Helal ve Haram

Prof. Dr. HAYREDDİN KARAMAN
Günlük Hayatımızda
. HELALLER
ve
HAR
LAR
lillz�
.1 i
Prof. Dr. HAYREDDİN KARAMAN; Erzurumlu bir ailenin çocu
ğu olarak 1934 yılında Çorum'da doğdu. İlkokulu burada bitirdikten
sonra özel olarak Arap·ça ve 1slamf ilmler tahsil etti. tık İmam Hatip
okullarından biri olan Konya İmam Hatip Okulu'na girdi ve ikinci dö
nem mezunları arasında yer aldı (1959). Yeni açılan İstanbul Yüksek İs
lam Enstitüsü'nde okudu ve ilk mezunlarından biri olarak 1963'te me
zun oldu. İki yıl İstanbul İmam Hatip Okulu'nda meslek dersleri öğret
meni olarak çalıştıktan sonra açılan imtihanları kazanarak İstanbul
Yüksek İslam Enstitüsü'ne fıkıh asistanı oldu. "Başlangıçtan Dördüncü
Asra Kadar ·tsıam Hukukunda lctihad" konulu tezi ile fıkıh öğretmeni
oldu (1971). Aynı yıl İzmir Yüksek lslaın ·Enstitüsü'ne tayin edildi.
1975'te tekrar İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü'ne döndü. Yüksek İslam
Enstitülerinin İlahiyat Fakültesi'ne dönüşmesinin ardmdan doktor, do
çent ve profesör oldu. Eyli.il 1976-Eylül 1980 yılları arasında yayımla
nan Nesil dergisini çıkaranlar arasında yer aldı. İz Yayıncılık - Bütün
eserleri dizisinden çıkan kitapları: Laik Diizeııde Dini Yaşamak (4 kitap,
1997, 1998, 1999, 2001, 2002, 2006), Mukayeseli lslam Hııkııku (1999, 2001,
2003, 2006), lslfiın Hukuk Tarihi (1999, 2002, 2004), /slaııı'ııı Işığıııda Giiııüıı
Meseleleri (2000, 2001, 2003, 2005, 2006, 2007), Hayatımızdaki lslfim (2002,
2003; İkinci Cilt, 2006; Üçüncü Cilt, 2010, 2011), Dert Söyletir (şiirler,
2002, 2004, 2008), Her Şeye Rağmen (2001, 2002, 2004), Giiııliik Hayatımız
da He/filler ve Haramlar (�5. baskı, 2011), Yeııi Gelişmeler Karşısmda lslfim
Hııkııku (Genişletilmiş 4. baskı, 1998, 2004), Dört Risale (2000, 2004),
lııııinı-ı Ralıbıınf ve lslaııı Tasavvııfıı (2003, 2009), )slfinı Diişiiııcesiııde Eko
ııonıi, Baiıka ve Sigorta (Prof. Or. Ahmet ez-Zerka ve Prof. Dr. A. Muham
med Abdülaziz en-Neccar'dan Çeviri, 2003, 2009), Gerçt!k lslanı'da Birlik
(2003, 2007), Yolların Aynlış Noktasında lslf/111 (Muhammed Esed'den Çe
viri, 11. baskı 2008), Bir Varmış, Bir Yokmuş -Hayatım ve Hatımlarıııı
(2008, 2009), 1/ci Din Mazlıımıı -Malımııt Cevdet Sezer ve Mulıaııımed Sııl
taıı el-Ma'sılıııf el-Huceııdf- (2010, 2011).
İçindekjler
Önsöz ......................................................................................................·.............................................................................·11
GİRİŞ
Helal ve Haram
A- Önemi ...... ·........................................................................................................................................................ 13
B- Tarifi, Çeşitleri ve Çerçevesi ....................................................................................................... 14
1- Li'ayııilıi lıaraııı' ..........................................,............................................................:.......................... 15
2- Li-ğayrilıi lıaram ............................................................................................................................... 16
C- Haram Dereceleri ................................................................................................................................... 17
D- Fıkıh Kitaplarındaki Yeri ................................................................................................................ 20
E- Uıntııni kaideler ........................................................................................................................................ 21
1- Yasaklamııaıııış lıer şey ıııiibalı ve lıelııldir .................................................................... 21
2- Helal ve lıaram kılan yalııız Alla!ı'tır ................................................................................ 22
3- Haraıııa'mııhtaç etmeyecek kadar !ıelııl vardır ............................................................ 23
4- Harama giitiireıı lıer şey lıaraıııdıı· ....................................................................................... 23
5- Haram koıııısımda hile de haramdır ................................................................................... 24
6- lyi niyet lıaramı nıeşrıı kılmaz ................................................................................................ 24
7- Haram şiiplıesiııdeıı kaçııımak ................................................................................................. 25
8- Zarııretler !ıaraıııı t!)iibalı kılar ............................................................................................... 26
9- Haraııı lslam ülkesi dışıııda da lıaraıııdır ··············'·············································:······.... 26
BİRİNCİ BÖLÜM
Yiyecek, İçecek, Giyecek, Ev, İş ve Kazanç
Birinci Fasıl: Yiyecek ve içecekler
Giriş ..................................:..................................................................................................................................................... 31
I- Yiyecekler .................................................................................................................... ·............................................... 32
A- Haram kılan naslar ve hikmeti ................................................................................................. 32
B- Haram kılınan yiye�ekler ................................................................................................................ 33
1- Kendiliğiııdeıı ölmiiş hayvan ................................................................................................... 33
2- Akıııış kaıı ................................................................................................................................................ 34
3- Donııız ................................. · ....................................................•............................................................... 34
4-Alla/ı'taıı başkası adiııa kesilenler·......................................................................................... 34
5- Meyte sayılaıılai· ................................................................................................................................. 35
6- Diğer kara lıayvaıılarıııdaıı /ıelfil-/ıaraııı olanlar ...................................................... 35
7- Deııiz lıayvaııları ......................:.......................:................................................................................. 36
C-lstisnalar ................................................................:................................· ......................................................... 36
1- Balık ve çekirge ................................................................................................................................... 36
2- Meyteniıı derisi, kemiği ve kılı ................................................................................................ 37
3- Zarııret hali ............................................................................................................................................ 37
D-Boğazlama (Zebih ve Nahr) ......................................................................................................... 39
E-Av ................................................................................................................................................. · ......................... 42
II- İçkiler ve Uyıışhırucıılar ............................................................................................................................. 43
·
A-İçkiler .................................................................................................................................................................. 43
B-Uyıışhırucıt maddeler ......................................................................................................................... 45
C-Sigara ve benzerleri .:............................................................................................................................ 46
/kinci Fasıl: Giyecekler ve Süs
1- Giyecekler ........................................................................................... ........................................................................ 48 ·
A-Giyinınekten Maksat ........................................................................................................................... 48
B-Kıyafet teınizliği ....................................................................................................................................... 48
C-Altın ve halis ipek ................................................................................................................................... 49
D- Kadının elbisesi ........................................................................................................................................ 50
E- Süslenriıe· .....................................· ...................................................................... · ........................................... 52
1- Dövıııe yaptınnak .............................................................................................................................. 52
2- Estetik ameliyat ..............:.................................................................................................................... 52
3- Kaş nldırıııak .......................................................................................................................................... 53
4- Perıık takmak ......................................................................................................................................... 53
5- Saç sakal boyatmak ......................................................................................... :................................. 53
6- Salaıl lıırakıııak ..............................................,...................................................................................... 54
Üçiiııcii Fasıl: Ev Eşyası
A-Altın ve Gümüş Kaplar ve ipek sergiler .......................................................................... 55
B-Heykel ................................................................................................................................................................ 56
C- Oyuncak ........................................................................................................................................................... 57
D-Resim .................................................................................................................................................................. 57
E-Fotoğraf ...................................................................................................................... ...................................... 58
F-Köpek· beslemek ...............,..................................................................:..................................................... 59
Dördiiııcii Fasıl: İş, Meslek ve Mııamele
1- İş ve Meslekler ........................................:.....................................................................................�.:......:.::::::...:::·60··
A-Ziraat ..........................................................................................................................:.................. ·.................... 61
B-Zanaatler ........................................................... · ............................................................................................. 62
C-Ticaret ............................................................................· .................................................................................... 64
D- Memurluk ve devamlı işçilik ...................................................................................:.................. 65
II-Muameleler ............................................................................. · ..................... · ......................................................... 66
A- Haram olan şeyleri satmak ...................................,....................................................................... 66
B- Bir yanı meçhul satış ..................................................................................,......................................... 67
C- Narh koyma .................................................................................................................................:............... 67
D- Fiatlarla oynamak (ihtikar, komisyonculuk) ............................................................... 68
E- Hileli. arttırma .............................................................................................................................................. 69
F- Hite·ve aldatma ......................................................................................................................................... 69
G- Yemin ................... · ........................................................................................................................· ................... 70
H- Eksik ölçmek_ ve tartmak ..........................................................................................:..................... 70
I- Çalınan ve gasb�dilen şeyi almak ............................................................................................ 70
1-Borç ve faiz ........................................................................................................................................................ 71
J- Vade farkı· ................................................................................................................................................ ·....... 73
K- Selem ................................................................................................................................................................... 73
L- Şirket ........ ·........................................................................................................................................................... 74
M- Araziden istifade .................................................................................................................................... 76 ,
N- Parayı koruma ve arttırma yolları ......................................................................................... 77
O- Kazanmanın hedefi ............................................................................................................................... 83
İKİNCİ BÖLÜM
Aile Hayatı
1- Cinsi Hayat ......:......................................................................................................................................................... 85
1- Ci11si duygu karşısında i11sa11 .................................................................................................. 85
2- Zina ................................................................................................................... .......................................... 86
3- Yabancı kadmla yalııız kalmak ................................................................................................ 86
4- Karşı cinse şehvetle bakmak ve tesettür ........................................'................................... 87
5- Örtii ve elbise ........................................................................................................................................ 90
6- Ook1111111ıık ............................................................................................................................................... 92
7- Kad111111 erkeklerle beraber lnılııımıası ............................................................................... 92
8- Ciıısf sapıklık ......................................................................................................................................... 93
9- El ile fatnıiıı ........................................................................................................................................... 94
1 O- Hayvaıı ile ciıısf miinasebet .................................................................................................... 94
II- Evlilik ............................................................................................................................................................................ 95
1- Bekıırllk ve evlilik ............................................................................................................................... 95
2- Evleııeceği kıza bakıııak ................................................................................................................. 95
3- lsteınek ve ııemıek ............................................................................................................................. 96
4- Evleıııııe ıııaııileri ............................................................................................................................... 96
5- Geçici olamk evlemrıek (Miif'ıı ııikalıı) ............................................................................. 99
6- Birden fazla kad111la evle11111ek .................................................:............................................ 100
111- Eşler Arasında ................................................................................................................................................. 101
1- Maddi.ve 1ııa11cvi ilişki ............................................................................................................... 101
2- Şekil ve yol ........................................................................................................................................... 102
3- Dogımı ktıııtrolii ............................................................................................................................. 102
4- Çocuk ıfiişiirıııek ...............................................:..............................................................................104
. 5- Karı-koca haklan .......................................,.............................................;.......................................105
6- Geçimsizlik .........................· .................................................................................................................106
7- Sonçare; boşaııma ve ayrılma .............................................................................................:.109
iV- Ebeveyn ve Çocuklar ...............................................................................................:...............................109
1- Neselı ........................................................................................................................................................ 109
2- Evlatlık .................................................................................................................................................... 110
3- Sım'i tolıııııı/aına ve tiip bebeği ...........................................................................................111
4- Çocıığıııı lıakları ..........................................................................;._.................................................. 112
5-· Ebeveyııiıı hakları .................................................................................................,.........................113
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Umumi Hayatta Helal ve Haram
1- İnanç ve Adetler .................,...............................................................................................................................115
A· Allah'tan başkası gaybı bilemez ...........................................................................................115
B- Ruh çağırma ..............................................................................................................................................117.
C- Fal ve falcılık ....................:.........................:..............................................................................................118
O-Keşif ve rüya ..............................................................................................................................................118
E- Sihir ............................................................................................................................................ · ...................... 118
F- Nazarlık, nal, muska vb...............................................................................:·································120
G. Hastalık ve tedavi .......................................................................................................................... ...120
H- Şefaat ve tevessül ................................................,...............................................................................122
I- Uğur inancı ...................................................................................................................................................125
l- Gelenekler ve bid'atler ......................................................................................................................127
il- Eğlence Hayatı ...................................................................................................................................................129
A- Şaka ve nükte .......................................................................................................................................... 131
B- Koşu ...................................................................................................................................................................132
C- Atış ıni.isabakası ....................................................................................................................................132
D- Hayvan döği.iştürınek ......................................:..............................................................................133
E- Kılıç, kalkan ve mızrak oyunu ................................................................................................133
F- Güreş .................................................................................................................................................................134
G- Binicilik ,,e yüzme ..............................................................................................................................134
H-Tavla oynamak ........................................................................................................:.............................135
1- Satranç ...............................................................................................................................................................135
l- Kumar ................................................................................................................................................................ 136
J· Piyango ve toto .......................................................................................................... :..............................137
K- Mfisıkf .. ·..........................................................................................................................................................137
L- Sinema ve televizyon ........................................................................................................................140
İİİ· Sosyal İlişkiler ................................................................................:..:.::..............................:.......................... 140
Sosyal yapının temeli kardeşlik ..............................................................:··············..······················ 140
A-·Yapıcı tedbirler ......................................................................................................................................141
B- Bozulmayı önleyici tedbirler ................,....................................................................................141
1- Kilsıııek ve darılıı"ıak ........................................................................:....,........................................141
2-Alay etmek, ayıplamak, ad takmak .................................................................................... 143
3- Kötii saıımak .......................................... ,............................................................................................ 143
4- Kıısıır araştırıııak ...............,.....................................................................................................,...... 144
5-Arkadaıı çekiştirıııek ............................:........................................................................................ 144
6- Söz taşııııak .................................................................................... · ........................... ·........................ 147
C- Dokunulmazlıklar ............................................................................................................................... 147
1- Naıııııs ve şeref ...........................................,...............................................:...................................... 148
2- Hayat ..................................... ,..................... ·.................................: ..........·............................................. 148
3- Mal (lıırsızlık, gasp, riişvet, israf, bıılımııııış eşya) ............................................. 150
iV- Gayr-i Miislimlerle İlişkiler ............................................................................................................. 154
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Haramdan Temizlenmekve Helalleşmek
A- Tevbe ................................................................................................................................................................ 157
B- Haramı mülki.inden çıkarnıak ................................................................................................. 157
C- Haram malın verileceği yer ....................................................................................................... 158
SORULAR-CEVAPLAR
Hastalıkların manevf sebepleri ................................................................................................................. 163
Helal lokma üzerine ..........................................................................:................................................................. 165
Günah ve yaptırım ................................................................................................................................................ 167
Zaruret ve ihtiyaç .................................................................................................................................................... 168
Zaruret hali ................................................................................................................................................................... 172
Fetvalar arasında .................................................................................................................................................... 174
Camiye girebilenler üzerine ......................................................................................:................................. 175
Zekat, ölçü, mahremiyet ..................................................................................,...................:.......................... 177
Zekat ve vergi ........................................................................................................................................................... 178
Hac ve ihram .............................:................................................................................................................................ 179
Tokalaşma adabı ..................................................................................................................................................... 181
Gusül, et kesimi, tesettür, miras .............................................................................................................. 183
Tevbe, boğazlama, boşanma, gayr-i müslimle komşuluk ................,...............;............ 187
Haram kazanç, tesettür, ta·vuk .................................................................................................................. 192
Boşama ........................·................................·.................................................................................................... ................ 193
Memuriyet, oyunlar, sigara, alış-veriş ............................................................................................... 194
Yaşgi.inii ..........................................................· .....................................·.......................................................................... 199
Mehdi, diriliş, tasavvuf .................................................................................................................................... 200
Örtünme .......................................................................................................................................................................... 200
Mahremiyet, namazların birleştirilmesi, imsak ....................................................................... 203
Emekli maaşı ............................................................................................................................................................... 206
lslfım ve sendika ...................................................................................................................................................... 207
Sigorta ................................................................................................................................................................................ 208
Pirimli sigortanın nıeşruiyeti ..................................................................................................................... 211
Tasarruf keseneği ve hayat sigortası ................................................................,.................................. 212
Aracı ve zam ·.........· ... ·......................................... · .................................................... · ....... ·................... · .................. 214
Boşanmış kadın, avukatlık, kar sınırı.,............................................................................,................... 214
Boşanma, enflasyon, kadının seyahati ........................................:.........................:..,........................ 218
Faiz ve ihtiyaç ........................................................................................................................................................... 223
. Borsa ve sened ticareti .....................................................:................................................................................. 224
Kupon veya kutudan çıkan hediye ....:................. ,.......,....................................................................... 225
Faiz ve enflasyon ..................................:....................:............................................................................................ 226
Vade farkı ve faiz ......,.............................................,.......................................................................,...................... 227
Su parası ve gecikme zaınmı ............................................................:................,......................,................. 230
Sözünde durmak ...............................................................,.................................................................................... 231
İslam otopsi meselesi .........................................................................................................................................: 232
Kaynaklar ...................................................................................................................................................................... 237
Önsöz
H
aram ve helal mefhumu dinin özü ve şekli, dindarın
Allah'a kulluk nizamnamesi ile yakından ilgilidir. Ni
zam fikri ile mutlak serbestlik fikri .bir arada düşünüle
mez. Bir yerde nizam varsa mutlak hürriyeti kayıt altına alan,
sınırlayan kaideler, emir ve yasaklar da var demektir. İslam ku
lun kendini ve Rabbini bilmesi, O'na kulluk edebilmesi, böylece
ebedi saadetlere erebilmesi için Allah'ın h1tfettiği son din, irşat
ve nizam olduğuna göre onda helal ve haramı birbirinden ayı
ran sınırların bulunması tabiidir. Bir hadis-i şerifte ifade buyu
rulan teşbihe göre haram pınırının ötesi ABah'ın korusudur; o
sınırı aşmak bir yana, oraya yaklaşmak bile tehlikelidir.1
Dini hayatta bu kadar önemli bir yeri olan helal-haram konu
su, fıkıh kitaplarının ilgili bölümlerinde incelenmekle kalmamış,
ayrı kitaplara da mevzu teşkil etmiştir. Eskiler içinde İmam Gaz
za'lf'nin İhyaıı Ulı1111l'd-Dfn isimli eseri, diğer mevzuları yanında
bunu da, toplu bakış metodu ile en doyurucu bir şekilde ihtiva
etmektedir. Yeni kitaplar arasinda Yusuf el�Kardavf'nin "el-He
lal ve'l-Haram fi'l-İslarn" adlı kitabı, hem mevzua bakış açısının
genişliği, hem de takdim ve inceleme metodu bakımından takdi
re şayan ve istifadeye layıktır.
Bütün bunlara rağmen ·,bizi de aynı mevzuda bir şeyler yaz
maya sevkeden amiller vardır:
a) Bu kitapların bazıları gereğinden fazla teferruata girmiş,
bazıları ise kısaltmada aşırı giderek gerekli bilgiyi verme
miştir.
1. Buharı, K. el-İman, 39; el-Büyü, 2; Müslim, K. el-Müsakat, 107.
12
Günliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
b) Günümüzde ve ülkemizde, haram-helal açısıridan bakıl
ması gereken yeni meseleler vardır.
c) Türkçede, bu mevzuda, fazla teferruata girmeden mesele
leri derli toplu ve açık bir dille anlatan telif eser yoktur.
İşte bu saiklerden harel<et ederek, eskiden yeniye gerekli kay
naklara başvurduk ve elinizdeki kitabı kaleme aldık. Maksadı
. mız, saadetlerin en büyüğü olan "Allah'a kulluk" mertebesine
ulaşmak isteye11lere küçük bir yardıinda bulunmaktan ibarettir.
I3aşarı ve isabet Allah'tandır; yalnız O'na kulluk eder ve yal
nız O'ndan yardım dileriz. Evvel ve ahi.r hamdimiz O'nadır.
.
Hayreddin KARAMAN
Nisan 1979 - lstanbııl
GİRİŞ
Helal ve Haram
A-Önemi:
Hemen bütün din, hukuk ve ahlak sistemlerinde yasaklar,
çirkin ve yakışıksız telakki edilen davranışlar vardır. Semavf
dinlerin sonuncusu ve en mütekamili olan İslam da, fert ve ce
miyet halinde insanlığın hayrına olmak üzere getirdiği mükel
lefiyetler manzumesi. içinde yasaklara yer vermiştir. Yasaklar
menfi (yapılmaması istenen) mükellefiyetlerdir. Mükellefiyet
ler ise gökler, düzlükler ve dağların yüklenemediği, irisan de
nilen "kemale namzet" müstesna varlığın boyuna göre biçil. miş "emanet"lerdir. Bu "emanet" mükellefiyetler, dıştaki kir
leri, pasları silerek cevheri ortaya çıkaran, kimin neye layık ol
duğunu meydana koyan imtihan ve deneme vasıtalarıdır. İn
san ne taş ve hayvandır, ne de melek; o, büyük kabiliyetler ih
tiva eden, eşsiz meyvelerin planını saklayan bir çekirdektir.
Dünya zemininde, ömür denilen mevsimler içinde, en son ila
hı dinin rahmet ve terbiyesine kendisini teslim ederse (mük(;!l
lefiyetlerini yerine getirirse) melekleri kendine hayran bırakır.
Aynı zeminde nefis ve şeytanın arzularına boyun eğer, onların
pembe bardakta sundukları zehri gıda zannederse özünü zayi
eder, taş toprak ve gübre .arasında çürüyüp gider. İşte insanoğ
lunun ferdf hayatında, haramlara riayetin de dahil bulunduğu
mükellefiyetlerin böylesine önemli bir rolü vardır.
Bu mükellefiyetlerin, helal ve haram telakkisii1in faydası
yalnızca ferdf de değildir. Bütün katlarıyla cemiyet, bütün za
man ve mekanlarıyla insanlık için iyi, hayırlı ve faydalı olan
helal; kötü, şer ve faydasız olan -derecesine göre- mekruh ve
14
Güııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
haram kılındığına göre, bunun iyi neticeleri cemiyeti ve in
sanlığı da yakından ilgilendirmektedir.
Allah Teala'nın terbiye vasıtası olan helal ve haramın
ıtı.uhtevası, insanlığın tekamül seyrine göre değişik olmuş,
son ümmette son şeklini alarak rahmet, kolaylık ve itidali
temsil etmiştir. Bu anlayışın kaynağı şu ayetlerdir:
'Bu dünyada ve ahirette bizim için güzel olanı yaz, biz.sana yö
neldik,' dedi. Allah: 'Azabıma dilediğim kimseyi uğratırım, rahmetim her şeyi kaplamıştır, lnmu Allah'a karşı gelmekten sakınanlara,
zekat verenlere, ayetlerimize inanıp yanlarındaki İncil'de ve Tev
rat'ta yazılı buldukları, haber getiren, okuyup yazması olmayan
peygamber Muhammed'e uyanlara yazacağız. O Peygamber onlara,
uygun olanı emreder ve fenalıktan meneder, temiz şeı;leri helal,
murdar şeyleri haranı kılar, onların yüklerini indirir, ağır teklifleri
hafifletir. Bu Peygambere inanan, hürmet edrn, yardım eden,
ô'nunla gönderilen nur:a uyanlar, işte onlar saadete ererler' dedi.
(El-A'raf: 7 /156-157)
Ey Muhammed! De ki: 'Allah'ın kulları için yarattığı zfnet ve
temiz rızıkları haram kılan kimdir?' 'Bunlar dünya hayatında ina
nanlarındır, kıyamet gününde de yalnız onlar içindi,:.' De ki: 'Rab
bim sadece açık ve gizli fenalıkları, günahı, haksız yere tecavüzü,
hakkında hiçbir delil bilmediği şeyi Allah'a ortak koşmanızı, Allah'a
karşı bilmediğiniz şeyi söylemenizi haram kılmıştır.' (el-A'raf:
7/32-33)
B- Tarifi, Çeşitleri ve Çerçevesi
Helal, yasak olmayan, serbest sahayı ifade eder; bunun ta
banında "yapana sevap, yapmayana günah olmayan" mübah
vardır, sonra sırasıyla müstehab, vacib, farz gelir. Helal, mü
balun sınırında son bulur. Bundan sonra mekruh ve haram
vardır. Bunların ikisinin de yapılmaması Şarf tarafından is
tenmiştir. Ancak mekruhta kesinlik yoktur,. haramda ise ke
sinlik vard!r; haram ve mekruh işleyen dünyada kınanır, bazı cezalcıra müstehak olur, ahirette is� azaba uğrar.
He/fil Haranı
Mekrühu haramdan ayıran ölçü Hanefilere göre delilin
haramda katı (kesin), mekruhta zannı olmasıdır. 1 Diğer müc
tehidlere göre yasaklama iradesinin mekruhta sert ve kesin
olmaması, haramda ise sert ve kesin olmasıdır.
Haram kılınan şey veya fiil, 'kendisinde bulunan, hiç ayrıl
mayan bir zarar, kötülük ve pislik sebebiyle haram kılınmış
ise buna "li-aynihi' haram" denir. Kendi tabiat ve vasfından
değil de kazanma şekli ve yolu gibi dıştan bir sebeple haram
ise "li-gayrihi haram" deı'ıir. Domuz ve şarap birincisine, ça
lınmış ekmek, gasbedilmiş para ikincisine örnektir.
1- Li-aynilıı haram:
Yeryüzünde bulunan şeyleri madenler (cansızlar), bitkiler
ve hayvanlar şeklinde üçe ayırırsak bunların helal ve haram
olanlarını şöylece çevçeveleyebiliriz:
a) Madenler ve cansızlar:
Bunlardan, yiyen ve içenin sıhhatine ve .aklına zarar ve
renleri istisna edilirse geri kalanlar arasında haram olanı yok
tur. Zararlı olmayanı yemek ve içmek adet halini almışsa ha
ram olmaz. Mesela, bir kimse toprak yemeye alışsa ve bu da
onun sıhhatine zarar vermese haram olmaz.
b) Bitkiler:
Bitkiler içinde aklı, hayatı ve sıhhati giderenleri yemek ve
içmek haramdır. Aklı giderene; yani geçici olarak normal dü
şünme ve davranmayı engelleyene örnek alkollü içkiler ile
uyuşturucu maddelerdir. Hayata son verene örnek. zehirler
dir; sıhhate zarar verene örnek az içki, az zehir ve uygunsuz,
usulstiz alınan nebati ilaçlardır.
1. imam Muhammed' e göre her mekruh haramdır; ancak delili kati olmadığı için
bu imam "mekruh" tabirini kullanmıştır. Ebu Hanife ve Ebü Yüsuf'e göre ise
mekruh haram değil, harama yakındır. (Bak. Fethü'l-Kadir, Mısır, 1318. C. VII1, s. 80)
Heliil Haram
ödemek istemezlerse devlet bu hakları cebren alır ve müsta
hak olanlara verir. Bu mevzüların açıklandığı yer, fıkıh kitap
larınin zekat, nafakat, vakıf bahisleridir.
d) Karşılıklı rıza ve bedel ile alınıp verilen şeyler'in helal
olması alan, veren, mal, bedel ve akdin şekli ile ilgili şartlara
riayet etmeye bağlıdır. Fıkıh kitaplarının beyi', selem, icare,
havale, zaman, kıraz, şirket, müsakat, şıif'a, sulh, kitabet, sa
dak... bölümleri bu mevzüları açıklamaktadır.
e) Karşılıklı rıza ile ve bedelsiz olarak alınan mallar hibe, va
siyet ve sadaka ile alakalıdır. Bu tasarrufların şartlarına riayet
edilir, varislere veya başkalarına zarar verilmez ise bu yollarla
alınan mallar da helal olur. Fıkıhta bu_ mevzüların açıklandığı
bölümler hibe, vasaya, sadakat gibi isimler taşımaktadır.
f) Sahibinin irade ve ihtiyarı aranmadan elde etme yolu
mirastır. Miras kalan ·mal helal yoldan kazanılmış, borçlar
ödenmiş, gerekli vasiyetler yerine getirilmiş ise bu da helal
sahaya girer. Fıkıh kitaplarının feraiz ve vasaya bölümleri bu
konuları açıklamaktadır.
Bu altı kazai1ç yolundan elde edilen malın helal olması için
dinin ileri sürdüğü şartlara riayet edilmez ise kazanılan ve elde
edilen şey genellikle "li-gayrihi" haram çerçevesine girer2.
C- Haramın Dereceleri:
Haram olan her şey ve her davranış kötü, çirkin ve yasak
olmakla beraber kötüden daha kötüye doğru bir sıralanış da
bahis mevzüudur3:
1. Düriist (adil) miinıinlerin
sakındığı lıaranılar:
Bunlar fıkıh ve fetva kitaplarında haram olduğu kaydedi
len şeyler ve davranışlardır. Bunlardan sakınanlara "adi"
2. Bu maddelerde geçen hukuk terimleri ve şeri ımıi\meleler hakkında geniş bil
gi için fıkıh ve lsli'ım hukuku kitaplarına bakıııız.
3. lleride açıklanacağı üzere helalin de iyiden ve temizden, daha iyiye ve daha
temize doğru bir derecelenişi vardır.
18
Güııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
(cemi "udul"), sakınmayanlara "fasık, günahkar, asi" denir
ve bunlar içiı1 kısmen dünyada, kül halinde ahirette verilecek
ç�şitli cezalar vardır. Ancak bu madde içine giren haramlar
da kendi aralarında derecelenir. Mesela, akdin bazı şekil şart. larına riayet edilmeden alınan mal haramdır; ancak kuvvete
dayanılarak gasbedilen malın haramlığı daha şiddetli, faizin
haramlığı ise daha eşeddir. Bu şiddetin ölçüsü, haram kılan
naslarda kullaıuJan üslüba, karşılığında verileceği bildirilen
cezaya bağlıdır. Hatta aynı dereceye giren haram bile bazı se
beplerle hemcinsi olan diğerlerinden ayrılabilir: Mesela, bir
fakir, bir iyi insan, bir yetimden haksızlıkla alınan malın ha
ramlığı; güçlü, zengin, ahlaksız bir kimseden alınana göre
daha ağırdır.4
2. Salilı kulların sakındığı şeyler:
Müftfüer kaideye ve zahire bakarak ruhsat verdikleri, ca
iz ve helaldir dedikleri halde haram ihtimali ve şüphesi bu
lunduğu için iyi (salih) kulların sakındığı şeyler vardır:
a) Şüphe kuvvetli, haram ihtimali galip ise onu haram kabul etmek gerekir.
b) Helal ihtimali galip ise onu helal saymak gerekir; zayıf
bir ihtimal ve şüphe yüzünden çekinmek insanı vesveseye
götürür; vurduğu bir avı "Belki bunu birisi yakalamış, sahip
olmuştur da sonra onun elinden kaçmışhr." diye yemeyen
kimsenin hali vesvesedir.
c) Kaçınmak, uzak durmak gerekli olmamakla beraber
müstehab ve iyi olan şüpheli durumlar vardır ki Resül-i Ek
rem'in (s.a.v.): "Sana şüpheli geleni bırak, şüpheli gelmeyeni
alf " 5 buyruğu buna işarettir. Ancak burada kaçınmak müs
tehab olduğuna göre işlemek ve kaçınmamak haram değil,
tenzihen mekruh olur. Bu sebepledir ki Rasülullah (s.a.v.),
Adiy b. Hatim'e "Av köpeği, yakaladığı avdan yemiş ise sen anıt
yeme; çü11kii korkanın köpek onu kendisi için yakalaınıştır." der
ken, Ebü Sa'lebe'ye "Ondan ye." buyurmuş, ınuhatabııun,
4. Aynı eser, s. 95.
5. Buharı, K.'el-Büyü, 3; Tirmizt, K. el-Kıyaıneh, 60.
Helal Haram
"Ya köpek o avdan yemişse?" sualine de "Yese bile." cevabı
nı vermiştir.6
Çünkü -Gazzalı'nin deyişi ile- Ebü-Sa'lebe fakir olduğu
için bu ölçüdeki titizlik ve çekinmeye tahammül ed�miyecek
tir; halbuki Adiyy'in durumu buna müsaittir.7
İbn Sfrin, kalbine bir şüphe geldiği için dört bin dirhemi
ortağına bırakmış, alimlerin "alabilirsin" demelerine rağmen
böyle hareket etmeyi tercih etmiştir.
3. Miittalcilerin lcaçıııdığı şey Zer
ve davranışlar:
Bu derecedekilerin uzak durdukları şeyler içinde şüpheli
olan ve hakkında haramdır fetvası bulunanlar vardır; ayrıca
takva sahibi kul, ihtiyata riayet olsun ve nefis haram konu
sunda gevşekliğe alışmasın diye bazı şeyleri yeyip içmeyi,
bazı davranışlarda bulunmayı terketmektedir. Nitekim Hate
mu'l-Enbiya (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: "Mahzurlu olana diiş
nıek korkusuyla mahzursuz olanı da terketmedikçe kul, müttakiler
derecesine ulaşamaz."8 Hz. Ömer'in de "Harama düşmemek
için helalin onda dokuzunu bıraktığımız olurdu." dediği ri
vayet edilmiştir:
4. Sıddıkların lıaramı:
Nihayet ortada hiçbir şüphe, harama düşme korku ve ih
timali bulunmadağı halde ya elde ediliş yolunda kerahet bu
lunduğu için, yahut da Allah'a ibadet ve O'nun rızasını elde
etme manası taşımadığı için terkedilen şey ve davranışlar
vardır ki bu dereceleri terk ancak sıddıkların karıdır. Bu de
recede bulunan Allah kulları yalnızca haram ve mekruhlar
dan değil, nefislerine ait mübah zevk ve isteklerden de sıyrıl
mışlardır; onların her hareket �e dunışları Allah içindir; ya
şamalarının tek mana ve sebebi de O'na kulluk edebilmektir.
6. Buhiirf, K. ez-Zebiiiİl, 2,9; İbn Miice, K. es-Sayd, 3; Müslim, K. es-Sayd, 1,5; Ebü
Diivüd. K. el-Ediihf, 22, 23.
7. lhyii, C. II, s. 96.
8. Tirmizf, K. el-Kıyiimeh, 19.
20
Güııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
Bunlar kendilerine, ibadet çerçevesine girmeyen şeyleri ha
ram kılmışlardır. Yahya b. Kesir bir ilaç içmiş, eşi de ona; ila
cı hazmetmesi için evin içinde biraz gezinmesini tavsiye et
mişti; şu cevabı verdi: "Otuz yıldır kendimi kontrol eder, he
saba çekerim; böyle bir geziıunenin (ibadet sayılabileceğini,
Allah'ın rızasını tahsile yarayacağını) bilemiyorum." Meşhur
sofilerden Seri' de bir gün, bir dağ başında bir miktar (insan
ların yiyebildiği) ot yeyip, bir kaynaktan da şu içtikten sonra
şöyle demişti: "Eğer bir gün helal ve temiz bir şey yedim iç
timse o gün işte bu gündür." Sahibi görünmeyen bir ses ona
şöyle cevap verdi: "Seni bu dağın tepesine kadar getiren gü
cü hangi rızıktan elde ettiğini biliyor musunt'9
Yalnız Allah'a kulluk etmek, şirkin açık ve gizli bütün ne
vilerinden kurtulmuş olmak; tasarruflarında nefsin nasibini
ortadan kaldırmak has kulluktur ve bti. kulluk, rütbe, devlet
ve saadetlerin en büyüğüdür. Bu saadet ülkesine doğru yol
alanların gözü sıddıkların derecesinde olmalı, ayağı ise ilk
dereceden aşağıya kaymamalıdır.
D- Fıkıh Kitaplarındaki Yeri:
Haram ve helal olan şeyler bahsi akaid, fıkıh ahlak kitap
larında dağılmış olmakla beraber mevzularının çoğu fıkıh ki
taplarında ve özellikle. "Sayd (av), Zebaih (hayvan kesimi, eti
yenen ve yenmeyenler), Eşribe (içilecekler), Remiy ve Sibak
(atış ve yarış), Libas·(giyecekler), Kerahiye" bölümlerinde yer
almaktadır. Son bölüm (kerahiye) doğrudan doğruya helal
haram bölümüdür; ancak her müellif.bu bahse aynı ismi ver
memiştir.
İmam Muhamed, el-Cami'u's-Sağir isimli eserinde "kera
hiye" başlığını kullanmış, Tahavı, Merginanı gibi müellifler
de bunu benimsemişlerdir. Yine İmam Muhammed, el-Asl
(el-=Mabsüt) isimli eserinde "istihsan" başlığıı�ı kullanmış,
"el-Kafi, el-Mebsut (Serahsı'nin), el-Muhıt, ez-Zahıra, el
Muğnı gibi eserler de bunu takib etmişlerdir. El-Kerhi, Muh9. Her derecenin zengin örnekleri için bak. lhya, C. II, s. 96-99.
Helal Haram
21
tasar'ında "el-Hazr ve'l-ibaha" başlığını kullaıunış, Kudurı,
Kadıhan gibi müellifler de bunu tercih etmişlerdir:
E- Umumi Kaideler:
Haram olan şeylerin ve davraıuşların hepsine birden şa
mil olan, hepsi için _ayrı ayrı geçerli bulunan kaideler vardır;
bunlar aşağıdaki maddelerde toplanabilir:
1- Yasaklanmamış her şey
·nıiibalı ve helaldir:
"Eşyada aslolan ibahadır." şeklinde ifade edilen bu kaide
ye göre herhangi bir şey veya menfaati yasaklayan sahih nass
bulunmaz veya bulunur da delaleti kati olmazsa haram hük
. mü de bahis mevzuu olamaz. İslam bilgi_nleri bu kaideyi şu
ayet ve hadislerden çıkarmışlardır:
"Yerde olanların hepsini sizin için yaratan O' dur." (el-Bakara:
2/29).
"Göklerde olanları, yerde olanları, hepsini sizin buyruğunuz al
tına vermiştir." (el-Casiye: 45/13.)
"Allah'ın göklerde olanları da, yerde olanları da buyruğunuz al
tına verdiğini, nimetlerini açık ve gizli olarak size ihsan ettiğini
görmez mi.siniz?" (Lokman: 31/20).
Selman el-Farisf'den rivayet olunduğuna gör.e Resulullah
(s.a.v.)'den, yağ, peynir ve yabani eşek etinin hükmü sorul
muş, O da şöyle buyurmuştur: "Helal, Allab'm kitabıııda helal
kıldığı, haram da Allah'ın kitabında haram kıldığıdır; hakkında bir
şey söylemedikleri ise sizin için affedip serbest lnraktıklarıdır." 10
Ve şöyle buyurmuştur: "Allah bazı şeyleri farz kılmıştır; bun
ları kaçırmayın, bazı sınırlar koymuştur, bunları da aşmayın, bazı
şeyleri haranı kılmıştır, bunları işlemeyin, ımutmaktan değil, size
olan rahmetinden dolayı bazı şeyler hakkında da bir şey buyurma
mıştır; bunları da sorıışturmayın. "11
10. Tirmizı, K. el-Libas, 6; İbn Miice, K. el-Et'ime, 60; Buharı, K. et-Tefsır, 99;
Müslim, K. ez-Zekat, 24.
