diyorsanız, siz aslında mukallid değil, nazar ve tefekkür ehlisiniz. Akli delillerden
130
131
132
Bakıllani, a.g.e., s. 401-402.
Cüveyni, Kitabu’l-İctihad, s. 98.
Cüveyni, a.g.e., s. 100.
246 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ hangisini ortaya koyarsanız koyun sonuç değişmez. Çünkü bir delile dayanarak
taklidi savunmak aslında taklidin karşısında olmaktır.”133
Taftazani de mukallidin imanının sıhhatli olduğunu kabul ederek, imanda asıl
olanın kesin/yakınî tasdik olduğunu vurgulamıştır. Nitekim müşrikler Hz.
Peygamber zamanında yaşamış olmalarına ve onun peygamberliğine ilişkin
mucizelere şahid olmuş olmalarına rağmen inanmamışlardır. Halbuki müminler
görmemiş olmalarına rağmen hem Hz. Peygamber’e hem de gayb alemine iman
ederler.134
Taftazani, mukallidin imanını ümitsizlik anında yapılan imana kıyasla
faydasız kabul eden Maturidi’yi eleştirmiştir. Çünkü her ne kadar yeis halindeki
imanın geçersiz olduğuna dair nas var ise de, ilgili ayette bunlarla mukallid arasında
bağ kurulmamıştır.135 Ayrıca ölmek üzere olan kimsenin artık ne kendisi ne de bir
başkası üzerinde tasarruf gücü kalmadığı için imanı geçerli değildir. Halbuki
mukallid için hayır ve şer yolu açık olup kendisinde her ikisini de yapacak kudret
mevcuttur.
Özetle Eş’ariler, imanın nazar ve tefekkürle desteklenmesini kabul etmekle
birlikte, bunun zorunlu olmadığı noktasında birleşmişlerdir. Onlara göre, taklid eğer
şüpheyle beraber bulunuyor ve şüpheyi yok etmek için de herhangi bir gayret sarf
edilmiyorsa böyle bir kimse aslında mümin değildir. Ancak şüphe içermeyen taklidî
iman konusunda iki görüş vardır. Birincisi, böyle bir iman sahibi, tefekkürü terk
ettiği için günahkar olmakla birlikte, kesin iman sahibi olduğundan dolayı
mümindir. İkincisi ise, mukallid gerçeğe inanmış olması nedeniyle küfürden
çıkmıştır. Çünkü iman ve küfür gibi birbirine zıt iki şey aynı şahısta toplanamaz.
Fakat bununla birlikte mümin adını da hak etmemektedir. Şayet âlemin yaratıcısının
birliğinin, nübüvvetin sıhhatinin ve âlemin sonradan yaratılmış olduğunun bazı
delillerini bilirse bu iman geçerli olur ve mümin ismini kazanır. Bu görüşü
savunanlar, bu durumdaki kişinin delilleri ikrar etmesini şart koşmazlar.136 Ama her
iki yaklaşımın öne çıkan isimleri de mukallidin imanının sıhhatinde birleşmişlerdir.
4. Şia
133
134
135
136
Cüveyni, Kitabu’l-İctihad, s. 102-103.
Taftazani, Şerhu’l-Makasıd, c. V, s. 218-219.
Taftazani, a.g.e., c. V, s. 221.
