Medyada “Ahlak”ı Aramak

Medyada “Ahlak”ı Aramak
Hakan Poyraz*
Öz: Bu makalede medya ahlakının kendi temelini bulacağı genel anlamda bir ahlak çerçevesinden söz edilecektir. Medya ahlakı, medyanın etki alanındaki herkesle alakalıdır.
Dünya, medya aracılığıyla kavradığımız küresel bir dünyadır ve etki alanı onun ulaştığı
her yerdir. Bu manada medya hayati bir öneme sahiptir. Medyanın hayatımızda işgal
ettiği yer ve değinilen önemi dolayısıyla şu sorular ehemmiyet kazanmaktadır: Medyanın
etik kodları nelerdir? Medya ahlakı sadece bir meslek ahlakı mıdır? Medyanın zararlı,
yıkıcı etkileri var mıdır; varsa entelektüel öz savunma bilinci ile bu etkilerden korunabilir
miyiz? Makalede bu gibi sorulara yapılan değinilerin ardından “medyanın, yönergeler,
standartlar, ilkeler gibi bir dış ahlakla değil, ancak iç yasa ile kontrol altına alınabileceği”
sonucuna ulaşılmaktadır. Medya ile ilişki içindeki kişi, bu iç kontrolü kendisi üzerinde
bizzat kurabilir. Bunun için medya ahlak küresi kadar kendi ahlak küremizin de üzerinde
durulmalıdır. Zira ahlaki eylem nihayetinde bireyin özgür ve ilkeli kararına bağlıdır ve bu
manada vicdanda temellenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Medya, Ahlak, Etik, İletişim Etiği, Öz Savunma Bilinci, Mc Luhan.
Medya ahlakı ile bir iş/meslek ahlakı çerçevesinde, mesleğin ilkelerine göre
düzenlenmiş ahlakî içeriği kast ederiz. Söz konusu ahlak, bu içeriğin bileşenlerini medya kavramı kapsamında düşünmemizi mümkün kılan etik kodlarla
ilgilidir. Bu alanın etik şifre ve kodları, iletişim, kamuoyu, halkla ilişkiler ve
basın-yayın sahalarının iç içe geçmiş olması nedeniyle oldukça karmaşık bir
yapıya sahiptir. Yine de etik bir yükümlülük alanı olarak bu ahlaksal içerik,
medya sektörünün çalışanlarını-üreticilerini, yaptıkları işi-uğraşı doğru/
dürüst yapmakla mükellef kılar. Buna göre medya çalışanının, sözgelimi bir
habercinin yapmakla yükümlü olduğu görevi ve ahlakî ödevi, kaynağından
sunumuna kadar haberi doğru/dürüst olarak hazırlamak; abartmadan, çarpıtmadan, olduğu gibi, art niyetsiz ve dürüstçe işini yapmaktır. İlkeler ve
içerikten kasıt budur. (Medya bileşenlerini nelerin teşkil ettiği medya endüstrisi, izleyici ve içerik açısından bkz. Çaplı, 2002: 18).
* Dr., felsefe alanında profesördür. Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü öğretim
üyesidir. Çalışma alanları; meta etik, uygulamalı etik, dil felsefesi, kültür felsefesi. § İletişim: Sakarya
Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sakarya § hpoyraz@sakarya.edu.tr § (+90 264) 295 6162.
İş Ahlakı Dergisi Turkish Journal of Business Ethics, Kasım November 2011, Cilt Volume 4, Sayı Issue 8, s. pp. 115-128, ©İGİAD
İş Ahlakı Dergisi
Buna göre medya ahlakı, medya çalışanlarının ne türden meslekî etik bilince
ve bu bilinçle oluşturulmuş bir formasyona sahip olması gerektiğiyle alakalı
olup, bir meslek ahlakı olarak o mesleğin genel ilkelerinin ve prensiplerinin
kaynağıdır. Ama aynı zamanda medya ahlakı, toplumsal/törel ahlak bağlamında da düşünülmelidir. Bu ikincisi, bir meslek ahlakının sınırlarını düşünmekten bir adım daha fazlasını içerir. Medya ahlakı ifadesi, zaten bundan
daha fazla bir şey olup medyanın tüm etki alanını kapsar. Bu, iletişim teknolojileri ile medyanın uzanabildiği tüm dünya demektir. Bu manada medya ile
ilişkili herkes, medya ahlakı ile de ilgilidir.
Medya ahlakının bir meslek ahlakından fazla olarak herkesle alakalı olması
şu demektir: Medya dünyayı kavrama aracımızdır. Bu nedenle meydanın
ahlakî durumu onun etki alanındaki herkes için hayati bir öneme sahiptir.
Sadece medya içeriğini oluşturan program yapımcıları, editörler ve sunucular değil, medya ile ilişkide olan herkes bu kapsam içindedir. Bundan dolayı
medyayı bir meslek ahlakının norm ve ilkelerinden daha çok onun varoluş
biçimi üzerinden sorgulamak ve bu varoluşun neden olduğu kimi ahlakî sorunlar noktasından anlamak gerekir. Bu durum bütün meslek ahlakları için
söylense de medya ahlakı için daha bir elzemdir.