11. Di\rakutnı rivayet etmiş, Nevevı de basen olduğunu bildirmiştir.
22
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
Bu ayet ve hadisler her şeyin insanlar için yaratılmış, onla
rın istifadelerine sunulmuş olduğunu, haram ve yasak olan
şeylerin istisnai olduğunu ve bunların da hikmetleri, hususi se
bepleri bulunduğunu, hakkında nass bulunmayan veya aynı il
leti taşımayan şeylerin haram olmadığını ifade etmektedir. Ca
bir (r.a.)'ın şu ifadesi de bu kaideyi teyid etmektedir: "Kur'an-ı
Kerfın nazil olurken biz azil yapardık (çocuk olmasın diye korunur
duk), eğer yasaklanacak bir şey olsaydı Kur'an onu yasaldardı."ıı
Hakkında nass olmayan her şey ve hareketin mübah olu
şu _ibadetlere şamil değildir. Bu kaideye dayanılarak her mü
ke11ef, kendi uydurduğu ve istediği şekilde Allah'a ibadet
edemez; çünkü Allah Teala'ya nasıl ibadet edileceği, O'nun
hoşnutluğunun nasıl kazanılacağı akıl vasıtasıyla bilinemez,
bu mevzuda ilahf beyana ihtiyaç vardır; şu halde "A11ah'a ve
yalnız Allah'a O'nun öğrettiği şekilde ibadet edilebilir."
2- Helal ve haram kılan
yalnız Allalı'tır:
Sıfat ve mevkileri ne olursa olsun hiçbir kulun haram ve
helal kılma selahiyeti yoktur; bu selahiyet yalnızca Allah Tea
la'ya mahsustur. Peygamberlerin bu mevzudaki ifadeleri Al
lah'ın iradesini ve hükmünü kullarına bildirmek ve açıkla
maktan ibarettir.
İslam'a girmeden önce hristiyan olan Adiy b. Hatim Pey
gamberimiz'a (s.a.v.) gelmiş, O'nun "Allalı'ı bırakıp lıahanılarını,
rahiplerini ve Men;eın oğlu Mesflı'i rab bildiler..." (et-Tevbe:9/31)
mealindeki ayeti okuduğunu işitince: "Ya Rasulallah! Onlar ·
bunlara ibadet etmediler." demiş, Rasul-i Ekrem de şu cevabı
vermiştir: "Evet, dediğin doğrudur; ancak bunlar onlara helali ha
ranı kılmış, haramı da lıeliil kılmışlar, onlar da bunları uygulamışlar
dır; işte onların bunlara ibadeti bundan ibarettir." 13
Bı.ı ayetin tefsirinde Resuiullah'ın şöyle buyurduğu da ri'"
vayet edilmiştir: "Bunlar onlara ibadet etmediler; fakat onlar bun12. Buharı, K. en-Nikah; 96; Mi.islim, K. et-Talak, 26.
13. Tirmizı, Tefsiru-si'ıret, 9, 10.
Helal Haranı
23
/ara Jıelii.l kıldıklai'ında bunu helal, haranı kıldıklarında da ise haram
biliyorlardı."
Bir başka ayetin meali şöyledir: "Dilinizi yalana alışmış ol
duğu için her şeye "Şu haranı, bu helaldir." demeyin, zira Allah'a
karşı yalan uydurmuş olursunuz..." (en-Nahl: 16/116).
Bu sebepledir ki selef alimleri, hakkında kesin nass bulun
mayan şeyler için "haram" demekten kaçınır, "Mekruh, se
vimsiz hoş değil..." gibi ifadeler kulanmayı tercih ederlerdi.14
3- Harama nııılıtaç etmeyecek kadar
Jıelal vardır:
İslam, insanların ruh ve bedenleri için faydalı olan ihtiyaç
duyulan hiçbir şeyi· haram kılmamıştır, haram kıldıkları ya
sırf zarar, yahut da -alkollü içkiler gibi- zararı faydasından
çok olan şeylerdir.15 Allah Teala dileseydi insanların muhtaç
olduğu bazı şeyleri de haram kılabilirdi. Çünkü mülk yalnız
ca O'nundur; kulun Rabbine itiraz hakkı olamaz. Ancak O,
rahmetinin bir eseri olarak zararlı olanı haram kılmış ve onun
yerini tutan, ona muhtaç etmeyen temiz ve faydalı şeyleri he
lal kılmıştır. Bu cümleden olarak:
Ok çekip fal bakmayı haram kılmış, bunun yerine istihare
duasını koymuştur.
Erkeklere ipeği haram kılmış, bunun yerine keten, yün ve
pamuk nevinden elbiseler vermiştir.
Pis ve zararlı yiyecek ve içecekleri haram kılınış, bunların
yerini sayısız temiz, leziz ve faydali yiyecek ve içeceklerle
doldurmuştur....
4 - Harama götiireıı lıer şey Jıaramdıı::
Kötü ve zararlı bir şeyi önlemenin en makul ve kesin yo
lu, sebepleri ortadan kaldırmak, vasıtaları yok etmektir. İşte
İslam'ın haram mevzu.unda tuttuğu yol da budur. Mesela, zi14. eş-Şiifü, el-Umm, C. VII, s. 320; H. Karaman, fsliim Hukukunda lctilıad, Ank.
1975, s. 92.
15. el-Bakara: 2/219.
Helal Haram
Peygamberimiz:
"Allah iyi ve temizdir; ancak temizi (helali) kabul eder, Allah
Peygamberlerine emrettiğini müminlere de emretmiştir. Ve 'Ey
Peygamberler! Temiz ve helal olan şeylerden yiyiniz ve iyi işler ya
pınız; şüphesiz ben ne yaptığınızı bilmekteyim.' (el-Mü'minun:
51) buyurduğu gibi, 'Ey iman edenler! Size nzık olarak verdikle
rimden helal ve temiz olanları yiyiniz.' (el-Bakara: 2/172) de bu
yurmuştur..." dedikten sonra "Aylarca yolculuk yapan, saçı-başı
dağınık, toz-toprak içinde ellerini semaya kaldırıp: 'Ya Rab! Ya
Rab!' diyen, halbuki yediği haranı, içtiği haranı, giydiği haranı
olan, haranı ile gıda/anmış bulunan adamın (hacı adayının) duru
nıımıı dile getirerek: "Bunun duası nasıl kabul olıinacak?" diyen
Peygamberimiz (s.a.v.) bu ifadeleriyle yukardaki prensibe
ışık tutmuştur.19
"Haramdan mal kazanmış hiçbir kul yoktur ki bununla yaptığı
tasadduk kabul edilsin ve nafaka harcamalarına bereket verilsin!
Geride bıraktığı da yalnızca cehenneme yolculuğımda ona azık olur.
Şüphesiz Allah Teala kötüyü kötü ile silmez, aksine kötüyü iyi ile
siler; nitekim pis de pis olanı temizleyemez." hadisi de aynı hük�
mü teyid etmektedir.20
7- Haranı şiiplıesinden kaçınmak:
İslamın haram ve helal kıldığı şeyler apaçık ortadadır.Ha
ram ile helal arasında bir de şüpheli saha vardır. Ya nassların
sübut ve delalet cihetinden değerlendirilmesi, yahut da bir
nassın bir şeye veya vakıaya uygulanması sırasında insanla
rın zihinlerinde bazı şüpheli noktalar kalabilir. Takva, kişinin
bu durumlarda şüpheliden uzak durmasli11 ve ihtiyata riayet
eylemesini gerektirir. Aşağıdaki hadis bu mevzuda bir düs
tur mahiyetindedir.
"Helal apaçık belli, haram da apaçık bellidir. Bunların arasında,
halktan birçoğumm, helal mi, haranı nıı oldıığımu bilmediği şüphe19. Ahmed b. Hanbel, Müsned; el-Münzfrı, et-Tergib ve't-Tehib, el-Kesn bölü
münün başı.
20. Aynı eserler, aynı yer.
Günlük Hayatımızda Hilnller ve Haramlar
li şeı;ler vardır. Dinini ve namusunu korumak için bunları yapma
yan seliimettedir. Bunlardan bazısını yapan kimse ise haram işleme
ye çok yaklaşmış olur; nitekim korunun etrafında (hayvanlarını) ot
latan kimse de korıı-ya dalma tehlikesi ile burun buruna gelmiş olur.
Dikkat ederseniz Jıer hükümdarın bir korusu. vardır; Allah'ın korusu da haranı kıldığı şeı;lerdir."21
8- Zarııretler lıaranıı nıiibalı kılar:
Haram dairesini oldukça dar tutan İslam, hayahn beklen
meyen, tabiı ve devamlı olmayan olayları, sıkıntıları ve icbar
ları karşısında bu çerçevenin de zorlanabileceğini nazar-ı iti
hare almıştır. Kullarına daima kolaylık gösteren Mevla, başı
darda kalan, başka çare bulamayan müslümana, ölçüyü ka
çırmamak üzere haramı yeme ve işleme ruhsah vermiştir.
Boğazlanmadan ölmüş hayvan, kan, domuz gibi haram
yiyecekleri zikrettikçe dört surede tekrarlanan "... istek göster
ı�ıeksizin ve ölçüyü kaçırnıaksızın başı darda kalan kimse üzerine
günah yoktur; şüphesiz Allah çok bağışlayıcı ve rahmet sahibidir."
ayeti22 bu esası vazetmektedir.23
9- Haranı, İsliinı iilkesi dışında da haramdır:
Bazı muamele ve şeylerde haram-helal hükmünün, İslam
ülkesi ile alakası bulunup bulunmadığı faiz, kumar gibi bazı
füsid muamele ve · yasak fiillerin, İslam ülkesi dışında caiz
olup olmadığı üzerinde durulmuştur.
Bu konuda sıhhatli bir hükme varabilmek için qncelikle şu
soruların cevaplandırılması gerekecektir:·
a) İslam ülkesi neresidir?
b) İslam ülkesi hangi hallerde harb ve küfür ülkesine dö
nüşür.
21. Buharı, K. el-Büyü', 2; Mi.islim, K. el-Mi.isakat, 107; Tirmizi, K. el-Büyü', 1. .Bus
radaki rivayet şekli Tirmizi'den alınmıştır.
22. el-Bakara: 2/173; el-Maide: 5/3; en-En'fün: 6/145; en-Nah!: 16/115.
23. "İslilm Hukukunda Zaruret Hali" isimli bir makalede bu mevzü etraflı bir şe
kilde incelenmiştir. Bak. Hayreddin Karaman, İslamın Işığında Günün
Meseleleri, İst. 1978, s. 171-266.
He/fil Haranı
c) Harb ve küfür ülkesinde faiz ve kumar gibi şeyler müs
lümanlar arasında mı, yoksa müslµman ile kafir arasında mı
caizdir?
Fazla teferruata girmeden bu sorulara cevap vererek neti
ceye varmaya çalışalım:
a) Daha önce "İslam ülkesi" olmamış, öteden beri müslü
man olmayan milletlerin hakim olageldikleri bir ülkenin, ya
hut da İslam ülkesi vasfını aldıktan sonra bu vasfı kaybetmiş
bulunan bir ülkenin İslam ülkesine dönüşebilmesi için iki kri
ter üzerinde durulmuştur: Bazı İslam hukukçularına göre
"idare ve hakimiyet" müslüınanların eline geçecektir; diğer
lerine göre ise ülkede "İslamı düzen" hakim olacaktır.
b) Bir kere İslam ülkesi vasfını kazanmış bulunan bir ülke
nin bu vasfını kaybetmesi için getirilen kriterler -yeniden ka
zanmaya göre- farklıdır. Bilhassa Moğol istilasından sonra
İslam hukuk alimleri bu mesele üzerine eğilmişlerdir. Var
dıkları neticeyi Hanefi ulemasından Bezzaz el-KerdE:rı'nin (v.
827 /1424) el-Fetava el-Bezzaziyye'sinden özetleyerek nakle
delim (Bulak, 1310, C. VI, s. 310-312):
"Bugün kafirlerin elinde olan (eski İslam) ülkeler şüphesiz
İslam ülkeleridir... Kafir idarecilerin idaresi altında bulunan
meı:nleketlerde cuma ve bayram namazlarını kılmak caizdir...
Kabul edilmiştir ki illetin (hükmün dayanağı olan vasfın) bir
parçası kaldıkça ona dayalı olan hüküm de kalır. Bu ülkelerin Moğol istilasından önce İslam ülkeleri olduğuna ihtilafsız
olarak hükmetmiştik. Onlqrın hakim olmalarından sonra da
ezan, cuma ve cemaatle namazın açıkça yapılması, şer'in (İs
lamın) gerektirdiği şekilde fetva vermek, hükmetmek ve öğ
retim yapmak, onların idarecilerinin itirazı olmadan yaygın
bir şekilde yürütülmektedir. Bu ülkelere harb ülkesi (daru'l
harb) demenin mesnedi ve delili yoktur. Halvanı (r.h.) şöyle
demiştir: "İslam ülkesi ancak küfür ahkamının yürütülmesi,
İslamın hiçbir hükmü ile hi.ikm edilmemesi, yerin harb ülke
sine bitişik olması, orada hiçbir müslüman ve zımminin
-iman etmek veya zımmf olmayı kabullenmekle elde ettikle-
Helal Haranı
ler; çünkü bu faizde müslümanların da hissesi vardır; banka
larda müslümanların da paraları vardır, faiz müslümanlar
arasında cereyan etmiş .olur. Mevduat sahiplerinin bu faizle
ri ne yapacakları bu ·kitabın son bölümünde açıklanmıştır.
Kafirlerin istilası altında bulunan İslam ülkelerinde yaşayan
müslümanların yapmaları gereken husus, bu ülkeleri daru'l
harb sayarak faiz yemek değil, yeniden müslümanların haki
miyetini sağlamak için çaba göstermektir.
BLdNCİ BÖLÜM
Yiyecek .... İçecek, Giyecek,
Ev, Iş ve Kazanç
B1R1NC1 FASIL
YİYECEK VE İÇECEKLER
• • •
GİRİŞ
Yiyecekler ve içecekler mevzüund.a tarih boyunca dini ce
maatlerin ve bazı filozofların düşünce ve davranışları farklı
olmuştur; bunları ifrat, tefrit ve itidal ölçüleri içinde toparla
mak mümkündür.
Hayvanın da insan gibi can taşıdığını, kıymaya hakkımız
bulunmadığını ileri sürerek et yemeyi haram sayan brehmen
ler ile bazı filozoflar ifrata gitmişlerdir. Umumiyetle bitkiler,
hayvan ve insanlar için; hayvanlar bazı hayvanlar ile insanlar
için; insanlar ise Allah'a kulluk için yaratılmıştır; tabif nizam
budur.
"Ağızdan giren değil, çıkan onu pisler" diyen Pavlus'a daya
narak yeme içme sınmnı çok geniş tutan luristiyanlar da aşı
rıya sapmışlardır.
Meşru yoldan elde edilen temiz ve faydalı şeyleri helal kı
lan İslam ise itidali temsil etmektedir. 1
1. el-Bakara: 2/l68.
Yiyecek, lçecek, Giyecek, Ev, iş ve Kazanç
üzerindeki çalışmalar, insanlık tarihi kadar eskidir. Mesela bin
yıllık amiyane tecrübe ve otuz yıllık da ilmi araştırma sonunda
bir yiyecek veya içeceğin insan sağlığı için zararlı olduğu anla
şılırsa, bu zarar bu kadar uzun bir zaman sineye çekilmiş ol
maktadır. Daha önce aynı şekilde bilmek imkanı olsaydı elbet
te tedbirler de o zaman başlayacak, zarar asgariye inecekti. Du
rum böyle olunca ihtimaliyet hesabı -ilmi ölçülere göre zararı
nı bilemediğimiz fakat- ciddi bir kaynağın3 zararlı veya haram
olduğunu bildirdiği şeyden çekinmeınizi gerektirir.
Böyle bir ihtimali hiçe saymak ve zararını ilmen bilemedi
ğimiz bir şeyi sakınmadan yemek için insanlığın, bilinebile
cek her şeyi bilmiş, meçhulü kalmamış olması gerekir. Hal
buki doğu ve batının ilim adamları, insanlığın bildiğinin, bil
mediği yanında denizden bir damla, güneşten bir ışıncık ka
dar olduğunu itiraf etmektedirler.
Bu umumi mütalaadan sonra haram yiyecekleri teker te
ker ele alabiliriz:
B - Haram kılınan yiyecekler:
1 - Kendiliğinden ölmiiş hayvan (meyte):
"Meyte" den maksad, insanlar tarafından yenilmek üzere
kesilmiş ve öldürülmüş olmayıp müdahalesiz ölen kara hay
vanıdır. Haram kılınış hikmeti için şunlar kaydedilebilir:
a) Tarih boyunca insanlar bundan tiksinmiş ve bütün se
mavi din salikleri böyle hayvanları yememişlerdir.
b) Müdahalesiz ölen hayvanlar genellikle şiddetli zayıflık,
zehirlenme ve mikrobik hastalıklar sebebiyle ölürler. Bunla
rın yenmesi tehlikeli neticeler doğurabilir.
c) İnsanlar bu hayvanları yemeyince yaşayan kuşlar ve
hayvanlar gıda bulma imkanına kavuşurlar.
d) Murdar ölen hayvanı yiyemeyeceğini bilen sahibi onun
bakım ve tedavisine dikkat eder, kendi haline bırakmaz.
3. Din kaynağını ciddi sayıp saymamak her kişinin kendi bileceği bir iştir. Ancak
ciddi saymayan ve inanmayanııı, inanan ve ciddi sayandan daha fazla ve da
ha kuvvetli delili yoktur; delil zannettiği de şüphe ve inkardan ibarettir.
34.
Günlük Hayatımızda Hilaller ·ve Haramlar
2 - Akmış kan:
Hayvan şer'f usulüne göre boğazlanınca vücuttaki kanın
büyük bir kısmı dışarıya akar, az bir miktar da ince damarlar
. da kalır. İşte bu dışarıya akan kanı yemek, içmek haramdır.
İnce damarların içinde, dalak, ciğer gibi uzuvlarda kalan ka'n
ise akmış sayılmadığından, et ve sakatat ile birlikte yenir.
3 - Domuz:
Domuz, tabiah icabı pislik, ekşimiş, kokuşmuş nesneler·
yiyen, pislik içinde yüzen bir hayvandır. Bu sebeple de eti,
başta trişin ve tenya olmak üzere birçok mikroba yuvalık et
mektedir. Bu hayvanı özel bakıma tabi tutmak ve etini tıbbı
kontre>lden geçirmek suretiyle muhtemel zararın önlenebile
ceği iddiasına karşı iki şey söylenebilir:
a) Bu tedbirler her zaman, her yerde ve her yiyen tarafın
dan alınamaz, alınamamıştır.
b) Umumi mütalaada da işaret ettiğimiz üzere domuzun
haram kılınmasının hikmeti bizim bugüne kadar bildikleri
mizden ibaret değildir. Dün bilinmeyenler bugün biliniyor;
yarınlar da bugünün meçhullerini -kısmen de olsa- aydınlı
ğa kavuşt1;1racaktır.
4 - Allah'tan başkası adına kesilenler:
İnsan hayatına ancak Allah Teala son verir. Hayvanların
hayatına son vermek, yine Allah'ın kudreti ve iradesiyle ol
makla beraber insanlar, faydalanmak için öldürme fi'ilini iş
lerler. Bu fi'ile izin veren de Allah Teala'dır. Hayvanı öldü
rürken O'nun ismini anınak bu izni tazelemek, ölümün
O'nun kudret ve iradesiyle olduğunu hatırlamakhr. Putlara,
uydurma ınabutlara kesilen, bunl.arın adı anılarak boğazla
nan hayvanlar yenmez; çünkü yaratan ve öldüren Allah'tır,
halbuki kesim O'nutı.iznine ve ismine dayanmamıştır. Bu ya
sak aynı zamanda putperestliğin kökünü kazımak ve tevhidi
perçinlemek hikmetini taşır.
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, !ş ve Kazanç
35
5 - Meyte sayılanlar:
İlgili ayet, boğazlanmadan, başka sebeplerle öldürülen ve
ölen hayvanların da yenmeyeceğini ifade ediyor. Bunların
haram oluş hikmeti meyteninki ile ortaktır. Ayrıca hayvan ar
tığını yemek insanın yüce vasıflarına ters düşmektedir.
6 - Diğer kara hayvanlarından
helal ve haranı olanlar:
Yukarıda mealini verdiğimiz ayet sarih ve kesin olduğu
için fukaha mezkur dört şeyin haram olduğunda ittifak et
mişlerdir. Bunların dışında kalan hayvanlara gelince:
Kur'an-ı Kerfm'de Rasül-i Ekrem (s.a.v.)'i kastederek "on
lara temiz şeyleri helal kılar; pis şeyleri de haram kılar" (el-A'raf:
7 /157) buyuruyor. Burada pis şeyler diye tercüme ettiğimiz
"el-habais" in tefsirinde ınüctehidler ihtilaf etmişlerdir.
Bazı ınüctehidlere göre habis, Allah ve Resulunün haram
kıldıklarıdır, yani haram oldukları hakkında ayet veya hadis
bulunan şeylerdir: Bu sebeple haşarat, kurbağa, yengeç, kap
lumbağa gibi hayvanlar haram değildir.
Ebü Hanffe, Şafü gibi ınüctehidlere göre ise "habis" umü
miyetle insanların (veya Kur'an-ı Kerfın nazil olduğu sırada
Arap toplwnunun) tiksindiği, iğrendiği şeylerdir; dolayısıyla
yukarıda sayılan canlılar ve benzerleri haramdır. Pislik ve leş
yiyen hayvanlar da "habisler" içinde mutalaa edilmiştir.
Hz. Peygamber (s.a.v.) Hayber günü ehlf eşek etini yasak
laınıştır.4 Bu nass sebebiyle cumhüra göre ehli eşek ve katır
haramdır. At, Ebü Hanife'ye göre helal değildir,. İmameyne
ve Şafü'ye göre helaldir.
Resülullah (s.a.v.)'in bütün köpek dişli yırtıcılar ile yırtıcı
pençesi olan kuşları yemeyi yasakladığı rivayet edilmiştir.5
Hanefiler bu hadiste geçen "siba" kelimesini "et yiyenler"
şeklinde anlamışlar ve bu nevi hayvanları haram saymışlardır.
4. Buharı, K. el-Meğazf, 38; K. ez-Zebaih; 27, 28; Müslim, K. en-Nikah, 30.
5. Müslim, K. es-Sayd, 15, 16; Ebt'.'ı Davud, K. el-At'ııne, 32; Tirınizi, K. es-Sayd,
9-11.
Yiyecek, lçecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazanç
37
Boğazlanınasında güçlük bulunduğu için çekirge de bo
ğazlanmadan yenir. İbn Ebf Evfa'nın "Rasulullah ile beraber
çekirge yiyerek yedi gazve yaptık" sözü bu hükmün nakli
delılidir.8
2 - Meytenin derisi, kemiği ve kılı:
Murdar ölen hayvanın etini yemek haram olmakla bera
ber deri, boynuz, kemik, kıl gibi kısımlarından faydalanmak
mübahtır.
İbn Abbas'ın rivayetine göre Hz. Meymune Validemizin
bir azatlısına bir koyun verilmiş, o da ölmüştü. Hadisenin
üzerine gelen Rasulullah ·(s.a.v.) "Derisini alıp tabak/ayarak on
dan faydalansaydmız ya!" buyurunca: "O murdar ölmüştür."
dediler. Peygamberimiz (s.a.v.) de "yalnızca yenmesi haranı kı
lındı." buyurdular.9
"Hangi deri tabaklanırsa temiz olur" hadisi de10 tabaklanan
bütün derilerin temiz olduğunu ifade etmektedir. Zahirıler
bu hadise dayanarak domuz ve köpek derisini de tabaklama
ıun temiz kılacağını kabul etmişlerdir. Ebu Yf:ısuf'tan aynı gö
rüş nakledilmiş, Şevkani de bunu tercih etmiştir.
Cumhura göre domuz derisini tabaklamak da temiz kılmaz.
3 - Zarıiret lıali:
Zaruret halinden maksad açlık ve susuzluğu giderecek,
hastalığı tedavf edebilecek helal bir nesnenin bulunmaması
halidir.
a) Açlık ve susuzluk:
Daha önce mealini verdiğimiz ayet (el-Maide, 3) açlığa
doğrudan temas ettiği için fukuha gıda zartıretini ittifakla ka
bul etmiştir. Bazıları darda kalma müddetini 24 saatle sınır-
8. Tirmizi, K. el-Et'ıme, 22; Buhari, K. ez-Zebi\ih, 13; Nesfü', K. es-Sayd, 37.
9. Müslim, el-Hayz, 10, 102; Ebı'.'ı-Di\vfıd, K. el-Libas, 37; Tirmizi, Libas, 7, Nesai,
feri', 17.
10. Müslim, K. el-Hayz, 25.
Giinliik Hayatımızda Hilciller ve Haramlar
laı1dırımşlardır; buna göre 24 saat helal yiyecek ve içecek bu
lamayan kimse haram yiyebilir. İmam Malik'e göre doyunca
ya kadar yer ve ve yanına da bir miktar alır. Diğerlerine göre
ancak hayatını devam ettirecek kadar yiyebilir.
b) Tedavi zarüreti:
Kullanılması haram olan ilaçları, başkası bulunmadığı za
man kullanın.anın caiz olup olmadığı konusunda iki görüş
vardır:
"Allah şifanızı, size haranı kıldığı şeylerde lcılınadı"11 hadisine
dayananlara göre haram ile tedavi caiz değildir.
İlacın da gıda gibi hayatın zaruri ihtiyacı olduğunu ileri
sürenlere göre darda kalan haram ile tedavi görür. Rasul-i
Ekrem ,(s.a.v.) erkeklere ipek giymeyi haram kıldığı halde, cilt
hastalığı dolayısıyle bazı sahabılere izin vermişlerdir.12 Yuka
rıdaki hadis helal ilacın bulunması haline aittir. Helal bulun
mayınca, tedavi için kullanılan ilaç mübah olduğtı için hadisin şümülüne ginriez.
· Bu nevi ilaçları kullanma ruhsatının şartları v:ardır:
aa) Kullanılmadığı takdirde sıhhati tehdit eden gerçek bir
hastalık bulunacak.
ab) Yerine geçen helal bir ilaç bulunmayacak.
ac) Dindarlığına ve ihtisasına. güvenilir bir doktor tavsiye.
etmiş :bulunacak.
Organ nakli, kan-koca arasında olmak şarhyla sun'i aşıla-:
ma (tüp bebeği), otopsi vb. de tedavi zarureti sebebiyle caiz
olmaktadır.
c) Başkasında varsa:
H;ela) yiyecek ve içeceği olmayan ;müslüman bunu çevresjı1c:l�\ ;meı1.sub bulunduğu toplum parçasında buli;\biliyorsa
darda kalmış sayılmaz:·ısfaiii.hiistis-i mtilkiyeti tanımış ve kö
rumuştur; ancak bu hak sınırsız değHdir. Sınırlardan birisi de
.
'
'
11. Buhari, K. el-Eşribe; 15.
12. Buharı, K. el-Libas, 29; K. el-Cihad, 91.
'
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, iş ve Kazanç
39
zaruret halinde kendini gösterir. Yanında kendi ihtiyacından
fazla yiyecek ve içeceği olan müslüman bunu darda kalana
vermek mecburiyetindedir. Vermezse karşı taraf zorla alabi
lir, doğacak mes'uliyet vermeyene aittir.13
D - Boğazlama (Zebh ve Nahr):
Eti yenen kara hayvanları, insanların kolayca hıtup kesebi
lecekleri ehli' hayvanlar ve kolay yakalanamayan vahşi hayvan
lar olmak üzere iki guruba ayrılır. Birinci guruptakilerin yene
: bilmeleri için usulüne uygun boğazlamanın bazı şartları vardır:
1 - Kesim, kanı akıtacak ve kesilmesi gereken yerleri kese
cek şekilde keskin bir aletle yapılacak; bunun demir, ağaç,
taş... olması mümkündür; önemli olan keskinliktir. Rasul-i Ek
rem (s.a.v.)'in Adiyy b. Hatem'e hitaben "kanı istediğin şeı;le
akıt ve üzerine besmele çek!" buyurması bu hükmün delilidir.14
2 - Eksiksiz bir boğazlamada (zebh) nefes borusu, bunun iki
yanındaki iki atar damar ve yemek bomsunun kesilmesi gerek
mektedir. Henefflere göre üçünün kesilmesi de yeterlidir.
Hayvan bir yere ters vaziyette düşer veya yakalanamazsa
herhangi bir yerinin kesilip kanının akıtılması boğazlanma
yerine geçer. Peygamberimiz (s.a.v.)'in bulunduğu bir yerde
kaçan ve yakalanamayan bit deve oklanmış, Rasulullah bunu
tasvib ettiği gibi, böyle durumlarda aynı şeyin yapılmasını
emir buyurmuşlardır.15
Tavuk ve benzeri hayvanlar usulüne göre kesilip ölünce,
kolay yolmak için sıcak suya batırılması halinde yalnız derisi
pislenir; pislenen deri ise yıkanmakla temizlenir ve yenir.
3 - Kesim sırasında Allah'tan başkasının ismini anmamak
ve O'ndan başkası için (kurban olarak) kesmemek.
4 - Keserken Allah'ın adını anmak. "Eğer O'nun ayetlerine
iman etmiş iseniz, üzerine Allah'm ismi anılan şeyden yeyiniz" (el13. H. Karaman, !sli\ımn Işığında Günün Mes'eleleri, s. 239-253 !bn. Hazın, el
Muhalaa, C. VI, s. 159.
14. Ebu-Davud, K. El-Edahf, 15; lbn Mace, K. ez-Zebaih 5; Ahmed, Mi.isned, 4/256.
15. Buhari, K. ez-Zebaih, 15-18, 23; Müslim, K. el-Edahı, 22.
Giiııliik Hayatımızda HilıWer ve Haramlar
En'am: 6/118); "üzerine Allah'ın ismi anılmayan şeyden yeme
yin..." (el-En'am: 6/121) ayetleri ile "kanı akıtılan ve üzerine
besmele çekileni ye-ı;iniz"16 mealindeki hadisler bunu gerekli
kılmaktadır.
Fukaha besmelenin şart olup olmadığında ihtilaf etmiş
lerdir:
a) Zahirilere göre hakkındaki nasslar sebebiyle Allah'ı an
mak kayıtsız şartsız gereklidir.
b) Ebü-Hanife, Malik, Sevrf gibi müctehidlere göre unu
tulmadığı takdirde besmele şarttır; unutularak terkedilmiş
ise kesilen yenir; çünkü "ümmetimden yanılma, unutma ve zor
la yaptılclarıı.mı 111cs'uliyeti kaldmlnııştır" hadisi vardır.17
c) İmam Şafü'ye göre keserken: besmele farz ve şart olma
yıp mendübdur; çünkü Rasül-i Ekrem (s.a.v.)'e: "Bize et geti
riyorlar; keserken besmele çekip çekmediklerini bilmiyoruz;
bunü yiyelim mi, yemiyelim mi?" diye sorulmuş; "Allah'ın
adını'anm ve yeyin" buyurmuşlardır.18
Boğazlamada aranan şartların hikmeti hayvana fazla acı
çektirmeden ölmesini sağlamak olsa gerektir. Peygamberi
miz (s.a.v.)'in, tabif halinde boynuz ve diş ile kesmeyi men et
mesi, kesme aletini hayvanın görmediği bir yerde bilemeyi ve
ona şefkatle davranmayı tavsiye eden ifadeleri de bunu gös
termektedir. 19
5 - Kesenin ınüslüman veya ehl-i kitab olması: Ehl-i kitab,
yahudf ve hristiyanlar gibi aslında bir hak dine bağlı ve pey
gamberlerine tabi iken, zaman içinde hak dinden uzaklaşan
ve son Peygamber (s.a.v.)'e bağlanmayan kimselerdir. Bun�
lar, temelinden hak dine inanmamış olan müşrik ve putpe
restlerden farklı tutulmuş, yiyecekleri müslümanJara da helal
kılınmıştır. "Bugün size teıııiz ve faydalı şeyler helal kilındı, kitap
. verilenlerin yiyecekleri size, sizin yiyecekleriniz de onlara helaldir."
(el-Maide: 5/5)
16. Buharf, K. eş-Şirkeh, 3, 16; ez-Zebfüh, 15...; Müslim, K. el-Edfılıı, 20.
17. lbn Mi'ıce, Ket-Talak, 16; Buhi'ıri, K. el-HudCıd 22; Ebu Diivhud K. el-HudCıd,
17; Tirmizi, Hudhud, 1.
18. Buhiirf, K. et-Tevhid, 13; ez-Zebfüh, 21; EbCı-DCıvfıd. K. el-Ediihf, 13, 19.
19. el-Kardiivi, el-Heli\! ve'l-Haram fi'l-lsliim, Beyrut, 1967, s. 52-53.
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazanç
41
Bu ayet umurnf manalıdır; domuz, şarab, meyte gibi aslı ha
ram kılınmış yiyecekler dışında kalanların hepsine şamildir.
Ancak burada birkaç noktayı aynca aydınlatmak gerekiyor:
a) Yahüdf ve hristiyanların dışında kalanlardan mecüsıler
fukahanın çoğuna göre müşrik sayılır ve kestikleri yenmez. İbn
Hazın mecüsfleri, Ebü Hanffe sabifleri ehl-i kitap saymışlardır.
Budist, Brahman gibilerini de ehl-i kitap sayanlar vardır.20
b) Kesilirken ne söyledikleri bilinmeyen hayvanlar yenir.
Allah'tan başka birisinin (mesela Mesih'in) adı anılarak kesi
lirse bunu duyan yiyemez. Bazı müctehidlere göre bunuı1 da
yenmesi caizdir.
c) İslam alimlerinin çoğuna göre ehl-i kitabın boğazlama
şekli, müslümanlarınki gibi olacak, yani keskin bir aletle bo
ğaz kesilecektir.
Malikflerden bir guruba göre bizimkine benzemesi şart de
ğildir; önemli olan, yaptıkları kesimin, kendi dinlerine göre
muteber olup olmadığıdır. Malikf fukahasından Kadı İbn el
Arabı yukarıda geçen ayetin tefsirinde şöyle diyor: "Avın ve
ehl-i kitabın yiyeceklerinin, Allah'ın helal kıldığı temiz yiye
cekler olduğuna ve bunların mutlak olarak helal bulunduğu
na bu ayet kesin delildir. Allah Teala şüpheleri ve zihinlere
gelen, uzun uzadıya sözü gerektiren bozuk itiraz ve düşünce
leri silmek için bunu tekrarlamıştır. 'Tavuğun boynunu büke
rek onu öldüren sonra pişiren hristiyan ise bu yenir mi veya
yiyecek olarak bu ondan alınabilir mi?' diye bana sordular;
şöyle dedim: Yenir çünkü bu onun, papazlarının ve din adam
larının yiyeceğidir; bu bize göre uygun bir boğazlama değilse
bile Allah onların yiyeceklerini bize mutlak olarak mübah kıl
mıştır. Allah'ın haramdır dedikleri müstesna olmak üzere,
dinlerine göre neyi helal bilirse o bize de helaldir... "21
Bu görüşü benimseyenlere göre, müslümanlarda yenmesi
helal olan hayvanları kitap ehli kafirler kesmiş veya başka bir
yol ile öldürmüş iseler, bakılır; eğer bu öldürme şekli onların
dinine göre uygun ise, böyle öldürülmüş bir hayvanı yiyor20. el-Kardavf, nge, s. 56.
21. Aynı eser., s. 55-56; lbnu'I-Arnbı, Ahki\mu'l-Kur'an, C. II, s. 556.
42
Günlük Hayatımızda Hiliillet ve Haramlar
larsa bunu müslümanlar da yiyebilir.Dinlerine göre yenmez
ise müslümanlar da yiyemez.
E-Av:
İslam' dan önce Araplarda ve diğer milletlerde av adeti
bulunduğu ve bu adet gıda temini, spor ve eğlence vasıtala
rından biri olduğu için İslam avı, bazı kayıt ve şartlarla caiz
ve helal kılmıştır.
1 - Avcı:
Av yapanın,,ehli' hayvanları keseI).ler gibi müslüman veya
kitabı olması şarttır.
2 .- Avlanan:
Avlanan hayvanın ehlı olmaması, avlamadan başka bir
yolla boğazlama imkanının bulunmaması gereklidir. Av ale
tiyle yaralanan hayvana yetişildiği zaman hala yaşıyorsa şer'i
usulüne göre boğazlanması .lazımdır.
3 - Av vasıtaları:
Av ya kesici, delici alet ve malzeme ile veya öğretilmiş
hayvanlada yapılır.
a) Malzeme ve aletle av:
Ok, mızrak, kılıç, saçma, kurşun gibi kesici ve delici alet
lerle öldürülen hayvan yenir. Taş, sopa vb. şeylerle vurularak
öldürelen hayvan yenmez. Malzemenin vücuda girmesi, del
mesi, kesmesi gerekir (el-Maide: 5/94). Ezerek, darbe ile öl�
dürülen yenmez. Bunlar "mevküze" gibidir (el-Maide: 5/3).
b) Hayvanlarla av:
Köpek, doğan, şfihin gibfava ahşhrılriıış, öğretilii:iiŞhay:.
vanlarla av yapmak da caizdir.
"...Size temiz olanlar helal kılındı. Allah'msize öğrettiği üzere
alıştırıp yetiştirerek öğrettiğiniz avcı hayvanların sizin için tuttuk-
Yiyecek, lçecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazanç
43
Zarını yiyin ve üzerine Allah'ın adını anın..." ayeti bunu açıkça
ifade etmektedir. (el-Maide: 5/4)
Av hayvanlarının özel eğitimle ava alıştırılmış olması ve
avı kendisi için değil, sahibi için, onun ish�ği üzerine avlamış
ve yemeden getirmiş bulunması gereklidir.
Gerek silah ve gerekse hayvanla av yaparken besmele çe
kilecektir. Mesela tetiği çekerken veya hayvanı av üzerine sa
larken besmele çekilmezse avlanan hayvan yenmez. Besmele
unuhılarak terkedilmiş olursa yemek caizdir.
Vurulan hayvan gözden kaybolur ve bilahare bulunursa
aldığı yaradan öldüğü bilinirse ve hayvan kokmamış olursa
yenir.
II - İÇKİLER VE UYUŞTURUCULAR
A- İçkiler:
Dilimizde '1içki", arapçada "hamr" 22 ve "müskir" kelime
leri, içildiği zaman azı veya çoğu sarhoşluk veren içecekler
için kullanılmaktadır. İslam dini bütün sarhoşluk veren içki
leri haram kılınış, içmeyi yasaklamıştır:
"Ey iman edenler! İçki, kumar, piltlar ve fal okları şüphesiz şey
tan işi, pisliklerdir. Bunlardan kaçının lci saadete erfsiniz. Şeytan
şüphesiz içici ve kumar yüzünden aranıza düşmanlık ve !cin sokmak
ve sizi, Allah'ı anmaktan, namazdan alıkoymak ister. Artık burilar- ·
dan vazgeçersiniz değil mi?" (el-Maide: 5/90-91)
Ayet içki yasağının hikmetini özlü olarak ifade etmekte
dir. Bugün tıb dünyası içkinin insan sağlığına verdiği zarar
üzerinde ittifak halindedir. İstatistikler ile bazı devletlerin za
man zaman teşebbüs ettiği içki yasağı bunun, iktisadı, sosyal
ve ahlakı zararlarının en açık delilleridir.