Bağdâdî, Usûlu’d-Dîn, s. 254-255.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 247 ____________________________________________________________________ Usulü’d-dinde Mutezile’ye yakın bir sistematiğe sahip olan Şia’ya göre,
tehvid, nübüvvet, imamet, mead ve adl gibi konularda nazar ve tefekkür vacip
olup,137 mükellefin yaratıcısını ve sıfatlarını aklıyla bilmesi gerekir.138 Taklid ise,
marifetullahın vücubiyeti gereği batıldır. Zira Allah’ı bilmek vacip olduğuna göre
nazar ve istidlal de vaciptir. Çünkü marifetullah, zaruri bir bilgi değildir. Öyle
olsaydı, ateşin yakması ve birin ikinin yarısı olması gibi zaruri bilgiler gibi, herkes
Allah’ı bilirdi. Hâlbuki Allah’ı herkes bilmediği gibi onun sıfatları ve isimleri
konusunda birçok ihtilaf da vardır. Allah, duyularla hissedilemeyeceğine göre O’nu
bilmek ve tanımak için aklın devreye girmesi şarttır. Böylece nazar ve istidlal vacip
olur. Bu konuda taklid ise caiz değildir. Taklid, bir başkasının görüşünü delile
dayanmadan almak ve kabul etmektir. Bunun butlanına ilişkin biri aklî, diğeri naklî
iki neden vardır. Birincisi, insanlar farklı itikadi yapılara sahiptir. Mukallid bunların
hangisinin hak, hangisinin batıl olduğunu bilmediğine göre, taklidinde neye göre
hareket edecektir? Eğer hak olduğunu bildiği için birisini tercih edecek güce sahipse,
zaten bu taklid olmaz. Çünkü kendisinde doğruyu seçme imkânı sağlayan bir bilgi
mevcuttur. Eğer bundan mahrumsa, rastgele tercih yapmak zorunda kalacaktır.
Hâlbuki insan için en önemli konu olan itikadi meseleler, bu şekilde tercih edilemez.
Bu, taklidin butlanı anlamına gelir. İkinci delil ise, Allah’ın mukallidleri tenkid ettiği
ayetlerdir. Bütün bunlardan dolayı, dinin asıllarında nazar ve tefekkür vacip, taklid
batıldır.139
Allame Tabâtabâî, usûlü’d-dînde taklidi batıl, füruda ise caiz, hatta vacip
kabul ederek şunları kaydetmektedir: “İlim tahsili dini vazifelerden biridir, ilim
talep etmek her müslümana farzdır. Bu ilimden kastedilen, İslâm’ın üç ana temeli;
tevhîd, nübüvvet ve meaddir. Ayrıca her fert, ayrıntılı olarak ihtiyaç duyduğu ölçüde
İslam kanunlarını ve ahkâmını bilmelidir. Elbette usûlü’d-dîni icmalî delillerle
bilmenin herkes için mümkün ve kolay olduğu açıktır. Ama dini kuralların ve
ahkâmın ayrıntılarını kendine has yöntemlerle kitap ve sünnetten çıkarmak, herkes
137
138
139
el-Hıllî, Allame, el-Babü’l-Hadi Aşer, (tah. Dr. Mehdi Muhakkık), trs., y.y., s. 3; Sadr,
Rıza, el-İctihad ve't-Taklid, Beyrut trs, s. 483; Gölpınarlı, Abdulbaki, Tarih Boyunca
İslam Mezhepleri ve Şiilik, Kum 1991, s. 229; Fığlalı, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikadi
İslam Mezhepleri, Ank. 1998, s. 167; Schacht, J., “taklid” mad. M.E.B.İ.A., Ank. 1979, c.
XI, s. 682; Algar, Hamid, “merci-i taklîd” mad., T.D.V.İ.A., c. IXXX, s. 172; Elbanî,
Umde, s. 123.
Tabatabai, Allame, İslam'da Şia, Qum 1998, s. 104; Hıllî, a.g.e., s. 4; Sadr, a.g.e. s. 483,
547-548; Bahrülulum, İzzeddin, et-Taklid fi'ş-Şeriati'l-İslâmiyye, Beyrut 1981, s. 274.
Hıllî, a.g.e., s. 4-5.