Gerçekte, bilim ahlakı, spor ahlakı, biyo-etik, medya ahlakı gibi birbirinden bağımsız, ayrı ayrı ahlaklar var değildir. Bunlar ve benzeri diğerleri, bir ve aynı
ahlakın türlü alanlarda, bu alanların özelliklerine göre çeşitli uygulamalar bulmasıyla aldığı ayrı nitelemelerdir. Buna göre medya ahlakı da kendi temelini
bulacağı, genel ahlakta temellenmelidir (Soykan, 1998: 197). Ne var ki burada
geçen genel ahlak ifadesi belirsizdir ve ne kast edildiği açık değildir. Genel ahlak ile bir toplumun ahlak kabullerinin genelinden yani toplumun bireyleri
için iyilik modeli olarak farklılıkları olabildiğince azaltan, birlikteliklerin altını
çizen bir toplumsal çerçeveden değil, her çağ ve insan topluluğu için geçerli
insanlık değerlerinden söz etmekteyiz. Böylelikle medya ahlakını tartışacağımız zemin, toplumsal/kültürel bağlanımları içerisindeki bir ahlak olmayıp
bütün farklı ahlak olgularını bu ad altında toplamamızı mümkün kılan genel
ahlak çerçevesi olacaktır. Aksi takdirde dünyadan olup biteni bize aktaran bir
araç olarak medya, farklı ahlak tecrübeleri ile de bizi karşı karşıya getirecek;
bu karşılıklılık, kimi topluluklarda ahlaksal evrilmeye (tekâmül) kimisinde de
bozulmaya (fesat) yol açacaktır. O hâlde genel ahlak ile ne kastedildiğini vurgulamak için etik ve ahlak terimleri arasındaki ayrımla işe başlayalım:
Ahlak, “bir bireyin, bir halkın bir toplumsal sınıfın, bir çağın bilinçli yaşamına hâkim olan inanç ve tasarımlar topluluğu” (Delius, 1990: 312) olarak
116
Hakan Poyraz / Medyada “Ahlak”ı Aramak
tanımlanabilir. Dolayısıyla tarihsel ve kültürel farklılıklar, yeryüzünde farklı
ahlak tecrübelerini oluştur. Ahlak olgularının dönem ve toplumlarca farklılığı, herkes için genel olan bir ahlakı mümkün kılmamakta, ahlakta bir tümellikten ve evrensellikten söz etmek oldukça güç görünmektedir.
Ahlak olgusal ve tarihsel olarak yaşanan bir gerçekliktir. Buna karşılık etik,
bu olgunun kendisine yönelik araştırma, ahlak fenomeni üzerine düşünme
demektir.
Çok anlamlı bir terim olarak karşımıza çıkan ahlak, Latince moral ve Grekçe
etik kavramlarının karşılığıdır. Moral de etik de ahlak ile paralel etimolojiye sahiptir. Etik, karakter ve alışkanlık anlamına gelen ethos’tan türetilmiştir. Nitekim Aristotales, etik’ i bu manada karakter ilmi olarak vasıflandırır
(Aristotales, 1998: 1103, b.27). Latince moral kelimesi, yine âdet, alışkanlık,
karakter anlamına gelen mos’tan (çoğulu mores) türetilir (Sahakian, 1974:
6). Bu iki kavram arasındaki ayrım şöyle de ifade edilebilir: Ahlak yaşanılandır, etik ise düşünülendir (Poyraz, 2008: 16). Buna göre etik, herhangi bir
türden ahlak geliştirmekten ziyade, ahlakî bağıntıların niteliği üzerinde genel bir görüş elde etmek ister (Delius, 1990: 312). O hâlde medya ahlakının
temelleneceği genel ahlak çerçevesi olarak anlaşılmalıdır. Buradaki genel
ahlak ifadesi bir toplumun ahlak kabullerinin geneli olmaktan çok, bütün
farklı ahlak olgularını bu ad altında toplamamızı mümkün kılan genel ahlak
çerçevesi olacaktır. Bu manada genel ahlak tabirinden anlaşılması gereken
de etimolojisinin de gösterdiği gibi moralite, töre ve gelenekten ziyade medyanın etik çerçevesi olmalıdır.