İçki yasağı ile ilgili teferruata gelince:
22. Dar manada hamr: Ü�üm ve hurma suyunun kaynatılmadan bekletilmesiyle
elde edilen içki demektir.
44
Giinliik Hayatımızda Hilııller ve Haı:anılar
1- Her sarhoş eden içki 1ıa1nrdır ve haramdır:
İslam ulemasının büyük ekseriyetine göre23 azı veya çoğu
sarhoşluk veren her içki ayette geçen "hamr" ınefhf:nnuna
dahildir ve haramdır. Bir soru üzerine Resülullah (s.a.v.)'in:
"Her sarhoşluk veren şeı; hamrdır ve her hanır haramdır" buyur
ması bu hükmün sağlam delilidir.24
2 - Çoğu, sarhoş edenin azı:
Sarhoşluk veren içkiler zamanla alışkanlık ve bağışıklık
sağladığı için az içenin giderek çoğa kaçtığı, önceleri azı tesir
ederken alışkanlık arttıkça aynı miktarın tesir etınediği gö
rülmektedir. Bu sebeple içkiyi önlemenin en kesin yolu azını
ve çoğunu yasaklamaktır. İşte dinimiz de aynı yoldan yürü
yerek çoğu sarhoş eden içkinin azını içmeyi de menetmiş, ha
ram kılmıştır. İslam müctehidlerinin büyük ekseriyeti bu hü
kümde birleşmişlerdir.
Rasul-i Ekrem (s.a.v.) şöyle buyuruyor:
"Çoğu sarhoş eden şeyin azı da haramdır."
"Bir farakı sarhoş eden şeı;in bir avucu da haramdır."25 ("Fa
rak" takriben 43,5 kg.lık bir kaptır.)
3 - içki ticareti:
İslam içki ticaretini menetmiş, müslümanın gayr-ı ınüslim
ile de olsa içki alışverişi yasaklanmıştır. Şu lanet, ticareti de
içine almaktadır: "Peygamber (s.a.) içki yapanı, yaptıranı, içeni,
taşıyanı, kendisine taşınanı, dağıtanı (stikf, garson), satanı, parası..:
nı yiyeni, satın alanı ve kendisi için satın alınanı ltiııetlemiştir."26
23. Eb(ı-Hmıife ve Eb(ı-Yfısuf'a göre üzüm ve hurma suyunun üçte biri kalınca
ya kadar kaynatılması sonunda elde edilen (bir nevi) pekmezin ve kuru
üzüm, kuru hurma vb. hoşafının beklemesi sonunda elde edilen içki ile elma,
arpa, mısır, darı gibi şeylerden elde edilen içkilerin (nebiz adı verilen özel iç
kiler), sarhoşluk vermeyen iniktarmı içmek caizdir; ancak bunlardan da sar
hoş olmak haramdır. (el-Mavsili, el-thtiyi\r, cüz, IV,·s. 99-101; es-Serahsı, el
Mebsut, K. el-Eşribe.
24. Müslim, K. el-Eşribe, 73-75; Buharı, K. el-Edeb, 80; Ahkam, 21.
25. Tirmizi, K. el-Eşribe, 3; Ebu Davud, K. el-Eşribe, 5; Nesi\i, K. el-Eşribe, 25. İkin
ci hadis: Ahmed, Müsned, 6/71, 72, 13L
26. Tirmizı, K. el-Büyu, 58; İbn Mace, K. el-Eşribe, 6.
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazanç
45
Hanefi fukahası, içki imalinde kullanılacağı bilinen kimse
ye üzüm ve şıra satışını tecviz etmiş, "satılan helaldir, alanın
içki yapma günahı kendine aittir." demişlerdir.27
Bunu meneden hadise ve "masiyete yardım edilmez"
prensibine dayanan fukaha ise bunu caiz görmemişlerdir.28
4 - İçki meclisinde bulunmak:
Müslümanın vazifesi yalnızca haramı işlememek değil,
başkalarının işlemesine de -yapabildiği ölçüde- manı olmak
tır. Bu kaide onun, içki içilen yerde oturmasını önler. Hz.
Ömer'in nakline göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:
"Allah'a ve ahiret gününe iman eden kimse, üzerinde içki dolaş
tırılan sofraya asla oturnıası.nf "29
5 - Alkollii ilaç ile tedavi:
Birisi Rasül-i Ekrem (s.a.v.)'e şarabı sordu. O da onu me
netti. Soran adam: "Ben onu yalnızca ilaç ve tedavi için yapı
yorum" deyince de: "O ilaç değil, derttir"30 buyurdu.
Bu mealde olan hadislere dayanan bilginler sarhoşluk ve
ren içkilerin tedavide kullanılmasını da caiz görmemişlerdir,
Ancak bu hüküm normal durumlara aittir. Eğer başkası bu
lunmadığı için içki veya alkollü ilacı, mütehassıs ve· ınüslü
man bir doktor bir hastaya yazarsa burada zaruret prensibi
işler ve tedavi caiz olur.3ı
B - Uyuşturucu Maddeler:
Esrar, afyon, eroin, kokain, morfin gibi uyuşturucu mad
deler, alkollü içkilerin tesirini de fazlasıyla taşımaktadırlar,
Zararları da bu tesir ölçüsünde fazladır. İslamın ana kaynak
ları helal ve haram olan şeylerin bir kısmını zikrehniş, geri
kalanların, haram ve helal kılınma illetini taşımalarına göre
27. el-Mavsılı, el-ihtiyar, cüz: IV, s. 38.
28. Si.ibüli.i's-seli\m, C. III, s. 38.
29. Tirınizi, K. el-Edeb, 43; Ebü-Di\vüd, K. el-Et'iıne, 18.
30. Müslim, K. el-Eşribe, 12; Ebü-Di\vüd, K. et-Tıb, 11.
31.Geniş Bilgi için bak. H. K. ls!aının Işığında Günün Meseleleri, s. 198 vd.
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
hükme bağlanmasını istemiştir. Şu halde haram hükmünün
illetini (sarhoş etme, uyuşturma) taşıyan bütün maddeleri
vücuda almak haramdır.
C - Sigara· ve benzerleri:
Tütün 15. asırdan sonra yeni dünyadan İslam ülkelerine
girmiş, o zamandan beri de İslam uleması tütünün hükmü
üzerinde durmuşlardır.
1) Tütünün mübah olduğunu söyleyenler zararı olmadığı
ve Şarf' tarafından menedilmediği deliline dayanmışlardır.
Halbuki:
a) Sigaranın zararı bugün ilmen, kesin olarak bilindiği için
zararsız denemez.
b) Şarf'in menetmediğini söylemek de isabetli değildir.
Çünkü Şarı' her haramı ismen zikretmemiştir. Hüküm kay
nakları yalnız sarfh ve husüsf nasslar değildir. Nasslarda ge
çenlerin haram kılınış sebeplerine (illetlerine) bakılarak yapı
lan kıyaslar ve diğer istidlal yoll�rı v;ardır.
2) Sigara içmek mekruhtur diyenlerin dayanağı, kıyasla
sabit bir hükme "haram" demekten çekinmeleri ve sigaranın
zararları hakkında kesin bilgi sahibi olmamalarıdır.
3) Sigara içmek (özellikle tiryakilik) haramdır diyenlerin
mesnedi zarar, israf ve nafaka mükellefiyetidir.
Zarar: Sigara hem içenin sıhhatine, hem de yanında bulu
nanların sıhhat ve rahatına zarar vermektedir.32
32. Sigaraiıın zararı artık şüphe konusu olmaktan çıkmış, ilmi tecrübeler sonun
da kesinlik kazannuştır. Sigaranın, ansiklopedi maddelerinde özetlenen z.a
rarlarını şöyle sıralamak mümkündür:
Sigaranın zararlı maddesi rıikotindir. Nikotin çok zehirli bir alkoloiddir.
Ağız yoluyla alınacak 1-2 gram nikotin insanı ölüme kadar götürebilir. İçilme�
ye başlanan bir sigaranın nikotini önce dumana geçmez, çünkü tamamen ya
nar. Sigara içilmeye devam edilirse yavaş yavaş bazı maddeler nikotini serbest
hale geçirir. Böylece ağıza damıtılan nikotin tükürük ile vücuda geçer. Duma�
nın akciğere çekilmesiyle kana karışan nikotin nisbeti % 25 artar.
Devamlı tütün zehirlenmesi ağız , boğaz ve i.ist solunum yollarında ilti
haplara yol açar. Kalb çarpmtısı, kallı bölgesinde ağrılar, baygınlıklar, bazan
Yiyecek, lçecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazanç
47
Rasül-i Ekrem (s.a.v.): "Ne doğrudan ne de karşılık olarak za
rar vardır"33 buyurarak zarar vermeyi menetmiş Allah Teala
da "kendinizi elinizle tehlikeı;e atmayın..." (el-Bakara: 2/195),
"kendinizi öldürmeyin...." (en-Nisa: 4/29) buyurmuştur.
İsraf: İsraf malı faydasız yere harcamaktır: "Yeı;iniz, içiniz,
israf etıneı;iniz" ayeti (el-A'raf: 7/31) ile "Peygamber (s.a.v.) malın
boşa harcanmasını yasakladı."34 hadisi israfı haram kılmaktadır.
Nafaka mükellefiyeti: Kocalar, babalar ve muhtaç yakınla
rına bakan erkekler nafaka (onların yiyecek, giyecek, mesken,
tedavi... ihtiyaçlarını temin) ile mükelleftirler. Bundan kese
rek sigaraya para vermek haramdır.
Netice olarak denebilir ki: Bu üç sebepten birisinin gerçek
leştiği yer, zaman ve durumda sigara içmek haramdır. Bun
lar gerçekleşmez ise mekruhtur. Her iki durumda da sigara
nın içilmemesi, terkedilmesi dince gereklidir.35
Nargile ve enfiye gibi alışkanlıkların hükmü de sigara alış
kanlığı gibidir.
• • •
astma (astım) belirtileri, solunum bozuklukları görülebilir. Bu arada en çok
damarlar fonskiyonel ve organik bozukluklar sonucu daralır. Tansiyon yük
selir. İncelemelere göre tütünün bir iki ay gibi kısa, fakat aşırı derecede fazla
kullanılması bile kalbin adaptasyon kabiliyetini azaltır,
Çok sigara içenlerin göz sinirlerinde de bozukluklar görülür. Mesela kıs
mı renk körlüğü, gece körlüğü, görme alanında boşluklar olur; merkezı sinir
sisteminde meydana gelen düzensizlikler, baş ağrıları, uykusuzluk, el' titre
mesi, sinirlilik, nevralji, mizaç değişmeleri şeklinde kendisini gösterir.
Sindirim sisteminde; mide ekşiliğinin artması, ya da azalması, ti.ikri.ik sal
gısının artması, ishal, kabız vs. gibi belirtiler olur.
Sigaranın kanserle olan ilgisi yıllardan beri tartışma ve araştırma konusu
dur. Tütünün kanseri arttırdığı bir gerçektir. Sigara içenlerdeki kanser nisbe
ti içmeyenlerden yüksektir.
33. Ahmed, Mi.isned 5/327; Muvatta', K. el-Akdiye, 31; İbn Mace K. el-Ahkam, 17.
34. Buharı, K. ez-Zekat, 18; Husümat, 3; İ'tisam, 3; Mi.islim, K. el-Akdiye, 14.
35. Sigara hakkındaki tartışmaların iyi bir hüli'ısası için bak. Muh. et-Tarabişi el
Halebi, Tebsırati.i'l-Ihvan... , Haleb, 1328/1910.
48
Giinliik Hayatımızda Hili11/er ve Haramlar
İKİNCİ FASIL
..
GİYECEKLER VE SÜS
�
I - GİYECEKLER
A .-: Giyinmekten maksat:
İslam giyinmekten iki maksad güdüyor: Örtünmek (teset
tür) ve güzel görünmek (zinet):
"Ey insanoğlıılları! Ayıp yerlerinizi örtecek giyinılikle sizi siis
leyecek elbiseler gönderdik! Takva örtüsü ise bundan daha hayırlı
dır. Allah' ın bu ayetleri öğüt almanız içiııdir. Ey insanoğulları!
Şeytan, ayıp yerlerini kendilerine göstermek için elbiselerini soya
rak ananızı, babanızı cennetten çıkardığı gföi sizi de şaşırtmasın ... "
(el-A'raf: 7 /26-27)
"Ey insanoğulları! Her mescide güzel elbiselerinizi giyinerek gi
din ... " (el-A'raf: 7 /31)
Bu ayetler örtünme ve kendine çeki-düzen verme konula
rında itidal sınırlarını çiziyor; aşırı açılmayı yakışıksız, rüküş
giyinmeyi de mahkum ediyor.
. B - Kıyafet temizliği:
Kıhk ve kıyafetin örtücü güzel olması yanında temizliği
de İslam'ın ta'lfmatı arasındadır:
· "Temizlenin, çünkü İslam tenıizdir."36
Müslüman toza toprağa karşı açıkta kalan el-kol, yüz,
ayak gibi uzuvlarını günde birkaç kere yıkamaya mecbur
edilmiştir (abdest).
Haftada bir-iki kere bütün vücudunu yıkayacaktır (gusül).
Bir adam saçı, sakalı dağınık bir şekilde Rasulullah'a gel
. mişti. Peygan1berimiz (s.a.v.) şöyle buyurdu: "Birinizin şeytan
gibi saçı başı dağınık gelmesinden bıı (şekil) daha iyi değil midir?"37
36. İbn Hibban; Aynı manada: Tirmizi, K. el-Edeb, 41.
37. Muvatta', K. eş-Şa'r, 7.
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazanç
49
Bir başkasını pasaklı bir elbise içfrıde görmüş ve şöyle
buyurmuştur: "Bu adam, elbisesini yıkayacak bir şey bulamamış
mıdır? "38
Düşük kaliteli bir elbise içinde kendisine gelen bir adamla
aralarında şu konuşma geçmiştir:
-Malıtı var mı?
-Evet.
-Hangi çeşit mal?
-Allah bana her çeşit maldan verdi.
-Madem ki Allah sana mal verdi, şu halde nimet ve ikriinımm
izini üzerinde görsiinf39
C - Altın ve halis ipek erkeğe haramdır:
Halis ipek veya malzemesinin çoğu ipek olan giyecekler ile
altını erkeğin giyecek, süs ve eşya olarak kullanması haramdır.
Hz. Peygamber (s.a.v.) ipeği sağ eline ve altını sol eline alarak
"bu ikisi ümmetimin erkeklerine lıamındır. 1140 buyurı�1t1şlard1r.
Bir miskali (4.25 gr.) geçmeyen gümüş yüzük ile alem
(sembol, nişan, rozet vb.) olarak kullanılan ipek ve altına ruh
sat verfüniştir.41
İpeğin cilt hastalığı, savaş gibi sebeplerle giyilmesine de
izin verilmiştir.42
Alhn ve gümüşü kc1dının yalnızca ziynet eşyası olarak43
kullanmasına izin veren İslam'ın erkeklerine bunu haram kıl
masının hikmetleri vardır:
38. Ebu-Davud, K. el-Libas- 14; Ahmed, Müsned, 7/357.
39. Ebu-Davud, K. el-Libas, 14; Tirmizi, K. el-Birr, 63; Edeb, 45.
40. Ebu-Davüd, K. el-Libas, 4, 9, 11; Nesfü, K. ez-Zineh, 40, 43, 45; Ahmed, Miis
ned, 1/96, 4/392.
41. Fıkıh kitaplarının kerahiye ve istihsan bölümü, nişan yüzüğünün cevazı için
bak: Kamil Miras, Buharı Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi 2. B. C.
IV, s. 287; c. XII, s. 108.
42. Buharinin bir rivayetine göre Resulullah (s.a.v.) Abdurrahman b. Avf ve ez
Zübeyr b. el-Avvfün'ın, cilt hastalıkları sebebiyle ipek giymelerine izin ver
miştir. I<. el-Cihad, 91; K. el-Libas, 29.
43. Bunları ev eşyası olarak kullanmak kadına da haramdır.
Giiııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
a) Bu iki maden ve özellikle altın asırlar boyu ya doğrudan
doğruya para olarak, yuhat da para karşılığı teminat olarak kul
lanılmış, ekonomide büyük rol oynamıştır. Bunların zinet ve eş
ya olarak kullanılması ekonomiyi menfi yönde etkileyecektir.
b) Bunların zinet ve eşya olarak kullanılması topluma fay
dalar sağlayacak olan büyük bir sermayenin atıl kalmasına
sebep olmaktadır.
c) Allah'ın erkekler için takdir ve tensıb buyurduğu fıtrat
ve karakter altın ve ipekle süslenmeye muhtaç ve uygun de
ğildir.
d) Üste, başa; ele ayağa; eve-barka serilmiş servetler dik
kat, gıpta ve hased celbedere\( sosyal adalet duygusunu ren
cide ederler, fesada sebep olurlar.
e) İslam insanın mad.dı hayatı ile rfıhı ve manevi hayatı
arasında ideal bir dengeyi hedef almıştır. Dışa ·bu ölçüde ih
timam ruhı hayatı zedelemekte, tekamülü engellemektedir.
Kadına gelince:
Onun fıtratı süse ve zınete daha elverişlidir; diğer vasıflar
yanında erkekte yiğitlik, kadında güzellik aranır. Kadını zi
netten menetmek onun fıtratına ters düşer ve ağır gelir. Şad'
onlara bu mevzuda ruhsat vermiş, fakat yabancı erkeklerden
sakınmalarını emretmiş, zınetlerini yoksullara iğreti verınele
rini tavsiye buyurmuştur.
D - Kadının elbisesi:
İslam kadının, namahrem olanlara karşı örtünmesini em
retmiştir. Erkek ve kadın için örtülmesi gereken yerlerin sını
rı ileride gelecektir. Burada kıyafet açısından işaret edilmesi
gereken iki nokta vardır: .
a) Kadımn elbisesi vücudunu göstermeyecek kadar kalın
olacaktır.
b). Gö-ğüs, beC kalçaıaı: gibi şehvet çekici' uzuvları teşhir
edecek kadar sıkı ve dar olmayacaktır.
Rasfıl-i Ekrem (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: "Celıennenılilder
den iki sınıf vardır ki ben onları (dünyada) görmedim: Birincisi
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, Jş ve Kazanç
51
yanlarında bulunan öküz kuyruğu gibi kırbaçlarla halkı kırbaçla
yan kimseler. !kincisi giyinmiş çıplak, (kalçasını) oynatan, salına
rak yürüyen, başları, salınan deve hörgücü gibi kadınlardır; bunlar
cennete giremezler, anım kokusunu da alamazlar; halbuki anım ko
kusu mesafelerin ötesinden alınır."44
Bu hadiste geçen "giyinmiş çıplak" ifadesi "bazı yerlerini
örtüp, bazı yerlerini açan veya ince ve dar elbise giyen kadın
lardır" şeklinde açıklanmıştır. Bu ifadeyi, "örtülü olmalarına
rağmen davranışları ile karşı cinsin cinsi duygularını tahrik
eden kadınlar" şeklinde anlamak da mümkündür.
c) Kadın erkeğe, erkek de kadına benzemeye özenmeye
cektir. Her iki cinsin kendilerine muhsus özellikleri ve buna
uygun kıyafetleri vardır. Karşı cinse özenti bir ruh bozuklu
ğu ve ahlakı sapıklıktır. Bu sebeple Peygamberimiz (s.a.v.) er
keğin kadın, kadının da erkek elbisesi giymesini menehniş,45
karşı cinse benzeme özentisini lanetlemiştir.46
Giyinme ile alakalı nassların hükümlerini el-Mavsılf şöyle
özetliyor:
Elbisenin farz olanı, kapanması gereken yerleri (avret) ör
ten, soğuk ve sıcağa karşı insanı koruyandır. Bunun da orta
derecede pamuk veya ketenden olması uygundur.
Müstehab olanı hem örtünmek hem de güzel görünmektir.
Mübah olanı ise cuma ve bayramlarda; topluluk içinde
güzel görünmek için giyilen güzel elbisedir.
Mekruh olanı böbürlenmek ve gösteriş yapmak için giyin
mektir.
Elbise renginin beyaz olması müstehap ve asfur ile boyan
mış olması erkeklere mekruhtur...47
Bu görüş hanefflere aittir. Birbirini tamamlayan hadislerden
anlaşıldığına göre mekruh olan asfur ile boyanan kırmızıdır.
44. Müslim, K. el-Libas, 125.
45. Ebu-Davud, K. el-Libas, 28; Ahmed, Mi.isned, 2/325.
46. Buharı, K.e el-Libas, 61; Ebü-Davüd,K. el-Libas, 27; Tirmizi, K. el-Edeb, 34.
47. el-lhtiyar, Cüz, VI, s. 177.
52
Giiıılilk Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
Diğer kırmızılar mekruh değildir. (Bak. Avnu'l-Ma'büd, C. XI,
s. 125).
E - Süslenme:
İ'tidal dini olan İslam insanların yaratılıştan mevcut özel
lik ve güzelliklerini belirli hale getiren süsü, boyamayı, takın. ma ve giyinmeyi -bazı kayıtlarla- mübah kılmıştır. Ancak fıt
ratı, yaratılıştan verilıniş özellik ve şekilleri değiştirme mana
sında süs, makyaj ve değiştirmeleri yasaklamış, bunları şeyta
ni saymıştır; çünkü şeytan şöyle demişti: "Şüphesiz onlara em
redeceğim de Allalı'm yaratışmı de-ğiştirecekler" (en-Nisa: 4/119).
Yaygın olan bazı süsleme ve değiştirme çeşitlerini sırala
yalım:
1) Dövme yaptırmak ve dişlerin
şeklini değiştirmek:
Hz. Peygamber (s.a.v.) vücuduna dövme yaptıran ve ya
pana, (normal) dişleri yontarak şeklini değiştiren ve bunu
yaptırana lanet etmiştir.48
Tıbbı ve estetik bakımlardan normal olan dişleri, moda
olan şekle uydurmak için söktürüp yaptırmak caiz değildir.
Gerek iğne batırıp açılan deliklere boyalı maddeler döke
rek yapılan dövme ve gerekse diş minelerini mahveden yont
ma işinin sağlık yönünden de zararlı olduğu bilinmektedir.
2) Estetik ameliyat:
Büyük paralar sarfıyla burun, çene, göğüsler gibi uzuvla
rın şeklini değiştirmekten ibaret olan estetik ameliyatın da
yukarıda geçen ayet ve hadislerin şümulüne girdiği anlaşılmaktadır;
Ancak insanı aşağılık kompleksine iten, toplum içinde
manen işkence çekmesine sebep olan bir anorınallik veya faz48. Müslim, K. el-Libas, 119; Buharı, K. el-Libas, 82-87.
Yiyecek, lçecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazanç
..
53
lalık olursa bunun izalesi tedavi mahiyetindedir. Peygamberimiz (s.a.v.) güzellik için dişlerini seyrekleştirenleri lanetle
miştir.49 Burada geçen "güzellik için" kaydı, bir ihtiyaç sebe
biyle yapılan ameliyeleri istisna etmektedir.
3) Kaş aldırmak:
, Rasül-i Ekrem (s.a.v.)'jn lanetine kaş aldıran ve alanlar da
dahildir.5° Kaş aldırmak, kaşın kıllarını yolarak iyice incelt
mek ve kaşı yukarıya almak süretiyle yapılmaktadır. Bu, hil
kati değiştirme mahiyetindedir.51 Ancak kadının yüzünde bi
ten kılları aldırması ve kocasının izniyle normal makyaj yap
ması bir kısım İslam ulemasınca caiz görülmüştür.52
4) Peruk takınak:
Rasülullah'ın menettiği ve lanetlediği şeylerden birisi de
saçı dökülen veya dökülmeyen kimselerin başlarına başkala
rının saçlarını koymaları veya bunları eklemeleridir.53
Saç takma ve eklemede hem tabii' şekli değiştirmek, hem
de karşısındakini yanıltmak, ona genç görünmek vardır ki,
İslam bunları hoş görmemiştir.
Ancak ipek veya yün iplikleri örgü yapıp eklemek ayıu
manada olmadığı için caiz görülmüştür.54
5) Saç ve sakalı boyamak:
Peygamberimizin (s.a.v.) çağında yahüdi ve hristiyan ihti
yarları ağaran saç ve sakallarını boyamazlardı; onlara benze
mesinler diye yaşlı saha.biler boyamaya teşvik edilmişlerdir.55
Boyanın rengi üzerinde durulmuş, siyaha boyamanın ce
vazı tartışılmıştır.
49. Buharı, K. el-Libas, 82, 84; Müslim, K. el-Libas, 120.
50. Ebü-Davüd, K. et-Teraccul, 5; Buhari, K. el-Libas, 82, 84; Müslim, Kel-Libas,
120.
51. Bazı hanbelıler bunu tenzihen mekruh sayarlar.
52. İmam Nevevi de caiz görenler arasındadır. İbn Hacer, Fethu'l-Bari, Kahire,
1959, c. xıı, s. 500.
53. Buharı, K. el-Libas, 83, 85; Müslim, K. el-Libas, 115, 117, 119.
54. lbn Hacer, Ag. esr., s. 497.
55. Buharı, K. el-Enbiya, k50; el-?ibfıs, 67; Müslim, el-Libas, 80.
54
Giiııliilc Hayatııııizda Hilaller ve Haramlar
Kına kırmızısı ve kırmızı-siyah karışımı nebati boyalarla
boyamak ittifakla caizdir.
Kadınların siyaha boyamaları umumiyetle caiz görül
müştür.56
Rasul-i Ekrem'in, kafirlere benzememek için saç ve sakal
boyama emri "teşvik emri" olarak telakki edilmiş, bu sebep
le E.bu Bekr, Ömer (r.anhuma) gibi sahabfler boyamış, Ali,
Ubeyd, Enes (r.anhum) gibi sahabfler ise boyamaınışlardır.57
6) Sakal bırakmak:
Rasülullah (s.a.v.): "Müşriklere muhalefet edin (benzenıe-ı;in);
sakalları bırakın, bıyıkları lcırpın" buyurmuşhır.58
Bu ve benzeri hadisler ile tatbikata bakan cumhur sakalı
tıraş etmenin haram olduğu neticesine varmışlardır.
Kadı İyad bunun mekruh: olduğunu söylemiştir. Aym ma
hiyette olan boyama emrini yerine getirmenin farz ve terki
nin haram sayılmaması bu görüşü destekler.59
Bazı muasır alimler bunun bir adet meselesi olduğunu dü
şünerek mübah olduğunu söylemişlerdir. Kardavı de ikinci
görüşü tercih eden muasır bir alimdir.60
• • •
56. İbn Hacer, Ag. esr, s. 473-477.
57. Aynı eser, s. 477.
58. Btıhiirf, K. el-Libas, 63-34.
59. ibn Hacer, ag. esr. s. ·472_
60. el-Helal ve'I-Haraın, s. 81-82; Şerbasf, Yes'elıınek; c. II, s. 23-25.
Yiyecek, lçecelc, Giyecek, Ev, lş ve Kazanç
55
ÜÇÜNCÜ FASIL
EV EŞYASI
• • •
Her canlının bir yuvası, bir meskeni vardır; insanın yuva
sı da evidir. Peygamberimiz (s.a.v.): "Dört şeı; mutluluk vasıta
larındandır: iyi .eş, geniş ev, iyi komşu ve rahat binek"61 buyura
rak evin insan hayahndaki önemini belirtmiş, ayrıca temiz tu
tulmasını istemiştir.62
"De ki: Allah'ın kulları için yarattığı güzellikleri... kim haram
kılmıştır?" (el-A'raf: 7 /32) ayeti evin çiçekler, nakışlar ve şe
killer ile süslenmesini de caiz kılmaktadır.
Rasülullah (s.a.v.): "Kalbinde zerre miktarı kibir olan kimse
cennete giremez" buyurunca bir adam "kişi elbisesinin ve pa
bucunun güzel olmasından hoşlanıyor?" diye sormuş, ,;şüp
hesiz Allah güzeldir, güzeli sever." cevabını almıştır.63
Ancak bu izinler ve teşvikler mutlak değildir, bazı kayıtlar
ve yasaklar vardır:
A -Altın ve gümüş kaplar, ipek sergiler:
Sahabeden Huzeyfe şöyle diyor: "Resulüllah (s.a.v.) bi
zim, altın ve gümüş kaptan yiyip içmemizi, ipek giymemizi
ve ipek sergi üzerine oturmamızı menetti. Ve şöyle buyurdu:
Bunlar dünyada onlar (kafirler), ahirette ise bizim içindir." 64
Bu hadis, altın ve gümüşün kap-kacak ve ev eşyası, ipeğin
de sergi vb. olarak kullanılmasını erkek ve kadın bütün müs
lümanlara hakam kılµtaktadır.
Gazzali, bu madenlerin iktisadı hayattan çekilerek evde
kullanılmasının topluma zararını, "Bu, şehrin valisini, doku
macılık veya süpürgecilikte kullanmaya benzer ki onu hap
setmekten dah kötüdür." sözleriyle ifade ediyor.65
61. 1bn Hibbfın rivayet eh11iştir.
62. Tirmizi, K. el-Edeb, 41.
63. Müslim, K. el-İman, 147.
64. Buharı, K.el-Eşribe, 28; el-Et'ime, k29; Müslim, K. el-Libas, 4, 5.
65. llıyau'Ulfuni'd-dfn,KitabO.'s-sabr ve'ş-şükr.
GüııliikHayatırııızda Hilalle!' ve Haramlar
B -Heykel:
"lçinde heykeller bulunan eve melekler girmez. 1166
"Kıyamet giinil azabı en şiddetli olacaklardan biri de bu süretle
ri yapanlardı.r."67 gibi hadisler müslümanın evinde heykel bu
lundurmasına ve heykel yapmasına engeldir.
Bunların haram kılınmalarının hikmet ve sebebine gelince:
a) Çeşitli devir, yaş ve çevrelerde heykele tapıldığı için bu
hatırayı silerek tevhidi korumak,
b) Heykelhraşın yarahna veluni gibi kula yakışmayan
duygu ve düşüncelere kapılarak günaha girmesini önlemek,
c) Heykel yapımııun bir sınırı bulunmadığından çıplak
kadınlar, sahte tanrılar, dini semboller gibi İslam'a zıt şeyle
rin heykelleştirilmelerine engel olmak,
d) Faydasız ve gereksiz sarfı, israfı, lüksü men etmek.
HeykeH büyüklere saygı ve kahramanların hatıralarım
ebedıleştirmek gayelerine bağlayarak savünanlara karşı İs
lam düşüncesi şöyledir:
a) Her zaman ve her yerde bu gibilerin heykelleri yapıl
mamıştır. Adi, alçak, zalim, müstebit, sahte varlıkların da
heykelleri yapılirnş, bu vakıa mezkur hikmeti ortadan kaldır
mıştır.
b) Müslümanın dünyada ebedileşmek gibi bir gayesi yok
tur. Mümin, Fahr-i Kainat'ın sohbetinde, Cemal-i İlahinin
seyrinde sonsuz mutluluklara ereceğini umduğu ebedi alem
lerin hasretini çeker.
c) İslam'da hizmet Al1ah rızası için yapılır ve hizmet eden,
bu niyeti (ihlası) bozulmasın diye teşhirden kaçar.
İslam'da güzel sanatların heykelden başka sahalara yönel
mesinin sebebini de yukarıdaki maddelerde aramak gereke
cektir.
66. Bul1c1ri r<. Bed'i'l-lıalk, 7; el-Meğazi, 12; Müslim, Kel-Libas, 87.
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazaııç
57
C- Oyuncak:
Çocukların _oynadığı be�ek, hayvan vb. oyuncaklar, hey
kel mana ve mahiyetinde olmadığı için caiz görülmüştür. Ni
tekim Hz. .A.işe'nin ilk evlilik yıllarında çocukluk arkadaşla
rıyla bu neviden oyuncaklarla oynadığını Rasul-i Ekrem gör
müş ve tasvib etmiştir.68
O-Resim:
Heykel şeklinde olmayan, kağıt, sergi,' örtü, duvar gibi
yerlere yapılan resimler hakkındaki hadisler bunun mutlak
olarak haram veya helal olduğunu göstermiyor; resmin ko
nusuna, ressam veya resmi kullananın maksadına ve kulla
nıldığı yere göre çeşitli hükümler getiriyor.69
a) Mukaddes sayılan, tapımlan, ulı.'.'ıhiyyet izafe edilen şey
lerin resimlerini yapmak ve kullanmak haramdır.
b) İslamı ahkam ve ahlaka aykırı olan çıplak insan vb. re
simlerini yapmak ve kullanmak da haramdır.
c) Bunların dışında kalan resimlerden canlılara ait alına
yanları mübahtır, yapmak ve kullanmak serbesttir. Nitekim
İbn Abbas bir ressama, resim yasağını naklettikten sonra şöy
le demiştir: "İlle de yapacaksan ağaçların ve ruh olmayan
şeylerin resimlerini yapman gerekir."70
d) Canlılara gelince hadislerden bir kısım Peygamberimiz
(s.a.v.)'in bunları tasvib etmediğini, diğer kısmı ise bilhassa
çiğnenen sergide, yaslanılan yastıkta, oturulan minderde·...
olduğu zaman caiz gördüğünü ifade etmektedir. Bunlardan
çıkan netice, böyle resimlerin -dinf bir takdis ve ta'zime gö-·
türmedikçe- caiz olduğudur. Titizlik gösterilen nokta tevhi
din korunmasıdır. Tahavı'nin şu ifadesi bu arılayışı destekli
yor: "Rivayet ettiğimiz hadisler, elbise üzerindeki resimleri,
67. Buharı, K. el-Edeb, 75; Müslim, K. el-Libas, 96.
68. Buharı, K. el-Edeb, 81; Müslim, K. el-Edeb, 54.
69. Buhadislerin çeşitli rivayetleri ve telifleri için bak. Tahavi, Şerhü-Ma'ani'l
asar, kahire, 1968, C. IV, s. 282-288.
70. Aynı eser, s. 286.
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
yasaklanan resimlerin dışına çıkarmaktadır. Yasaklanan re
simler, hıristiyanların kilise duvarlarına yaptıkları veya bez
lere yapıp astıkları resimler kabilinden olanlardır."71
Resim hakkındaki hadislerden anlaşıldığına göre Resu
lullah (s.a.v.) önceleri, tevhid inancı ruhlara yerleşinceye ka
dar resim hakkında titiz davranmış, sonraları mahzuru olma
yan noktalarda ruhsatlar vermiştir.
Bazı alimler, canlı-cansız ayırımını göz önüne alarak mü
cessem (üç boyutlu) olmayan veya hayatı bir uzvu eksik bu
lunan resimleri de cansızlara katmış, caiz görmüşlerdir.72
Çünkü bunların, mezkur şekil ve eksikler içinde canlı olma
ları mümkün değildir.
E - Fotoğraf:
Buraya kadar dini hükmünü araştırdığımız, heykeller ile
elde yapma tablolar cinsinde resimler idi. lfüinen makina ile
çekilen resime (fotoğrafa) gelince:
a) Mücessem olmayan resimleri yasaklar içine sokmayan
alimlere göre fotoğraf çekmek ve kullanmak caizdir; yarım
olanların cevazı daha da kuvvetlidir. Ancak fotoğrafın konu
su ve maksadı yine önemini muhafaza etmektedir. Çıplak ve
ya açık kadın ve erkek fotoğrafları ile hıristiyan azizlerine ve
benzerlerine ait fotoğraflar harama dahildir.
b) Haram alınası iç_in mücessem olmasını şart koşmayan
alimlerden bir kısmı fotoğrafta ...:..ressamın yaptığı resimde
mevcut- vasıflan (illeti) bulamadıkları için bunu caiz gör
müşlerdir.73
Bu gurubun diğer ule:nı.ası da kimlik, pasaport, tapu vb.
yerlerde kullanılmak üzere fotoğraf kullanmak ve çektirme
nin bir ihtiyaç (za�uret) olduğunu gözönüne alarak bunu ca
iz görmüşlerdir; çünkü "hacet (ihtiyaç) umu.mı olsun, hususi'
71. Aynı eser, s. 285.
72. Kardavf, a.g. eser, s. 4, 96.
73. Eski Hanefi Mısır müftülerinden Şeyh Muhammed Bahit, el-Cevabu'ş-Şafi
isimli risalesinde bu görüşü savunmuştur.
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazanç
59
olsun zaruret menzilesine tenzil olunur (zaruret kabul edi
lir)" (Mecelle mad. 32.)
İslamda ressamlık ve fotoğrafçılık mesleğinin hükmü de
yukarıdaki açıklamalardan anlaşılacaktır. Caiz olanı yapmak
da caizdir. Konusu veya maksadı itibarıyla caiz olmayanı
yapmak ve çekmek de caiz değildir.
F - Köpek Beslemek:
Resı11-i Ekrem (s.a.v.) şöyle buyuruyor: "Av, tarla, bahçe,
sürü köpekleri müstesna olmak üzere köpek besleyen kimsenin seva
bından her gün bir miktar (kıyrat) eksilir."74
Köpek bulunan eve meleğin girmediğini bildiren lıadisler
de75 yukarıdaki hadise eklenince çıkan netice şudur: Konm
ma ve avlanma gibi bir ihtiyaç bulunmadan evlerde köpek
beslemek İslam' da menedilmiştir; çünkü:
a) Köpek besleyecek kadar imkanı olanların bakım ve har
camalarına yoksul, kimsesiz insanlar daha layıktır.
b) Tıbbın kesin açıklamalarına göre köpeklerden insanlara
geçen birçok tehlikeli hastalık mevcuttur.
c) Köpek yoldah gelip geçeni, misafiri ve bir şey istemek
için geleni korkutur, rahatsız eder...
Bununla beraber zararı olmayan köpekler itlaf edilmez;
her canlıya merhamet edilir, yardım edilir ve ecir alınır. Bir
kuyunun başında susuzluktan ölmek üzere olan bir köpeğe
su veren günahkarın ilahi afva mazhar olduğunu Resı1lullah
haber vermiştir.76
• • •
74. Buharı, K. ez�Zebaih, 6; Müslim, K. el-Mi.isakat, 46, 50, 56-58.
75. Ebft Davı'.ld, K. et-Taharah, 89; Buharı Bed'u'l-halk, 7, 17, el-Libas, 77; Mi.is
lim, K. el-Libas, 81.
76. Buhi\ri, K. eş-Şürb, 9; El-Edeb, 27; Mi.islim, K. es-Selam, 153.
60
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
DÖRDÜNCÜ .FASIL
İŞ, MESLEK VE MUA.MELE
• • •
I - İŞ ve MESLEKLER
Allah Teala insanoğlunu akıl, bilgi ve emeği ile imkanları
değerlendirerek ihtiyaçlarını bizzat karşılayacak kabiliyette
yaratmıştır. Bu kabiliyetlerini kullanmak ve değerlendirebil
mek için de yeteri kadar imkan vermiştir:
"Yen;üziinii size boyun eğdiren O'dur; öyleyse onun sırtında
dolaşın, Allah'ın verdiği rızıktan yiyin" (el-Mülk: 67 /15)
Yeryüzünün boyun eğmesi, işlemeye ve verimli kılmaya
müsait oluşudur. Onun sırtında dolaşmak adım-adım, karış
karış araştırarak insana faydalı olan imkanları ortaya çıkar
mak, işlemek, istifade etınek ve.ettirmektir.