248 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ için mümkün değildir. Bu yüzden dinin yasalarını ve ahkâmını (yani fıkhı) delil
üzere bilmek “vâcib-i kifâi” olarak söz konusu yeteneğe ve güce sahip olanlara
mahsustur. Diğerlerinin görevi müctehid ve fakîh diye adlandırılan âlimlere
müracaat etmektir. Bu taklid, usûlü'd-dîndeki yasaklanan taklidden ayrıdır. Allah,
usûlü'd-dînde başkasını taklidden men ediyor. Ayrıca hayatta olmayan müctehidi
taklid (taklid-i meyyit) etmenin caiz olmadığını bilmeliyiz”140
Şia’nın füru’u-dinde taklidi vacip görmesine rağmen usulü’d-dinde
reddetmesi temelde (kendi içinde) mezhepleşmeyi engellemek içindir. Buna göre
dinin asıllarında her bir müslümanın bilgi sahibi olması ve onun kanıtlarını bilmesi,
öncelikle Müslümanların bölünmesini ve fırkalaşmayı engeller. Amelde olduğu gibi,
itikadda da taklid vacip olsaydı, her müctehidin farklı yorumlarından kaynaklanan
itikadi fırkalar ortaya çıkacaktı. Usulü’d-dinde bilgi eksikliği ve şüpheyi ifade eden
taklid, kişiyi ahiret azabına karşına emin kılmaz. Bu yüzden ilahiyyat, nübüvvet,
ahiret ve imamet gibi dinin asıllarında tahkik yükümlülüğü vardır.141
Ancak avamdan olan insanlar veya kendisinde ictihad yapabilecek kudreti
göremeyenler için taklid vaciptir. Taklidi reddeden ayetler, müşriklerden bahsettiği
için müslümanlar bunun dışındadır.142 Müctehidlerinse başka müctehidleri taklid
etmeleri caiz değildir. Bunların ictihad etmesi ve kendi ictihadlarına göre amel
etmeleri farzdır. Zamanla kendisinde ictihad şartları oluşmuş kimseler ise taklidden
ayrılabilirler.143 Muhammed b. Bakır Ebu Cafer’in (H. 57-114) şöyle dediği
nakledilir: “Sizden biriniz birkaç fersahlık yola çıktığı zaman, kendisi için mutlaka
bir yol kılavuzu bulur. Göklerin yollarını bilmeyişin yeryüzündeki yolları
bilmeyişinden daha kesindir. Şu halde göklerin yollarını bilen bir rehber edin.”144
Ethem Ruhi Fığlalı, Şia’da müctehidleri taklid etmenin zorunlu oluşuyla ilgili
olarak şunları ifade etmiştir: “Müctehid, İmamiyye Şia’sına145 göre Kur’an ve
140
Tabatabai, İslam'da Sia, s. 104.
Bahrülulum, et-Taklid, s. 275-276; Hıfzî, Te’sirü’l-Mu’tezile, Cidde 2000, s. 420.
142
Bahrülulum, a.g.e.., s. 41; Gölpınarlı, İslam Mezhepleri ve Şiilik, s. 229.
143
Bahrülulum, a.g.e, s. 43, 52.
144
Kuleyni, Usul-ü Kafi (I-II), (Çev. Vahdettin İnce), İst. 2002, c. I, s. 252.
145
Hz. Peygamberin vefatından sonra Hz. Ali ve sırasıyla onun iki oğluyla torunlarını
Allah’ın emri, Peygamberin tayini ve vasiyeti ile meşru imam kabul eden ve böylece “on
iki imama inanmayı” dinin rükünlerinden kabul eden mezheptir. “İsnâaşeriyye ve
Caferiyye” adıyla da anılmaktadır. Bugün “Şia” denilince genellikle bu fırka anlaşılır.