Medya ahlakı, bu çerçevede, medyanın kendini gerçekleştirme etiği, bunun etik kodları ve bu kodlara karşılık gelen şifreler olacaktır. Günümüzü
ve geleceğimizi ilgilendiren, siyasal-toplumsal kanaatlerimizi etkileyerek
değiştiren, etik değerlere ve estetik beğenilerimize varıncaya kadar yaşama
biçimimizi şekillendiren medya kendini nasıl gerçekleştirir? Onun gerçeklik şartları nelerdir ve değer dünyamızı nasıl etkiler? Medya için hangi geçerli etik kodlardan söz edilecektir? İletişim aracı olarak medyanın iletişim
teknolojileri sayesinde dünyayı küçük bir köye dönüştürmesi ile dünyanın
anlamı ve bu anlamla beraber değerleri de değişecektir. İşte etik kodlar, bu
değerlerin içindedir. Diğer birçok tanımlanmamış kavram gibi medya da tanımlayıcı dil içerisinde değil, etkileyici, yönlendirici, tavır ve tutum değiştirici dil içerisinde algılanmakta ve nesnel duruma ilişkin oryantasyonumuzun
yönü kolayca değişebilmektedir. Söz konusu durum kanaatimizce medyanın
aslî anlamının yerine, medyaya atfettiğimiz değerden kaynaklanmaktadır.
117
İş Ahlakı Dergisi
Medyanın aslî yapısı ne olursa olsun, medya denildiğinde medya bu değer
ilişkisinden dolayı kavramsal muğlaklığa düşmektedir.
Mass media, kitle iletişim araçlarının tümünü ifade eden birleşik bir isimdir.
Günlük dilin dolaşımına girdikten kısa bir süre sonra medyanın önünden
kaybolan mass, kitle; medya ise ortam demektir. Etimolojik tahlilde, media,
medium, middle gibi terimler orta, ortam, ara, araç, aracı gibi ifadelere karşılık
gelmektedir. Kılıçbay, medyanın ithal bir kavram olarak dilimize girmesini
ve kavramın asıl anlamını ihmal eden farklı bir içerik kazandığını söyleyerek
aracı olmak ile araç olmak arasındaki farka dikkat çeker (Kılıçbay, 1993: 19).
Medya, mesajı ileten bir aracıdır. Lakin aracı olmak yerine bir siyasal organizasyona ya da sermaye çevresine araç olma görevini yapıyorsa, hangi mesajın kime kimin için aktarılacağı ve ne için araç olunacağı meşkûk hâle gelir.
Medya, ürün pazarlama ve tüketicinin tercihlerini etkileme amacıyla, imaj ve
reklamlarla güçlendirilmiş yönlendirme dilini tercih edebilir ve insanlara doğru malumat iletmek yerine, sermaye ve politik çıkar çevrelerinin ürettiği malzemenin arzedildiği bir pazar konumuna geçebilir. Bu üretimde her zaman
gerçeğe aykırılık bulunmuyor olsa da, tercihleri etkileme bir yönlendirme
olacağından, yönlendirmenin tabiatı ve amacı gereği, etik bir ilkenin gözardı
edilmesi sözkonusudur. Üstelik bu (acı) gerçek, sadece bizim için değil, bütün
dünya medyaları için geçerlidir (bkz. Chomsky, 1993).
Gutenberg’in matbaayı icadından asırlar evvel Çinliler, matbaa tekniklerini biliyor ve kullanıyorlardı. Hatta T’ang hanedanlığı sırasında (618–917)
Ti pao adında resmî bir gazete dahi basılmıştı (Jeanneney, 1998: 24). Çinlilerin eğlence aracı olan barut, yüzyıllar sonra nasıl ateşli bir silaha dönüşmüşse matbaa da bilgiyi geniş kitlelere yayan bir araç olarak, o araca sahip
olanların elinde, baruttan daha etkili bir güce dönüşmüştür. Bu sebeple
Gutenberg ile birlikte kamuoyu tarihinin köşe taşlarını oluşturan bu araç,
bilginin yayılması ve geniş kitlelere taşınması açısından en az yazının icadı
kadar önemli bir işlev görmüş, endüstri ve sanayi çağının başlamasıyla
eşzamanlı olarak matbaa, kısa zamanda kendisine dayalı basın-yayın endüstrisini de oluşturmuştu.
Aradan geçen birkaç yüzyıllık zaman zarfı içinde insanoğlu, kitle iletişim
araçlarının baş döndürücü bir hızla gelişimine, kamuoyu oluşturmada yazılı
basının yanında teknolojik icat ve keşiflerin ürünleri olan radyo, televizyon,
video ile bilgisayarın da katılmasıyla yeni medyanın doğuşuna, basın yayın
endüstrisinin nasıl bir güç ve iktidar odağı haline geldiğine şahit oldu. Böylece medya artık güç ve iktidar arasındaki ilişkilerin bir aracı olmuştu.
118
Hakan Poyraz / Medyada “Ahlak”ı Aramak
Medya, deneyim yoluyla doğrudan öğrenmelerimizin dışındaki bilgi kanalımızdır. Bize dünyayı aktarıyor ve olup biteni onlarla ve onların vasıtasıyla öğreniyoruz. O hâlde medya bu yıkıcı ve baskıcı dünya ile bizi karşılaştıran bir
organ konumundadır. Medyanın bizi yüzleştirdiği bu dünya, medya aracılığıyla küreselleşen bir dünyadır. Küreselleşme, kendini dünya kültürlerine tek bir
biçimde sunmakta ve küreselliğin evrensellik adına teklifi, yerel kültürlerin
yaşama alanlarını değiştirmekte, değerleri dönüştürmektedir. Kitle iletişim
araçlarının ve teknolojilerinin gelişmesiyle medya küresel medeniyetin iletişim ağlarını örmekte ve monolitik bir yaşama biçiminin küresel medeniyetin
çerçevesi içinde ortamı olmaktadır. Medya bu sürecin de aracıdır.