"Zengine ve normal güce salıib olana sadaka vermek helal değil
dir"77 hadisi ile aynı manadaki diğer hadisler herkesin rızkını
kendi gücü ile temin etmesini amirdir; ancak bunun bazı is
tisnaları vardır.
Sahabeden Kabisa anlatıyor: "Bir angarya yüklenmiş, bu
sebeple yardım istemek üzere Rasfrlullah (s.a.v.)'a gelmiştim.
"Zekat gelinceye kadar belde de sana istediğini vermelerini söyleı;e
lim." dedikten sonra şöyle devam ettiler:
"Kabisa! Şıı iiç kişiden biri olmak müstesna istemek (dilenmek)
kimseye helal değildir:
1 - Bir angarya yüklenen kimse ki o verdiğini alniak maksadıy
la ister, almca da artık istemez.
2 -Malvarlığı bir felakete uğrayan !cimse ki geçimini sağlayacak
kadar istemesi ona da helaldir.
3 -Çevresinden, aklı başında üç kişinin "filan kimse yoksul düş
tü" diyeceği kadar yoksullaşan kimse; bu da geçimini temin edince
ye kadar ister.
77. Tirmizi,' K. ez-Zekat, 23; Ebü-Davud, K. eZ-Zekat, 24.
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazanç
6ı
Bunların dışında kalan talelı -ey Kabisa- haramdır; bunu yiyen
haranı yemiş olur. " 78
Birinci maddede geçen angaryadan (hamale, yük) mak
sad, iki grı.1p arasındaki ihtilafı halletmek, kavga ve benzeri
ni önlemek için bir kimsenin kendi malından yaptığı harca
malardır.·
Bu üç durumda müslüman, devlete başvurarak yardım is
ter; devletin imkanları müsait değilse zenginlerden ister.
Devletin bu maksatla bir fon kurması ihtiyaç sahiplerini zen
ginlere başvurmaktan kurtarması vazifeleri arasındadır.
Bu hallerin dışında, müslümanın vazifesi bir iş ve meslek
edinerek çalışıp kazanmaktır. İş ve mesleğin kötüsü yoktur.
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) şöyle buyuruyor: "Herhangi bi
rinizin ipini sırtına alıp bir demet odun getirerek satması -ve bu
nunla Allah'm onunla şerefini korııınuş olması- halktan istemesin
den daha hayırlıdır; onlar da ya verirler veya vernıezler." 79
Şu halde sırtıyla odun taşıyıp satmak da şerefli bir iştir.
İş ve mesleklerin hepsini burada teker teker saymak uzun
süreceğinden -diğerlerine de örnek olmak üzere- bazılarına,
helal-haram ve fazilet açısından bakabiliriz.
A - Ziraat:
Yerin (arazinin) ekinı. ve verime müsait kılındığını (Nuh:
70/19,20, er-Rahman: 55/10-13), ziraatte kullanılmak üzere
yağmur ve akarsuların yaratıldığını (el-En'am: 6/99; Abe
se:24/28), rüzgarın hem bulutları sevketmeye hem de bitkile
rin aşılanmasına (tozlaşmaya) memur kilındığını (el-hicr:
15/9-22) ifade eden ayetler ziraatin önemini ve yerini açıkça
ortaya koymaktadır. ·
Ziraati teşvik eden hadislerden bir örnek bile İslam'ın ona
bakışını verıneye yetecek güçtedir:
78. Nesaf, K. ez-Zekat, 80, 86; Müslim, K. ez-Zekat, 109; Ebu-Davud, zekat,' 26.
79. Buhi\rf, K. ez-Zekat, 50; K. el-Büyü, 15; Müslim K. ez-Zekat, 106.
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
"Bir nıüslünıanın ektiği veı;a diktiğinden bir insan, hayvan ve
ya başka bir şey her yediğinde anım namına sadaka yazılır." Bir
başka rivayette "Kuşların, -yırtıcı hayvanların yedikleri, insanla
rın çalıp çırptıkları bile eken ve diken namına sadaka olur" buyurulmuştur.80
· Bu nasslara bakarak bazı alimler, ziraatin en üstün kazanç
yolu ve sektör olduğunu savunmuşlardır. Buna karşı bazı
alimler diğer sanatları, bazıları da ticareti üstün bulmuşlardır.
Üstünlüğün ve önemin ihtiyaca ve şartlara göre değişeceğini
ifade edenler ise daha uygun bir yorum getirmiş oluyorlar.
Ziraatin haram olan şekillerine gelince: İslamın haram kıl
dığı ve yalnızca bu sahada kullanılan şeyleri ekmek ve yetiş
tirmek mekruhtur. Uyuşturucu madde yapımında kullanıl
mak üzere bazı bitkileri ekmek, tütün yetiştirmek burada: ör
nek olarak hatırlanabilir. Ziraat ortakçılığı ileride "muamelat
bahsinde" ele alınacaktır.
B - Zanaatlar:
1. Teşvik edilenler:
İsl_am ziraatı teşvik etmekle beraber yalnızca onunla meş
gul olup, diğer meslek ve sektörleri ve sanayi dallarını ihmal
etmenin tehlikesine dikkat çekmiş, bu cümleden olarak Re
sul-i Ekrem (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:
"Faizi yemek için hileli yollara saptığınız, öküzlerin kuyruklarına yapışıp ziraatla geçindiğin'iz ve cihadı terkettiğiniz zaman Allah
üzerinize zilleti (aşağılanma, horlanma, zaafa düşmeyi) musallat
kılar ve dininize dönmedikçe onu üzerinizden sıyınnaz."81
. Öte yandan Kur'an-ı Kerim'de demir ve çeliğin önemine
dikkat çekilerek bir sureye bu isim verilmiş (el-Hadid) ve·
şöyle buyurulmuştur:
·· - -· "Ve demiri indirdik (yarattık) onda çetin bir sertlildgüç, daya
nıklılık) ve insanlar için faydalar vardır." (57 /25)
80. Müslim, K. el-Müsakat, 7, 10-12.
81. Ebıl-Davı'.'ıd; K. el-Büyıl', 54.
Yiyecek, lçecek, Giyecek, Ev, Jş ve Kazanç
Resul-i Ekrem (s.a.v.) el emeğini ve zanaatleri teşvik sade
dinde şöyle buyurmuştur: "Hiçbir kimse el emeğinden daha ha
yırlı (yiyecek) yememiştir ve Allah'ın Peygamberi Davııd da el eme
ğini yerdi." 82
İslam uleması ayet ve hadisleri bir arada değerlendirerek
şu neticeye varımşlardır: Müslümanların muhtaç olduğu her
meslek, zanaat ve sanayi farz-ı kifayedir. Toplum içinde ye
terince bulunmazsa bütün müslümanlar sorumlu olur.83
2. Yasak edilenler:
İslamın insan için çizdiği model ve gösterdiği hedefe c\ykı
rı olan bazı meslek ve işler yasaklanmıştır.
a) Yasak Seks:
İslam zinayı bütün şekilleriyle haram kılmıştır. Bir kadın
veya erkek, cinsi' tahrik için çekilen resimlere modellik et
mek, zina yaptıran açık veya gizli .yerlerde çalışmak gibi bir
meslek icra edemez.
b) Dans, oyun vb.
İslamda kadın-.erkek ilişkileri sınırlanmış, haram ve helal
tasnifine tabı tutulmuşhır. Bunları çiğnemeyi gerektiren veya
şehevf duyguları tahrik eden iş, meslek ve sanatlar haram
çerçevesi içinde yer alır: Dans, bale, bazı temsil ve oyunlar,
bazı gösteriler ve modellik burada örnek olarak anılabilir.
Bunların sanat çerçevesine girmesi helal olmalarını gerektir
mez; çünkü İslamda sanat, sanat için değil, İslamı hedeflere
ulaşmak içindir.
c) Ressamiık, Heykeltraşlık, Fotoğrafçılık:
İslamda resim konusunu incelerken bu mesleklerin de
konu ve maksatlarına bağlı bulunduğunu, konu ve gayesi
haram olan mesleklerin, haram sınırı içinde yer aldığını ifa
de etmiştik.
82. Buharı, K. el-Büyu', 15.
83. Gazzi\lı, İhya, Kahire, k1939, C. I. s. 19 vd.
Yiyecek, Jçecek, Giyecek, Ev, iş ve Kıızaııç
Zer; ancak AL/alı' tan korkan, iyilik ve doğruluktan ayrılmayanlar
müstesna. "85
D - Memurluk ve Devamlı İşçilik:
Bir müslüman gerek devlet dairelerinde ve gerekse şirket
ve şahıs müesseselerinde memur ve işçi olarak çalışabilir,
bunda bir mahzur yoktur. Ancak kaza (hakimlik) ve devlet
idaresi gibi makamlara talib olmak hoş görülmemiş, ehliyeti
bilinen kişilerin başkalarınca teklif edilmesi tercih edilmiştir.
"ldarecilere, başkanlar ve muhafızlara yazık! Kıyamet gününde
birçok guruplar, Ülker yıldızına srıçlarımizdan asılıp gökle yer ara
sına sar/atılsaydık da işi üzerimize almasaydık, diye temenni ede
ceklerdir."86
Abdurrahman b. Semüre'ye şöyle buyuruluyor: "İdareciliğe
talib olma! Çiinkü tiilib olmadan bu sana verilirse Allah'tan yardım
görürsün, istediğin için verilirse anımla (iş ile) başbaşa kalırsııı."87
Ancak bir kimse makama ehil olduğunu, başka bir ehlfnin
de bulunmadığını bilir, t�lib olmadığı takdirde toplumun za
rar göreceğini anlarsa bizzat vazifeyi isteyebilir. Hz. Yfı
suf'un "Beni memleketin hazinelerine memur et; çünkü ben koru
masını ve yönetmesini bilirim." demesi (Yusuf: 12/55) bu duru
ma işarettir.
Diğer iş ve vazifeler içinde haram ve mekruh olanlar var
dır; İslam'a karşı veya İslaın'ın yasak ettiği işlerde çalışınak
haramdır. Peygamberimiz (s.a.v.) faiz ve içkiyi yasaklarken
imal eden, taşıyan, hizmet eden, yazan şahidlik eden kimse
lerin de lfmetlendiğini haber vermiştir.
Bir kimseyi, başka yerlerde iş bulamamak gibi bir zarüret
bu gibi işlere sevketmiş ise işi sevmemeli, benimsememeli ve
daimi bir helal kapı arayı'şı içinde olmalıdır.
Görülüyor ki İslam, kazanç elde etmek için iş, ticaret, me
muriyet gibi yolları meşrü kılmakla beraber, kapitalist, prag85. Tirmizi, K. el-Büyu', 4; İbn Mi\ce, K. el-Tici\ri\t, 3.
86. İbn Hibbiln, Hakim, el-Müstedrak, C. IV, s. 91.
87. Buhilri, K. el-Ahki'ıın, 5, 6; el-Eyıni\n, l;Müslfm, K. el-lmi\ralı, 13; el-iman, 19.
66
Günlük Hayatınıızdıı Hilaller ve Haramlar
matist, maddeci görüşlerden farklı olarak üç · ana tedbir ve
prensib üzerinde duruyor:
1 - Karşılıklı rıza
2 - İyi niyet ve dürüstlük
3 - Menfaat temin,ederken başkalarım zarara sokmamak
Birçok ayet ve hadis yanında şu ayet bu prensipleri bütünüyle içine almaktadır:
"Ey insanlar! Mallarınızı aranızda haksızlıkla değil, karşılıklı
rıza ile yapılan ticaretle yeı;in, haranı ile nefsinizi mahvetnıeyhı,
Allah şüphesiz ki size merhamet eder. Bıınıı, kim aşırı giderek hak
sızlıkla yaparsa onu ateşe sokacağız. Bu, Allah'a kolaydır." (en-Ni
sa: 4/29-30)
Ayette geçen "kendinizi nıalıvetmeyin (öldürmeyin)" ifadesi
çok düşündürücüdür. · Batıl yollarla, başkalarmın riza ve
menfaatlerini gözetmeden elde edilen kazançlar görünüşte
menfaat ise de aslında zarar ve intihardır. Dünyada intihar
dır; çünkü birçok suçların, cinayetlerin, anarşinin ve hatta ih
tfüıllerin temelinde bu amilin öne.mli bir yeri vardır. Ahirette
felakettir; çünkü sağladığı haram kazanç kişiyi ateşten kurta
ramayacaktır.
II - MU.AMELELER:
Burada muameleden maksa.dımız mal, menfaat ve hizmet
mübadelesiniıi. çeşitli şeki1leridir. Toplu halde yaşayai1 'insan
lai· muameleleden uzak kalainazlar. Bu sebeple İslam hukı'i-:
ku (fıkıh) Jnuamelata geniş bir yer vermiş, caiz olan ve olma
yan çeşitlerini en ince noktalarına kadar açıklaınışhr. Bu ba
histe belli başlı muamele şekillerine, hatam-helal açısından
b?-kılacaktır:
A - Haram olan şeyleri satmak:
Daha önce bu gibi şeylerin l1cı.ram old:uğu ifade edılmişti.
Burada iki hadis daha zikrederek hükmü tayid edebiliriz;
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazaııç
Allah ve Resulü şarap, boğazlanmamış hayvan (meyte),
domuz ve put satışını haram kılmıştır.88
"Allah bir şeyi haram kılınca omm bedelini de haram kılar."89
B - Bir yanı mechul satış:
Fıkıh ve hadis kitaplarının "ce�1alet ve ğarar" diye ifade et
tikleri şey, akdin unsurlarından biri mechCıl kalan, yahut ger
çekleşmesi şüpheli bulunan satıştır. Eğer bu bilinmezlik, ara
da anlaşmazlık çıktığı takdirde çözüm ve icrayı imkansız kı
lacak ölçüde ise satım akdi fasittir. "Sürüden bir koyunu, ba
şakları olgunlaşmadan buğday veya arpayı, denizdeki balı
ğı..." satmak buna örnektir. Peygamberimiz (s.a.v.) anlcış
mazlık çıkmasın, bir taraf zarara uğramasın diye bu nevi sa
tışları yasaklamıştır.90
C - Narlı koyma:
İslam prensip olarak piyasaya müdahale etınez; arz ve ta
leb gibi tabif ve iktisadı kaideler içinde pazarı serbest bırakır.
Nitekim· Peygamberimizin zaman-ı saadetlerinde fiyatlar
yükselmiş, narh koyarak fiyatları sınırlaması için kendisine
.başvurmuşlardı; şöyle buyurdu: "Fiyatı ayarlayan, bolluk, dar
lık ve rızık veren Allah'tır. Şüphesiz ben, -hiçbir kimsenin, benden
talep edeceği mal ve can husıısıındaki bir haksızlığını olmadan- Al
lah'a kavuşmak emelindeyim."91
Ancak fertler bu hürriyeti toplumun zararına olacak şekil
de kötüye kullanırlar, ihtikar, stokçuluk, lüks tüketimi kö
riiklemek gibi yollara saparlarsa müdahale ve sınırlama zarCı
rf olarak caiz göri.Hmüştür.92
88. Buharı, K. el-Meğazf, 51, el-Büyü, 105; Müslim, K. el-Büyü', 93.
89. Ebfı-Davüd, K. el-Büyü', 38, 63, 64.
90. Müslim, K. el-Büyü', 43; Ebü-Di\vüd, K. el-Büyü' 24.
91. Tirmizi, K. el-Büyü, 73; Ebü-Davüd, Büyü, 49.
92. Narh hakkında geniş bilgi için bak. Alış-verişte Vi\de Farkı ve Ki\r Haddf, 1st.
1987, s. 196 vd.
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazanç
2) Kabz-ı mallık ve komisyonculı,k:
Rasul-i Ekrem (s.a.v.) sehirdeki satıcının, köylü malını, pa
zara gelmeden teslim alarak azar azar pahalı satmasını ya
saklamıştır.96
Bu manadaki birçok hadisin müşterek hedefi şudur: "Üre
tici malı doğrudan doğruya pazara arzedecek, araya başkala
rı girerek fiyatın suni bir şekilde artmasına sebep olmayacak
tır. Maksat bu olduğuna göre fiyat artışına sebep olmayan
hizmetler, yardımlar, aracılıklar, pazarlama ve dağıtım işleri
mennu değildir. Üreticinin malını tüketiciye arzeden, satıcıya
müşteri bulan ve bunun için de muayyen bir ücret veya yüz
de alan hizmetler meşrudur.
Buharf'nin zikrettiğine göre İbn Abbas, İbn Sırin, Ata, İb
rahim en-Nehaf ve Hasan el-Basrf gibi selef müctehidleri sim
sar ücretinin zararsız (caiz) olduğunu, "Şunu sat, şu kadar
dan fazlası senin veya karı ortak" demekte bir mahzur bulun
madığım ifade etmişlerdir.97
E - Hileli arttırma:
Peygamberimiz (s.a.v.)'in menettiği "necş";98 şöyle açık
lanmıştır: Malı almak niyeti olmadığı halde üçüncü şahıs.ları
aldatmak için değerinden fazla fiyat vermek. Açık ve kapalı
arttırma veya eksiltmelerde yapılan hile ve muvazaalar da bu
hadisin hükmüne dahildir.
F - Hfle ve aldatma:
Fahr-i kainat bir gün pazarı dolaşırken tahıl satan birisinin
yanına gelmiş, elini daldır�ış, altının ıslak olduğunu görerek
sormuş:
96. Satıcıyı pazar gelmeden karşılamayı meneden hadisler: Buharı, K. el-Büyu',
64, 68, 71; Müslim, Büyu, 11, 19. Şehir ve kasabada otııranın köylü malını ka
patıp satınasını yasaklayan hadisler: Buharı, K. el-Büyu, 58, 64; Müslim,'Bü
yt1', 11, 12, 18, 20-22.
97. Ebu Davfıd, K. el-Büyt1, 455; Buharı, K. el-Büyü, 68; el-lcarah, 14; Ahmed,
Müsned, 1/368.
98. Buharı, K. el-Büyt1, 60; Müslim K. el-Büyü, 13.
Gün/ilk Hayatımızda Hiliiller ve Haramlar
- Ey bu tahılın sahibi, bu nedir?
-Yağmur ıslatmıştı!
- Halkın görebilmesi için ıslalc olanı üste getirseydin ya? Bizi aldatan bizdeı:z değildir! 99
Hadisin son cümlesi hile konusunda bir düs.tur mahiye
tindedir.
Rek,lam, malı tanıtma sınırını geçer, işe yalan ve abartma
karışırsa hile ve aldatma gerçekleşmiş olur.
G-Yemin:
Peygamberimiz tüccarı, umumi .olarak çok yeminden ve
özel olarak da yalan yere yeminden men etmiştir:
"Yemin, malı harcama (elden çıkarına), bereketi mahvetme sebe
bidir. "100
H - Eksik ölçmek ve tartmak:
Ölçme ve tartına konusunda elden geldiği kadar dürüst
davranmak, hile yapmamak, eksik ölçü ve tartı ile satış yap
mamak Kur1 an-ı Kerım'in birçok ayetine konu teşkil etmiştir.
(el-En'aın: 6/152; el-İsra: 17/35; el-Mutaffifin: 33/1 vd.; eş
Şuara: 26/181-183).
İstatistik, anket ve sayım hileleri de eksik ölçme ve tartına
kavramına dahildir.
I - Çalınan ve gasbedilen şeyi almak:
Çalınan veya haksızlıkla sahibinden alınan bir şeyi bilerek
satın almak bu haksız fiile yardımdır. Peygamberimiz (s.a.v.)
şöyle buyurmuştur: "J(iııı, bfldiğih_a!de hırsızlık eşyqyı satın ·alır·
sa onun günahına ve şerefsizliğine katılmış olur."101
99. Müslim, Kel-İman, 164; Ebü Di\vfıd, K. el-Büyü, 50.
100. Buhi\rf, K. el-Büyü', 26; Müslim, K. el-İmi\n, 117; Mü.sakat, 131.
101. Beyhaki, es-Si.inenü'l-Kübri\, C. V, s. 336.
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, iş ve Kazanç
71
İ - Borç ve faiz:
1. Borç:
İslam her sahada olduğu gibi harcamalarda da itidali tav
siye etmiş, israfı menehniştir (el-A'raf: 7/31). Ayağını yorga
nına göre uzatan insan genellikle borç almaya muhtaç olmaz;
böyle bir ihtiyaç ancak fevkalade hallerde olur. Bu sebepledir
ki Peygamberimiz (s.a.v.) borçtan Allah'a sığınırdı: "Allalı'ım,
borç yükünün ve insaıılarm baskısının altmda ezilmekten sana sı
ğınırım. ıııoı
"Alla/ı'ım, günahtan ve borçtan sana sığınırım" deyince ken
disine: "Sık sık borçtan Allah'a sığınıyorsun!?" dediler; şöyle
buyurdu: "insan borçlandığında, söyleyince yalan söyler, söz ve
rince yerine getirmez. "103
2. Faiz:
Bu talimata göre müslüman ancak daralıp bunalınca ve
son çare olarak borca başvurur; bu durumda ondan faiz iste
mek ahlaki ve içtimaı b_akımlardan tutarsız ve adaletsiz olur.
Ticari' kredilere gelince burada alanın başı darda değildir;
ancak faizli kredi verenin daima kazançlı, alanın ise mesaisi
ne rağmen zarar ihtimali içinde bulunması adalete aykırıdır.
İyi olan karda ve zararda ortaklıktır.
İslam bütün çeşitleri ve miktarlarıyla faizi yasaklamış, haram kılmıştır.104
Kur'an-ı Keri'rn'in son inen ayetlerinden birisi şöyledir:
"Ey imfın edenler! Allrıh' trın sakının, inrınıııışsanız, frıizden ar
ta kalmış hesaptan vazgeçin. Böyle yapmazsrıııız bunun Allrıh'a ve
Peygamber'ine açılmış bir savaş olduğunu bilin. Eğer tevbe ederse
ııiz sermayeniz sizindir. Böylece hrıksızlık etıııeıııiş ve lırıksızlığa
uğramamış olursıımız. Borçlu darda ise eli genişleyinceye kadar
beklemelidir." (el-Bakara: 2/278-280)
102. Ebu Davhud, K. el-Vitr, 32.
103. Buharı, K. el-Ezan, 149; Müslim, K. el-Mesikid, 129.
104. Aslında Tevrat (Huruç, 24/22) ve lııcil (Luka, 6/ 24-25) de faizi yasakhınııştır.
Fakat Ehl-i Kitap, kitaplarını tahrif ve tevil ederek faizi meşrulaştırmı�lardır.
72
Günlük Hnyntııııızdn Hilaller ve Haramlar
Faiz yasağının sebep ve hikmeti üzerine eski ve yeni mü
ellifler çok değerli bilgiler vermişlerdir; birkaçını burada ha
tırlayabiliriz: 105
· 1 - Faizli kredi kullananlar faizi de maliyete ekledikleri
içi11 bu fazlalık sonunda tüketiciden (sermayesi olmayan,
emekçi, zanaatkar vb. dar gelirli ve fukaranın cebinden) çık
maktadır. Böylece zengin daha zengin, fakir ise daha fakir ha
le gelmektedir.
2 - Faizli kapitalist sistemlerde zengin-fakir arasındaki re
fah farkı gittikçe büyüyeceği için bunun sonucu sosyal buna
lımlara, anarşi ve ayaklanı11alara varmaktadır.
3 - Faizsiz kredi insanları birbirine yaklaştırırken, faiz
uzaklaştırmakta, düşmanlık doğurmaktadır:
4 - Faizcilik, toplum içinde, faiz yeyip yatan işsiz güçsüz
ömür tüketen, topluma hizmetten uzak yaşayan bir sınıfın
doğmasına sebep olmaktadır.
5 - Faizli. kredi ile çalışan kimse gece gündüz çalışıp didi
nirken riziko içindedir, faizci ise hem emeksiz hem de endi
şesizdir; bu durum kişilerin adalet duygusunu zedelemekte,
ahlaka ve toplum dayanışmasına ters düşmektedir.
Faiz yasağının şümıılil:
İçkinin günahı nasıl yalnızca içenin üzerinde kalmıyorsa
faizin vebali de sadece onu yiyene ait değildir; faizi ödeyen,
mukaveleyi yazan ve şahidlik edenler de günaha girınekte
dirler. Hadiste "Allah Teala'nın faiz yiyeni, yedireni, şahidlerini
ve yazanı lanetlediği" 106 ifade edilmiştir.
Faiz ödeyenin darda kalmış olması onu gühan.tan kurtara
bilir; ancak bunun için bazı şartlar vardır:
a) Faizli borç almanın sebebi zarı1ret veya haklı bir ihtiyaç
olacaktır; lüks harcamalar ruhsat kapısını açmaz.
10.5. Geniş bilgi için bak. Mevdüdf, er-Ribii; H. Karaman, tslfını'a Göre Banka ve
Sigorta; Kuraşi Faiz Nazariyesi ve tslfını (çeviren: S. Tuğ)
106. Buharı, K. el-Büyü, 24, 113; Ebı'.ı-Davüd, K el-Büyü, 4; Tirmizi, K. el-Büyü, 2.
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, lş ve Kaznııç
73
b) Daha önce bütün kapılar çalınacak, faiz vermeden ihti
yacı giderme yolları aranacaktır. (Zengin müslümanla.rın da
yardımcı olmaları gerekir.)
c) Alınan borç zaruret ve ihtiyaç miktarını aşmayacaktır.
3. Borcu ödemek ve enflasyon farkı:
İslam, borcun, zamanı gelince hoşnutlukla ödenmesini, ala
caklının memnun edilmesini istemiştir. Enflasyon dönemlerin
de borç ile beraber enflasyon farkının da ödenmesi gerekir.
J - Vade Farkı:
Peşin alış-veriş yanında veresiye satış da öteden beri kul
lanılan bir muamele şeklidir. Peygamberimiz (s.a.v.)'in bir
yahüdiden, veresiye yiyecek satın aldığını ve demir zırhını
rehin bıraktığını Buharı' den öğreniyoruz.
Ticaret erbabı umumiyetle peşine nisbetle veresiye satış
larda fark alır, vadeli olarak daha pahalı satarlar.
İşte bu vade farkını bazı fıkıh bilginleri faize benzeterek ha
ram saymışlardır. Ancak cumhur (ekseriyet) "Bunun faize ben
zemediğini, para karşılığında mal satıldığııun, satıcının çeşitli
sebeplerle aynı malı müşterilerine farklı fiyatlarla satabileceği
ni, fahiş fiyat tahakkqk etmedikçe vade farkına haram demek
için bir sebebin bulunmadığını" göz önüne alarak helal olduğu
nu söylemişlerdir.107 Bizim de katıldığımız bu görüş günümüz
de, özel finans kurumlarınca geniş ölçüde uy'gulanmaktadır.
K-Selem:
Paranın değil de malın veresiye olmasıyla "selem" yapılmış
olur. Bu muamele ziraatçiler ile ziraf malları satan tüccarlar
arasında carfdir. Çiftçi, hasat mevsiminde malı teslim etmek
üzere satış yapmakta ve parayı almaktadır. Hz. Peygamber
(s.a.v.) Medine'ye geldiği zaman bu muamelenin yapılmakta
107. Bu konuda bir tebliğimiz için bk. Alış-verişte Vade Farkı, 1st. 1987, s. 86-63;
lslamın Işığında Günün Meseleleri II, s. 121-182.
74
Giiıılük f!ayatınıızda Hilaller ve Haraııı lar
olduğunu görmüş, "ölçü, tartı ve teslim zamanı belirlenerek
yapılmasını" emretmiş, belli bir tarla veya ağaçtaki mahsul ye
rine, ad ve miktarı belli mahsul üzerine akit yapılmasını iste-
miştir108; çünkü muayyen bir tarla v�ya ağacın, peşin satılan
mahsulü verip vermeyeceği belli değildir. Çiftçi bunun yerine
-mesela bir ton buğday üzerine-- akit yapacaktır.
Bu muamele,fokir çiftçinin ihtiyacım istismar ederek, ma
lını çok ucuza kapatma mahiyetinde olmadıkça caizdir; aksi
halde "rızasız, batıl yollardan biri" olacaktır.
. L - Şirket:
İktisadı ve ticarf hayat bugünkü geniş ve karmaşık sınırla
rına ulaşmadan önce şirketler de basit idi; birkaç kişi arasın
da -sermaye, iş, kredi, araz(gibi ui1surlarla- birleşmek sure
tiyle vücut buluyordu. İslam şirket muamelesini bazı kayıtlar
koyarak yalnızca caiz görmemiş, teşvik de etmiştir: Peygam-berimiz, Rabbinden naklediyor:
.
'
.
.
"Biri diğerine hıyanet etmedikçe iki ortağın üçüncüsüyüm; biri
arkadaşına lııycnet edince ben aralarından çıkarını." (Ebu Davud,
Büyü, 26.)
Bugün daha büyük işler, daha çok sermaye, bilgi ve· gücün
bir araya gelmesini gerekli kılıyor; bu da daha büyük şirket
lere ihtiyaç gösteriyor. Bir müslüınanın bu nevi şirketlere de
katılması caizdir; yeter ki faiz, aldatma, hile, haksızlık, hıya
net, harama hizmet bulunmasın.
İslamın sermaye-emek arası ortaklıklarda üzerinde dur
duğu en önemli şart karda ve zararda ortaklıktır. Her ortak,
hissesi nisbetinde kardan ve zarardan nasibini alacaktır. Or
taklardan birinin veya bir kısmının -şirket zarnr etsin, kar et
sin,-- muayen bir kar alması İslam şirket nizamına aykırıdır.
Peygamber (s.a.v.) ziraat ortakçılığında, ortaklardan birinin,
tarlanın muayyen bir. yerinden. çıkanı veya ç;ıJ<:cı.n 11.1ahsı'.ıli_iı1
-50 ton gibi- muayen bir miktarını alması şartıyla akit yapıl
masını yasaklamıştır; çünkü bu, diğer ortağın zararına olabi-108. Sünen kitapları "s�lem" bölümü.
Yiyecek, içecek,. Giyecek, Ev, lş ve Kazanç
75
lir. Ancak günümüzde kanuni şirketler ortaya çıkmıştır. Bu
şirketlerin hükmı şahsiyetleri vardır; yani şirket hükmen ve
hukuken bir şahıstır. Bu şirketlerde hissesi olan kişilerin yö
netici veya memur olarak çalışıp şirketten ücret alınası caiz
dir. Bu durumda çalışanın muhatabı diğer ortakların şalusla
rı değil, bunların dışında var olan şirket hükmı şahsiyetidir.
Ortak işçi ve memurun aldığı da kar değil, ücrettir.
Sigorta şirketi:
İnsanoğlunun mutluluğu üzerinde güvenlik duygusunun
büyük payı vardır. Malı, canı, değerleri üzerinde kaygısı ve
korkusu olan kimse huzurlu ve mutlu olamaz. Hiçbir tedbir
almadan Allah'a tevekkül bazı havassın hali ve karı olabilir;
ancak Rasfıl'ün ümmetine tavsiyesi tedbirdir. Sigorta da ted
birlerden biridir. Ancak sigorta, insanların istikbal endişesini,
kaza ve felakete uğrama korkusunu istismar ederse İslam'ın
bunu meşrü görmesi düşünülemez.
Bilinen üç sigorta çeşidi vardır: Devlet sigortası, üyelik si
gortası ve ücretli sigorta.109
a) Bunlardan birincisi İslam'da en kamil manada gerçek
leşmiştir. İş ve kazanç bahsinde açıklandığı gibi bütün vatan
daşların kaza, felaket, angarya yüklenme ve yoksulluk karşı
sında devlete (beytü'l-male) başvurma hakkı vardır.
b) Üyelik sigortası: Mesela bir iş koluna mensup üyelerin,
içlerinden birisi kaza veya felakete uğradığı zaman yardım
edilmek üzere periyodik bir meblağ vermeleriyle gerçekleşir.
Bu da meşrüdur, teşvike değer bir sigorta çeşididir.
c) Ücretli sigorta: Bir sigortacının kaza, yangın ve benzeri
durumlarda zararı ödemek, bunlar meydana gelmezse hiçbir
şey ödememek üzere bir şahısla ücretli sigorta akdi yapma
sıyla vücut bulur. Bu şekil bilhassa sigortacınıi1 kazancı açı
sından İslamı ahkama aykırıdır; ancak zaruret halinde (diğer
sigorta nevileri bul_unmadığında) caiz olabilir.110
109. Burada taksim "sigorta eden"e göre yapılmıştır.
110. Geniş bilgi için bak. Hayreddin Karaman, lslam'a Göre Banka ve Sigorta, 1st,
1977.
Yiyecek, lçecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazaııç
77
4) Kiraya vermek: Tarlayı para, tahıl gibi bir bedel karşılı
ğında kiraya vermek caiz midir? Bu konu da müctehidler ara
sında tartışılmış, meneden bir hadise dayanan birçok ınücte
hid bunu caiz görmemiştir.114
Hanefilerin de dahil bulunduğu bir grup müctehid ise sıh
hat şartlarına riayet edildiği takdirde bunun da -diğer şeyler
gibi- kiraya ver�lebileceğini ifade etmişlerdir.
Çıkacak olan mahsulün belli bir nisbetine (mesela beşte,
altıda... birine) kiraya verilir, bir şey çıkarmadığı .takdirde ki
ra alınmazsa ihtilaftan çıkılmış, bir nevi ziraat ortakçılığı ya
pılmış olur.
Meyva bahçelerinin sulanması ve bakımlarının yapılması
karşılığında (bir taraftan toprak ve ağaç, karşı taraftan bakım)
çıkacak mahsule ortak olmakda caizdir (müsakat ortaklığı).
Meyva ağaçlarının yetişip ürün vermesi zaman alacağın
dan -dikim anından itibaren ortaklık caiz olduğu gibi- önce
bir ücret veya tarlayı kendi hesabına ekmek gibi bir menfaat
karşılığında birini çalıştırmak, sonra ağaçlar meyva vermeye
başlayınca müsakat ortaklığı kurmak da caizdir.
Ortakçılık mevzüundaki nasslara ve hükümlere bakınca
şöyle bir neticeye varmak mümkündür.
a) Ortak iş karşılıklı menfaat doğurduğu, topluma da fay
daları bulunduğu için meşrudur, caizdir, teşvik edilmiştir.
b) Ortakçılık kuvvetlinin zayıfı ezmesine, taraflardan biri
nin zarara uğramasına, ihtilafa düşmelerine sebep olacak şe
kilde yapılmış ise caiz değildir.
N - Parayı koruma ve arttırma yolları:
Enflasyona karşı parasının değerini korumak ve onu arttır
mak isteyen şahıslar birtakım yollara başvurmaktadırlar. Bun
ların bir kısmı dinimiz bakımından -ziraat, ticaret, zanaat gibi
caizdir, bir kısmı ise ya faize dayandığı, yahut da meşru olma
yan maksatlara hizmet ettiği için caiz değildir, haramdır.
114. İbn Ri.işd, Bidayetu'l-Müctehid, C. II, s. 185.
Giiııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
Caiz olanlar:
1. Özel finans kurumları:
Ülkemizde hususi bir kanunla Özel Finans Kurumları ku
rulumasına imkan tanınmış ve bugüne kadar altı finans kuru
mu kurulmuştur: 1. Faysal Finans, 2. Al-Baraka Türk; 3. Ku
veyt-Türk Evkaf, 4. Anadolu Finans, 5. İhlas Finans 6. Asya Fi
nans. Bu kurumların kuruluş gayesi ekonomik hayatlarını din
lerine göre yaşayan müslümanlara, faize bulaşmadan paraları
nı koruma ve arttırma imkanı sağlamaktır. Bu kurumlar faiz
siz banka esasına göre kurulmakta ve "peşin alıp veresi satma,
satın alıp uzun vadeli kiraya verme, ortak ticaret, ortak yatı
rım" gibi yollara başvurarak kazanç sağlamaktadır.
Bu kurumlara para yatıran şahıslar, kar ve zarara ortak ol
mayı kabul etmektedirler; ancak akıllıca ve ihtiyatlı hareket
edildiği için bugüne kadar mezkür kurumlar müşterilerini
zarara sokmamış bazen bankaların verdiği faizden fazla helal
kar dağıtmışlardır.
2. Tüccar ve esnaf ile kar-zarar ortaklığı:
Ticaret, zanaat veya sanayi sahasında çalışan şahıs veya
şirketlere, kar ve zararda ortak olmak şartıyla para yatırıl
makta, yıl sonunda yapılan hesaplara göre para sahibine, his
sesine düşen kar verilmektedir. Mesela A ticaret ile meşgul
olan B'ye, karında. ve zararında ortak olmak şartıyla bir mil
yon lira vermekte; B, bu parayı da sermayesine katarak tica
ret yapmaktadır. Yıl sonunda B yaptığı hesaplara göre % 60
kar etmiştir, buna göre bir milyonun kazancı 600 bin liradır.
Bunun 300 binini kendisi almakta (anlaşma, kar ve zararın
yarı yarıya paylaşılması şeklinde ise), diğer 300 bin lirayı da
A'ya vermektedir. A isterse karı almayıp 1.300.000 lira ile
ikinci yıl için ortaklığına devam etınektedir.
3. Hisse senedi:
Şirketler, şahıslar ve menkul değerler borsasında alınıp sa
tılan hisse senetleri, ticaret, hizmet veya üretim yapan bir şir
kete ortaklığı ifade etınektedir. Bu senetleri alan şahıs, sene-
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazanç
79
din temsil ettiği ölçüde şirketin kar ve zararına ortak olmak
tadır. Şirketin ürettiği mal alkollü içki, uyuşturucu vb. haram
bir mal olmadıkça; arzettiği hizmet fuhuş kumar vb. bir hiz
met olmadıkça, ticari' şirket ticaretini, İslamın haram kıldığı
şekilde yapmadıkça bu ortaklık meşrudur, mezkur senetler
alınıp satılır, elde edilen kar da helaldir. Hisse senedinin ait
olduğu şirketin ana sermayesi helal mal olmakla beraber za
man zaman banka kredisi alıyor, yahut banka ile muamele
yapıyor ve karın bir kısmı da bu faizli krediden hasıl oluyor
ise hisse sahibi müslüman, elde ettiği karın bir kısmını (faizli
krediden hasıl olan kısmı) mülkünden çıkarıp fukaraya ver
melidir. Öz sermayenin hasıl ettiği kar helaldir. Faizli ekono
milerde müslümanların, faize hiç bulaşmayan şirket ve hisse
senedi bulmaları imkansız gibidir; bu sebeple onların vazife
si, bu şirketlere ortak olmamak değil, faiz verilerek alınmış
sermayeden hasıl olan karı fukaraya vermektir. Sermaye ve
kazancının tamamı veya çoğu faizli olmayan şirketlere girilir,
yukarıda açıklanan usul ile faizden temizlenilir. Müslüman
lar böylece ekonomik açıdan güçlenir, bu güçleri ile faizi ta-:
mamen ortadan kaldırmaya çalışırlar.'
Hisse senedini, gelirinden faydalanmak için değil de alıp
satmak için edinenleri, şirketin faizli kredi alması etkilemez;
çünkü faizli kredi hisse senedine dahil değildir.