141
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 249 ____________________________________________________________________ sünnetten hüküm çıkarma gücüne ulaşmış din adamı demektir. Bu hususta resmi bir
imtihan söz konusu değildir. Risaleler ve kitaplar yayınlamak veya vaazlar ve ilmi
münazaralara katılmakla bir müctehid, taraftar ve talebe kazanmaya başladığı gibi,
başarı durumuna göre sırasıyla “Hüccetü’l-İslam, Ayetullah ve Ayetullahi’l-Uzma”
unvanlarını alır… Müctehidler, şeriatı kendi anlayışlarına göre açıklama gücüne
ulaşmış kimselerdir. Ancak bu açıklamaların, büyük ve derin ayrılıklar
göstermemesine dikkat edilir. Ayetullah’lar topluca bir “merci-i taklid” teşkil
ederler.146 Bu, “taklid” makamı olup, İranlı müslümanlar din ve dünya işlerinde
tabi oldukları Ayetullah’ı taklid etme durumundadırlar. Müctehidler, başka bir
ifadeyle “ayetullah”lar, bulundukları bölgelerdeki din adamlarının, yani mollaların
ve “mukallid” denilen halkın üzerinde yegâne otoritedirler.”147 Mukallidin aynı
dönemde birden fazla müctehid bulunması durumunda içlerinde en alim olanı
seçmesi; birden fazla müctehidi taklidden sakınması gerekmektedir.148
Öte yandan Şia’da, Şeyh Muhammed Kazım Tabâtabâî Yezdî (v. 1919)
döneminden itibaren, bütün ibadetlerin bir müctehidin taklidiyle yapılmasının zaruri
olduğu kabul edilmiştir. Öyle ki, müctehidi taklid etmeyen bir kişi, ömrü boyunca
namaz kılsa ve oruç tutsa dahi bunlar batıldır. Cahilin alimi taklidi, apaçık ve fıtri
olan bir durumdur.149 Ancak Rıza Sadr, avamın amelde herhangi bir müctehidin
fetvasına mutabık olarak hareket etmesini yeterli görmüştür.150 Şia’nın amelde
taklidin vücubu ile ilgili olarak öne sürdüğü ayetler, genel olarak taklidi
savunanların öne sürdüğü ayetlerdir.151 Şia’ya göre, mükelleflerin istedikleri
müctehidleri taklid etme özgürlüğü, Ehl-i sünnetin dört mezheple sınırlanmış ve
Bkz. Fığlalı, İtikadi İslam Mezhepleri, s. 140; Öz, Mustafa, “İmâmiyye” mad., T.D.V.İ.A.,
c. XXII, s. 207-209.
146
“Taklid için müracaat edilecek kişi” anlamına gelen “merci-i taklid”, İmamiyye Şia’sının
çoğunluğu tarafından XVIII. yüzyılın sonlarında itibaren benimsenen, Usulü fıkıh
ekolünce benimsenen ictihad derecesine sahip yetkin âlime verilen ismi ifade eder. Bkz.
Hamid Algar, “merci-i taklîd” mad., D.İ.A.,c. XXIX, s. 172.
147
Fığlalı, İtikadi İslam Mezhepleri, s. 151-152.
148
Algar, bu prensibin teoriden pratiğe geçmediğini belirtmiştir. Öğrenim, siyasi çıkar veya
akrabalık bağları müctehid seçiminde etkin olmaktadır. Coğrafi ve etnik aidiyet de bazen
bu seçimde rol oynamaktadır. Bkz. Algar, “merci-i taklîd” mad., T.D.V.İ.A., c. IXXX, s.
172.
149
Enbiya, 21/7 ve Tevbe, 9/122.
150
Sadr, el-İctihad ve't-Taklid, s. 75.
151
Bahrülulum, et-Taklid, s. 62-64.
250 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ dogma haline gelmiş olan yapısından daha makuldür. Çünkü Şiî öğretiye göre ferdin
tercih hürriyeti, belirli bir mezhebe mensubiyeti esas alan Sünnî paradigmadan daha
özgürlükçüdür.152
5. Hariciler
Çalışmamızın sonunda, İslam tarihinde itikadi ve siyasi ekollerden birisi
olarak iz bırakmış olan Haricilerin taklidle ilgili özgün görüşlerine değinmek
istiyoruz. Onlar, taklidi asıl-füru ayrımı olmaksızın reddetmiş ve taklidi mubah
görenlere de karşı çıkmışlardır. Taklid, müslümanların dini hayatlarını sınırlı sayıda
şeyhlere ve önderlere teslim etmiş olmasından kaynaklanmaktadır. Bir tekfir cemaati
olarak belirginleşen bu mezhep, ilk küfür hadisesini de taklidle ilişkilendirmiştir.153
Taklidi reddetmelerinin sebebi, Kur’anda ataların dinine ve nefse uymaktan men
eden ayetlerdir. Bu yüzden ne avam, ne de havas taklide boyun eğmelidir. Zira
birtakım mükellefiyetler sunan din, ancak insana gücünün yettiği şeyleri yüklemiştir.