Marsall McLuhan’ın, dünyanın küresel bir köy olduğu ifadesini burada hatırlatalım. Onun Medyayı Anlamak adlı eserinde bu görüşünü dile getirmesi
bu bakımdan manidardır (McLuhan, 1994: 93). Bu küresel köyün değerleri
ve bu değerlerin taşınma aracı medyadır, yine McLuhan’ın ifadesi ile mesaj
aracın kendisidir (McLuhan, 1994: 7). Yani iletişim araçlarının içeriği değil,
tekniği, daha doğrusu aracın kendisi daha önemlidir. Bu teknolojilerin insandaki uzantıları nedeniyle dokunma ve işitme duyularımız büyük ölçüde
yitirilmiş ve daha önce hiç görülmemiş bir şekilde insan, görme duygusuna
indirgenmiştir (Avcı,1990: 178).
Başlangıçta bilgi aktaran medya, birinci adımda, aktardıklarıyla bizim görür gözümüz, işitir kulağımız oldu. Onu görür, onu duyar olduk. İkinci adımda bilgi
sağlayan organımıza, bilgi oluşturan kalıplarımıza, biliş mekanizmalarımıza dönüştü ve bu dönüşümle beraber bizi de dönüştürmeye başladı, deneyim yoluyla
doğrudan görmemizin dışında, âdeta görme organımız olarak bizde dünyaya
ilişkin bir görüş biçimi oluşturdu. Onun gördüğünü görür, onun duyduğunu duyar olduk. Bilinç içeriğini şekillendirmeye, kurmaya başladı; hafızamız medyatik, bilincimiz medyatik, bu bilincin ürettiği bilgi medyatik oldu. Dünyayı medyanın gözüyle görüyoruz derken, kastettiğimiz budur.
Global Köy, Marsall McLuhan’ın son kitabının adıdır (McLuhan; Povers,
2001: 20). Medya kâhini Marshall McLuhan’ın söylediği önemli bir şey
daha vardır: “Ortam, mesajdır.” (medium is the message). Mesajın aktarıldığı ortam, o mesajın kendisidir demekti bu. Bir harf değişikliği ve
ilavesiyle ortam mesajdır özdeyişi ortam masajdıra dönüştürüldüğünde,
McLuhan’ın, Türkçeye Yaradanımız Medya adıyla çevrilen bir kitabının
adı olur: The Medium is The Massage (McLuhan; Quentin, Jerome, 1967).
Bu başlıkta mesaj, masaj, kitle ve çağ kelimeleri arasında hoş bir dil oyunu yapılmaktadır. Mesaj (message), kitle anlamımdaki mass ve çağ anla119
İş Ahlakı Dergisi
mındaki age kelimeleri birleşerek masaja dönüşür: Massage, mass-age.
Elektonik çağın kâhini, medyanın kitlesel masaj ve bunun da kitle çağının ortamı olduğunu söylemiş olur bu dil oyunu ile.
Kılıçbay’ın medya kavramının nasıl sorunlu bir ithal kavram olduğu savına dönecek olursak; kavramın sosyoloji literatüründeki kitle iletişim araçlarının bileşenlerini ifade eden anlamının yaygın olarak kullanılmasının tarihi, ülkemiz
için oldukça yenidir. Kitle iletişimindeki araçların iletişim teknolojisinin süratle gelişmesi karşısında sadece basın-yayın gibi birleşik bir ismin kâfi gelmemesi
ve medyanın dil açısından oldukça ekonomik bir tabir olması bu yeni kelimenin kullanımını hızla yaygınlaştırmıştır. Öyle görünüyor ki medya, kapsamı
içerisine giren bütün basım yayım faaliyetlerini kendi kavramsal şemsiyesi altında topladığından beri Türk medyasının prototipi olan Bâb-ı Âli’nin davranış
biçimleri ve ahlaksal erdemleri de, medya kavramı içerisine yedirilmiştir ve bilgilendirme kavramından ziyade aydınlatma kavramının öne çıkışı, Bâb-ı Âli’nin
kendi tarihsel serüvenini medyanın içine taşıdığına bir işarettir:
Bize matbaanın girişi ancak 18. yüzyılın ilk yarısında oldu. Aslında ekmeğini yazarak kazananların (hattatların) basarak kazananlarla mücadelesi neticesinde, bizde üç yüzyıllık bir gecikmeyle oluşan bu endüstri, Tanzimat ile
birlikte rotasını Batı’ya çeviren devletin temel toplumsal yapısının değişip
dönüştürülmesinde önemli bir rol oynamıştı. Bu manada matbuat, Fransız İhtilali’nin fikir kaynaklarından beslenen aydınlanmacı münevverlerin
muazzam gayretleriyle, sadece hadiseler hakkındaki malumatı aktarmakla
yetinmiyor aynı zamanda efkâr-ı umumiyeyi aydınlatıyordu. Velhasıl kamuoyu oluşturmada müessir bir rolü olan bu endüstri kolu, bir aydın ahlakı
üzerinde tesis ediliyordu. Fransız İhtilali’nin tesiriyle halk için halka rağmen
düsturu bu sahada da işlemeye başlıyordu.