4. Altın ve döviz:
Kar sağlamamakla beraber paranın değerini koruyan bir
usul de altın ve döviz almak, parayı altın ve dövize çevirerek
korumaktır. Bir müslümanm, zekatını vermek şartıyla altın
ve dövize sahip olmasında mahzur yoktur, bunları peşin sat
mak, uzun veya kısa müddet elde tutmak caizdir. Ancak al
tın ve dövize yatırılan paralar atıl (işlemeyen) sermaye oldu
ğu için bundan memleket ekonomisi zarar görmekte, bazen
ülke sıkıntıya düşmektedir; bu sebeple normal zamanlarda
bile bu usul, ancak diğer yollar bulunmadığı zaman, yahut
durum müsait olmadığı zaman kullanılmalıdır.
80
Giiııliik Hayatımızda Hiltiller ve Haramlar
5. Kar ortaklığı:
Son yıllarda devlet, gelir ve kar getiren bazı tesisleri kar
ortaklığı yolu ile halka açmaktadır. Bu uygulamanın da gaye
si, faiz yemeyen müslümanların elindeki paraları alıp değer
lendirmek, bunlarla yei1i iş sahası ve tesisler kurmaktır. Bu
maksat meşru ve faydalı bir maksattır. Ancak bunun için baş
vurulan "kar ortaklığı usulü" yeni bir uygulama olduğu için
bazı tereddütlere yol açmıştır. Bazı fıkıhçılar (İslam hukuku
alimleri), bir kimsenin, aslına sahip olmadığı şeyin gelirine
de sahip olamayacağını, bunun faizcilikten bir farkı bulun
madığını ileri sürmüş ve kar ortaklığının caiz olmadığı görü
şünü benimsemişlerdir. Bizim kanaatimiz aksi istikamettedir.
Bize göre kar ortaklığı caizdir; çünkü:
a) Kar ortakhğı, devletin belli faiz karşılığında ödünç para
alınası şeklinde olmamaktadır. Faizli ödünç alına işlemi dev
let tahvillerinde söz konusudur. Kar ortaklığı, adı üzerinde
bir ortakliktır; ortaklık konusu tesisin satımı mümkün olma
dığı için kar ortaklığı yoluna gidilmekte, kar da önceden yüz
de veya miktar olarak belirli kılınınamakta, kar ortağı, yıl so
nunda ne alacağını bilmemektedir. Bu usule göre ortakların
geliri, ortaklık konusu tesis gelir getirmez ise sıfır olmaktadır;
faizcilikte ise faiz önceden bellidir ve hiçbir zaman sıfır olmaz.
b) Mülkiyeti başkasına veya devlete ait olan bir şeyin ta
sarruf ve intifa hakkını satın almak, bundan gelir sağlamak
mümkün ve caizdir. Nitekim Osmanlı devletinde mırı (mül
kiyeti devlete ait bulunan) toprakların tasarruf (işleme, kira
ya verme, faydalanma) hakkı devlet tarafından halka satıl
mış, bu hakkı satın alanlar topraktan, ekmek, ortağa veya ki
raya vermek suretiyle faydalanmışlar, vefatları halinde de
faydalanma hakkı varislerine geçmiştir. Bu usulün meşru ol
duğuna dair şeyhülislam fetvaları vardır.
c) "Durum ne olursa olsun, malın aslına sahip değil isem
gelfriii.e ·de· sahip olamam; gelirine ortak olduğum tesis yıkı
lıp yok olsa bile devlet paramı iade etmektedir, şu halde ben
bu tesisin maliki değilim, maliki olsa idim tesis yok olunca
param da iade edilmemeli idi." diyenler için de yol vardır:
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, lş ve Kazaııç
81
Gelir ortağı, ortaklık konusu tesise kendini malik sayar ve te
sis yok olduğu takdirde parasını devlete bırakır, almaz; ceb
ren verirlerse başka yoldan devlete iade eder. Karşı tarafın
(devletin) parayı iade şartını kar ortağı, kendi adına kabul et
memiş olur. Nitekim Hz. Aişe, Berıre isimli bir cariyeyi alıp
azad etmek istemiş, cariyenin sahibi ise -satın alıp azad ede
cek olan Aişe'ye geçmesi gereken- vela hakkının kendilerin
de kalmasını şart koşmuşlardı. Peygamberimiz, Hz. Aişe'ye
"Karşı taraf böyle bir şart ileri sürse de sen kabul et ve cariyeyi al,
Allalı'ın kitabındaki şarta aykırı olan şartlar lıükünısüzdür... " bu
yurdu. Buna göre karşı tarafın, İslam hukukuna aykırı olarak
ileri sürdüğü şartı kabul ederek muameleyi yapmak, sonra
bu şarta riayet etmemek mümkün olmaktadır. Bir müslüman,
paranın iade şartını İslam hukukuna aykırı görüyorsa kar or
taklığı senedini alır , karını da alır, tesis yok olursa ana para
yı geri almaz, bu niyet içinde olur.
Senet hangi tesise veya tesislere aitse geliri de o tesisin ge
liri olmalıdır; çünkü kar ortağı, senette yazılı tesisin Cköprü,
baraj, fabrika...) ortağıdır. Gelir bir başka şeye (dövize, altına,
işletmeye) bağlı ve endeksli olamaz; olursa caiz olmaz.
Kar ortaklığının caiz olabilmesi için tesisin mevcut ve işler
olması gerekir. Henüz yapılmamış tesise ortak olup, başka
bir ölçüye göre gelir almak da caiz değildir.
Caiz olmayan yollar:
Paranın değerini korumak ve onu arttırmak için başvunı
lan yollar arasında caiz olmayanları da vardır. Biz burada,
bunlardan üçü üzerinde durmak istiyoruz:
1. Tahvil:
Tahvil, alınıp satılabilen faizli borç senedi mahiyetindedir.
Tahvili ister devlet çıkarsın, ister hususi şahıs ve şirketler çı
karsın esası faiz karşılığında borç almaktır. İslam, faiz alıp
vermeyi haram kıldığına göre tahvil alıp satmak, bu yoldan.
kazanç elde etmek de helal değildir.
Giinlük Hayatımızda Hilıiller .ve Hııraııılıır
2. Dövize endeksli talıvil ve
döviz karşılığı borç alma:
Tahvil alanın parasının değerini de koruyarak gelir sağla
masinı mümkün kılmak ve tahvil alım-sahmını teşvik etmek
için başvurulan yeni bir yol da tahvile yatırılan parayı, daha
doğrusu tahvilin nominal değerini, tahvil ihracı sırasında ge
çerli kura göre dolar ve euro gibi bir dövize ve ana para, Türk
lirası olarak iade edilirken, iade sırasındaki kura göre tahvil
bedelini ödemektir. Burada iki işlem vardır:
a) Ödünç alınan parayı değeri bakımından dövize bağla
mak ve iade ederken yeni değeri üzerinden ödemek.
b) Ana parayı iade edinceye kadar faiz ödemek. Dövize
e�1deksli tahvil alım satımı, birinci unsurdan dolayı değil,
ikinci unsurdan (faizden) dolayı haram olmaktadır. Eğer faiz
ödenmese idi ödünç alınan paranın döviz olarak alımnası ve ·
döviz değerine göre ödenmesi caiz olacakh. Mesela; A ihtiya
cını gidermek için B'den bir milyon borç istemekte, vadesi
gelince borcununu, ödünç aldığı günkü eş değeri dolara göre
ödemeyi vadetmektedir. Bu takdirde B, ya dolaı: satın alıp
A'ya verecek ve vadesi dolunca verdiği dolar miktarını, do
lar veya Türk lirası olarak geri alacaktır, yahut da A'ya iste
diği bir milyonu vererek dolar alıp kullanması için vekalet
verecektir. A bu para ile dolar almayıp onu Türk lirası olarak
kullansa dahi ödeme zamanında B'ye dolar değeri üzerinden·
ödeyecektir. Böylece dövize endeksli ödünç alıp verme işle
minin mümkün ve caiz olduğu anlaşılmaktadır; yeter ki
,ödünç alınan meblağ için ayrıca bir de faiz ödenmesin! Dövi
ze endeksli tahvillerde faiz de ödendiği için bu işlem İslam
hukuku bakımından caiz olmamaktadır.
lJu münasebetle işaret etmekte fayda vardır ki İslam'a gö
re gerek vadeli olmayan satım akdinden ve gerekse ödünç
verıi1e işleininden. hasıl olan borç ödenirken, şart koşulmamış
olsa dahi enflasyon farkı ile birlikte ödenecektir. Çünkü İslam
borcun tam olarak ödenmesini istemektedir; alınandan fazla
ödemek faiz oduğu gibi, eksik ödemek de haksızlıkhr ve ca-
Yiyecek, içecek, Giyecek, Ev, lş ve J<azaııç
iz değildir. Yüz bin lira ödünç alan bir şahıs bir yıl sonra yi-.
ne yüz· bin lira olarak borcunu öder, bu arada paranın değeri
yüzde otuz düşmüş bulunursa gerçekte yetmiş bin lira öde:.
miş sayılır ve üst tarafını borçlu kalır. Dövize veya altına bağ
lı ödünç alıp verme işlemleri de değer kaybını önlemeye yö
nelik tedbirlerdir.
3. Para faizsiz, mülk icarsız:
Paranın değerini korumak ve artırmak için kullanılan yol
lardan biri de bir şahıstan para alan ikinci şahsın, bir taşın
maz malını ona vermesi, aldığı parayı geri ödeyinceye kadar
kendisinin faiz ödememesi, karşı tarafın da taşınmazdan fay
dalandığı halde kira ödememesidir. Buna her ne kadar "para
faizsiz, mülk icarsız" denmiş ise de bu cümleyi tersine çevi
rerek "para faizli, mülk icarlı, paranın faizi mülkün icarıdır"
demek mümkündür. Bu usülü bazı fıkıhçılar "vefa.en beyf"'
adı altında caiz görmüş iseler de kanaatimize göre bu usül
apaçık bir faiz hilesidir ve caiz değildir.
O- Kazanmanın hedefi:
Kazanç ve bunun yolları bahsini Hanefflerin dört metin115
dedikleri mu'teber kitaplardan birisi olan el-İhtiyar'ın şu sa
tırları ile kapayalım:
"Kazanç yollarının fazilet sırası şöyledir: 1. Cihad, 2. Tica
ret, 3. Ziraat, 4. Zanaat.
Bu yollarla kazanç sağlamanın hükmü:
1. Kendine, ailesine ve borçlarını ödemeye yetecek kadar
kazanmak farzdır.
2- Fakirlere bakmak, akrabaya ikram etmek için bundan
fazlasını kazanmak müstehaptır.
3. Güzel ve müreffeh bir hayat sürmek için kazanmak mü
bahtır.
115. Diğerleri: el-Vikaye, Mecıııa'u'l-Bahreyn, Kenzu'd-Dakaik.
Günlük Hayat.ımızda Hilaller ve Haramlar
4. Helal kazanç ile de olsa övünmek, yarışmak, azgınlık ve
taşkınlık yapmak için kazanmak mekruh ve haramdır.116
116. Cüz: IV. s. 171-172.
İKİNCİ BÖLÜM
Aile Hayatı
I - CİNSİ HAYAT
1 - Cinsi duygu karşısında insan:
İnsanoğlunun yeryüzündeki hayatını devam ettirmek için
maddi ve manevi birtakım ihtiyaçları vardır; yeme, içine, te
neffüs, birleşme, iman, güven, sevgi, ümit bunlar arasında
dır. Allah insana hayatı sevdirmiş, yaşamak için onu, gerekli
kabiliyet, his ve meyillerle donatmıştır. İnsanların üreme ve
çoğalması birleşmeye; birleşme, karşı cinse ilgi duymaya
bağlı bulunduğu için de onu, şehvet denilen duygu ve cinsı
uzuvlar ile teçhiz etmiştir. Buna göre cinsf tatmin bir gaye de
ğil, vasıtadır; hedefi üremedir, üremenin hedefi de Allah kul
larının sayısının çoğalmasıdır; çünkü insanlar ve cinler Al
lah' a kulluk etsinler diye yaratılmışlardır. (ez-Zariyat: 51/56)
Cinsf duygu ve meyil karşısında insanlar üç gnıba ayrılır:
a) Hiçbir sınır tammadan şehvete teslim olan ve tatmin
arayanlar; Freudcular, haz ahlakı salikleri gibi.
b) Şehvet duygusunu ve meyHni öldürmek isteyenler; ba
zı Hıristiyan mezhebleri ve maniheistler gibi.
c) Bu kabiliyet ve duyguyu yaratılış gayesine uygun bir
şekilde kullananlar, hak dinlerin salikleri gibi.
Hak dinlerin en kamili olan İslam, şehvet duygusunun
iradı tatminini evlilik birliği içinde caiz görmüş, bunu teşvik
etmiş; hem zinayı ve ona götüren yolları, hem de bu duygu
yu öldürme teşebbüslerini haram kılmıştır.
Aile Hayatı
canın akrabası hakkında ne dersiniz?" demiş ve şu cevabı al
ırnştır: "lşte bunlar (nıanevf) ölümdür. "3
Bu hadise göre bir İslam kadını, kocasının kardeşi, yeğen
leri, amca ve dayı oğulları gibi hısımlarının yanına açık saçık
çıkmayacak, onlarla yalnız kalmayacaktır; çünkü _bunlar ona
(yengeye) yabancıdır, namahremdir.
4 - Karşı cinse şehvetle bakmak,
avret ve tesettür:
Bir müslürnamn şehvetle bakabileceği kadın yalnızca eşi
dir.4 Bunun dışında hiçbir kimseye şehvetle bakmak caiz de
ğildir. Şehvetle bakmanın objektif ölçüsü "devamlı bak
mak"tır. Bir ınüslüman yolda gözü kapalı veya başı önünde
yürüyecek değildir.
Karşısına gelen kadın ve erkeği de görecektir; ancak _gör
düğü kimseye tekrar bakınca veya bakışını devam ettirince
yasak sınıra adımını atmış olur. Resfılullah (s.a.v.), Hz. Ali'ye
şöyle demiştir: "Ali! Arka arkaya bakma; birinci bakış hakkındır,
ama ikinci bakışa hakkın yoktur."5
"Gözler de zina eder; onların zinası bakıştır."6 Şehvetsiz ola
rak bakmaya ve bakılabilecek yerlere gelince bahsimize bir
ayetle girmek uygun olacaktır:
"Mümin erkeklere söyle: Gözlerini bakılması yasak olandan çevir
sinler, mahrem yerlerini korusunlar. Bu, onların arınmasını daha iyi
sağlar. Allah yaptıklarından şüphesiz haberdardır. Mümin kadınlara
da söyle: Gözlerini yasak olandan çevirsinler, iffetlerini korusımlar,
süslerini, kendiliğinden görüneni müstesna, açmasınlar! Başörtiileri
ni yakalarının üzerine salsııılar. Süslerini, kocaları veya babaları ve
ya kaympederleri veya oğulları veya kocalarının oğulları veya kardeş�
Zeri veya erkek kardeşlerinin oğulları veya kızkardeşlerinirı oğulları
3. Buhfırı, K. en-Nikfıh, 111; Müslim, K. es-Selam, 20.
4. Geçmiş asırlarda bulunan cfıriye de bu bakımdan eş gibidir.
5. Tirmizi, K. el-Edeb, 28; Müslim, el-Edeb, 45; Ebı'.'ı Davı'.'ıd, Nikah, 43.
6. Buharı, K. el-istizan, 12; Müslim, K. el-Kader, 20.
Aile Hayatı
89
Malikf ve hanbelflere göre yüz, baş boyun, eller ve ayak
lar (hanbeli'lere göre dizden aşağısı) müstesna olmak üzere
bütün vücudu avrettir.11
c) Kadının yabancı erkekler ile müslüman olmayan kadın
lar karşısında avret yeri, yüzü, elleri (cumhura göre içi) ve
hanefilerde bir rivayete göre ayakları müstesna olmak üzere
bütün bedenidir. Bir hadise göre etek boyu topuklardan bir
karışa yakın yukarıda olabilir. Bu sebeple ayaklara kadar
uzanan ve yerleri süpürerek kirlenen eteklere gerek yoktur.
(Ebu Davud, Libas, 39; Avnu'l-Ma'bud, C. XI, s. 175)
d) Cariyenin yabancı erkekler karşısında avret yeri cum
hura göre göbeği ile dizkapağı arasıdır. (Erkeğin erkeğe kar
şı avreti gibidir.) Bu görüşün Peygamberimiz (s.a.v.)'e daya
nan (merfu hadis şeklinde) bir delili yoktur. Hz. Ömer'in
kavli ile ihtiyaca dayandırılmıştır.12
Zahirflere göre bu bakımdan cariye ile hür kadın arasında
fark yoktur, cariyenin de (el, yüz, ayak müstesna) bütün vü
cudu avrettir. Çünkü bu ikisini ayırmak için naklf ve sağlam
delil gerekir; bu ise yoktur.13
İmam Şafü'nin bir kavline göre cariyeniıı.-dirseklerine ka
dar- elleri ile başı avret değildir.14
İmam Malik'ten bir rivayete göre yalnızca başı (saçı) avret
değildir.15
e) Karı-kocanın birbirine karşı avreti yoktur.16
Avrete bakmayı meneden hadise göre yukarıda açıklanan
yerlere şehvetli veya şehvetsiz bakmak ve bunları açmak ha
ramdır. Avret yerleri ancak kimsenin görmediği yerde (tuva
let ve banyo) ve cima esnasında açılabilir. Bazı durumlarda
zaruret miktarını aşmamak üzere doktor, ebe, sünnetçi, şahid
ve hakim karşısında da açılabilir.
11. el-Fıkhu ale'l-rnezi\hib, C. l, s. 141.
12. lbnu'I-Hurni\nı, Fethu'l-l<adir, C. !, s. 183.
13. lbn Haznı, el-Muhalla, C. II, s. 218 vd.
14. eş-Şfri\zı, el-Mi.ihezzeb, C. I, s. 71.
15. eş-Şevki\nı, Neyi, C. II, s. 70.
16. Bütün bu görüş ve sınırlandırmaların dayandığı hadisler ve deliller için bk.
Şevk/ini, ag, esr., C. II, s. 64-72.
90
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
Evlenecek kimse kızın yüzüne -şehvetle de olsa- bakabi
lir. Bazı müctehidler bu durumda sınırı biraz daha genişlet
mişlerdir.17
Zinet:
Bahsin başında mealini verdiğimiz ayet kadınlara -istisna
edilen şahıslar dışında- kimseye zınetlerini göstermemeleri
ni emrediyordu:
Zinet kadını güzel gösteren yüz, saç, makyaj, takı ve mü
cevherat, elbise gibi şeyleri içine almaktadır. Ayette bunlar
dan hangisi kastedilmiştir? "Kendiliğinden açılan,. açılması,
gösterilmesi tabii olan" zınet nedir?
Cumhüra göre elbise ve mücevherat kapanması gereken
zınete dahil değildir. Buradaki zınetten maksat; el, boyun,
baş, kol, ayak gibi zınet takılan yerlerdir.
Şimdi bunlardan hangisi 'kendiliğinden açılana dahildir?
Kadim müfessir ve fakihler arasında "dış elbiseden başka
her taraf örtülmelidir"; 'eller ve yüz hariç'; 'eller, bilek ve yüz
hariç her taraf' diyenler olmuştur.18 Eller ve yüzün istisna
edilmesi görüşü ağır basmaktadır.19
5 - Örtü ve elbise:
Zikredilen ayet ve hadisler kadın ve erkeğin avret yerleri
ni örtmelerini emrediyor ve açmalarııu haram kılıyor; fakat
örtmek için yeni bir elbise modeli getirmiyor; "hımar; baş ör
tüsü", "cilbab: dış giysi" gibi eskiden beri giydikleri elbise ile
Şad tarafından istenildiği gibi örtünınelerini eınrediyor.
Bazı kimseler el-Ahzab suresindeki: "Eşlerine, kızlarına ve
müminlerin kadınlarına, dışarı çıkarken üstlerine örtü almalarını
(cilbablarını bürünmelerini) söyle; bu onların tanınmalarını ve
17. Aynı eser, C. VI, s. 118-122; Avmı'l-Ma'büd (Hind tab'ı), C. II, s. 190; U1n Kndanıe, el-Muğııi, C. VIII, s. 96.
18. el-Cessas, Ahkamu'I-Kur'an, (mezkür ayetin tefsiri)
19. el-Kardavi', ag. esr., s. 132.
Aile Hayatı
91
bundan dolayı incitilmenıelerini sağlar. Allah bağışlar ve merhamet
eder." (33/59) ayetinde geçen "cilbab" kelimesine "çarşaf"
manası vererek kadının ancak, çarşafla çıkabilceğini, başka
elbise ile örtünmenin caiz olmadığını ileri sürmüşlerdir. Bu
iddianın isabetsiz olduğunu ve İslam'ın istediği örtünmenin
eşarp, pardesü, manto, geniş ve kalın giysiler ile de olabilece
ğini gösteren deliller vardır:
a) Nür süresindeki ayette (24/31) başörtüsünden (}umar)
söz edilmektedir. Hıınar başı ve yakayı örten başörtüsüdür,
çarşaf değildir; aynı ayette geçen "cüyüb" ise gömlek ve en
tarinin yakasıdır. Şu halde kadınlar geniş entari ve başörtüsü
ile örtünebileceklerdir. Ayet, o zaman kadınların böyle giyin
diklerine delalet ehnektedir.
b) "Cilbab" kelimesine tefsir ve lügatlerin verdiği mana
şunlardan ibarettir: Başörtüsü, tepeden tırnağa örten örtü, dış
elbise, örtü, başörtüsü ile rida arası bir elbise.20 Bu kadar
mana içinden yalnız çarşafı almak ve diğerlerini reddetmek
için bir delil yoktur.
c) Hz. Aişe'den rivayet edildiğine göre cilbab ayeti gelin
ce en.sar kadınları etekliklerini ortadan yırtarak başörtüsü
yapmış ve kargaları andıran siyah başlıkları ile Rasülullah'ın
arkasında namaz kılmışlardır.21 Bu rivayet cilbaba çarşaf de
ğil, başörtüsü manası verildiğini göstermektedir.
Netice olarak diyebiliriz ki, önemli olan usülünce örtün
medir; elbisenin adı ve modeli muayyen değildir. Her kadın
ve erkek, şart ve imkanlarına göre elbisesini seçer ve örtmesi
gereken yerlerini örter. Avret yerlerini gösterecek kadar ince
veya şehvet çeken yerlerini belirtecek kadar dar elbise giy
mekten sakınır.22
20. el-Alüsf, RCıhu'l-Me'anf, C. XXII, s. 88 (2. B)
21. Aynı eser, s. 89.
22. İnce, şeffaf elbiselerin giyilmemesi hakkında hadisler vardır. Bk. el-Kardi\vf,
ag. esr, s. 139 vd.
Aile Hayatı
93
ve şartlara tabi kılmıştır. Bir müslümanın evine akrabası dı
şında kalan dost ve arkadaşlarının da gelmesi tabiidir. Bu du-
rumda kadın ve erkeklerin beraber oturması ve evin kız ve
kadının misafirlere hizmet etmesi bahis mevzuu olabilir.
Ashab-ı kiramdan Ebu Üseyd evlenirken zifaf gecesi, Hz.
Peygamber (s.a.v.)'i ve dostlarını davet etmiş, fakat onlar için
yemek hazırlamamış, bir şey de ikram edememişti_r, ancak eşi
(gelin) geceden, bir taş kabın içinde hurma ıslatmış, Hz. Pey
gamber yemeğini bitirince bunu ezip sulandırmış (şerbet
yapmış) ve misafirlere ikram etmiştir.27
İbn Hacer, Ayni gibi Buharı şarihlerinin işaret ettiği üzere
bu hadis-i şerif ve benzerlerinden şu netice çıkarılmıştır: Ka
dın, kocasının arkadaşlarına hizmet edebilir, ancak bu du
rumda tesettüre (örtünmeye) riayet ehnesi, tarafların kötü
duygulara kapılmaktan emin olmaları, tahrik edici davranış
lardan kaçınmaları şarttır.
Evin dar olması, ancak bir odanın ısıtılmış bulunması, bir
büyüğün sohbetinden kadınların_da faydalanmalarını sağla
mak gibi durumlarda -şartlara riayet edilerek- kadınlar, er
keklerle beraber ohırabileceklerdir. Bu durumların dışında
ayrı oturmak evladır. Günümüzde yüz kızartıcı filmlerin gös
terildiği televizyon karşısında birbirine yabancı (naınahrem)
kadın ve erkeklerin, genç kız ve delikanlıların beraber otur
maları, çirkin sahneleri birlikte seyretmeleri hiç şüphesiz İs
lam adab, ahlak ve ahkamına aykırıdır.
8 - Cinsi sapıklık:
Erkek veya kadını;n kendi cinsinden birisi ile cinsi ilişki
kurması (homoseksüellik, lezbiyenlik/ sevicilik vb.) bir sapık
lıktır, yaratılış gayesine, fıtri ve tabii temayüllere aykırıdır.
Ahlaki çöküntünün ve çürümüşlüğün bir tezahürü olan bu
çirkin fiilin çok eskilere dayandığını, bazı peygamberlerin
bununla mücadele ettikl�rini bazı kavimlerin bu yüzden
27. Buharı, K. en-Nikah, 77; Müslim, K. el-Eşribe, 86.
94
Günlük Hayatımızda Hilııller ve Haramlar
mahvolduğunu Kur'an-ı Kerfm'den öğreniyoruz. (Hüd: 11/
165-166; eş-Şuara: 26/77-81)
İslam uleirn:isı bu fiilin haram olduğunda birleşıniş,. aıi.cak
dünyevi cezasının zinadan ağır olup olmadığı hususunda ·ih
. tilaf etmişlerdir.
9 - El ile tatmin:
Eli ile temas ederek boşalma adeti bilhassa yeni yetişen
gençler arasında yaygındır. İmam Malik; "Onlar eşleri ve cari
yeleri dışında, mahrem yerlerini herkesten korurlar; doğrusu bun
lar yerilemezler. Bu sınırları aşmak isteyenler; doğrusu bunlar aşı
rı gidenlerdir" ayetine dayanarak, bu fiilin sınırı aşmaya dahil
ve haram olduğunu ileri sürmüştür.28
Ahmed b. Hanbel ve İbn Hazın'a göre "Meni, vücudun dı
şarı atmaya muhtaç oldüğu bir şeydir; onu eliyle atan, kan al
dıran gibidir ve caizdir." Ancak Hanbeli fukahası bunu "zi
naya düşme tehlikesi ve evlenme imkanından mahrum bu
lunma" şartlarına bağlamışlardır.
Mezkur fiil İmam Şafü'nin son içtihadına göre haramdır.
Hanefilere göre tahrimen mekruhhır; ancak "Yapmadığı tak
dirde zinaya düşeceğinden korkan bir gencin affedileceği
umulur." denilmiştir.29 Alışkanlık yaptığı ve sıhhati bozduğu
takdirde yasak fiiller arasında gireceği şüphesizdir.
10 - Hayvan ile cinsi münasebet:
Cinsi sapıklık çeşitlerinden birisi de hayvan ile cinsi' ilişiki
kurmak ve birleşmektir. Bu çirkin fiil hem kadın, hem de er
kek için haramdır. Cumhüra göre zina sayılmadığı için yapa
na had gerekmez, tazir cezası verilir. Hayvamn etini yemek
-bu yüzden-haram olmaz.30
28. el-Kardavi ag. esr. s. 143;·ayet: el-Mi.iminun: 23/6.
29. İbn Abidin, Raddu'l-Mtıhtiir, C. II, s. 109.
30. lbn Kudiime, el�Muğni, C. TX, s. 62 vd.. Hanefı mezhebinde lmiim-ı A'zam'a gö
re kendisine yaklaşılan hayvanın etini yemek caizdir;Jniameyn'e göre bu hay
vanm eti yakılmalıdır. Ö. N. Bilmen, İstıliihfıt-ı Fıkluyye, 1. B., C. JII, s. 219.
Aile Hayatı
95
II - EVLİLİK:
1 - Bekarlık ve evlilik:
Bazı din ve mezhepler, Allah'a ibadet için evliliği terket
meyi, kadınlardan uzak durmayı tavsiye etmiş veya gerekli
görmüşlerdir. Halbuki İslam evliliği teşvik etmiş, kendini iba
dete vermek maksadıyla de olsa evlenmeden kaçınmayı hoş
görmemiştir. Sahabeden bazılarının böyle bir temayül göster
meleri üzerine "Ey iman edenler! Allah'ın size helal kıldığı temiz
şeyleri haram kılmayın, Jıudüdu da aşmayın; doğrusu Allah aşıı;ı gi
denleri sevmez" (el-Maide: 5/87) ayeti nazil olmuştur.
Gene böyle bir temayül karşısında Rasfıl-i Ekrem (s.a.v.):
"Sünnetimi terkeden benden değildir."31 buyurmuştur.
Fıkıh bilginleri, "Evlenmediği takdirde zinaya düşmekten
korkan, evlenmeye de kudreti olan kimsenin evlenmesi farz,
ibadete kendini vermek için bekar kalmaktan ise evlenmek
dş_ha evladır." hükmünü benimsemişler; ancak evlendiği tak
dirde evlilik hukukuna riayet edemeyeceğinden korkan veya
bunu bilen kimse için nikahın mekruh ve memnü olduğunu
ifade etmişlerdir.32
2 - Evleneceği kıza bakmak:
Peygamberimiz (s.a.v.) evleneceğini söyleyenlere, kızı gö
riip görmediklerini sormuş ve görmelerini tavsiye ederek:
"Bu anlaşıp mutlu olmamz için daha uygundur."33 buyurmuştur.
Bu konudaki diğer hadisleri de gözönüne alan fıkıh bilginle
ri, bakmanın caiz olduğunda ittifak ehnişlerdir. Ancak bak
manın şekli ve sınırı üzerinde görüş ayrılığı vardır. Sınırı çok
geniş tutanlar yanında cumhür, "Yalnızca eline ve yüzüne
bakabilir." demişlerdir. Evzaf ve Ahmed b. Hanbel orta bir
yol tuta'rak baş, kollar, dize kadar ayakların da görülebilece
ğini ifade etmişlerdir.
31. Bulıari, K. en-Nikah, 1; Mi.islim, K. en-Nikah, 1.
· 32. lbnu'l-Humam, Fethu'l-Kadir (Nikah bahsinin girişi), C. II. s. 339 vd.; H. Kara
man, Mukayeseli İslam Hukuku, s. 276.
33. Nesi\i, K. en-Nikah, 17; Tirıııizf; K. en-Nikah, 5.
Aile Hayatı
97
kötü yoldu! Sizlere analarınız, erkek kardeşlerinizin kızları, kız kar
deşlerinizin kızları, sizi emziren süt anneleriniz, süt kardeşleriniz,
karılarınızın anneleri, birleştiğiniz kadınlarınızın yanınızda kalan
üvey kızlarınız -ki onlarla (analarıyla) birleşmemiş iseniz size bir
engel yoktur- öz oğullarınızın eşleri ve iki kız kardeşi bir arada al
mak suretiyle evlenmek, -geçmişte olanlar artık geçmiştir- size ha
ram kılındı. Doğrusu Allah bağışlar ve merhamet eder. Evli kadın
larla ·evlenmeniz de haram kılındı... " (en-Nisa: 4/22-24)
Kısa açıklamalarla sıralamak gerekirse:
1) Babanın eşi: Bundan maksat analıkhr. Babaıun nikahı
alhnda olsun, boşanmış olsun analıkla evlenmek haramdır.
2) Ana: Bu ninelere de şamildir.
3) Kız: Torunları da içine alır.
4) Kız kardeş: Öz veya bir cihette üvey (ana-bir, baba bir)
olanlar.
5) Hala: Babanın öz veya üvey kız kardeşleri.
6) Teyze: Ananın öz veya ih,:ey kız kardeşleri.
7) Erkek kardeşin çocukları.
8) Kız kardeşin çocukları.
Bu sekiz sınıf içinde yer alan erkek ve kadınlar birbirinin
mahremidir; aralarında evlenme devamlı olarak haramdır.
9)Süt ana: Çocuğun ilk iki yaş içinde sütünü emdiği kadın
onun süt anası olur ve bununla evlenmesi haramdır.
10) Süt kardeşler: Sütananın kendi oğul ve kızları, emzir-,
diği çocuğun süt kardeşleri olur ve bunlarla evlenmesi de ca
iz değildir..
"Soy birliğinden haranı olanlar sütten dolayı da haram olur."39
hadisi, haram sınırını biraz daha genişletmiştir. Buna göre süt
ananın usul ve füru.unun hepsi, yan hısımlarının ise bir kısmı
ile -süt çocuğunun- evlenmesi haramdır.40
39. Buharı, K. en-Nikah; 20, 27, 117; Müslim, K. er-Rada 1, 2, 9, 12.
40. Geniş bilgi için bk: H. Karaman, ag. esr. s. 259.
98
Güııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
Bu sebepledir ki kimin sütünü kimin emdiğini bilme im
.kanını ortadan kaldıran süt nakli ve bankası uygulaması caiz
görülmemiştir.
11) Kaynana: Bir kız ile nikahlanan -birleşmemiş olsa bi
le- o kızın anası ile evlenemez.
12) Üvey kız: Bir kadınla nikahlanıp birleşen kimse, o ka
dının -başka erkekten olan- kızı ile de evlenemez.
13) Gelin: Öz oğulun karısı ile evlenmek haramdır.
14) Baldız: İki kız kardeşten birisi ile evli olan -boşanmadan
veya karısı ölmeden- baldızı ile evlenemez. Hadisler; eşin hala
ve teyzesi gibi yakınlarım da baldız sınıfına katınıştır.41
Bu dört sınıf evlilik rabıtası dolayısıyla haram olanlardır.
Bu engele "hurmetu'l-musahare" denir.
15) Evli kadın: Bir başkasıyla evli kadın boşanıp veya ko
cası ölüp iddetini42 doldurmadıkça ikinci erkekle evlenemez.
Buraya kadar sayılanlarla evlenmenin haram olmasını iki
hikmet kadrosunda toplamak mümkündür:
a) İslam'ın kurmak istediği aile, toplum ve ahlak düzeni
ne aykırı oluşu.
b) Yakınlar arasındaki evliliğin psikolojik ve biyolojik
mahzurları.
16) Başka dinden olanlar: Müslüman olmayanlar aynı za
manda ehl-i kitap da değil iseler onlarla evlenmek müslüman
erkek ve kadınlar için haramdır; (el:.Bakara: 2/221)
Ehl-i kitap olan gayr-i ınüslimlere gelince, bunlardan kız
almak caizdir; mijslüman. erkekler yahudi ve hıristiyan ka
dınlarla evlenebilirler (el-Maide: �/5). Ancak bunlara kız ver
mek caiz değildir; yaıü ınüslüman kadmlar müşrik ve dinsiz
lerle evlenemeyecekleri gibi yahudi ve hıristiyan erkekler ile
de evlenemezler (el-Bakara: 2/221; el-Mürntehine: 60/10).
Genellikle evlerde erkekler hakimdir, son söz onlarındır.
Bfr milsfüınai-i. kadıi1, ınüslürnai'ı. olmayan erkekle evlenirse
41. Buhiirf, K. en-Nikah, 27; Müslim; K. en-Nikah, 33.
42. lddet b,ı:;;,ıııan veya eşi ölen kadının tekrar evlenebilmesi için beklemesi ge
reken ıni.iddettir.
Aile Hayatı
99
onun çevresine girecek, doğacak çocuklar da galib ihtimal
babanın dinine tabi olacaktır. Ayrıca kadının dinf hayatı da
tehlikeye girecektir.
Müslüman erkek, gayr-i mi.islim kadınla evlendiği takdir
de hem bunun hidayete kavuşması ihtimali artacak, hem de
çocuklara baba hakim olacaktır. Müşrik ve dinsiz kadının ru
hu ilahı bir dine yatkın olmadığı için onunla evlenmek daha
rizikoludur.
17) Fahişe: Bir müslüman erkeğin fahişe kadınla evlenme
si caiz değildir. Zina yapan ve bunu gizlemeyen erkek de
böyledir. (en Nfır: 24/3.) Ancak tevbe eden, nefsini ıslah ey
leyenler müstesnadır.
Başından zina geçtiği bilinen, fakat buna devam etmeyen
rnü'min kadın ve erkek ile evlenmek mekruh olmakla bera
ber nikah akdi sahih (evlilik mfıteber) olur. Ulemanın çoğu
bu görüştedir.43
5 - Geçici olarak evlenme (nikahu1l-mut1a):
İslam'dan önce zina ve geçici bir zaman için evlenme yay
gın idi. İlk müslümanları tedricen bu adetten uzaklaştırmak
ve evlenme imkanına kavuşuncaya kadar kolaylık sağlamak
üzere Hz. Peygamber izin vermiş, sonra yasaklamıştır. Bu
izin ve yasaklamanın tekrarlandığı ve fetih yılında tamamen
men edildiği anlaşılmaktadır. Sahabenin cumhuru son yasak
lamanın müebbet olduğu görüşündedir. İbn Abbas bunun,
domuz eti gibi zarfırete bağlı olduğunu ifade ehniştir. Kötü
ye kullanıldığını anlayınca bu fetvasından rucü ettiği de nak
ledilmiştir.44 Buna göre İslamı evlilik birkaç günlüğüne gönül
eğlendirmek ve tatmin olmak için değil, bir yastıkta koca
mak, çoluk-çocuk sahibi olmak, Allah'a kulluk yolunda yar
dımlaşmak... niyetiyle yapılacaktır. Geçici evlilik ancak zaru
ret hallerinde, zinaya düşmemek için uygulanmıştır.
43. eş-Şevki\nf, Neylu'l-Evtar, C. VI, s. 156; Elmalılı, tefsir, s. 3478.
44. Hadisler ve açıklamalar için bk. İbn Hacer, ag. esr. C. XI, s. 70-79.
Aile Hayatı
101
d) Bazı evliliklerde erkek güçlü olurken ve çocuk isterkeri
kadın soğuk, hasta veya çocuksuz olmaktadır; bu durumda,
ilk evliliği bozmadan erkeği zinadan korumak ve çocuğa ka
vuşturmak bu izni zarurf kılmaktadır.
e) Tek evliliği kanunlaştıran ülkelerde erkekler fiilei1 tek
kadınla yetinmeyip yasak ve gizli ilişkiler kurmakta, bunun
da aile, toplum ve ahlaka zararı dokunmaktadır.
Bu hak kadına niçin verilmemiştir?
Allah kadın ve erkeği farklı vasıflar ve özellikler vererek
yaratmış, hayatta da kısmen farklı roller vermiştir; bunların
en önemlisi kadının çocuk yapma özelliğidir. Aile toplum
için zaruri, soyun tesbiti (çocuğun kime ait olduğunu bil
mek) de aile bağı için gereklidir. Kadına birden fazla erkek
le evlenme izni verilseydi soyun tesbiti, çocuğun ki:İne ait ol
duğu bilinemez, aile bağı çözülür, neticede toplum yok
olurdu. Ayrıca kadının evde ye aile hayatındaki rolü birden
fazla erkek arasında bölünmeye müsait değildir. Birden faz
la erkeğin paylaştığı kadınla aile (özel ev) kurulamaz, ancak
. genel ev kurulabilir. Tarih boyunca ailede, erkeğin (koca
nın) tek olması gerçeği de İslamı anlayış ve uygulamayı te
yit etmektedir.
III - EŞLER ARASINDA
1 - Maddi ve manevi ilişki:
Eşler arasındaki karşılıklı ilişkiyi maddf ve manevf diye
iki gruba ayırmak mümkündür.