Akletmeyi emreden ve taklidi yasaklayan ayetler dikkate alındığında, herkesin buna
bir ölçüde kadir olduğu anlaşılır. Buna karşın, dini anlamadığını ve cahil olduğunu
öne süren kimseler mümin değildir. Çünkü onların aklı olsa bunu anlarlardı. Dinde
aklı olmayanın sorumluluğu da olmayacağına göre, böyle kimseler iman
mükellefiyetleri yoktur. Haricilere göre taklid, sadece kişinin imanını sekteye
uğratmaz, aynı zamanda İslam devletinin çöküşüne sebep olur.154
SONUÇ
İslam’da imanın irrasyonel birtakım kabuller ve dogmalardan oluşmaması,
İslam geleneğinde akılcılığın öne çıkmasına neden olmuştur. Zira ilahi kelam,
sürekli olarak insanın idrak düzeyini ve zihinsel yeteneğini dikkate alarak onu
akletmeye çağırır. İmanı bir akıl işi, imansızlığı ise akılsızlık olarak nitelendiren
Kur’an, insanı, tefekkür, tedebbür ve teemmül ile, şirkten tevhide, sapkınlıktan
hidayete ve zulümden adalete ve ihsana yönlendirmek istemektedir. Maksadı
düşünce, duygu ve amelde köklü değişiklikler yaratmak olan bu ilahi mesajın akıl
dışı veya akıl üstü olması imkânsızdır. Vahyin tutarlı oluşunun yanı sıra hakikate ve
insan fıtratına uygunluğu onun rasyonelliğinin dayanaklarındandır.
Bu çerçevede İslam geleneğinde müslüman düşünürler, Haşviyye olarak
adlandırılabilecek tutum hariç, aklın ve akıl yürütmenin işlevselliğine inanmışlardır.
152
Bahrülulum, , et-Taklid, s. 125.
Celi, Ahmed, el-Havaric ve'ş-Şia, Riyad 1988, s. 146-147.
154
Celi, a.g.e., s. 148.
153
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 251 ____________________________________________________________________ Hatta Maturidi ve Mutezilede, akıl yürütme faaliyeti naklin tahakkümünden evvel
gelir. Akla olumsuz bir anlam yüklemiş ve onu reddetmiş olan Haşviyye, sufiler ve
hadis taraftarlarının haricinde, İslam düşünce tarihinde yaygın olan ve derin izler
bırakmış tüm ekoller, akli delillere önem vermişlerdir. Biz, bütün bu yaklaşımların
aklın etkinliğini ve gücünü tespit etme açısından son derece önemli olduğuna
inanıyoruz. Çünkü taklidin son derece yaygın olduğu müslüman toplumlarda, din
belli otoritelere hasredilmiş, özgür yorumun ifadesi olan mutezili yaklaşım
sapıklıkla itham edilmiş ve İslam, sanki dogmatik naslardan oluşmuş bir dinmiş gibi
bir görüntü ortaya çıkmıştır. Böylece İslam toplumları, aklın ve yorumun yerine
mezhep kültürünün egemen olduğu bir coğrafya haline gelmiştir. Bunun olumsuz
etkileri, ahlaki, siyasi ve kültürel alanlarda kendisini göstermektedir. Hâlbuki İslam
literatüründe tefekkür yüceltilmiş ve din, insanların bütün hayatlarını ilgilendiren
dinamik bir olgu olarak kabul edilmiştir. Düşünce geleneğimizdeki bu fonksiyonel
din anlayışının, son iki asırda çağdaş Batı felsefesi tarafından aklın dışına itilen
konumundan kurtulması için, aklın işlevselliğini artırmak ve özgür düşünceyi
yeniden sağlamak gerekmektedir. Klasik İslam düşüncesindeki rasyonel
yaklaşımlar, bu konuda zengin bir mirasa sahip olduğumuzu göstermekte ve bizim
için kaynak teşkil etmektedir.
Öte yandan tüm kelami ekoller, akılcılığı ve mantıki delillendirmenin
meşruiyetini savunmuşlar, hatta Mutezile, Maturidiyye, Şia ve Havaricin yanı sıra,
Eş’arilerin bir kısmı bunu zorunlu kabul etmişlerdir. Buna karşın taklidi iman
konusunda ihtiyatlı davranarak mukallidi küfürle tahkim etmemişlerdir. Nitekim
Mutezileden Ebu Haşim el-Cübbaî’nin “mukallid kafirdir” şeklindeki aşırı yargısı,
İslam geleneğinde pek kabul görmemiştir.