Osmanlı-Tanzimat aydını bu fonksiyonunu basın aracılığı ile gerçekleştirdiğinden olsa gerek, irşat etme ve halkı aydınlatma misyonu, medya kavramının içine transfer edilmiştir. Belki de kaynağı Aydınlanma dönemine kadar
uzanan tarihsel süreç içerisinde aydının kendine biçtiği bir rol olarak, aydınlatma (tenvir) böyle bir tarihsel arka plana sahip olabilir.
Günümüzde de bu aydın ahlakı medya bilgelerinin temel davranış kodlarını
oluşturmaktadır. Aydın ahlakı artık reyting kaybetmesine rağmen medya
içerisinden öğütçülük ve irşat görevini köşe yazarı, yorumcu, tartışmacı vb.
kimliklerde yaşamaya devam etmektedir. Bunun için köşe yazarlarının diline eleştirel bir gözle kısa bir bakış kâfi gelir. Ne var ki bu öğretmenliğe
soyunmuş aydının kendisinin, acilen bir ahlaka ihtiyacı bulunmaktadır.
120
Hakan Poyraz / Medyada “Ahlak”ı Aramak
Medyanın varoluş tarzı ile etik bir sorun da şudur: Medya bir gerçeklik modeli üretir. Kurtlar Vadisi dizisinin kahramanı olan Polat Alemdar’ın, Arap
ülkelerinde Murat Alemdar olarak bir gerçeklik bulması; BBG Evi ve GelinKaynana türü programların (sahte) bir gerçeklik üretmesi gibi. Bu manada
haber programları, dizi, eğlence, şov ve yarışma programlarıyla aracı olarak
medya bir kitlesel masaj aletine dönüşür. Belki de bu nedenle kitlesi, onu
özne ve yüklemi olan bir cümle olarak okuyamamakta ve böylece içindeki
öğelerden birisi yanlış olduğunda cümlenin anlamının nasıl değiştiğini fark
edememektedir.
İzleyiciler medya organlarını tam bir cümle gibi algılarlar. Önemli olan da
medyadaki ilk cümledir. Bu ilk cümle, medyatik hafızada depolanır ve metnin bütünü bu ilk cümle çerçevesinde idrak edilir. Bu ilk cümlenin vurgusu,
masum bir kimseyi sanık, bir caniyi masum gösterebilecek bir kullanım gücüne sahiptir. Böylece, bilgiyi araç olarak kullanan güç, medyanın etkileyici
gücü ile kitleleri yönlendirebilir. Medyaya güvenilirlik ve izlenilirlik kazandıran da bu kavrama tarzıdır. Fakat bu kavrama tarzı, aşırı bir şekilde zorlandığında metnin aşırı yorumunda olduğu gibi, medyanın güvenilirliği ve
izlenirliği azalmaktadır. Bu anlamda yayının bütününün bir grameri bulunmaktadır. Bu cümle sentaktik yönden, kendisini oluşturan öğelerle bağıntılı ve tutarlı olmalıdır. Eğer cümlenin öğelerinden herhangi birinde yanlışlık varsa, cümlenin tümü yanlış olarak algılanır ya da en azından cümlenin
doğruluğundan kuşku duyulur. Örneğin izledikleri bir filmde gerçek dışı bir
öğe bulan izleyiciler, filmin bütününü gerçek dışı olarak görme eğilimindedir
(Arslan, 1993: 35–7).
O zaman soruyu başka bir şekilde sorarak konuyu derlemeye ve sonuca
gitmeye çalışalım: Dünyadan bizi haberdar eden ve hadiseleri kendisi ile
gördüğümüz ve neredeyse doğrunun da yanlışın da belirleyicisi durumuna
geçen medya karşısında tekil bireyler olarak, doğruluk ve yanlışlık hakkında
sağlam ve güvenilir ölçütlere sahip miyiz? Siyasal-toplumsal kanaatlerimizi etkileyerek değiştiren, etik değerlere ve estetik beğenilerimize varıncaya
kadar yaşama biçimimizi şekillendirmede söz sahibi olmak isteyen medya
karşısında direnme gücümüz nedir?
Medyayı algılamamız, medyanın algılattığı bir algılama biçimidir. Bu algılama biçimini değiştirmediğimiz sürece medyaya karşı direnme gücümüz de
yoktur. Zira mesaj, onu ileten sistemden bağımsız olarak üretilemez. Yani
mesajın ne dediği değil, onu söyleyenin kim olduğu önemlidir. Doğruluk ölçütünü de mesajın iletildiği kanal veya mesajın kendisi olan ortam belirler.