Manevi ilişkinin hedefi hayatın iniş ve yokuşlarını beraber
katetmek,. evi bir huzur ve saadet yuvası haline getirmek,
ebedf saadete vasıta kılmaktır. Şu ayet evliliğin bu yönünü en
veciz bir şekilde dile getirmektedir: "içinizdeiı, kendileriyle hu
zura kavuşacağınız eşler yaratıp; aranızda sevgi ve rahmet var et
mesi, O'nıın varlığının belgelerindendir... " (er-Rum: 30/21).
102
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
Maddi' ilişkilerin hedefi şehevf arzuların, yaratılış gayesi
ne en uygun bir ölçü içinde tatmini ve neslin devamıdır.45 Bu
sebeple hayız ve lohusalık hallerinde yalnızca birleşme ha
ram. kılınmış, bunun dışında bir yasak konmamıştır (el-Baka
ra: 2/222). Bu durumlarda birleşmeniı� tıbbf ve psikolojik
mahzurları ilim adamlarınca da tesbit edilmiştir.
2 - Şekil ve yol:
Dinf irşadın önem verdiği husus insanlara birleşmenin şe
kil ve tekniği üzerine bilgi vermek değil, fıtrat ve hedefe ay
kırı davranışları düzeltmektir. Bu cümleden olarak, şekil ile
ilgili bir soru üzerine şu ayet nazil olmuştur: "Kadınlarınız si
zin tarlanızdır,. tarlanıza istediğiniz gibi gelin" (el-Bakara:
2/223). Bundan bir ayet önce "Allah'ın size buyurduğu yoldan
yaklaşın" buyurulmuş, Peygamberimiz (s.a.v.) de "kadınlara
anüslerinden yaklaşınayın"46 demiştir. Bu nasslara göre şekil
konusunda bir sınırlama yoktur; ancak birleşme yolu tektir,
bu da üremeyi mümkün kılacak yoldur.
Karı-koca arasındaki cinsi ilişkinin aralarında bir sır ola
rak kalınası ve yatak odasında geçenlerin dışarıda anlatılma
ması istenmiş; böyle yapanlara insanların kötüsü. ve şeytan
denilmiştir.47
3-
Doğum kontrolü:
a) Kot1'oliin hükmü:
Doğum kontrolünden maksadımız meşru bir sebebe bağlı ·
olarak, çocuk istemeyen çiftin, bunun için tedbir almasıdır.
Alınan tedbirlerin en eskisi ve Hz. Peygamber (s.a.v.) zamanın
da tatbik edileni azil (el-azl)dir. Azil, birleşmenin sonuna doğ
ru erkeğin çekilmesi ve erlik suyunu dışarı akıtmasıdır. Saha•
•
,.
•
1
45. Bazı dinler maddi ilişki (cinst münasebet) konusunda ifrata di.işmi.iş, hayız
hi\liıJde bile yaklaşmayı mi.ibah kılmış, bazıları ise bu durumda yatak ve odas
. )arı ayırmaya kadar gitmişlerdir.
46. Tirmizi, K. et-Talıi\rfıh, 102; Radi\, 12; Ahmed, Mi.isned. 1/86; 6/305.
47. Buhi\ri, K en-Nikfıiı, 69; Müslim, K. et-Talak, 26.
Aile Hayatı
103
beden Cabir'in ifadesiyle Kur'an-ı Kerim nazil olurken sahabe
azli tatbik ederlerdi; bunu yasaklayan bir ayet nazil olmadı.48
Rasfılullah (s.a.v.)'e azlin hükmü sorulduğu zaman bunu
menetmedi; ancak Allah'ın dilediği zaman çocuğu yaratacağı
nı, buna engel olunacağının düşünülmemesini ifade buyurdu.49
Azil ile ilgili hadisleri değerlendiren müctehidlerden Ebu
Hanife, Malik ve Ahmed b. Hanbel'e göre bir erkek, hür olan
eşinin de rızasını alarak azil yapabilir. Karısı izin vermezse azil
yapamaz. Şafülerde iki görüş vardır; kuvvetli olanı, zevce izin
vermezse dahi azlin yapılabileceğidir.Zahirıler azlin haram ol
duğunu ileri sürmüşlerse de delilleri yeterli görülmemiştir.5.0
Zamanımızda gebeliği önlemek için kadııun kullanacağı
hap ve aletler ile erkeğin kullanacağı vasıtalar vardır; bunla
rın da hüküm bakımından azil gibi olduğunu söyleyebiliriz.
Bu önleme vasıtaları -bünye öze1liği sebebiyle- doktor tara
fından ınenedilınedikçe, aşılanmış yumurtaya zarar verme
dikçe ve avret yerini yabancıya (doktor, hemşire vb.) açmayı
gerektirmedikçe kullanıla bilir.
b) Kontrolün meşru sebepleri:
Evliliğin gayelerinden birisinin ve belki başta geleninin
neslin devamı, müslümanların çoğalması olduğunu biliyo
ruz. Buna göre gebeliği önlemenin tamamen serbest (mübah)
olmaması gerekir. Gazzalı, İhya'sında bu mevzuu ele alarak
azlin terk-i evla (daha iyisini yapmamak) kabilinden olduğu
nu ifade etmiş ve şu meşn1 sebep ve niyetlere dayanabilece
ğini açıklamıştır:
a) Gebe kalan cariye hürriyete ilk adımını atımş olacağın
dan, sahibinin mülkiyeti korumak istemesi.
b) Eşin güzelliğini, vücut şeklini, iş bakımından verimlili
ğini korumak, zayıf düşmesini ve acı çekmesini önlemek.
48. Buharı, Niki\lı, 96; Müslim, Talak, 26, 27.
49. Buharı, K. el-Büyı'.i', 109; tbnCt Miice, en-Nikah, 30.
50. Muhammed Murtnzi\, ltfi\fu's-Si\de (lhyi\ şerhi), Beyrut tab'ı, C. V., s. 379.
Aile Hayatı
yumurtasının düşürülerek imha edilmesine helal ve caiz de
nemeyeceği" ifade edilmiştir.54
İmam Gazzalf çocuğun oluşmasını, aşılanmadan· doğuma
kadar devrelere ayırdıktan sonra ilk devrede (sperm yumur
tayı aşılayınca) düşürmenin cinayet olduğunu, devreler ilerledikçe cinayetin daha da büyüdüğünü kaydetmiştir.55
Düşürme ile aldırma (kürtaj) arasındaki fark ananın sağlı
ğı yönünden önemlidir. Her ikisi de caiz olmamakla beraber
düşürmede ananın hayatı tehlikeye girdiği için mahzuru da
ha da büyük olmaktadır.
Mütehassıs, müslüman bir doktorun, anayı kurtarmak
için ceninin alınmasına karar vermesi halinde zaruret prensi
bi işler ve çocuğu almak caiz olur.
5 - Karı-koca hakları:
Genellikle bir aile karı, koca ve çocuklarından ibaret bir
müessesedir. Aile düzeni mefhumu, onun fertleri arasında
karşılıklı hak ve vazife münasebetini gerekli kılar; aksi halde
düzen bozulur, güçlü zayıfı ezebilir.
Karı-kocanın karşılıklı haklarının çerçevesini şu ayet ver
mektedir: "Kadınların -normal ölçüler içinde- vazifeleri kadar
hakları da vardır" (el-Bakara: 2/228). Karşılıklı hakların denk
liği yanında tek istisna kocanın aile reisi olmasıdır. Aileye bir
baş gereklidir; yaratılıştan gelen özellikleri, mehir ve nafaka-·
yı temin etmesi bu hakkın erkeğe ait olmasını tabif kılar.
Bu reislik bir tahakküm değil, bir himaye ve düzeni koru
ma vasıtasıdır. Eve ve çocuklara karşi ortak sorumluluklar
vardır; hadise göre yalnız erkek değil, kadın da çobandır.56
Peygamberimiz (s.a.v.) bir soru üzerine kadının koca üze
rindeki haklarını şöyle açıklamıştır:
54. Aynı eser, s. 412.
55. M. Murtaza, ag. esr; C. V., s. 380 vd.
56. Burada çobandan maksat, sorumluluk taşıyan, himayesine verilenleri koru
yan, muhafaza edendir. Buhi\rı, K. en-Nikah, 81, 90; Müslim, K. el-lmarah, 20.
106
Gün/iik Hayatımızda Hilliller ve Haramlar
"Yediğin zaman ona da yedirmek, giydiğin zaman ona da giydir
mek, yüzüne vurmamak, hakaret etmemek, küsüp evi terketınemelc."57
Koca.Ilın hakları ve kadının vazifeleri olarak da "kocanın is
teıııediği kimseyi eve almamak, izinsiz dışarı çıkmamak, nıeşrı1 is
teklerini yerine getirmek, yatağını terketmemek, güc_ü yettiğince
hoşnut kılmaya çalışmak" sayilmıştır.58
Yaratılıştan gelen roller dışında ailede kadının ve erkeğin
rolleri, fonksiyonları ihtiyaca, örf ve adete bağlanmıştır.
Yıllarca sürecek bir beraberliğin pürüzsüz ve daima ı:ıağlık
lı, neşeli geçmesi beklenemez. Karşılıklı kusur ve aksaklıklarda
sabır, tahammül, iyi niyet esastır: "Onlarla (kadınlarla) güzellikle
geçinin, eğer onlardan· 1ıoşlanınıyorsanız, sabredin, 1-ıoşlanınadığınız
bir şe1;i Allah çok hayırlı kılmış olabilir." (en-Nisa: 4/19).
Ve Resul-i Ekrem (s.a.v.) şöyle buyuruyor: "Üç kimsenin
namazı başından yukarı bir karış bile yükselmez: Kendisini is.teme
dikleri lıı;ılde bir cemaate imam olan kişi, eşi kendisine darılmış ol
duğu halde geceleyen icadın, birbirine hasını olan iki kardeş."59
6 - Geçimsizlik:
Bütün iyi niyet ve gayretlere rağmen huzur bulunamaz,
geçim kurulamazsa ve suç kadında ise önce kocanın te' dib
hakkı vardır: "... Serkeşlik etmelerinden endişelendiğiniz kadın
lara öğüt vei'in, yatalclcı.rmda onları ya.lnız bırakın, nihayet dö
vün. Size itaat ediyorlarsa aleyhlerine yol aramayın ..." (en:-Nisa:
4/34).
Koca te' dib hakkını sırayla öğüt, küsme ve dövme şeklin
de kullanacaktır. Dövme son çaredir ve bazı kadınlar için
başka çare bulunmadığı gözönüne alınarak izin veri!miş; fa
kat sınırlama yapılmıştır:
57. Ebü DavCıd; K. en-Nikah, 41, lbn Miice, K. en-Nikah, 3.
58. Hakim, el-Müstedrak, C.II, s. 188-190. Hakların tafsilatı için "Mukayeseli ts
lfım Hukuku" isimli kitabımıza bakınız, s. 230, 276 vd.
59. lbıı Miıce, K. el-lkfımeh,43; Tirmizi, K. es-Salat, 149.
Aile Hayatı
107
a) Peygamberimiz hayatı boyunca hiçbir zaman kadına el
kaldırmamış, "Dövenleriniz hayırlınız değildir." 60, "Akşam belki
de birleşeceği karısını insan nasıl döver?" 61 buyurmuştur.
b) Yüze, tehlikeli yerlere vurmayı ve iz bırakacak kadar
vurmayı menetmiştir.62
Şu halde buna ancak mecazen ve psikolojik tesiri bakımın
dan "dövme" denebilir. Aile bağını koparmamak için son ça
re olarak gösterilmiştir.
Bu tedbirler de problemi çözmezse hakemlere başvurulur:
"Karı kocanın aralarının açılmasından korkarsanız, erkeğin ailesinden
bir hakem ve kadının ailesinden bir hakem gönderin; bunlar düzeltmek
isterlerse, Allah onların aralarını buldurur..." (en-Nisa: 4/35)
Kusur erkekte olduğu takdirde kadının da hakeme ve haki
me başvurma hakkı vardır. Hakemlerin doğrudan veya hakim
vasıtasıyle ayırma selahiyetleri de vardır. Ayrıca kadın bir 'be
del üzerinde anlaşarak ayrılmayı taleb edebilir (muhala'a).
Kadının hafif ve sembolik de olsa, aile hukukunu çiğne
diği zaman kocası tarafından dövülebileceği hükmü bütün
İslam alimlerince kabul edilmiş değildir. Ben de dövmenin
caiz olmadığı kanaatindeyim. Bu kitabı yazdıktan yıllarca
sonra bir heyet olarak yazdığımız tefsirde bu konuyu şöyle
açıkladık:
Ayette (Nisa:4/35) hukuka baş kaldıran, meşru aile düze
nini bozmaya kalkışan (naşize) kadına karşı erkeğin yapabi
leceği şeyler öğüt vermek, yatakta yalnız bırakmak ve döv
mek şeklinde sıralanmıştır ...
Bu ayetin geliş sebebi olarak zikredilen bir olay da, esasen
Araplarda adet haline gelmiş bulunan kadın dövme eylemi
ne Hz. Peygamber'in olumsuz bakışını ve bunu ortadan kal
dım1a iradesini yansıtmaktadır (bk. Cessas, II, 188; Ebu Bekir
İbnü'l-Arabf, I, 415) ...
60. Ahmed, Ebtı Dav(ıd, Nesaf, lbn Mace, K. en-Nikah, 51.
61. Ahmed, Mi.isned, 4/17; Ayııı manada, Buhnrf K. en-Nikah, 93.
62. eş-Şevki'ıııı, Neyi, C. Vl, s. 223.
108
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
İkinci nesil alimlerinden Ata, hukuku çiğneyen kadına uy
gulanacak müeyyide ile genel olarak kadını dövme konusun
daki hadisleri birlikte değerlendirmiş ve şu sonuca varmıştır:
Erkek, namusu lekeleyecek bir davranışta bulunmayan, yal
nızca naşize olan karısını dövemez, ancak ona karşı öfkesini
ortaya koyabilir. Ata'nın bu anlayışını açıklayan -biri eski,
diğeri çağdaş- iki tefsir alimi farklı dayanaklardan hareket
. etmişlerdir. Bunlardan Ebu Bekir İbnü'l-Arabf'ye göre Ata,
ayette geçen dövmenin ibaha (serbest bırakma) ifade ettiğini,
genel olarak erkeğin karısını dövmesini yasaklayan hadisle- ·
rin ise kerahet (mekruh ve çirkin görme) hükmü getirdiğini
tesbit etmiş ve sonuç olarak "Koca, karısını dövemez." de
miştir (I, 420). Çağdaş tefsircilerden İbn Aşür'a göre Ata, ayet
ve hadislerin farklı durumlara göre farklı hükümler getirdiği
yorumunu yapmış; öğüt ve küsmenin kocaya, tecavüzün şid
detine göre sopa vurma vı,. müeyyide uygulamanın ise kıs
men kocaya, genel olarak da yönetim ve yargıya (ülü'l�emre)
ait bulunduğu sonucuna varmıştır ...(V, 43-44).
Kocasına baş kaldırdığı, aile hukukunu çiğnediği, uzun
zaman sevdiği ve kabullendiği kocasını istemez olduğu için
karının, kocası tarafından -belli ölçüler içinde- dövülebilece
ği hükmüne tarihflik açısından da bakılmıştır. İbn Aşür'a gö
re dövme izni bazı toplulukların veya toplum tabakalarının
örf, adet ve ruh hallerine riayet edilerek verilmiştir, her za
manda ve her durumda geçerli değildir ... İbn Aşür, V, 41-42).
Bize göre bu ayette, kadının aile hukukunu çiğnemesi ha
linde bir ıslah tedbiri olarak başvurulabilecek b.elli başlı yol
ların insanlığın tecrübeleri ve özellikle içinde yaşanılan top
luluğun örf ve adeti dikkate alınarak zikredilirken "kocanın
karısını dövmesi" eylemine·de yer verilmiş olmakla beraber,
bu uygulama Hz. Peygamber tarafından toplum ıslah edile
rek, insanın ve. özellikle zevcenin dövülemeyeceği ifade ve
telkin edilerek kötülenmiş, "iyi bir kocanın karısını döveme
yeceği" kaidesi bu yakışıksız davranışın önüne bir set (engel)
olarak konmuştur. Burada sünnet (Resülullah'ın sözleri ve
uygulaması) ayeti neshetmemiş, ama yerelliğini ve kültürel
bağlamını açıklamıştır.·
Aile Hayatı
109
7 - Son çare boşama ve ayrılma:
· İslam'da evliliğin, ölüm dışında sona ermesi kocanın bo
şaması, hakimin ayırması ve karı�kocaıun bir bedel üzerinde
anlaşması yollarından biriyle olmaktadır.
Boşama son çaredir; Allah'ın sevmediği halde -ihtiyaca bi
naen- izin verdiği kötü bir çaredir. 63 Hıristiyanlığm boşamayı
yasaklaması ifrat, boşamanın tamamen serbest bırakılması
tefrittir. Evliliğe yalnızca hakimin son verebilmesi birçok sı
kıntılara, kötülüklere sebep olmaktadır. İslamın seçtiği yol;
son çare olarak, en uygun zamanlarda, tedricen boşanma yo
ludur ve bu yol, hayatın gerçekleriyle bağdaşan orta yoldur.
Boşanma iki nevidir: Sünnf, bid'f,
Sünnf (sünnete uygun) boşama kadını, temiz halde iken
(hayızlı değilken), birleşmeden,. bir talak ile boşamaktır. Bu
da meşru bir sebebe dayanmıyorsa en azından mekruhtur.
Bu şartlara uymayan boşama bid'attır; bid'f boşama ise
haramdır. 64 Bazı müctehidler bu nevi boşamayı muteber say
mamışlardır.
IV - EBEVEYN ÇOCUKLAR
Evliliğin meyvası çocuktur. Aileyi o devam ettirecek, ebe
veynin defterinin kapanmasını o önleyecek, mal varlığı ona
intikal edecektir. Şu halde çocuk ile ebeveyni (ana ve babası)
arasında karşılıklı hukuki' ve ahlakı münasebetler, hak ve va
zifeler vardır.
1- Neseb:
Doğan çocuk kime aittir, kimin soyadım taşıyacaktır? Bu
suale bir hadis cevap veriyor: "Çocuk yatağın (sahibi koca63. EbCı Davud, K. et-Talak, 3.
64. lbnu'I-Hümam, Fethu'l-Kadir, C. III, s. 22; İbn Kudame, el-Muğni, C. VII, s.
362 vd; Mukayeseli İslam Hukuku, s. 294 vd., 304 vd.
110
Giiııliik Hayatııiıızda Hi/iiller ve Haramlar
nın)dır; ziııii eden mahrum kalır. "65 İslam'da tabii babalık değil,
hukuki babalık muteberdir. Nikahlı bir kadın, nikahtan belli
bir süre geçtikten sonra bir çocuk dünyaya getirmişse bu ço
cuğun babası, nikahlı kocasıdır. Bir başkası bu çocuğun ken
disinden olduğunu iddia etse reddedilir. Ancak koca (baba)
çocuğun zina mahsulü olduğunu iddia ederse mahkemede
usulüne göre taraflar yemin ederler (mülaane) (en-Nür: 24/7)
ve çocuğun nesebi anaya kaydedilir.
2 - Evlatlık:
Evlatlık, evlat edinme, çok eski zamanlardan günümüze
kadar gelmiş bir adettir. Babası belli veya bilinmeyen bir ço
cuğu başka bir aile alarak kendi kütüğüne kaydettiriyor, aile
fertleri arasına katıyor ve öz çocuklarının haklarına sahip kı
lıyor.
İslam hukuku ve ahlakı açısından bu işin mahzurlu taraf
ları vardır:
a) Bir başkasının çocuğunu kendi çocuğu haline getirmek
sahte ve haksız bir tasarruftur.
b) Bu.çocuk büyüyünce karşılıklı birtakım yasaklar çiğne
necektir: Tesettür, bakma, temas vb.
c) Daha yakın akrabaların mirastan, kısmen veya tama
men mahrum olmaları söz konusudur...
İşte bu mahzurlardan dolayı Kur'an-ı Kerım evlat edin
meyi menetıniş, haram kılmıştır. (el-Ahzab: 33/4-5).
Hz. Peygamber (s.a.v.) de kendi babasını inkar ederek bir
başkasına baba diyen çocuğun lanetlendiğini bildirmiştir.66
Yetim ve kimsesiz çocukların eve alınarak bakılması, bü
yütülmesi; tahsil, terbiye ve meslek verilmesi ayrı bir iştir; ya
sak edilmesi bir yana Peygamberimiz.(s.a.v.Yin şu buyruğu.
ile teşvik görmüştür:
65. Buharı, K. el-Büyu', 3, 100; el-Husı'lnıi\t, 6; Müslim, K. er-Radii', 36.
66. Bııhiiri, K. el-Meni\kıb, 5; Ferfüz, 26; Müslim, K. el-İman, 112, 14, 15.
Aile Hayatı
111
"Yetimi himaye eden ile ben -şehadet ve orta parmak gibi-cen
nette yan yaııa olacağız. "67
3 - Sun'i tohumlama ve tüp bebeği:
Kadının yumurtasını, kocasından başka bir erkeğin meni
si ile aşılayarak sun'i tohumlama yapmak ve böylece kadının
çocuk yapmasını sağlamak zinanın unsurlarını ihtiva ettiği,
insanlık duygularını rencide eylediği için caiz görülmemiştir.
Bu ameliye, hayvan neslini ıslah için yapılırsa (hayvanlarda
sun'i tohumlama) caizdir.68
Günümüzde sun'i tohumlamada bazı gelişmeler olmuş,
normal yoldan çocuk sahibi olamayan çiftleri çocuk sahibi ede
bilmek için yeni usül ve çareler bulunmuştur. Bunlar içinde en
fazla uygulanan usül erkeğin spermi ile kadının yumurtasını
bir tüpte birleştirmek, sonra aşılanmış yumurtayı rahime yer
leştirmektir. Bu yoldan çocuk sahibi olabilmek için üç unsurun
bir araya gelmesi gerekmektedir: Sperm, yumurta ve rahim.
Bunların her üçü de birbiri ile evli çifte ait olursa tüpte aşılama
yoluyla çocuk sahibi olmakta şer'an bir sakınca yokhır. Bu yön
tem, normal aşılanma yoluyla çocuk sahibi olamayan karı ko
caya uygulanan bir tedavi mahiyetindedir. Kocanın spermini,
karısının yumurtası tabif yerinde iken aşılamakla, yumurtayı
da alıp tüpte aşılamak, sonra rahime yerleştirmek arasında bir
fark yoktur; yeter ki bütün bu işlemler zarurete; yani başka tür
lü cocuk sahibi olmanın mümkün bulunmadığı vakıasına da
yanmış olsun! Gerek İslam Konferansına bağlı Fıkıh Akademi
si ve gerekse Rabıta'ya bağlı Fıkıh Meclisi yukarıdaki şekillerin
caiz olduğu sonucuna vardıkları gibi bunlara bir üçüncü şıkkı
daha eklemişlerdir; bu da iki karısı olan, fakat bunlardan biri
sinin çocuğu olmayan kocanın sperminin, çocuk sahibi olma
yan karısının yumurtası ile tüpte aşıladıktan sonra diğer karısı
nın rahimine yerleştirmek şeklinde yapılacak uygulamadır.·
Çocuğu olmayan hanımın rahimi müsait olmadığı için diğer
67. Buharı, K. el-Edeb, 24; Müslim. K. Ez.-Zühd, 42.
68. Şeyh Şellüt, Fet;\vi\, 8. b., s. 326-328.
Aile Hayatı
113
Numan b. Beşir'in babası, oğlu Numan'a bir bağışta bu
lunduğunu bildirince, Rasulullah, bütün çocuklarına aynı ba
ğışta bulunup bulunmadığını sormuş, "Hayır." cevabını alın
ca "Bundan vazgeç." (geri çevir) buyurmuştur.73
Bu hadislerle umümı hükümleri bir arada değerlendiren
müctehidler, farklı bağışın hükmü üzerinde ihtilaf etmişlerdir:
a) Tavüs, Sevrf, Ahmed (bir kavlinde), İshak ve bazı mali
kılere göre eşit vermek farz, farklı vermek batıldır (hüküm
süzdür).
b) Ahmed b. Hanbel'e göre farklı bağış hukukı netice do
ğurur; ancak bundan rucu etmek farzdır. Farklı vermek, has
talık, borçluluk gibi meşru 1;:>ir sebebe dayamrsa caizdir.
c) Cumhura göre eşit vermek ınüstehab, farklı vermek
ınekruhtur.74 Ancak gerektiren sebep bulunursa farklı ver
mek mekruh olmaz.
5,- Ebeveynin hakları:
Çocukların ana ve babalarına sevgi ve saygı duymaları,
sözlerini dinleıneleri ve muhtaç oldukları zaman onlara bak
maları evlatlık borçlarıdır.
"Biz insana, anne ve babasına karşı iyi davranmasını tavsiye et
mişizdir; zira annesi onu, karnında güçlüklere göğüs gererek taşı
mış, onu acı çekerek doğıirmuştur. Taşınması ve sütten kesilmesi
otuz ay sürer." (el-Ahkaf: 46/15)
"Rabbin yalnız kendisine tapmanızı ve ana babaya iyilik etmeı;i
buyurmuştur. Eğer ikisinden biri veı;a her ikisi, senin yanında iken
ihtiyarlıyacak olursa, onlara karşı "öf" bile demeyesin, onları azar
lamayasm. lkisine de hep tatlı söz söyleyesin..." (el-İsra 17/23)
İslam' da kulun emrine itaat, bu emrin meşru olmasına
bağlıdır. Mesela ana-baba evladını, Allah'a şirk koşmaya zor
lasalar onlara itaat edilmez, fakat bu durumda bile onlara kö
tü söylemek caiz değildir. (Lukman: 31/14-15)
73. Buhari, K. el-Hibe, 12; Müslim, K. el-Hibat, 9-10: Tirınizi K. el-Ahkam, 30.
74. eş-Şevkani, ag. esr; C.VI, s. 8 vd.
114.
Gü11liik I-Iayatımızda I-Iiliiller ve Harmıılar
Rasfılullah' a soruyorlar:
-iyi davranmama kim daha layıktır?
-Annen!
-Sonra?
-Annen!
-Sonra?
-Annen!
-Sonra?
Babmı75
- Size büyüle günalılarm en büyüle üçiinii haber vereyim mi?
-Evet ya E.asfılallah!
-Allah'a şirk lcoşnıalc, ana babaya baş kaldırmak ve (yaslandığı
yerden oturumuna gelerek) dikkat edin; yalan söz, yalan şalıidlilc!76
Gündüzleri oruç, geceleri namaz ile geçiren bir kimse bile·
ecirde, sevapta Allah yolunda cihada çıkmış mücahide denk
olamaz. Cihadm bunca manevi değerine rağmen, cihad için
izin istemeye gelen birisine Fahr-i kainat Efendimiz (s.a.v.)
soruyor:
-Anan ve balıaı1 sağ mı?
-Evet.
- Oıılan hoşnııd etme yolunda savaş! (Senin cihadın onlara
hizınettir.) 77
75. Buharı, K. el-Edeb, 2; Müslim, K. el-Birr, 1.
76. Buhari, K. el-Edeb, 6; eş-Şahadat, 10; Müslim; K. el-iman, 143, 144.
77. Buharı, K. el-Cihad, 138; K. el-Edeb, 3; Müslim, K. el-Birr, 5.
Aile Hayatı
115
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Umumf Hayatta
Helal ve Haram
I - İNANÇ VE .ADETLER
İslam tevhid dinidir, zatında ve sıfatlarında Allah Tea
la'nın bir ve tek olduğunu, O'ndan başka hiçbir varlığın iba
dete layık bulunmadığını ilan etmiş, bu birliği dinin temeli
kılmıştır. Bu temel inanca aykırı inançlar küfür, davranışlar
ise en azından_ haramdır. Bu davranışların yaygın olanlarını
sıralamak -onlardan kaçınmak için- faydalı olacaktır.
A - Allah'tan başk,ası gaybı bilemez:
Allah Teala insanlara bilgi ve öğrenme kabiliyeti ile insan
larca bilinmesi mümkün olan şeyleri bilmek ve öğrenmek
için akıl, duyu organları, sezgi, rüya, ilham gibi vasıtalar ver
miştir, bu vasıtalar ile elde edilen bilgilerin bir kısmı kesin,
bir kısım ise zannfdir (ihtimalli). Öte yandan insaı.1oğlunun,
ken:di bilgi vasıtalarıyla bilmesi, öğrenmesi mümkün olma
yan şeyler vardır; Allah, ruh, cennet, cehennem, sırat; mizan,
geleceğimiz bunlardan birkaçıdır. Bu gibi varlıklar ''gayb ale. mi"ni; görüp bildiğimiz, kendi vasıtalarımızla hakkında bilgi
edinebildiğimiz şeylerin mecmuu ise "şehadet alemi"ni teşkil
eder. Gayb alemi hakkında Allah, kullarma, vahiy, ilham, rü
ya gibi yollardan biriyle bilgi verir; bilgiyi alan da -vasıtaya
göre- buna ya kesin olarak inanır veya zann-ı galib hasıl
eder.
116
Günlük Hayatımızda Hilaller
ve Haramlar
Çok eski zamanlardan beri insanlar, gayb alemini merak
etmiş, hakkında bilgi edinmek istemiş, bazı açık gözler de bu
nu istismar ederek gaibden haber vermeye başlamışlardır.
Eskiden bu işle meşgul olan kahinler, arraflar, falcılar... var
dı; günümüzde bunlara ek olarak medyumlar ve ruhçular
var. Bu kişiler, çeşitli yol ve vasıtalardan istifade ederek in
sanların geçmişi, geleceği, ruhlar alemi gibi gayb haberleri
vermişlerdir, vermektedirler. Bunlara inanmayanlar yanında
inananlar vardır. Halbuki Peygamberimiz (s.a.v.), Allah'ın en
seçkin kulu olmasına rağmen, O'nun hakkında Kur'an diliy
le şöyle buyrulmuştur: "De ki: Allah'ın dilemesi dışında ben ken
dim bir fayda ve zarar verecek durumda değilim. Görülmeı;eni
(gaybı) bileı;dinı, daha çok iyilik yapardım ve ba·na kötülük de gel
mezdi." (el-A'raf 7 /88)
Allah'tan başka hiçbir varlığın gaybı bilmediğini şu ayet
kesin bir şekilde ortaya koymaktadır:
"De ki: "Göklerde ve yerde gaybı, Allah'tan başka bilen yok
ttır..." (en-Neml: 27 /65)
Habıb-i Ekrem Efendimiz (s.a.v.) "Gayb habercisine (arrafa,
kahine) inanan kimsenin kırk gün namazının kabul olunnıayacağı
nı"1, "Ona inanan kimsenin, kendisine gönderilen (kitabt vahyi)
.inkar etmiş olacağını"2 ifade buyurmuştur.
Kendisine, "Bazı söyledikleri doğru çıkıyor." diyenlere,
Allah' a asi olan cinlerii1, edindikleri bazı bilgileri, bir doğru
nun yanına yüz yalan katarak bu kahinlere ulaştırdıklarını,
bunlar vasıtasıyla halkın inancını bozduklanm, onları sapık
lığa düşürdüklerini söylemiştir.3
Bu kesin deliller karşısında müslümanların, gaipten haber
verdiğini iddia eden kimseleri dinlememeleri gerekli, dinle
meleri haramdır.
1. Mi.islim, K. es-Selam, 125; Ahmed, Müsned, 2/429; 4/68.
2. Bezzar; Tirmizı, K. et-Taharah, 102; lbn Mace, K. et-Taharah, 122.
3. Buharı, K. Bed'i'l-halk, 6, 11; et-Tıb, 46; el-Edeb, 117; Müslim K. es-Selam, 122,
123.
Aile Hayatı
117
B - Ruh çağırma:
Günümüzde, özellikle sosyete denilen tabaka arasında
yaygın olan ruh çağırma olayı da bir nevi modern kahinliktir.
Birçok tecrübeler, medyumların madde ötesi bir .varlıkla te
mas kurdukları kanaatini vermektedir. Ancak bunun ruh ol
duğu ve söylediğinin gerçeğe uygunluğu sabit değildir.
Elmalılı merhumun ifadesiyle "Bunların büyük ruhları ve
şahsiyetleri çağırıp getirme iddiaları yalan olduğunda şüphe
yok ise de habis ruhları ve sefil şahsiyetleri afsunlayıp topla
dıkları ve bu suretle yüce ruhlara zarar vermeye çalıştıkları
mahakkaktır."4
Spirtualizm konusunda yazanların ciddileri arasında bu
lunan İ.B. Kuday ve A.S. Akay, ruh çağırma işinin başarısını
uzun uzadıya isbata çalıştıktan sonra "Bugün tecrübi psiko
loji laboratuvarları bu meselelerin daha henüz karanlık kal
mış noktalarını aydınlatmakla· meşguldürler... Rultlarla mu
haberede bulunduklarını söyleyen medyumların birçok id
diası, yukarıda saydığımız ınihanikiyetlere göre yanlış ve ha
talı olabilir..."5 diyorlar.
Bu iki nakil yukarıdaki hükmümüzü teyid etmektedir.
Şu halde:
a) Gelenin ruh olduğu belli değildir; cin olması ihtimali
daha kuvvetlidir.6
b) Gelen varlığın veya hayalin verdiği haber ve bilgiler,
yalan ve yanlış ile karışıktır.
Dinimiz ruh ve diğer madde ötesi varlıklar üzerine ilmf
araştırma yapmayı engellemez, aksine teşvik eder.7 Ancak
maddf-manevı menfaat sağlamak gayesiyle ve İslam inancı
na uymayan telakkfler, anlayışlar içinde bu işlerle uğraşmayı
ve mesnedsiz iddialara inanmayı meneder.
4. Hak Dini Kur'an Dili, C. VIII, s. 6365.
5. Spirtualizm, 1st. 1949, s. 133.
6. Cin çağırma işi cemiyetimizde öteden beri bilinmekte idi, şimdikiler bunu bi
raz daha modernize ederek adına "ruh çağırma" dediler.
7. ez-Zariyat: 51 /21.
118
Günlük Hayatıniızda Hiliiller ve Haramlar
C - Fal ve falcılık:
Eskiden yazılı oklarla, günümüzde yıldız, kahve, bakla, is
kambil kağıdı gibi vasıtalarla yapılan falcılık da bir nevi ga
ipten haber vermedir; çünkü1gelecek (müstakbel) gaybdır; bu
sebeple her nevi falcılık ile bunlara inanmak haramdır. (el
Maide: 5/3)
D - Keşif ve rüya:
Bizzat gaybı bilen yalnız Allah Teala'dır. Başka hiçbir var
hk, kendi gücü ile gaybı bilemez; ancak Al1ah'm bildirmesi
müstesnadır. Allah'm bildirmesi vahiy ve ilham ile olur. Va
hiy peygamberlere mahsustur. İlham ise Allah'm mü'min ve
takva sahibi kullarına bir lutfudur. Teferruatı bir yana bıra
kırsak keşif, rüya, hiss-i kable'l-vuku, sezgi gibi vasıtaları il
ham içinde mütalaa edebiliriz.8 Ehl-i sünnet, keramet ve ilha. mı tanımış, kabul etmiş, ancak ilhamın objektif bir delil olma
dığmı, ilhamı bilginin yalrnzca ona mazhar olanlara hüccet
olabileceğini ifade etmişlerdir.
E - Sihir:
İbtidaı topluluklardan günümüze kadar devam edip ge
len sihir ve sihirbazlığın dini hükmüne geçmeden önce mahi
yeti hakkında kısa bir giriş yapmak faydalı olacaktır:
Dilimizde "büyü, afsun, cadılık, nirenk, füsun" kelimele
riyle ifade edilen sihir, "Birtakım acayip işler vasıtasıyla alışı
lan ve bilinene uymayan (fevkalade) tesirler meydana getir
mektir." şeklinde tarif edilmiştir.9 Sihrin, gözbağcılık denilen
ve gerçek olmayan çeşidi yanında, gerçek netice ve tesirleri
olan nevileri vardır. "Sihirbazlar marifetlerini ortaya koyunca in
san/arm gözlerini sihirlediler ve onları iirküttiiler, büyük bir sihir
yr:ıptılar." (cıl-A'raf: 7/116) ayetinin baş tarafı birinci nevi sfü
re, sonu da ikinci nevine işaret sayılmıştır.
8. Vahiy ve ilhanım çeşitleri ile gaybden haber konusunda ilmi bilgi almak için
bk. Dr. Tevfik et-Tavil, et-Teı1ebbtt bi'l-Gayb, Kahire, 1945.
9. lsınail Fenni;Lugatçe-i Felsefe, s. 405; Elmalılı M. H. Yazır, a.g. esr, s. 6361 vd.
Aile Hayatı
119
Sihrin çeşitli yolları vardır:
a) Hindlilerin yolu: Yiyecek, içecek ve insanlarla ilişki konu
larında perhizler yaparak ruhu kuvvetlendirmeye dayanır.
b) Nabt yolu: Nakışlar, heykelcikler, düğümler yapmak,
tütsü yapmak suretiyle yıldızlara tesir esasına dayanır.
c) Yunan yolu: Kurbanlar ve yakarışlar ile yıldızların ru
haniyetlerini harekete geçirmeye dayanır.
d) İbranf, Mısır ve Arapların yolu: Özel olarak tertiplenen
bir takım isimleri ve kelimeleri zikrederek cinleri celbetme ve
bunları engelleyen melekleri sihirleme esasına dayanır.
e) Bazı kimyevf maddeler kullanılarak yapılan sihirler de
vardır.10
İslam dini, sihiri inkar etmemiş, fakat yasaklamıştır. Kur'füH Kerfm, firavunlar zamanında yapılan sihirler ile Bnbil'e
gönderilen iki meleğin (Harut ve Marut) sihirle ilgilerinden
bahseder (el-Bakara: 2/102). Felak ve Nas surelerinin, Pey
gamberimiz (s.a.v.)'e karşı yapılmış bir sihir teşebbüsü üzeri
ne geldiğini gösteren rivayetler vardır.
Sihir itikadı bozduğu, tevhid inancına zarar verdiği, kon
trolü mümkün olmadığı için kötüye kullanıldığı ve aidatına,
iğfal, ızrar vasıtası olduğu için haram kılınmış, sihirbazın fe
lah bulamayacağı ifade buyurulmuştur. (Taha: 20/69)
Rasfıl-i Ekrem (s.a.v.) sihir hakkında şöyle buyurmuştur:
"(Ferdleri ve toplumu) mahveden yedi şeyden sakının!
Sordular:
- Bunlar nedir ya Rasülallah?
Buyurdu:
- Allah'a ortak koşmak, sihir, haksız olarak Alfalı'111 haram kıl
dığı cana kıymalc, faiz yemek, yetim malı yemek, savaş giinü düş
mandan yüz çevirmek (kaçmak), nıii'min, habersiz, namuslu kadın
lara iftira etıııefc."11
10. Elmalılı, ag. esr; s. 6162 vd.
11. Buharı, K. el-Vasiiyii, 23; K. et-Tıb, 48; Müslim, K. el-iman, 144.
Aile Hayatı
121
2) Okuyup yazmak suretiyle tedavi:
Yukarıdaki üçlü taksimde bu çeşit tedavinin mübah oldu
ğunu, fakat tevekküle aykırı telakki edildiğini gördük.