Diğer taraftan, içlerinde bazı farklı yaklaşımlar olmakla birlikte, Mutezile ve
Hariciler dışında klasik kelam geleneğini oluşturan ekollerin konuyu usulü’d-din ve
füru’ud-din şeklinde olmak üzere kategorize ettiğini görmekteyiz. Bütün ekoller
genel olarak taklidi imanı olumsuzlamışlardır. Mutezile, mukallidin (büyük günah
sahibi kimse gibi) imanla küfür arasında olduğunu kabul etmiş; Maturidiyye,
Eş’ariyye ve Şia, iman konularında taklidi “günah” ve “batıl” şeklinde
değerlendirmişlerdir. Bununla birlikte mütekellimler mukallidin imanını (küfrün zıttı
anlamında) sahih kabul etmişlerdir. Ancak bir tekfir grubu olarak imtiyaz etmiş olan
Hariciler, taklid sahibini de büyük günah işleyen kimse bağlamında küfürle
tanımlamışlardır.
252 Mustafa Ünverdi
____________________________________________________________________________ Taklid olgusunun tenkid edilmiş olmasına karşın geçerli kabul edilmesinin iki
temel sebebi vardır: Birincisi, imanın etimolojik açıdan tasdik/doğrulamak anlamına
gelmesidir. İmanın karşılığı ise küfürdür. Küfür, inkar etmek ve
tekzip/yalanlamaktır. Taklid yoluyla iman eden kimse, imanının dayandığı kanıtları
araştırmamışsa da, bunları inkâr etmemiş, bilakis Allah’ı kalpten tasdik etmiştir.
Yani mukallid aklını kullanmamışsa da, kalbini kullanmıştır. Bu yüzden mukallidin
imanının olumlu bir karşılığı olduğu kabul edilmelidir.
Kelam ehlinin mukallidi tekfir etmeyişinin ikinci sebebi ise, böyle bir hükmün
doğuracağı uhrevi sorumluluktur. Halkın büyük bir kısmının istidlali bilgiye sahip
olmadığı, dolayısıyla mukallid olduğunu göz önüne alırsak, bu yaklaşımın da
haklılık payı taşıdığı anlaşılmaktadır. İmanın geçerliliği tahkiki oluşuna bağlanırsa,
mantık ve diyalektik açısından yeterliliği olmayan büyük çoğunluk iman sıfatını hak
etmeyecek ve kafir konumuna düşecektir. Biz de, imanın etimolojik açıdan tasdik
anlamına geldiğini, bu yüzden, mukallidin küfürle itham edilemeyeceğini;
inanmanın akli temellere dayanması, bilişsel, ahlaki, iradi ve pratik yönünün
olmasının, onun kemalini sağladığına inanıyoruz.
Öte yandan klasik İslam geleneğinde taklidin tenkid edilmesinin özünde,
bunun imanı tüketen bir olgu olmaması vardır. Nitekim kelamcılar, imanın çok
yönlü bir eylem olduğunda hemfikirdirler. Filhakika inanan insan, dini konularda
formasyonunu arttırdıkça, dinle daha etkin bir iletişim kurar. Böylece, bir yandan
kendisini dini perspektife uygun hale getirir, diğer yandan pratik hayatta karşılaşılan
problemlerde dini çözüm alanları/ictihadlar üretir. Bu, imanın varoluşsal bir eylem
olması demektir. Buna karşın taklid ise, insan aklının sönmesine ve iradesinin
herhangi bir kişiye ya da mezhebe kodlanmasına neden olur. Bu yüzden insan,
potansiyel yetkinliğini kuvvetlendirecek ve üretkenliğini artıracak bir şey
yapmalıdır. Bu, ister Maturidi ve Eş’ari’nin öngördüğü biçimde tabiattan ilham
alarak, ister Abdulcebbar’ın yaklaşımıyla zihnin aksiyonuyla; ister İbn Hazm’ın
savunduğu gibi Kitap’tan yola çıkarak olsun. Bütün bunlar, aklın fonksiyonel
olduğu, dolayısıyla ferdî özgürlüğün sağlandığı eylemlerdir. Hasan Hanefi’nin
dediği gibi, aklın otoritesi, başka otoritelerin yerini aldıkça birey “kendi”leşir ve
bütün özgürlük teolojileri, bireyin benliğindeki farkındalığı oluşturması üzerine
yoğunlaşır. Böylece bireysel yetkinlik ve sorumluluk alevlenir. Sonuçta tahkiki
iman, insan hayatını kökten etkileyen ve insana yeni bir kimlik kazandıran unsur
olarak ayrı bir önem kazanır. O halde, imanda bilgi düzeyinin derinleşmesiyle onun
hayata aksetmesi arasında doğru orantı vardır.