121
İş Ahlakı Dergisi
Bu, medyanın alternatifinin olmadığı şeklinde de okunabilir. Alternatif medya da alternatifi olduğu medyanın biçimine, yapısı gereği dönüşmeye mecburdur.
Bundan dolayı ve bu manada iletişim diye bir şey de yoktur. Bilakis medyanın tek taraflı bir iletisi vardır.
Bilgi düzeyinde değil, algı düzeyinde de olsa medyanın etkileri hakkında bir
takım izlenimlerimiz vardır. En azından medyanın gücünü ve onun yönlendirmesini hem kendi kişisel yaşantımızda ve hem de sosyal hayatta hissetmekteyiz. Muğlaklık ve bulanıklık işte bu noktada başlamaktadır. Zira
algımızdaki izlenimlerin, psikolojik yaşantılarımızdaki farklı tesirlerinden
dolayı, medyaya atfettiğimiz anlam boyutu da farklılıklar göstermektedir.
Üzerinde yoğunlaştığımız medya, nedense bize aslî yapısı içinde değil, kavramsal bir şema içerisinde sunulmakta ve bizden bu kavramsal şemanın (her
ne olursa olsun) kabulü beklenmektedir. Bunu şöyle izah edebiliriz:
Medyanın asıl fonksiyonu, insanlara bilgi (malumat, enformasyon) iletmeye
yöneliktir ve bu iletimi sağlayan ortamdır. Bu anlamda, “işitsel görsel öğelerin
ayrı ayrı ya da birlikte olarak kullanıldığı iletişim alanının bütünü” (Soykan,
1998: 206) olan medya bir iletimde bulunur fakat bu iletim işteşlik ekiyle yapılmış iletişim sesleri ile hecelense de tek yönlüdür. Gerçi iletişim biliminde,
iletişimi mümkün kılan üç öğe; ileten, ileti ve alıcı olsa da Soykan’ın bizim de katıldığımız düşüncesine göre, bir yerde toplumsal örgütlenme ve kurumsallaşma görece zayıf ise iletişimin tek yönlü olduğunu söylemek zor değildir. Bu yön
ileti, üretim ve gönderim odaklarından alıcıya doğrudur. Alıcının ileticiye göndereceği kendi tepkisel iletisi bile, SMS mesajlarında olduğu gibi, yine ileticinin
yararına ve yönlendiriciliğindedir. Medya odakları, sistemi öylesine kurmuşlardır ki, günün her saati ileti bombardımanına maruz alıcı kitle ne yapsa bu
sisteme hizmet etmek durumundadır. Kısaca aslında iletişim diye bir şey yoktur.
İletişimin tek yönlülüğü medya ahlakının iletenler açısından ele alınmasını da
bu nedenle gerekli kılmaktadır (Soykan, 1998: 206). Bu iletişimde medya, hitap ettiği kitlenin sesi olarak hem ileten hem de iletilen rolünü üstlenmektedir.
Medyanın bilgi üzerinden bilinçlere uyguladığı iktidar yani medyokrasi, böyle bir epistemik temele dayanmaktadır. Bu kavram Thomas Meyer’in Mediokratie Die Kolonisierung der Politik durch die Medien (2001) adlı eserinin adı
olarak medyanın siyaseti kolonileştirmesini ifade eder (Bkz, Meyer, 2004).
Kavram, ayrıca tarafımdan, medyanın araç olmaktan çıkıp bir güç odağına
dönüşmesi ve yönetim erkinin yerine kendini ikame etmesi anlamında ilk
kez 1994 yılında yayımlanan bir yazımda (Poyraz, 1994: 21), ve sonrasında
(Poyraz, 2006: 4–5) kullanılmıştır.
122
Hakan Poyraz / Medyada “Ahlak”ı Aramak
Medyokrasiye karşı çok fazla direnç şansı da yoktur kitlenin. Bir keresinde
Chomsky’nin dediği gibi, bireyler daha anlamlı bir demokrasinin temelini
atmak üzere, bir entelektüel öz savunma geliştirmedikçe medyatik manipülasyon ve denetimlerden kendilerini koruyamazlar (Chomsky, 1993: 10–3).
Chomsky, atıf yaptığımız eserinin önsözünde, kendini motive eden temel
kaygının bu bilinci geliştirmek olduğunu da dile getirir.