Okumak suretiyle tedavi hem Hz '. Peygamber; hem de as
hab tarafından yapılmış, caiz ve müessir olduğu bu tatbikat
ile anlaşılmıştır. Buharf'nin tıb bölümünde ve diğer bölüm
lerde verdiği hadisler, bu nevi tedavide daha ziyade Fatiha,
İhlas, Felak, Nas' sureleri ile bazı duaların okunduğunu ifade
etmektedir. Bu süreler ve dualar nazar değmesi gibi manevi'
sebepli hastalıklara okunduğu gibi, yılan ve akrep sokması
kabi'linden maddi' sebepli hastalıklara da okunmuş ve netice
alınmıştır.
Bazı alimler okuma gibi yazıp hastanın bir yerine asmak,
tasa yazıp suyunu içirmek suretiyle yapılanı da caiz görınüş
lerdir.17
· Okuma ve yazma suretiyle tedavinin caiz olabilmesi için
bazı şartlar vardır:
a) Okunan ve yazılan ayet, hadis veya manası anlaşılan
dua olacaktır.
b) Manası bilinmeyen birtakım isim, harf ve rakkaınlar
kullanılmayacaktır.
c) Tıbbi' tedavide olduğu gibi burada da şifa verenin yal
nız Allah olduğuna inanılacaktır.
d) Sevdirmek, nefret ettirmek gibi tedavi ile alakası bulun
mayan, gayr-i meşrfı maksatlarla yapılmayacaktır. 18
Cumhur, meşrfı ve şartlarına uygun olan okuma ve yazma
yoluyla tedaviden (rukye) ücret alınanın da caiz olduğu hük
münü benimsemişlerdir. 1 9
17. Elmalılı, ag. esr., s. 6397.
18. Elmalılı ag. esr, s. 6397; A. Malıfüz, ag. esr, s. 424 vd.
19. el-Aynı, Umdetu'l-gfırı, C. V, s. 647.
122
Günlük Hayatımızda Hila/la ve Haramlar
H - Şefaat ve tevessül:
Bir kimsenin diğerinden yardım dilemesi vasıtasız ve va
sıtalı olmak üzere ikiye ayr�lır. Birincisi (vasıtasız olanı) çare
sizlik ve sıkışma halinde olursa "istiğase: imdat isteme", nor
mal dununda olursa "is�iane: yardım isteme" diye ifade edi
lir. Kulun gücü yeteceği işte ondan yard1m ve imdat dilemek
caizdir; bu durumda da asıl yardımın, Allah'tan olduğunu,
kulun vasıta bulunduğunu bilmek gerekir. Kulun gücü ve
iradesi içinde olmayan şeyleri ondan istemek caiz değildir;
yaratma, hidayet, şifa gibi.20
Allah'tan istenecek bir şeye kulu aracı ve vasıta yapmak
"şefaat" ve "tevessül" kelimeleriyle ifade edilir.
1. Şefaat:
Kur'an-ı Kerım'de, Allah'ın izni ve rızası olmadan hiçbir
kimsei1in, O'nun nezdinde şefaat edemeyeceği ifade buyrul
muştur. (el-Bakara: 2/255, Taha; 20/100; el-Enbiya: 21/28).
Sahih hadisler kıyamet günü, Şefi'u'l-ümem (s.a.v.) Efen
dimizin, Allah'm izni ile şefaat edeceğini bildirmektedir.
Bu ayet ve hadisler karşısında ümmet şefaati ittifakla ka
bul etmiş, ancak mefhumunda farklı görüşler getirmişlerdir.
Bilindiği üzere halk arasında şefaat, araya ricacı koyarak
bir kimsenin diğerine, yapamayacağını yaptırmak, yapacağı
nı yaptırmamak istemesi manasında kullaıulır.
Allah'ın hüküm ve kararı adil ve kesindir. Onun hakkın
da, bu manada bir "şefaat haktır, Allah Teala'nın, kıyamet
gününde bazı kullarına tanıyacağı bir meziyettir, imtiyazdır;
ancak "Mana ve mahiyetini biz bilemeyiz." demişlerdir.
Sonrakiler ise şefaate: "A1lah nezdinde yapılacak şefaat,
'Zaf-ı Kerim'inin kabul buyuracağı bir duadır." manasını ver
miş, bu anlayışı benimsemişlerdir.21
20. A. Mahfuz, ag. esr, s. 196 vd.
21. Aynı eser, s. 197-198
/\ile Hayatı
123
2. Tevessül:
Tevessül, aracı (vesile) kılmak manasında olup, aracı kılı
nanın· amel veya şahıs olması bakımından ikiye ayrılır:
a) Amel ile tevessül:
Bir kimse, iyi bir amelini ortaya koyarak, bunu aracı kıla
rak Allah Teala'dan dilekte bulunabilir.
"Ey imiin edenler! Allalı'tan sakının, O'na ulaşmaya yol (vesile)
arayın, yalımda cilıad edin ki kurtulasınız... " (el-Maide: 5/35) aye
tinin şahıs ile tevessül manasında ihtilaf edilmiş olmakla bera
ber, amel ile tevessül mana ve hükmünde ittifak edilmiştir.
Bu nevi tevessülün sünnette de delil ve örnekleri vardır.
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in anlattığına göre üç kişinin sı
ğındığı bir mağaranın ağzını büyük bir kaya kapatmıştı. Her
biri en iyi amelini vesile kılarak Allah'a dua etmeye karar
verdiler. Birincisi ana ve babasına itaati, ikincisi Allah korku
su ve iffeti, üçüncüsü kul hakkına riayeti ile alakalı en seçkin
amellerini vesile kılarak yalvardılar ve Allah tarafından ka
yanın, mağara ağzından çekilmesi ile kurtuldular.22
b) Şahısla tevessül:
Araya, Allah'm sevdiği bilinen veya sanılan bir kulu ko
nularak taleb üç nevidir.
Birincisi: Şefaat manasında tevessüldür; yani araya konan
şahıs, isteyen namına dua eder, talepte bulunur. Hz. Ömer
(r.a.), Peygamberimiz (s.a.v.)'in · amcası Abbas ile tevessül
ederek: "Ya Rabbi, kuraklık içinde kalınca Peygamberimiz·
ile sana tevessül ederdik, bize yağmur verirdin; şimdi de
O'nun amcası ile tevessül ediyoruz, bizi suya kavuştur." der
di ve yağmur yağardı.23 Burada tevessül Hz. Abbas'ın onlar
için dua etmesi, onların da bu duaya katılmaları şeklinde ol
maktadır.
22. Bttlıfırf, K. el-Enbiya, 53; Müslim, K. ez-Zikr, 100.
23. Bulıi\rf, K. el-lstıska, 3; K. Fedaili's-salıi\be, 11.
124
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
Bu sağlam rivayetler sebebiyle mezkur tevessül, ulemanın
ekseriyetince benimsenmiştir.
İkincisi: Vesile kılman şahsın, Allah nezdindeki değerine
dayanarak tevessüldür. Eğer bu şahıs Habib-i Hüda (s.a.v.)
ise ekseriyet bunu da caiz görmüştür.
Birisi Peygamberimiz (s.a.v.)'e gelerek "Ya Rasulallah! Göz
lerim kapandı, benim için Allah'a dua buyur." dedi. Peygam
berimiz (s.a.v.) de şöyle buyurdu: "Abdest al, iki rek'at namaz kıl,
sonra da şöyle de: Allalı'ım, Peı;gamberin Muhammed ile sana yöne
lerek yalvarıyorum. Ey Muhammed, gözümün açılması için senin şe
faatçi olmanı istiyorum; Allah'ım onun, hakkımdaki şefaatini kabul
buyur." ve ekledi: "Bir ihtiyacın olduğunda Jıep aynısını yap."
Bunun üzerine adamın gözü açıldı.24
Vesile kılman Peygamberimiz' den başka birisi ise bazı
alimler bunu da caiz görmüş, bazıları görınemişlerdir.
Üçüncüsü: Vefat etmiş bir kimse ile ikinci manada teves
süldür. Bu tevessül çeşidi de tasavvuf erbabı ile birçok ulema
tarafından caiz görülmüştür. İbn-İ Teymiyye ve taraftarları
ise dua manalı şefaat dışında kalan tevessül nevilerini caiz
görmemişlerdir.25
Başı oldukça kavgalı olan tevessül meselesinde titizlik
gösterilen nokta tevhid inancının korunmasıdır. Bilindiği gi
bi dua bir ibadettir ve ibadet ancak Allah'a yapılır; yardım da
-vasıtalı ve vasıtasız- yalnız Allah'tan gelir: "Ancak sana kul
luk eder ve yalnız senden yardım dileriz" (Fatiha). Tevessülü ca
iz görenler ise tevessül edenin şirk koşmadığını, bunun tev
hid inancına aykırı olınadığmı söylemişlerdir.
Uygulamada her tevessül edenin şirk koştuğu iddia edile
mez. Her üç nevi tevessülü, üsulünce kullanan, istediğini Al24. Tirmizı, K. ed-Da'avat, 118; İbn Mace, K. el-tkameh, 189; Ahmed, Müsned,
4/138.
25. A. Mahfuz ag. esr, s. 199-204. Tevessül hakkında İbn Teymiyye taraftarları
nın görüşü için bk. lbn el-Alusı, Cilau'l-Ayneyn, Kahire, 1961, s. 432-505; M.
Ebu Zehra, İbn Teymiyye, Kahire, 1958, s. 320 vd.; karşı görüş için bak. es
Sübki, Şiffiu's-Sekam, Kahire 1318, s. 133-149; M. Zahid el-Kevserı, Muhik
ku't-Tekavvül, Kahire 1369.
Aile Hayatı
125
lah'tan isteyen, yardımı O'ndan bekleyen; ancak kendi aczi
ni, kusurunu, günalunı bildiği için bir Allah sevgilisini araya
koyan, onun hatırı için isteyen kimseye "Sen şirk koştun, ha
ram işledin." denemez.
Ancak türbelerin etrafında toplanan, dede ve tekkelere
kurbanlar kesen, adaklar adayan, ellerini kaldırarak, ölüler
den medet, imdat, şifa... bekleyen kimselerin hatalı hareket
ettikleri, imanlarını tehlikeye düşürdükleri bir gerçektir; on
lara yolun doğrusunu göstermek mürşidlerin görevidir.
I - Uğur İnancı:
1. Uğursuz saymak:
İnsanlar, eskiden beri bazı yer, zaman, şahıs ve şeyleri
uğursuz veya uğurlu saymışlar, bu inanca göre karar verdik
leri, hareket ettikleri olmuştur. Hiçbir ilmi ve dini esasa da
. yanmayan bu inanç İslam'da reddedilmiş, uğur veya uğur
suzluğu insanların kendi inanç ve davranışlarında c).ramaları
istenmiştir.
Hz. Peygamber (s.a.v.) buna benzer başka inanışları da
zikrederek şöyle buyurmuştur: "Hastalığın bir başkasına geç
mesi, uğursuzluk, (ölü ruhunun temsilcisi) baykuş� karındaki yılan
diye bir şeıJ yoktur; ciizzi:ınılıdan -arslandan kaçar gibi- kaçın."26
Hadisin başında "Hastalığın birinden diğerine geçmesi .
(sirayet, salgın) diye bir şey yoktür." derken, sonunda "cüz
zamlıdan uzak durulması" emrolunuyor. Hadisi açıklayan
bilginler burada biri inanç diğeri davranış ile ilgili iki nokta
ıi.ın bulunduğunu söylemişlerdir;
a) İnanç: Hastalığı yaratan, insanı hasta eden, bunu belli
kanunlara bağlayan Allah'tır. Bir hasta ile temas eden iki ki
şiden biri hastalığa yakalanıp diğeri sağlıklı kalabilir; bu Al
lah'ın iradesine bağlıdır.
b) Davranış: Salgın hastalığın birinden diğerine geçmesi
Allah'ın takdir ettiği, yarattığı bir tabiat kanunudur. Hasta ile
26. Buhi\rf, K. et-Tıb, 19, 25, 43-45; Müslim, K. es-Seli\m; 102 vd.
126
Giiıılük Hayatımızda Hilfil/er ve Haramlar
temas, hastalanmanın sebebidir; sebepleri olay�ara bağlayan
yaratıcı bunu böyle dilemiştir; şu halde insanın bu sebepler
den kaçınması gerekir.27
Cahiliye devrinde Araplar baykuşun, ölünün kemikleri
veya ruhundan meydana geldiğine, insanın karnında bir yı
lanın bulunduğuna ve aç kalınca insanı öldürdüğüne, ürküt
tükleri hayvanların sağ veya sollarından karşı yöne gidişleri
ne göre uğur veya uğursuzluğa inanırlardı. Hadis bunların
da aslı astarı bulunmadığını bildirmektedir. Bazı gün, şahıs,
eşya ve yerleri uğursuz saymak, ölüm veya felaketten söz
ederken kulak çekip tahtaya vurarak korunmaya çalışmak da
aslı astarı olmayan inanç ve davranışlar arasındadır.
Buharf'nin bir başka rivayetinde "kadın, ev ve binekte uğur
suzluktan" bahsedilmiştir. Çelişik gürünen bu iki hadis üzeri
ne yapılmış açıklamalar vardır:
a) Hz. Aişe bu ikinci hadiste Peygamberimiz (s.a.v.)'in ca
hiliye adetini söylediğini, "Onlar, bu üç şeyde uğursuzluk bu
lurlardı." dediğini ileri sürmüştür.
b) Bazı alimler de bu üç şeyin genel hükümden müstesna
tutulduğunu, bunların isabetsiz seçilmiş olmalarının uğur
suzluk olduğunu ve bu takdirde onları terketmek lazım gele
ceğini söylemişlerdir.28
2. Uğurlu saymak (tefe'iil):
Rasfıl-i Ekrem (s.a.v.) Efehdimiz, t1ğursuzluk inancını red
dederken "En iyisi uğurlu saymaktır (fe'l, tefe'iil)." buyurmuş,
"Tefe'ül nedir ya Rası1lallah!" dediklerinde "Herhangi birin.i
zin duyduğu güzel, hayırlı bir sözdür." cevabını verni.iştir.29
Buna göre bir kimsenin iyi bir söz duymasını, bir şeye yö.:.
· nelince ilk olarak "başarı, esenlik, mutluluk" gibi bir kelime
işitmesini uğurlu saymasında mahzur yoktur.
27.. el-Aynı, ag. esr, C. X, s. 168 vd. "Hasta hayvanları, sağlıklı hayvanlara katma
yı" meneden Buharı hadisi de ayiu hükmü desteklemektedir.
28. el-Aynı, ag. esr, s. 196.
29. Buharı, K. et-Tıb, 43, 44; Mi.islim, K. es-Selam, 11O.
Aile Hayatı
127
Uğur inancının hedefi insanların hayatlarını, manasız ve
mesnetsiz vehimlere göre değil, gerçeklere göre düzenlemesi
ve idare etmesidir.
İ - Gelenekler ve bid' atler:
İslam dini geldiği zaman insanlar, bugün olduğu gibi çe
şitli milletlere, büyü�-küçük topluluklara mensup bulunu
yorlardı. Bu milletlerin ve toplulukların kendilerine mahsus
inançları, adetleri, gelenek ve görenekleri vardı. İslam'dan
önceki çağa "cahiliyet" çağı, bu çağın İslam'a aykırı bulunan
· adet ve inançlarına da "cahiliyye adetleri" denilmektedfr.
Müslüman, saadet dini İslam'a girerken cahiliye inanç ve
adetlerinden soyunmak, arınmak, bu saadet iklimine öyle
girmek mecburiyetinde idi. Fakat fertlerin, mensubu bulun
dukları toplumdan tevarüs ettiği inanç ve adetleri bir anda
tamamen terketmesi zor olduğu için Rasfılullah (s.a.v.) .ve yo
lundakiler, bunlarla mücadele etmiş, en uygun ınetodları uy
gulayarak ınüsliimanları bunlardan arındırmaya çalışmışlar
dır. İşte bu mücadele ve arındırma faaliyetinin, bid'at ve ge
lenek mefhumlarıyla yakın alakası vardır.
1) Bid'at:
Peygamberimiz (s.a.v.)'in zamanında olmayan veya meş
rü telakki edilmeyen bir inanç, ibadet veya dini anlayış ve
davranış bid'at mefhumu içinde yer almaktadır.
Herhangi bir hareket, adet ve anlayışın dini yönü olma
dıkça; yani iman ve ibadet, sevap ve günah çerçevesine so
kulmadıkça bid'atla alakası yoktur. Haçca giderken deveye
değil de uçağa binmek bid'at değildir; çünkü bunun iıwnç,
ibadet, sevap, günah mefhumu ile bir alakası ·yoktur. Türbe
lere horoz ve mum adamak, ölünün başında mum yakmak
bid'attir; çünkü bu bir inanca dayanmakta, sevap umulmak
tadır; halbuki dinimizde böyle bir inanç, ibadet ve sevap yo
lu mevcut değildir.
128
Giinliik Hayatımızda Hiliiller ve Haramlar
2) Millı gelenekler:
Bütün insanlığı tek millet halinde yaratmayıp millet ve ka
bileler halinde bölen, her birine ayrı özellikler veren Allah'tır.
Ancak bu ayırışın hikmet ve sebepleri vardır:
"Ey insanlar! Dogrusu biz sizleri bir erkekle bir dişiden yarat
tık. Sizi milletler ve kabileler haline koyduk ki birbirinizi kolayca ta
nıyasınız. Şüphesiz Allah katında en degerliniz, O'na karşı gelmek
ten en çok sakınanınızdır..." (el-Hucurat: 49 /13) meaHndeki
ayet bu vakıayı anlatmakta ve hikmetlerinden birisine ışık
tutmaktadır: "Birbirinizi kolayca tanıyasınız". Birbirimizi niçin
tanıyacağız? Çünkü insan tek başına yaşayamaz. Topluma
ihtiyacı vardır, toplumun da diğer toplumlara ihtiyacı vardır.
Şu halde bu ayrılış ve özelleştirişin hikmeti tanışma, anlaşma,
dayanışma, birbirini tamamlama, hayatı kolaylaştırmadır....
Ancak farklı millet ve kabileden olmayı bir tefahur, başka
larını hor görme, zulüm vasıtası kılmak asla caiz değildir. İn
san ancak iradesiyle kazandığı vasıf ve özelliklerle övülür ve
ya kınanır. İman, ibadet, Allah korkusu (takva), güzel ahlak,
bilgi ve marifet, hüner bunlar arasındadır. Arap, İngiliz, be
yaz, siyah, Batılı, Doğulu .olmak kimsenin elinde değildir; şu
halde övme ve yerme konusu da yapılamaz, hele güçlünün
zayıfı ezmesi ve hor görmesi için asla kullanılamaz:
"Ey insanlar! Kendiniz, ana babanız ve yakınlarınız aleyhlerine
de olsa, Allah için şahid olarak adaleti gözetin; ister fakir, ister zen
gin olsun, Allah onlara daha yakındır. Adaletinizde heveslere uy
inayın.." (en-Nisa: 4/135)
"Allah'a ve ahiret gününe iman eden bir milletin (kavmin) -ba
baları veı;a ogıılları veı;a kardeşleri ya da akrabaları (aşiretleri) olsa
bile- Allah'.a ve Peı;gaınberlerine karşı gelenlere sevgi besledikleri
ni gön,nezsin ..." <el-Mücadele: 58/22)
.
Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor:
"Asabiyete çagıran, bunun için çarpışan, bunun için ölen biz
den degildir."
Sordular:
Aile Hayatı
129
- Asabiyet nedir ya Rasfılallah?
Cevap verdiler:
- "Milletine zulümde (haksız olduklarında) yardım etınendir."30
Veda hutbesinde:
"Ey insanlar! Şiiplıe yok ki Rabbiniz birdir. Dikkat edin! Ara
b'm yabancıya, yabancının Arab' a, kırmızının siyaha, siyahın kır
mızıya, -takva ölçüsü dışında- bir üstünlüğü yoktur; en üstün ola
nınız Allah'a karşı gelmekten en çok sakınanınızdır. "31
Zulme, haksızlığa, başkalarını hor görmeye sapılmaksızın
milletini sevmek, memleketini sevmek, onları korumaya ve
yükseltmeye çalışmak insanın fıtratından gelmektedir ve İs
lam da fıtrf bir dindir. İnsan komşusuna, okul ve asker arkada
şına yakınlık duyarken, asırlar boyu dininin gösterdiği yüce
hedefe koşmuş, geleneklerini İslam'ın süzgecinden geçirerek
tasfiye etmiş, Allah ve Rasfılü'nün hoşnut olduğu yüce vasıf. lar, faziletler iktisab etmiş, aynı dili konuşmuş, aynı tarihi ya
şamış ve bütün bunları gelecek nesillere devretmiş olan mille
tini sevmesi, bu gelenekleri koruması tabiidir. Sevgi Allah için
(Iillah) ve Allah yolunda (fillah) oldukça ibadettir. Bu sevgi,
aynı dini ve ideali benimsemiş diğer milletlerle bütünleşmeye
de zarar vermez, aksine -ayetin ifadesiyle- bunu kolaylaşhrır.
Sakınılacak, dikkat edilecek nokta "bid'at ve İslam'ın ru
huna, ahkamına aykırılık" sınırıdır. Bu sınırın berisi helal,
ötesi haramdır.
II - EGLENCE HAYATI
İslam dini fıtrf; yani insanın yaratılıştan gelme ihtiyaç ve
özelliklerine uygun; onu, matlüb olan hedefe götürmeye mü
sait bir ·dindir. İnsanın ihtiyaçları arasında dinlenmek, neşe
lenmek, bediı zevklerini tatmin etmek çle vardır. Bi.�tün ha
yatları ibadet içinde geçen, gıdaları ibadet olan varlıklar me30. Ebü-Di\vüd, K. el-Edeb, 112; Müslim, K. el-lmarah 57.
31. Beyhaki, es-Sünnenu'l-Kubri\, C. V. s. 139.
130
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Hai·amla1'
leklerdir. İnsanın -devamlı olarak- sükutu tefekkür, sözü zi
kir, dinlemesi Kur'an, boş vakti mescitte ibadet olamaz; böy
le insanlar nadirdir, onların da bu halleri devamlı değildir.
Bu noktayı biraz daha aydınlatmak üzere sahabeden Hanzale'yi dinleyelim:
"Ebu Bekir'le karşılaştım ve sordu:
-Nasılsın Hanzale?
- Hanzale münafık (iki yüzlü) oldu!
- Allah Allah! Sen neler söylüyorsun?!
- Rasulullah (s.a.v.)'in yanında oluyoruz, bize cennet ve cehennemden bahsediyor, öyle ki onları gözümüzle görür gibi
oluyoruz; sonra Rasülullah'ın yanından ayrılınca karılarımız,
çocuklarımız ve mallarımızla oynuyor, çok şeyi unutuyoruz!
- Vallahi biz de aynı durumdayız!
Ebü Bekir'le yürüdük ve Rasül-i Ekrem'in huzuruna girdik, sözü ben açtım:
- Allah'ın Rasulü! Hanzale münafık oldu!
- Ne demek istiyorsun?
- Ya Rasulallahl Bize cennet ve-cehennemden bahsederken senin huzurunda onları gözümüzle görür gibi oluyoruz
(söylediklerin gözümüzün önünden gitmiyor), huzurunuz
dan çıkınca karılarımıza, çocuklarımıza, mallarımıza dalıyor,
çoğunu unutuyoruz!
- Hayatmı elinde olana yemin ederim ki siz, daima benim ya
nımda olduğımıız halde ve zikir (anına, hatırda tutma) durumunda
olsaydımz, geçtiğiniz yollarda ve oturduğımuz sergiler üstünde
melekler sizlerle el sıkışırdı... ! Fakat -Ey Haıızale- her zaman öyle
olmaz, bazen öyle bazen böyle olur.
Peygamberimiz (s.a.v.) bu sözü üç kere tekrarlamıştır.32
Bu hadiste En Büyük Muallim ve Mürebbı (s.a.v.) ümme
tine normal· yolu göstermekte, fıtratlarının. gereğini hatırlat,.,
makta ve ruh gibi bedenin de nasibini vermek gerektiğini ifa
de buyurmaktadır.
32. Mtislinı, K. et-Tevbe, 12, 13.
Aile Hayatı
131
Mide nasıl yiyecek içecek isterse, göz güzel şeylere bak
mak, kulak da güzel sesleri işitmek ister. Güzelden faydalan
mak bir ihtiyaç olunca onun sııursız olarak yasaklanması da,
serbest bırakılması da normal olmaz. İşte İslam da bu yolu
tutmuş, asıl maksada; yani rühun tasfiyesi, nefsin terbiyesi,
emirlere ve yasaklara riayet prensiplerine zarar vermeyen eğ
lenceleri rnübah kılmıştır. Bunların başlıcalarını şöylece sıra
lamak mümkündür:
A - Şaka ve nükte yapmak:
Latife, şaka, mizah, nükte insanları neşelendiren, güldü
. ren, eğlendiren söz sanatlarıdır.
Peygamber Efendimiz "Allah'ını keder ve üzüntüden sana sığı
nırıın." 33 buyurmuş gerektiğinde gülmüş ve latife yapmıştır.
Yaşlı bir kadın Rasülullah (s.a.v.)'e gelerek "Beni cennete
sokması için Allah'a dua buyur." demişti. Peygamberimiz
"Ey filanın anası! Cennete yaşlı kadın girmez." buyurırn.1ş, kadın
da cennete hiç giremeyeceğini zannederek üzülmüş ve ağla
mıştı. Kadının durumunu görünce ona maksadını açıklaya
rak: "Yaşlı kadın cennete yaşlı olarak gireıııiyecek. Allah onu yeni
baştan yaratacak da genç, bakire olarak girecek." buyurdu ve ona
şu ayeti okudu: "Biz onları yeniden yaratmışızdır; onları bakire,
eşlerine düşkün ve yaşıtları kılıııışı.zdır." (el-Vakı'a: 56/35-38)34
Sahabe arasında mizah ve nükte yönüyle tanınan Hz: Ali
şöyle der: "Zaman zaman gönülleri dinlendirin; çünkü gönül
zorlanırsa körleşir."
Şaka, mizah ve nükte yapmanın cevazını sınırlayan çizgi
ler vardır:
a) İnsanın hayatında mizah, yemekteki tuz gibi olacaktır;
işi gücü mizah olmayacaktır.
b) Hiçbir kimse ile alay edilmeyecek, şeref ve namuslara
dil uzatılmayacaktır. (el-Hucurat: 49/11).
33. EbCı-DavCıd, K. el-Vitr, 32; Buharı, K. el-Cihad, 74.
34. Tirmizf (Şemfül'de)
132
Giiııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
c) Güldürmek için yalan söylenmeyecektir.
"Etrafındakiler gülsün diye konuşup da yalan sb'yleyene yazık,
çok yazık! "35
B- Koşu:
Koşu yaparak yarışmak bir spordur; sporun ciddi faydala
rı yanında yapan ve seyredenler için eğlendirici yanı da var
dır; bu sebeple fıkıh kitapları bu nevi sporları oyun ve eğlen
ce bahsinde ele almışlardır.
Sahabe koşu yarışması yaparlardı. Hz. Ali'nin iyi bir koşu
cu olduğu söylenmiştir.3
Bizzat Rasulullah'ın, eşi .Aişe ile yarıştığı, ilk yarışmada
Hz. .Aişe'nin geçtiği, bir müddet sonra yaptıkları yarışm/;lda
-bu arada Hz. .Aişe şişmanladığı için- Rasülullah'ın geçtiği,
bu müsabakayı değerli bir hatıra olarak hafızasında saklayan
Hz. Aişe tarafından anlatılınıştır.37
6
C - Atış müsabakası:
Hem savaş gücünü arttırm.ak, hem de boş vakitleri değer
lendirmek üzere atış müsabakaları Hz. Peygamber (s.a.v.)'in
teşvikine mazhar olmuştur. Bu eğitim ve y/;lrışmayı yapanla
ra rastladıkça "Haydi atın, ben de sizinle beraberim."38 der, on
ları şevke getirirdi.
Bu konuda tek sınırlama canlı hedeflerle ilgilidir. Av kas
dı olmaksızın canlı hedefler üzerinde müsabaka tasvib edil
ınemiştir.39
35. Tirınizi, K. ez-Zühd, 10; Ebü Davüd, K. el-Edeb, 80.
36. Kardavf, ag. esr., s. 241.
37. Ebu Davüd, K. el-Cihad, 61; Ahmed, Müsned, 6/264.
38. Buharı, K. el-Cihad, 78; Menakıp, 4.
39. Müslim, K. es-Sayd, 60; Tirmizi, K. es-Sayd, 9.
Aile Hayatı
133
D - Hayvan dövüştürmek:
İslam öncesinden günümüze kadar uzanan bir adet de ho
roz, manda, tosun, kaz gibi hayvanları dövüştürüp seyretmek
ve eğlenmektir. Zevk ve eğlence uğruna hayvanlara eziyet et
mekten ibaret olan bu adeti Peygamberimiz yasaklamıştır.40
E - Kılıç kalkan ve mızrak oyunu:
Habeşistanlı inüslümanların millf geleneğe dayanan mız
rak oyunları ve raksları vardı. Zaman zaman bu gösteriyi ya
parlardı. Hz. Ömer bir defasında bunu engellemek istemiş,
Rasülullah ona "Bırak Ömer, oynasınlar." demiştir.
Hz. Aişe'ye bizzat Efendisi (s.a.v.) bu oyunu seyretıneyi
teklif etmiş, onu ridasiyle örterek -mescidde icra edilen oyu
nu- Hz. Aişe usanıncaya kadar beraberce seyretmişlerdir.
Rasülullah (s.a.v.) "Haydi Habeşliler! Gösterin kendinizi!" diye
rek onları teşvik etmiş41 ayrıca "Eğlenceye düşkün genç kızların
dunmıunıı takdir edin, anlayış gösterin" buyurmuşhır.42
Hadisler, bu ve benzeri oyunları, mescidlerde dahi oyna
manın, kadınlarla birlikte seyretmenin caiz olduğunu, genç
k.ız ve kadınları gereğinden fazla sıkmamak, baskı altında
tutmamak, eğlence isteklerini anlayışla karşılamak gerektiği
ni göstermektedir.
Habeşlilerinkine benzer folklor eğlenceleri ve millı oyun
lara kadınların katılmalarının caiz olduğunu gösteren riva
yetler vardır. Bir bayram günü millf rakslarını icra eden bir
Habeşli kadını gören Peygamberimiz (s.a.v.) Hz. Aişe'yi sey
retmeye çağırmıştır.43
Rivayetlerden anlaşıldığına göre Resül-i Ekrem'in müsa
maha gösterdiği eğlence bundan ibaret değildir. Hz. Aişe'nin
40. EbCı Davud, K. el-Cihad, 51; Tirınizi, K. el-Cihad, 30.
41. Buhari, K. es-Salat, 69; el-[ydeyn, 25; Müslim, el-Iydeyn, 17, 21...
42. el-Kettani, et-Teratibu'l-!dariyye, Beyrut tab'ı, C. II, e. 144; Buharı, K. en-Ni
kah 82.
43. el-Ayni, Uındetu'I-Ki\rı, C. III, s. 358. Bu cevazın diiği.in, bayram gibi günle
re mahsus bulunduğu anlaşılmaktadır. Gösteriyi yapanın tesettüre riayet et
mesi, seyredenin şehvet duymaktan emin bulunması da şarttır.
134
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
çocukluk arkadaşlarıyle oyuncak oynamasına ve salıncakta
sallanmasına da ses çıkarmamıştır.44
F- Güreş:
Hz. Peygamber (s.a.v.)'in teşvik ettiği spor ve eğlenceler
arasında güreş de vardır. O zamanın sırtı yere gelmemiş peh
livanı Rukane ile üç defa güreş tuttuğu ve yendiği rivayet
edilmiştir. 45
G - Binicilik ve yüzme:
"Allah'ı anına dışııida kalan her şey eğlence ve gaflettir; ancak
üç şey müstesna: Kişinin hedefler arasında gidip gelmesi (atıcılık),
eşiyle oynaşması ve yüzme öğrenmesi", diyen hadis -benzerleri
yanında- binicilik ve atıcılığı da teşvik etmektedir.
Peygamberimizin at yarışı yaptırdığı ve birinci gelene ar
mağan verdiği rivayet edilmiştir.46
Eğlencenin mübah oyunlar bölümünü kapamadan bir
prensibe işaret etmekt<=; fayda görüyoruz:
"Atıcılık, at terbiyesi ve eş ile oynaşma dışında her oyunun ba
tıl" olduğunu ifade eden hadise47 dayanarak bazı fıkıh bilgin
leri diğer oyun ve eğlencelerin. haram olduğunu ifade etmiş
lerdir. Ancak sahih hadisler, Hz. Peygamber ve sahabenin
hayatı, mübah oyun ve eğlencelerin bu üçünden ibaret olma
dığını göstermektedir. Buna göre hadiste geçen "batıl''. sözü
nü, "haram" diye anlamak yerine "boş, faydasız" şeklinde
anlamak daha isabetli olsa gerektir.48
"Eğlenin ve oynayın; çünkü ben dininizde ağırlık ve baskı görmek
ten lıoşlanınıyoruın" hadisi de bu sınırlamaya müsait değildir.49
44. I<ettaııı, ag. esr, s. 157.
45. Aynı eser, s. 157.
46. Ahmed, Müsııed, 2/5, 55, 91; Ebu Di'ivild,.K. el-Cihad, 60.
47. Tirmizf, K. Fedaili'l-Cihad, 11; Nesai, K. el-Hay!, 8.
48. Şatıbı böyle anlamıştır; el-Muvafeqat, C. I, s. 129 C. III, s. 228.
49. el-Kettiini, ag. esr. C. II, s. 157.
Aile Hayatı
135
Buna göre günümüzde yaygın olan futbol, basketbol, te
nis, bilardo gibi spor ve oyunları mübah saymamak için hiç
bir delil yoktur.
H - Tavla oyunu:
"Tavla oynayan elini domuzun etine ve kanına batırmış gibi
olıır."50
"Tavla oynayan Allah ve Rasııl' ünün emrini dinlememiş
olur"51 hadislerini göz önüne alan cumhur tavla oynamanın
haram olduğu hükmünü benimsemişlerdir.
Said b. el-Müseyyeb'in de dahil bulunduğu bazı din bil
ginleri ise hadislerin kumara ait olduğunu, kumarsız tavla
oynamanın caiz olduğunu söylemişlerdir.
İskambil vb. oyunların da tavla gibi olması gerekir. Bunlara
düşkünlük göstermemek, kumara alet etmemek cevaz şartıdır.
I - Satranç:
Santranç ancak sahabe devrinde İslam dünyasınca tanın
mış ve hükmünde görüş ayrılığı meydana gelmiştir: Sahabe
den Hz. Aii, İbn Ömer, mezheblerden Hanefi ve Hanbelflere
göre haramdır.
İbn Abbas, Ebu Hureyre, İbn Sırın, Safd b. El-Müseyyeb,
İbn Cübeyr gibi sahabe ve tabiun fukahasına göre mübah,
Şafü ve Malikflere göre haram değil, mekruhtur. Nevevf'ıı.in
nakline göre tenzihen mekruh nevindendir.52
Satrancı haram saymak için sağlam bir delilin bulunmadı
. ğı anlaşılmaktadır. Diğer mübah oyunlar gibi bunun da caiz
olması aşağıdaki şartlara bağlıdır:
a) Oynamaya dalıp namazı geçirmemek.
b) Kumara alet etmemek.
c) Oyun sırasmda dilini kötü sözlerden sakınmak.
50. Müslim, K. eş-Şı'r, 15; İbn Mace, K. el-Edeb, 43.
51. EbCı Di\vCıd, K. el-Edeb, 56.
52. Şevkilni, ag. esr., C. VIII, s. 98 vd.; Uın el-Hümam, ag. esr., C. VI, s. 39. (Şev
kanı, lmi\ın Mi\lik'in de haram dediğini naklediyor.)
136
Güıilük Hayatımızda Hiliiller ve Haranı/al'
İ-Kumar:
İslam kumarı yasaklarken belli bir şeklini kasdetmemiş,
mana ve neticesini hedef almıştır. Hangi alet ve metodla oy
i
nanırsa oynansın, oyunun -önceden bell olmayan- sonunda
taraflardan biri veya birkaçı kar yahut da zarar edecekse ku
mar gerçekleşmiş demektir. Ortaya iki taraf onar lira koyup,
zar veya oyun kağıdı ile en büyük rakam ve kozu bulan yir
mi liraya sahip olur, diğeri kaybederse, kumardır; birçok kişi
aralarında para toplayıp çekilecek kura veya yapılacak yarış
ma... sonunda içlerinden bir kısmı buna sahip olacak diğerle
ri kaybedecekse kumardır...
"Ey iman edenler! İçki, kumar, putlar ve fal okları, şiipfıesiz şey
tan işi pisliklerdir; bunlardan kaçının ki saadete eresiniz. Şeytan
şüphesiz içki ve kumar yüzünden araıııza düşmanlık ve kin sokmak
ve sizi Allah'ı anmaktan, namazdan alıkoymak ister. Artık bundan
vazgeçersiniz değil nıi?" (el-Maide: 5/90-91) mealindeki ayet
kumarı hem haram kılmakta, hem de bu hükmün hikmetleri
ni sıralamaktadır:
a) Müslüman hayat ve kazancı şansa ve tesadüfe değil, al
dığı tedbirler ve verdiği emeğiı1 sonucuna bağlamalıdır.
b) Başkasının malı haramdır; bunu alınanın yoh.i ya -çeşit
li şekilleriyle- mübadele veya bağış vesairedir; kumar haksız
kazanç yoludur.
c) Kaybeden verdiğine razı görünse bile, kalbinden müte
essir bulunduğu ve kazanana kin, düşmanlık duyduğu şüp
hesizdir.
d) Kaybeden kazanmak, kazanan bu zevki yeniden tat
mak için tekrar oynarlar ve bu hal giderek alışkanlık kazan
dırır, kişiyi kumarcı yapar.
e) Km.nar ibadetlere engel olur.
f) Kumarın zararı fertlerde kalmaz, topluma sirayet eder;
üretime katılmayan, işsiz, güçsüz, kumar oynamakla vakit
öldüren kimselerin çoğalmasına sebep olur.
Aile Hayatı
137
J - Piyango ve toto:
Piyango, spor-toto, müşterek bahis gibi tertib ve oyunlar
da kumardır; daha büyük kalabalıklarm oynadığı kumardır,
kumarın bütün unsurlarım içine almaktadır. Bunlardan bazı
tesis ve hayır kurumlarının yararlanması, İslamı açıdan ma
zeret değildir; çünkü İslam, kendi toplumu içinde, menfaat
vadetmeden hayra yardımcı olması mümkün olmayan fertle
rin -nadirleri müstesna- bulunacağını düşünmez. Onun ge
tirdiği devlet, ekonomi, hukuk, toplum ve ahlak düzeni hayır
kurumlarını yaşatmak için kumar tertibine muhtaç değildir.
Müslümanların iyilik ve hayır yapmaları için "Allah rızası",
teşvik unsuru olarak yeterlidir.
K- Musıki:
MCısıkıveya müzik (sema', gına) kadın veya erkek tarafın
dan ses ve alet (çalgı) ile icra edilen malum sanatın bütün şu
belerine şamildir. İslamı hüküm bakımından bu şube ve şe
killer arasında fark vardır. Ayrıca müziğin icra edildiği yer ve
maksadın da hükme tesiri söz konusudur.