Kelam Araştırmaları 10:1 (2012) 253 ____________________________________________________________________ Esasen, konunun tartışılması gereken noktası, mukallidin tekfir edilip
edilmemesinden ziyade, böyle bir iman tarzının bu dünya için yeterli olup olmadığı
ve Kur’andaki iman anlayışını karşılayıp karşılamadığı olmalıdır. Çünkü neticede,
tekfirin bu dünyada birtakım sonuçları olsa da gerçek karşılığı ahirettedir. Ancak
bizim sorunsalımız, Kur’anın öngördüğü biçimde işlevsel, dinamik ve varoluşsal bir
imanın temin edilmesidir. Zira Kur’anın teklif ettiği iman anlayışı, öncelikle etkin
bir akla dayanır. İnsanın dikkatine sunulan tabiat, tarih ve i’cazu’l-Kur’an bunun
delilleridir. Bunun yanında özgür irade, duygusal yaşantı ve pratik davranışlar
imanla çok yakından ilgili olan diğer hususlardır. Bu çerçevede Kelami ekoller,
iman kavramının mahiyetinde bilgi, duygu, amel, ikrar ve yakin gibi unsurların
varlığını kabul etmişlerdir. Bütün bu unsurlarıyla iman, iyi ahlakın nüvesini teşkil
eder. Bu hususlar dikkate alındığında, imanı salt tasdike indirgemenin ve taklidi
yeterli görmenin isabetli olmadığı ortaya çıkar. O halde mukallidin imanı, tasdiki
içerdiği için değerli, fakat kavramın tamamını tüketmediği için yetersiz bir eylemdir,
diyebiliriz.
Diğer taraftan imanda taklidi reddetmek, salt itikadi alanla sınırlı bir tezi
savunmak değildir. Bu yaklaşım, ahlakı ve ameli de ilgilendirecek bir şekilde bütün
bir din telakkisi için geçerlidir. Çünkü iman ve din kavramları, birbiriyle ilintili
kavramlardır. İman, din mefhumunu anlamlı kılan, ameli pratiklerden önce gelen ve
ahlakın nüvesini teşkil eden aksiyondur. Bütün bu unsurları kesin çizgilerle
birbirinden ayırmak mümkün değildir.
Bu sebeple, taklid olgusunu kategorik olarak dinin usul ve füruunda olmak
üzere iki ayrı alanda değerlendirmek yerine, dini hayatın tamamını ilgilendiren bir
olgu olarak sorgulamanın daha isabetli olduğunu düşünüyoruz. Zira böyle bir
sınıflandırma, müslümanları belli mezhepler üzerinden dini yaşamaya itmiş ve dini
konularda araştırma-sorgulama bilincini akamete uğramıştır. Böylece müminler dini
kimliğin yanı sıra, bir de mezhep aidiyeti ile kendilerini konumlandırmışlardır.
Hâlbuki hem Kur’anın kendisi, hem de klasik İslam geleneği akla, bilgiye ve bireyin
yetkinliğine gönderme yapmıştır. Bu yaklaşım tarzı, müminler için önemli bir çıkış
noktası olarak varlığını korumaktadır. Ahlakı insan ve toplum hayatına geri
getirecek olan ruhu, taklidi normal ve meşru kabul etmiş olan gelenekte değil, işte
bu kaynakta aramak gerekir.