Sözü edilen entelektüel öz savunma bilincini geliştirecek birey ahlakına
vurgu yapmak, etik standartlar, karar almalar, yönergelerden daha doğru
görünmektedir. Medya kendi başına Dedalos’un heykeli gibidir. Mitolojik
bir şahsiyet olan Dedalos (Daidalos) yaptığı hareket eden heykeller ve takma kanatla uçmasıyla bilinir. Dedalos, tahta Aphrodite heykelinin içine cıva
dökerek hareket yetisi kazandırmış, heykel kaidesinden oynamasın diye de
bir direğe bağlamıştır (Capelle, 1994: 175). Medya için de hukuksal çerçeve,
standartlar, ilkeler, onun bağlandığı direk konumundadır. Ama eli kolu bağlı
bir medya da (özgür) medya değildir. Gerçek etki, onu bir iç yasa ile kontrol
altına almaktır. Bu iç kontrol ise medya ile ilişki içindeki kişinin kendisi üzerindeki kontrolü olacaktır. Bu iç kontrol ise medya ile ilişki içindeki kişinin
kendisi üzerindeki kontrolü olacaktır. Chomsky’nin entelektüel öz savunma
bilincinin işaret ettiği durum, bu olmalıdır.
123
Seeking Morality in Media
Hakan Poyraz*
Abstract: In this paper, the focus will be on a general framework of morality which media
morality is based on. Media morality is related to everyone that is under the influence of
media. The world is a global village which we conceive through media, and everywhere
the media reaches is its domain. In this respect, media is vital. Considering the place and
importance it has on our lives, the following questions need to be addressed: What are the
ethical codes of media? Is media morality just professional ethics? Has media a vicious and
devastating influence and if any, could we be protected from these influences by “intellectual
self-defense”? The article will touch upon these questions and then will suggest that “media
could be restrained not by directives, standards and principles as an external morality, but by
internal codes”. The person who is involved in media can establish this internal control within
himself. To be able to do this, we should stress our own morality sphere as well as media
morality sphere, for moral action depends ultimately upon the free and principled decision
of an individual and is based on conscience in this sense.
Key Words: Media, Morality, Ethics, Communication Ethics, Self-Defense Consciousness,
Mc Luhan.
Media ethics is related to the type of professional ethics employees in the
sector have, and it constitutes the source of the general principles of the
profession (For media ethics in terms of media industry, audience and content, see Çaplı, 2002: 18.). However, it goes beyond the boundaries of professional ethics and covers the entire domain of media, which is the whole
world. In this sense, everyone associated with media, is also connected to
media ethics. Therefore, understanding the form of existence and some
moral issues this existence raises is essential for media ethics.
In fact, science ethics, sports ethics, bio-ethics, and media ethics are not
separate ethics that are independent of each other. These and other simi-
* PhD., professor in Philosophy Department in Sakarya University. Research interests; meta-ethics, applied
ethics, language philosophy and cultural philosophy. § Correspondence: Sakarya Üniversitesi, FenEdebiyat Fakültesi, Sakarya § hpoyraz@sakarya.edu.tr § (+90 264) 295 6162.
İş Ahlakı Dergisi Turkish Journal of Business Ethics, Kasım November 2011, Cilt Volume 4, Sayı Issue 8, s. pp. 124-128, ©İGİAD
Hakan Poyraz / Seeking Morality in Media
lar ethics are various definitions of ethics with a variety of applications depending on the characteristics of the aforementioned areas. In that respect,
media ethics should be based on general morality (Soykan, 1998:197). The
expression of general morality in this context will be the general framework
of morality, as an umbrella concept that covers all the different manifestations of morality, rather than public morality that represents the moral
standards of a society.
Morality is a multiple meaning term and corresponds to moral in Latin, and
ethik in Greek. Both morals and ethics have similar etymology as morality.
Ethics is derived from ethos, which means character and habit. In this sense,
Aristotle qualifies ethics as a science of character (Aristotle, 1998:1103,
b.27). Similarly the Latin word moral is derived from mos (plural mores)
which means customs, habits and character (Sahakian, 1974: 6).
Morality can be defined as a set of beliefs and patterns that dominate the conscious life of an individual, a people, and a social class, or an era (Delius, 1990:
312). Thus, historical and cultural differences create different moral experiences
in the world. For this reason, the discussion of media morality or ethics will
take place within the framework of general morality, in other words, the ethical
framework that covers all these different moral phenomena.
Morality is what we experience, ethics is what we theorize (Poyraz, 2008:
16). According to this definition, media morality could be summarized as
media’s self-realization ethics, codes of ethics and passwords corresponding
to these codes.
Etymologically, media means medium, means, mediator, and vehicle. Kılıçbay
points out the difference between means and agent (Kılıçbay, 1993:18). Media
is a means if it transmits a message. But if media is an agent of a political organization or a corporation, there is a neglect of an ethical principle and a moral
issue. This fact applies to all kinds of media (see Chomsky, 1993).
Viewers perceive media organs as a complete sentence. There is a grammar
of the whole publication, and this sentence should be syntactically coherent
and consistent with its constituent elements. If any element of the sentence is inaccurate, the whole sentence is perceived to be inaccurate. Viewers tend to find a film unrealistic as a whole if the film has an unrealistic
element (Arslan, 1993: 35-7).
Centuries before Gutenberg’s invention of the printing press, the Chinese
knew and used printing techniques. In fact, during the T’ang dynasty (618125
Turkish Journal of Business Ethics
917), they published an official newspaper titled Ti pao (Jeanneney, 1998:
24). Just like the Chinese entertainment tool, gunpowder having turned
into an explosive centuries after its invention, printing press, as a means
of disseminating information to a wide audience, has become even a more
effective tool in the hands of those who own it. For this reason, media that
make up the cornerstones of the history of public opinion have become a
vehicle of power and authority. Marsall McLuhan’s expression of “world as
a global village” in his Understanding Media is quite significant in this regard
(McLuhan, 1994:93).. The values and
​​
the vehicle of transmitting these values ​​of this global village is media, and in McLuhan’s words, the message is
the vehicle itself. That is, it is not the content, but techniques, or rather the
medium itself that is important. Due to the extensions of these technologies, our senses of touching and hearing have largely been lost, and reduced
to the sense of vision in an unprecedented way (Avcı, 1990: 178).
Global Village is the name of McLuhan Marsall’s last book (McLuhan; Povers,
2001: 20). Media guru Marshall McLuhan also said something equally important: “Medium is the message.” He means, the medium where the message is transferred, is a message itself. With the change of one letter, the
word “message” is converted into “massage”, which is the title of another
McLuhan book: The Medium is the Massage (McLuhan, Quentin, Jerome,
1967 [2005]). In the title, there is a pun with the words message, massage,
mass and age (massage: mass-age)
The main function of the media is to communicate information to people,
and it is also the medium that enables this communication. In this regard,
media, which “is the entire communication domain in which audio-visual
elements are used separately or together” (Soykan, 1998: 206), provides a
one-way communication. The direction goes from the encoder and/or sender to the recipient. In fact, we cannot talk about communication here. This
one-sidedness of communication also requires that media morality be addressed in terms of senders. (Soykan, 1998: 206).
The power media exercise on us through information, which is called mediacracy, is based on such an epistemic foundation. This term, which is also the
title of Thomas Meyer’s work Mediokratie Die Kolonisierung der Politik durch
die Medien (Media Democracy: How the Media Colonize Politics (2001), refers to the colonization of politics by the media. (See Meyer, 2004; Poyraz,
1994: 21; Poyraz, 2006: 4–5). The mass does not have much resistance to
it. On one occasion, as Chomsky put it, unless individuals develop an intel126
Hakan Poyraz / Seeking Morality in Media
lectual self-defense in order to lay the foundations of a more meaningful
democracy, they cannot protect themselves from manipulation and the control of media (Chomsky, 1993: 10–3).
It seems that in order to promote awareness of intellectual self-defense,
we should place emphasis on individual moral values, rather than enforcing ethical standards and guidelines. In this sense, media is like a Daedalus’
statue on its own. Daedalus is a mythological figure who is known for his
statues that can move and also the wings he created to help his son Icarus
fly. Daedalus was also said to have poured mercury into a wooden statue of
Aphrodite which gave her the ability to move, and then tied her to a pole so
she would not move away from the pedestal (Capelle, 1994: 175). The legal
framework, standards, and principles constitute the pole the media is tied
to. However, tied down media cannot be free. It should be regulated with
an internal code and this internal code will actually be the self-control over
the individual who is involved with media. This should be the awareness of
intellectual self-defense that Chomsky has pointed out.
References/Kaynakça
Aristoteles (1988) Nikomakhos’ a etik (çev. Saffet Babür). Ankara: Hacettepe Üniv. Yay.
Arslan, C. H. (1993). Medya-siyaset ilişkisi için “bir siyasi analiz” örneği, Türkiye Günlüğü, 24. s.35–38
Avcı, N. (1990). Enformatik Cehalet, Ankara: Rehber Yay.
Capele, W. (1994). Sokrates’ten önce felsefe, fragmanlar-doksograflar (2. cilt) (çev. O. Özügül), İstanbul:
Kabalcı Yay.
Chomsky, N. (1993). Medya gerçeği (çev. Abdullah Yılmaz). İstanbul: Tüm zamanlar Yay.
Çaplı, B. (2002). Medya ve etik. İstanbul: İmge Yay.
Delius, H. (1990). Etik, günümüzde felsefe disiplinleri (çev. Doğan Özlem). İstanbul: Ara Yay.
Jeanneney, J. N. (1998). Başlangıcından günümüze medya tarihi (çev. Esra Atuk). İstanbul: Yapı Kredi Yay.
Kılıçbay, M. A. (1993). Medium size media, Türkiye Günlüğü, 24, s. 18–21
McLuhan M. (2001). Understanding Media; The Extension of Man, Cambridge: The MIT Press.
McLuhan M., Povers, R. (2001). Global köy (çev. Bahar Öcal Düzgören). İstanbul: Scala Yay.
McLuhan M., Quentin, F. & Jerome, A. (2005). Yaradanımız medya (çev. Ünsal Oskay). İstanbul: MK Yay.
Meyer, T. (2001). Mediokratie Die Kolonisierung der Politik durch die Medien, Frankfurt: Suhrkamp
Verlag.
127