Müziğin hükmünü tayin eden delillere geçmeden önce fı
kıh mezheblerinin telakkisini özetleyelim:
1) Hanefi mezhebine göre mu.sıkı icrası ve bunu dinle
mek haramd1r. Bu hüküm, değnek ve çubuğun bir yere
ahenkli bir şekilde vurulmasını dahi içine almakta ve haram
saymaktadır.53
Hükmün bazı. istisnaları vardır: Savaşta vurulan kös ile
düğünlerde çaJınan tef.
Müzik başkalarına dinletmek için değil de kendini dinlen
dirmek ve yalnızlığı defetmek için yapılırsa İmam Serahsı'ye
göre caizdir; Merginanf'ye göre bu da haraındır.54
İmam Ebu Yusuf'a sormuşlar: Düğün dışında, mesela ka
dınin ve çocuğun kendi evinde tef çalmasına ne dersin? Şu
53. el-Mergini\nf, el-Hidi\ye (keri\hiye bahsi)
54. tbn el-f-lümiiın, ag. esr., C.VI, s. 36.
138
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haranı/at
cevabı vermiş: Bunda kerahet yoktur. Aşırı oyun ve teğannı
olursa onu mekruh görürüm.55
Hanbelı mezhebi bu konuda -genel çizgileriyle- Hanefi
mezhebi gibidir.
2) İmam Şafü ve Malik'ten ikişer görüş nakledilmiştir.
Bunlardan birine göre bu iki imam müziği mekruh saymışlar,
diğerine göre ise -yanında bir haram işlenmediği, harama
alet edilmediği takdirde- mübah görmüşlerdir. Şafü mezhe
binden Gazzalı ile Malikılerden Kettanı'nin görüşlerine aşa
ğıda daha genişce yer verilecektir.
3) Zahiriyye mezhebi ile genellikle sofiyye tarikatları mu
sıkınin bütün nevileriyle mübah olduğuıı.u müdafaa etmiş
lerdir.56
MCısıkınin lehinde ve aleyhinde görüş bildiren fıkıh bil
ginleri bazı ayetlerle istidlal etmişlerse de (Lukman: 31/6;
Zümer: 36/18) bunların müsıkıyi hedef aldığı kesin değildir.
Hadislere gelince, Rasul-i Ekrem (s.a.v.)'in düğün, bay
ram, karşılama gibi münasebetlerle icra edilen müziği tasvib
ettiği, düğünlerde bunu teşvik eylediği sağlam rivayetlere is
tinad etmektedir.
Ayrıca müziğin -bir harama alet edilmeden yalnızca şaz
ve ses müziğinin- haram kılındığına dair sahih hadisii1 bulunmadığı söylenmiştir.57
Faslı Abdulhayy el-Kettanı, Hz. Peygamber devri kültür
ve medeniyetinden bahseden iki büyük cjltlik eserinde (et
Teratibu'l-klariyye) müsıkıye 25 sayfa ayırmış, bütün çeşitle
riyle caiz olduğunu gösteren deliller getirmiş, bu m�vzuda
yazılmış 20 eserin ismini vermiştir.58 Bu müellifin tesbitine
göre sahabeden Ömer, Osman, Abdurrahman b. Avf, Ubey
de b. el-Cerrah, Sa'd b. Ebı-Vakkas, Ebfi Mes'üd, Bilal, Ab55. el-Ayn\', Umdetu'l-Kar\', C. III, s. 359.
56. İyi bir hülasa içi11 bk. S. Uludağ, lslam lçısında11 Müsıkf ve Sema, 1st. 1976, s.
168-187.
57. Şevkanf, Neyi, C. VIII, s. 107.
58. C. II, s. 120-145.
Aile Hayatı
dullah b. ez-Zübeyr, Hassan, İbn Amr, el-Mugira b. Şu'be gi
bi zevatın müzik dinledikleri rivayet edilmiştir.
İmam Gazzali "İhya" isimli eserinin 35 sayfasını bu mese
leye ayırarak bütün söylenenleri tahlil etmiş, delilleri karşı
laştırmış ve şu neticeye varmıştır:
Mu.sıkı ister ses, ister alet ile olsun tek hükme bağlı değil
dir: Haram, mekruh, mübah ve müstehab olabilir.
1) Dünya arzusu ve şehvet hisleri ile dolup taşan gençler
için yalnızca bu duyguları tahrik eden müzik haramdır.
2) Vakitlerinin çoğunu buna veren, iştigali adet haline ge
tiren kimse için mekruhtur.
3) Güzel sesten zevk alma dışında bir duyguya kapılma
yan kimse için müzik mübahtır, serbesttir.
4) Allah sevgisi ile dolup taşan, duyduğu güzel ses kendi
sinde yalnızca güzel sıfatları tahrik eden kimse için müste
habdır.59
Gazzalı incelemesini sürdürürken müziğin duruma göre
ya mübah veya mendfıb olduğunu, onu haram kılan şeyin
kendisi değil, dıştan arız olan beş sebepten ibaret bulunduğu
nu ifade ederek şöyle devam ediyor:
1) Şarkı söyleyen kadın olur, dinleyen de kadın sesinin
şehvetini tahrik edeceğinden korkarsa dinlemek haramdır.
Burada haram hükmü müzikten değil, kadının sesinden gel
mektedir. Aslında kadının sesi haram değildir; ancak şehveti
tahrik ederse Kur'an okumasını bile dinlemek haram olur.60
2) Müzik aleti içki meclislerinin sembolü olan aletlerden
ise bunu kullanmak haram olur; diğerleri mübah olmakta de
vam eder.
3) Şarkı ve türkünün güftesi bozuk, İslam inancına ve ah
lakına aykırı ise bunu müzikli veya müziksiz söylemek ve
dinlemek haramdır.
59. C. II. s. 302.
60. Hanefilerden Buhiiri şarihi allame Aynı de "Bayramda iki cariyenin okudu
ğu şarkıyı Hz. Peygamber'in ve Ebü Bekir'in dinlediklerinden hareketle ay
nı neticeye varmıştır. Umdetu'l-Kiiri, C. 3. s. 360.
Aile Hayatı
A - Yapıcı Tedbirler
1 - Kardeşlik ilişkisi sö·zle duyurulmuş ve
rıılılara işlenmiştir:
"Şüphesiz müminler birbiri ile kardeştirler; öyle ise (dargın
olan) kardeşlerinizin arasını düzeltin; Allah'tan sakının ki size acı
sın." (el-Hucurat: 49/10)
"Birbirinize Jıased (çekemezlik) etmeyin, sırt çevirmeyin, kin
beslemeyin, Allah kulları, kardeşler olım/"62
2) Vazifeler verilmiştir:
Kardeşlik sırf sözde kalmamış, akrabadan, komşudan baş
layarak arada iman kardeşliğinden başka bir ilişki bulunma
yan yabancılara kadar uzanan nafaka, zekat, selam, hakkı
tavsiye, doğru yolu gösterme, ödünç verme, maddi ve mane
vı yardımda bulunma, sevinç ve kederini paylaşma gibi gö
revler verilmiş, "kendisi için istediğini din kardeşi için de isteme
dikçe kişinin gerçek imana ulaşamayacağı"63 bu kardeşlik yapısı
nın Büyük Mimarı (s.a.v.) tarafından haber verilmiştir.
3) Yasaklar konmuştur:
Kardeşliğe zarar verecek, karşılıklı haklara tecavüz sayıla
cak söz, fiil ve davranışlar yasaklanmıştır. Aşağıda bunların
önemli bir kısmını hatırlatmak istiyoruz.
B - Bozulmayı Önleyici Tedbirler:
1 - I<iisnıek ve darılmak:
a) Küsme:
Meşru bir sebeple ve terbiye maksadıyla olmaksızın bir
müslümanın din kardeşine üç günden fazla küsmesi, selamı
sabahı kesmesi caiz değildir.
"Bir nıüslümanın kardeşi ile üç günden fazla dargın durması
helal olmaz. Üç günü doldurunca hemen ona gidip selam vermeli62. Buhfırf, K. el-Edeb, 57; Müslim, K. el-Birr, 24.
63. Buharı, K. el-iman, 7; Müslim, K. el-iman, 71, 72.
142
Giiııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
dir; o da selamına karşılık verirse ikisi. ecirde (sevapta) ortak olur
lar, karşılık vemıezşe o günaha batmış, selam veren dargınlıktan
çıkmış olur.lf64
Akraba arasında dargınlığın mesuliyeti daha büyüktür:
"Hısımlık bağı arşa asılmıştır; şöyle der durur: Benimle ilişki
kuranla Allah da ilgilensin, benimle ilişkisini kesenden Allah da
alakasını kessin/"65
İlginin karşılıklı olduğunu, karşı taraf ilgiyi kestiği için
ona alaka göstermemek hakkı doğduğunu söylemek müm
kün değildir; çünkü şöyle buyurulmuştur:
"ilgi gösteren karşılık veren değil, sen ona ilgi göstermediğin
halde akrabalık bağına riayet edendir. "66
Eğer küsme ve dargınlık, karşı tarafın meşru olmayan bir
fiil ve davramşından ileri geliyor ve onu yola getirmeyi hedef
alıyorsa bu meşrudur. Nitekim Peygamberimiz ve ashabı, Te
bı1k seferine -mazeretleri bulunmadığı halde- katılmayan üç
kişiye böyle yapmışlar, affedildikleri ayetle bildirilinceye ka
dar elli gün onlara selam vermemiş, yanlarında oturmamış
ve konuşmamışlardır.
Peygamberimiz böyle bir sebeple bazı hanımlarıyla kırk
gün dargın kalmıştır.
b) Arabuluculuk:
Ferdlerin, kendi aralarındaki anlaşmazlık ve dargınlığı gi
dermek için bizzat gayret ve fedakarlık etmeleri gerektiği gi
bi; her birinin din kardeşlerinden oluşan toplumun da görevi
onları anlaştırmak ve barıştırmaktır. "Kardeşlerinizin arasını
düzeltin." emr-i ilahisi bunu bildirmektedir. Aynı konuda Ra
sul-i Ekrem (s.a.v.)'in de teşvikleri vardır:
"Size namaz, oruç ve sadakadan daha üstün bir şey göstereyini
iıii?" "Evet Ey Allah'ü1 Rası1lü:" dediler: Devam buyurdu:
64. EbCt DfıvCtd, K. el-Edeb, 47; Buhfıri, K. el-Edeb, 57; Müslim, K. el-Birr, 23.
65. Müslim, K. el-Birr, 17; Ahmed, Müsned, 2/164.
66. Buharı, K. el-Edeb, 15.
Aile Hayatı
143
"Aralnılnıak, barıştı.rmaktır; çünkü aranın bozulması kökünden ka
zir; saçı kazır demiyorum, dini kazır."67
İki grubun arasını bulmak için malı angarya yüklenen
kimseıı.in devlet hazinesine başvurma hakkına daha önce (ka
zanç bahsinde) temas edilmişti.
2 - Alay etmek, ayıplamak, ad takmak:
Kardeşlik bağlarını gevşeten veya koparan sebepler içii1de
bu üç davraıuşın önemli ve yaygın bir yeri vardır. Ne mak
satla olursa olsun bir kimseyle alay etmek, ayıbını yüzüne
vurmak ve hoşlanmadığı bir ad takınak caiz değildir.
· "Ey iman edenler! Bir topluluk bir diğerini alaya almasın; belki
de onlar kendilerinden daha iyidirler. Kadınlar da başka kadınları
alaya almasınlar, belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kei1di
kendinize dil uzatmayın, birbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın;
inandıktan sonra yoldan çıkmış olmak ne kötü bir addır. Tevbe et
meyenler, işte onlar zalimlerdir." (el-Hucurat: 49/11)
3 - Kötii sanmak:
Bir ınüslüınana göre bütün din kardeşleri iyi insanlardır;
bir kimsenin iyiliğı değil, kötülüğü isbata muhtaçtır; aksi sa
bit olmadıkça karşısındaki hakkında iyi zan ve kanaat sahibi
olmak esastır:
"Ey iman edenler! Çok sanıda bııluıınıaktan sakının, zira sanı
nın (zannın) bir kısmı suçtur. Birbirinizin kusurunu araştırmayın;
kimse kimseyi çekiştirmesin; hangi biriniz ölü kardeşinin etini ye
mekten hoşlanır? Bundan tiksinirsiniz; Allah'tan sakının, şüphesiz
Allah tevbeleri daima kabul edendir. Acıyandır." (el-Hucurat:
49/12)
Rasul-i,Ekrem Efendimiz de "Sanmaktan sakının; çünkü sa
nı (zan) söziin en yalanıdır." buyuruyor.68
67. Tirmizf, K. el-Kıyi\melı, 56; Ebu Davud, K. el-Edeb, 50.
68. Bulıi\rf, K. el-Edeb, 57, 58.
144
Güıılilk Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
4 - Kusur araştırmak:
Güvensizliğin içteki etkisi "kötü sanmak", dıştaki etkisi
ise, kötü zannı isbatlamak için, kişinin peşine düşüp onu göz
hapsinde tutmak, kusurunu araştırmaktır (tecessüs). Yukarı
da mealini verdiğimiz ayet bunu da yasaklamıştır. Eğer b_ir
kimse kusurunu, günahını gizliyorsa onu açığa vurmak, rezil
etmek caiz değildir.
Sahabeden Ukbe b. Amir ile katibi Ebu'l-Heysem arasın
daki şu konuşmada ibret alınacak noktalar vardır. Sözü
Ebu'l-Heysem açıyor:
- Bizim şarap içen bazı komşularımız var; (?nları yakala
maları için polis çağıracağım.
- Yapına! Onlara öğüt ver, onları korkut.
- Menettim, dinlemediler, onları yakalamaları için polis
çağıracağım!
- Yazık sana, yapma diyorum! Çünkü ben, Rasfılullah'ın
şöyle dediğini işittim:· "Kim bir ayıbı örterse sanki kabrine diri
gömülmüş bir yavruyu kurtarmış olur/"69
İnsanların gizli kusurlarını açıklamak, aleme duyurmak
fayda yerine zarar getirir; onlardaki utanma duygusunu yok
eder, sosyal kontrolün etkisini azaltır ve ıslahı güçleştirir.
Aynı sebeple Peygamberimiz müslümanlara, izinsiz ola
rak evlerinin içine bakan kimsenin gözünü çıkarabilecekleri
ni söylemiş,7° Kur'an-ı Kerim, izin almadan bir kimsenin evi
ne girmeyi menetmiştir. (en-NCır: 24/27-28)
5 - Arkadan çekiştirmek (gıybet):
Mealini verdiğimiz ayet arkadan çekiştirmeyi yasakla
makla kalmıyor, gıybetin çirkinliğini, iğrençliğini gözler önü
ne sererek onu, "ölınüş kardeşin etini yemeye" benzetiyordu.
Hz. Peygamber (s.a.v.) de bu nevi teşbihler yapmıştır.
69. Ebıı Dilvüd, K. el-Edeb, 38; Bulıfirf, K. el-Menfikıb, 24.
70. Buharı, K. ed-Diyiıt, 15; Ebü Diivüd, K. el-Edeb, 127.
Aile Hnyatı
145
İbn Mes'üd anlatıyor: Peygamber (s.a.v.)'in meclisinde
idik, birisi kalkıp gitmiş, bir başkası da arkasından onu çekiş
tirınişti, Peygamberimiz "Dişiııi ayıkla!" buyurdu. Adamın
"Neden ayıklıyayım? Et yemedim ki!" demesi üzerine de
"Sen kardeşinin etini yedin." buyurdu.71
Hz. Aişe Efendisine, eşi Safiyye'nin kısa boylu olduğun
dan bahsedince şöyle buyurdu: "Öyle bir söz söyledin ki denize
katsan onu kirletir/"72
Efendimiz ashabına sordu:
- Gıybet nedir biliyor musunuz?
- Allah ve Rasülü daha iyi bilir.
- Din kardeşini, hoşuna gitmeyen bir şey ile anmandır (arkasından hoşlanmayacağı bir sözü söylemendir).
Söylediğin gerçekten onda varsa gıybet etmiş olursun, söyle
diğin onda yoksa iftira etmiş olıırsun.73
Hadise göre bir kimsenin arkasından, duyduğu takdirde
hoşlanmayacağı -dinf veya dünya işlerine, bedenine, ahlakı
na, soyuna ait- bir eksiklik veya kusurunu söylemek gıybet
tir ve haramdır. Eğer söylenen şey o kimsede yoksa iftira
edilmiş olur ki, bu daha büyük bir günahtır ve haramdır.
Arkadan çekiştiren haram işlediği gibi bunu dinleyen ve
önlemeyen kimse de ona katılmış olmaktadır. Bu sorumlu
luktan kurhılmak için ya önlemek veya -buna gücü yetmi
yorsa- dinlememek gerekir.
"Gıyabında din kardeşinin ıuııııus ve şerefini koruyan kimseyi
Allah celıemıemdeıı fizfid edecelctir. "74
Bir kimseyi ister yüzüne karşı, ister arkasından kınamak,
ayıplamak, kusurlarını söylemek aradaki kardeşlik rabıtasını
gevşetir, gönülleri karartır, fayda yerine zarar getirir. Bunun
için de haram kılınmıştır. Ancak bazı durumlar, istisnai hal71. Taberilnf.
72. Tirmizf, K. el-Kıyilmeh, 51; Ebu Dilvud, ı<. el-Edeb, 35.
73. Mi.islim, K. el-Birr, 70; Eb(ı Dilvud, K. el-Edeb, 35; Tirınizı, el-Birr, 23.
74. Ahmed, Müsııed, 6/461.
146
Güıılük Hayatımızda Hiltiller ve Haramlar
ler, doğru olmak ve iyi niyete dayanmak şartıyla bunu daha
faydalı ve zaruri kılar; bu takdirde gıybete ruhsat verilmiştir:
a) Şikayet: Haksızlığa uğrayan kimse sırf kendisini tatmin,
gazabını teskin için değil, hakkını almak veya suçluyu ceza
landırmak için onun yaptıklarını söyleyerek şikayet edebilir.
b) Islah teşebbüsü: Bir kimsenin, meşru olmayan bir fiilini
gören kimse bizzat onu düzeltmeye çalışır; eğer bir başkası
nın bu konuda daha başarılı olaca.ğını umuyorsa ona da söy
leyebilir.
c) Fetva sormak: Bir hadisenin dinf hükmünü öğrenmek
şahısları zikretmeyi gerektiriyorsa gerektiği kadarı söylene
bilir.
d) Müslümanları korumak: Bir müslüman birisiyle evlen
mek, ortak olmak, iş akdi yapmak. .. diler ve onun hakkında
tanıyanlardan bilgi almak isterse -sırf soranı muhtemel za
rardan korumak için- sorulanın kusurlu yönleri söylenebilir.
Keza bir alim veya mürşidin (böyle zannedilen birisinin) et
rafında toplananlar saptırılmak, ftikadları bozulmak gibi bir
tehlikeye maruz iseler ikaz edilebilirler. İmam Gazzalf'nin
deyişiyle bu ikazı yapanların kendilerini. kontrol etmeleri ge
rekir; kendisini aleyhte konuşmaya, ikaz etmeye sevkeden
duygu müslümanlara şefkat midir, yoksa hakkında konuştu
ğu kişiyi kıskani11ası, gözden düşürmek istemesi midir?75
İkinci ihtimal varid ise söylenen gıybete girer.
Ayrıca isnad edilen vasıf bir zan ve kanaate değil, kesin
delillere dayanacaktır; mesela ehl-i sünnet iman ve anlayışı
nın çerçevesi içinde meydana gelmiş görüş ayrılıklarında ta
raflardan biri diğeri hakkkında "sapık, kafir, fasık" gibi vasıf
ları kullanamaz. Bu ağır vasıflar, ancak üzerinde ittifak edilen
dinf esaslara aykırı inanç ve davranışlar için kullanılabilir.
e) Anlatmak için: Bir kimsenin kel, topal, gibi bir lakabı
olup bu söylenmeden onu tanıtmak mümkün değilse "Topal
Kemal, Uzun Hasan" gibi bir ifade kullanılabilir.
75. ihya, c. ır, s. 146.
Aile Hnyntı
147
f) Fıskını, günahını gizlemeyen, açıkça yapan bir kimseyi
o günah ile anmak da caiz görülınüştür.76
g) Şahısların değil de topluluk ve grupların kusurlarını
söylemek de gıybet sayılmamıştır.77
6 - Söz taşımak:
Kırıcı, üzücü, dargınlığa sebep veren sözleri birinden di
ğerine taşımak (nemime) haraındır.
"Diliyle iğneleyen, kovuculuk eden, iyiliği daima önleyen, aşırı
giden, suç işleyen, çok yemin eden alçak zorbaya, bütün bunlar dı
şında bir de soysuzlukla damgalanımş kimseye, mal ve oğulları var
dır diye aldırış etmeyin!" (el-Kalem: 68/10-14) mealindeki ayet
kovuculuğu da kötü huylar arasında sayarak menetmiştir.
"Kovucu cennete giremez."78 hadisi de bunun ne büyük bir
günah olduğunu göstermektedir.
Birisi Ömer b. Abdülaziz'e gelerek, bir başkasının aleyhin
de (onun hoşuna gitmeyecek) söz söylemişti. Halife şöyle de
di: "İstersen senin durumunu muameleye koyalım; bu tak
dirde söylediğin yalan ise Size bir /asık bir haber getirince onu
araştırın... ayetindeki fasıklardan olursun; söylediğin doğru
ise Diliyle iğneleyen, kovuculuk eden ayetinde anılanlardan biri
olursun... Muameleye koymayalım dersen seni affederiz..."
Adam: "Beni affet müminlerin emiri! Bir daha asla yapma
. yacağım!" dedi ve ayrıldı.
C - Dokunulmazlıklar:
Toplumu ayakta tutan, huzur ve asayişi sağlayan temel
kaidelerden birisi de karşılıklı olarak haklara saygıdır, doku
nulmazlıklara riayettir. Resül-i Ekrem (s.a.v.) Veda Hutbe
si'nde şöyle buyurmuştur:
76. Aynı eser, s. 148-150.
77. el-Mavsıli, el-thtiyilr, Cüz: IV, s. 180.
78. Buhiiri, K. el-Edeb, 50; Müslim, K. el-iman, 169-170.
148
Giiıılii!c Hayatımızda Hilaller ve Hamnılar
"Şu şehrinizde, şu ayınız içinde bu gününüz ne kadar muhte
rem, mulaıddes ise mallarınız, namus ve şerefleriniz, kanlarınız da
öyle haramdır, dokımulmazlıkları vardır!"
Bu dokunulmazlıkların önemini ve şümulünü gösterınek,
hadisi daha iyi anlamamıza yardım edecektir.
1 - Namus ve şerefe dokunmak:
Buraya kadar zikrettiğimiz alay, gıybet, ayıp arama, sü-i
zan yasakları, namus ve şerefi koruma cümlesinden sayılan
tedbirlerdir. İftira ve özellikle iffete iftira da bunların başında
gelir.
"İffetli, habersiz mümin kadınlara zina isnad edenler dünya ve
ahirette lanetlenmişlerdir. Kendi dilleri, elleri ve ayakları yapmış ol
duklarına şahidlik ettikleri gün onlar büyük azaba uğrayacaklar
dır ... " (en-NCır: 24/23-24)
"inanan erkek ve kadınları, yapmadıkları bir şeyden ötürü inci
tenler şüphesiz iftira etmiş ve apaçık bir günah yüklemniş olurlar."
(el-Ahzab: 38/58) mealindeki ayetler, iftiranın, namus ve şe
reflere dil uzatmanın çirkinliği, ağırlığını apaçık ortaya koy
maktadır. İffete iftiranın (kazf) cezası yalnızca ahirette değil
dir; dünyada da maddi, manevi' cezası vardır.79
2-
Hayatın dokunulmazlığı:
Müslümanların ve onlarla .savaş halinde olmayan gayr-i
müslimlerin hayatı İslam'ın teminatı altındadır; hiçbir kimse
ona son veremez.
"Kim bir kimseyi -öldürdüğü kimseye veya yeryüzünde boz
gımcıılıığa karşılık olmadan- öldürürse, bütün insanları öldürmüş
gibi olur; kim de onu diriltirse (ölümden kurtarırsa) bütün insanla
rı kurtarmış olur... " (el-Maide: 5/32)
··· Bir toplumda c:an güvenliği yoksa yalnız fertler değil, bü
tün toplum huzursuz ve ölüme mahkum demektir; şu halde
öldürme olayı bir amme meselesi ve davasıdır.
79: Mukayeseli İslam Hukuku'nun "ceza hukuku" bölümüne bakımz.
Aile Hayatı
14 9
"Kim bir mümini kasden öldürürse cezası, içinde temelli kalaca
ğı cehennemdir" (en-Nisa: 4/93)
Birinci ayet bütün insanlar, bu ayet ise özellikle müminler
içindir.
Ayetleri destekleyen, açıklayan hadisler de vardır:
"Diinyaııın yok olup gitmesi, Allah yanında, bir müsliinıanın
öldürülmesinden daha hafiftir. "80
Eğer öldürme olayı bir müdafaa sonucu olmayıp, iki tara
fın katıldığı kavga sonunda meydana gelmişse, sorumluluk
da ortaktır:
"!ki ıııüslüman birbirine silah çekip saldırınca cehennemin kenarına gelmiş olurlar; biri diğerini öldürünce ikisi de oraya girer.
- Katili anladık; öldürülen niçin giriyor ya Rasülallah?
- O da diğerini öldürmek istemişti!"81
Bir başkasııun hayatına son vermek haram olduğu gibi,
kendi canına kıymak da haramdır.
Çünkü hiçbir kimse hayatını satın alarak ona malik olma
mıştır; hayat Allah'ın emanetidir; onu alına hakkı yalnızca
O'na aittir.
"... Kendinizi öldürmeyin; şüphesiz Allah size acımaktadır"
(en-Nisa: 4/29) mealindeki ayet -insan ne kadar acı çekerse
çeksin- intiharı menetmektedir; çünkü ölüm insan için daha
hayırlı hale gelince insana -kendinden daha merhametli
olan- Allah onun hayatına son verecektir.
"Hak etmedikçe -Allah'm haranı kıldığı- cana kıymayın" (el
En'am: 6/151) mealindeki ayet, bazı durumlarda insanın ölü
mü hak edeceğini, ancak bu durumda toplumun -adalet. mü
essesesi vasıtasıyla- onun hayatına son verebileceğini ifade
etmektedir:
a) Kısas: Birisini haksız yere öldüren ölüm cezasına çarp
tırılır: "Sizin için kısasta Jıayat vardır." (el-Bakara 2/179)
80. Nesaı, K. et-Tahrfm, 2; Tirimizı, K. ed-Diyat, 7.
81. Buhiirf, K. el-Fiteıı, 7; Müslim, K. el-Birr, ·126, K. el-Fiteıı, 16.
150
Günlük Hnyatııııızdn Hilaller ve Haramlar
b) Hadd:.Evli olan kimsenin, dört kişi fiil halinde görecek
kadar açık zina yapması ölüm cezasına sebep teşkil eder.
c) İrtidad: İslam'a girdikten sonra ondan çıkarak küfrünü
açıklamak.
Bir hadis bu üç istisnayı bir arada ihtiva etmektedir: "Şu
üç şeyden biri sebebiyle olmadıkça müslümamn kam helal olmaz:
Canakarşı can, evli zintikfir, dinini terkedip cemaatten ayr ı lan."82
3 - Mal dokunulmazlığı:
İslam özel mülkiyeti, kişilerin mal mülk sahibi olmalarını
-helal kazanç, hibe, miras gibi meşru yollardan elde edilmiş
olmak şartıyla- caiz görmüş, mülkiyet hakkını korumak için
tedbirler almışhr. Bu tedbirler sosyal adaleti temin ve ceza
tedbirleri olmak üzere ikiye ay�llabilir.
Sosyal adalet:
Sosyal adaletten maksad toplumun her ferdine fırsat eşit
liği tanımak ve herkesin insana yaraşır şekilde yaşam iınka
nını ·temin etmektir. Bu, İslam devletine vazife olarak veril
miştir. Ayrıca zekat, nafaka, yardımlaşma, faizsiz borç ver
me, vakıf ve hayır müesseseleri de bu tedbirler arasında anıl
maya değer.83
Ceza tedbiri:
Bir kimseyi, özel mülkiyet düşmanlığına sevkeden haklı
sebepleri ortadan kaldırıp sosyal adaleti temin ettikten son
ra sıra ceza müeyyidesine gelir. Mal dokunulmazlığı ile ilgi
li müeyyidelerin hem maddf, hem de manevf olan çeşitleri
vardır:
a) Hırs1zlık ve gasp: Hırsızlık ve gasp haram kılınmış, hır
sızlık suçuna· karşı ağır cezalar konmuştur.. (el-Maide:5 /38)
82. Bulıi\rı, K. ed-Diyiit, 6;-Müslim, K. el-Kasame, 25, 26.
83. Sosyal adalet mevzuu için Seyyid Kutup, M. Ebı'.i Zehra, Sibi\f, Y. Kardi\vı'nin
eserlerine bakınız.
Aile Hayatı
b) Haksız kazanç: Bir başkasının malına, meşru olmayan,
rızasına dayanmayan yollarla el uzatID;�k yasaklanmıştır.
c) Rüşvet: Haksız bir menfaat sağlamak üzere selahiyetli
kişilere menfaat sağlamak şeklinde tarif edebileceğimiz "rüş
vet" yasaklanmış, alan, veren ve aracı olan lanetlenmiştir.84
"İnsanların mallarından bir kısmını, bile bile günah işleyerek ele
geçirmek için iş başındakilere yedirerek mallarınızı aranızda haksız
lılda yemeyin." (el-Bakara: 2/188)
İş başındakilere ve selahiyet sahiplerine verilen hediyele
rin de büyük bir kısmı rüşvet sayılmıştır. Zekat vb. tahsildar
ları hediyelerle döndükleri zaman Hz. Peygamber (s.a.v.)
"Evlerinizde otursaydınız bu hediyeler size verilir nıiydi?" buyu
rarak bunların rüşvet mahiyetinde olduğunu bildirmiştir. 85
Rüşvet almayı caiz kılan hiçbir sebep yokhır. Ancak rüş
vet vermeye iki durumda ruhsat verilmiştir:
1) Bir haksızlığı (zulmü) önlemek veya kaldırmak için baş
ka çare yoksa.
2) Bir hakkı ele geçirmek için başka bir yol bulunamazsa.86
Hususi mülkiyet hakkının bir sınırlamasına da israf mef
humunda rastlıyoruz. Servet kimin olursa olsun onda toplu
mun da hakkı vardır (millf servet mefhumu); bir ayet bunu
apaçık ifade et}nektedir.
"Allah'ııı siz'i koruyucu kılmış olduğu (ayakta durmanıza sebep
kıldığı) mallarınızı, beyinsizlere vermeyin, kendilerini bunların gelir
leriyle rızıklandırıp giydirin ve onlara güzel söz söyleıjin" (en-Nisa:
4/5). Bu ayet sefihler, malını korumasını bilmeyenlerle ilgilidir.
Mal onlarındır, mutlak özel mülkiyet anlayışına göre onlar da
mallarını diledikleri gibi sarfedebilirler. Ancak İslam'ın mülki
yet anlayışı buna müsait değildir, bu noktada toplumun, ferdin
malı tasarruf hürriyetine müdahale hakkı vardır.
84. Tirmizi, K. el-Ahkam, 9; Ebu Davud, K. el-Akdıye, 4.
85. Buharı; hadisin metin manası şöyledir "Bu hediyeler gelsin diye· anasının
evinde otursa ya!" K. el-Hay!, 15; el-Ahkam 41; Müslim, K. el-lınarah, 28.
86. tbn el-Hünıam, Fethu'l-Kadir, (Kitabu-Edebi'l-Kadf, C. V, s. 455 vd.
152
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
d) İsrafın şümulü: İsrafın ölçüsü nedir? Hangi türlü harca
malar, vermeler israf sayılır?
1) İslam'ın haram kıldığı harcamaların israf olduğundan
şüphe yoktur; içkiye, kumara, uyuşturucu maddelere, altın
ve gümüş kap kacağına yapılan harcamalar gibi.
2) Kişiye ve başkalarına, maddf-manevf hiçbir faydası ol
mayan harcamalar.
3) Başkalarına muhtaç hale gelecek kadar ölçüsüz bağışlar
ve harcamalar. (el-isra 17/26, 29; el-Bakara: 2/219)·
e) Bulunmuş eşya (lukata):
Fıkıh kitaplarının "lukata" bölümünde,kaybolmuş, yitiril
miş canlı veya cansız şeyleri bulan kimsenin ne yapacağı, na
sıl davran�cağı konusu ele alınm1ş, mülkiyeti koruyan tedbir
ler getirilmiştir.
Bu konuda ne yapılacağına ışık tutan hadisler vardır:
Birisi Rasfılullah'a gelerek bulunmuş eşyayı ·sordu; şöyle
buyurdular: ·
·
"Onun kalnnı, bağıııı belleyip aklına yerleştfr, sonra bir sene onu
etrafa dııyuı·, sahibi çıkaı: gelirse (verirsin), aksi halde o sana kalır."
- Kayıp koyun hakkında ne dersiniz?
- O ya senin, ya kardeşinin yahut da kurdundı.ir:
- Kayıp deve?
- Senin on!ınla ne işin var? Oııı.ın su kabı da var, sağlam pabuçları da var; sahibi onu buluncaya kadar suya gelir (içer) ağaçlardan
yer (karnım doyıırur).87
Hz. Cabir şöyle demiştir:
"Rasulullah (s.a.v.) değnek, kamçı, ip gibi şeyleri bulan
kimsenin onlardan bizzat faydalanmasına izin veriniştir."88
Bunlar ile benzeri hadislerden ve İslam hukukunun umu
mı prensiplerinden bulunmuş eşya hakkındaki hükümler
şöylece tesbit edilmiştir:
87. Bulıfirf, K. el-Lukntn, 2-4, 9; Müslim, K. el-Lukatn. 1, 2, 5-7.
88. Ebü Dnvüd, K. el-Lukatn, 1.
/\.ile Hayatı
153
aa) Yitik malı almak:
Yolda izde görülen sahipsiz bir mah almak ınübah, men
dup, vacip ve haram hükümlerine tabi tutulmuştur:
Olduğu gibi bırakıldığı takdirde zayi olmayacağı, mesela
bir başka güvenilir kimsenin alacağı bilinen bir yitik malı alıp
almamak serbesttir (mübahtır).
Olduğu yerde bırakıldığı takdirde zayi olması ihtimali bu
lunan şeyi, sahibini bulup teslim etmek niyetiyle almak men
duptur; dinde. teşvik edilmiştir.
Zayi olması ihtimali kuvvetli veya kesin ise onu, iyi niyet
le almak gereklidir (vaciptir).
Kendine maletmek üzere yitik malı alıp götürmek haramdır.
Sahibini bulunca vermek üzere alınıp götürülen yitik mal,
bulanın bir ihmal ve kusuru olmaksızın zayi olsa bunu sahi
bine ödemesi gerekmez; çünkü mal emanet hükmündedir.
Ancak kendine mal etmek üzere alıp götürmüş de o da zayi
olmuş ise, sahibine ödemek (tazmin) mecburiyetindedir.
Bulan kimse dilerse yitik malı ahp muhafaza eder ve sahi
bini bulmak için gerekeni yapar; dilerse -emin olduğu takdirde- resmf makamlara teslim eder.
ab) Şahit hıtmak ve etrafa duyurmak:
Bir kimse bir şeyi bulunca önce bulduğuna dair birkaç ki
şiyi şahit tutacaktır. Eğer şahit tuttuğu takdirde kötü niyetli
bir kişinin malı elinden alınası ihtimali varsa bundan vazge
çebilir. Şahit tutmak birkaç kişiye "Bende bulunmuş bir mal
var, arayan olursa bildirin." demekle yerine getirilmiş olur.
Etrafa duyurmaya gelince: Tercihan eşyanın bulunduğu
yer civarında, çarşı pazar, cami gibi yerlerde, önce sık sık,
sonra haftalık, aylık ve altı aylık aralarla "bir şeyin bulundu
ğunu ilan" suretiyle yapılır. İlan müddeti en çok bir senedir.
Eşyanın önem derecesine, sahibinin arama ihtimaline göre bu
müddet ayarlanır.
ac) Sahibinin çıkması ve çıkmaması:
Yitik malın sahibi çıkar ve gerçekten malın sahibi olduğu
kanaatini verirse malı kendisine teslim edilir.
154
Günlük Hayatımızda Hilaller
ve Haramlar
İlan müddeti dolduğu halde sahibi çıkmazsa bulan kimse:
Saklamaya devam edebilir;
Fukaraya sadaka olarak verebilir;
Kendisi fakir ise bizzat faydalanabilir;
Resmf makamlara teslim edebilir.
.Yitik malın sahibi ne zaman çıkarsa çıksın malım veya
malı tüketilmiş ise bedelini alma hakkına sahiptir.
ad) Bazı noktalar:
Ehlf hayvanlar ile alıştırılmış güvercin, keklik vb. yitik
mal kabul edilir.
Tarla, bağ, bahçe gibi yerlerden mahsul toplandıktan son
ra geride kalan tek tük mühsulü başaklamak (toplamak) caiz
dir. Ancak bunlar toplandıktan sonra malın sahibi gelip ister
se vermek gerekir.
Irmak ve derelerde akıp gelen meyve, sebze ve kereste ol
mayan odun vesaireyi alıp faydalanmak caizdir.
Ayakkabısı, başörtüsü değiştirilen kimse bunun yanlışlık
la yapıldığı kanaatinde ise, kendisine bırakılan, yitik eşya gi
bidir. Hırsızlık maksadıyla yapıldiğını anlarsa bırakılandan
istifade edebilir.89
IV .:__ GAYRİ MÜSLİMLERLE İLİŞKİLER
Müslüman olmayan insanlar (kafirler), yahudi ve hristi
yanlar gibi ehl-i kitap; yani İslam' dan önce; bir zaınan için
Allah tarafından gönderilmiş bir peygambere ve kitaba bağlı
bulunanlar ile bunların dışında kalan müşrik, putperest ve
dinsizler olmak üzere iki gruba ayrılır.
Müslümanlarla karşılıklı ilişkileri . bakımından kafirlerin
ortak yönleri bulunduğu gibi, farklı yönleri de vardır;
89. Ö. N. Bilmen, Huku-ı İslam ve lstıli\hat-ı Fıkhiyye Kamusu C. VI, a. 40-65; S.
Sabık, Fıkhu's-Si.i.ımeh, C. III, s. 258-265; H. K. Mukayeseli İslam Hukuku, C.
m, s. 55, 105.
Aile Hayatı
155
Şu ayet bütün kafirleri şümulüne almaktadır:
"Allah, din uğrunda sizinle savaşmayan, sizi yurdımuzdan çı
karmayan kimselere iyilik etmenizi ve onlara karşı adil davranma
. nızı yasak kılmaz; doğrusu Allah fi.dil olanları sever. Allah, ancak
sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtlarınızdan çıkaranları ve
çıkarılmanıza yardım edenleri dost edinmenizi yasak eder; kim on
ları dost edinirse; işte onlar zalimlerdir." (el-Müıntehine: 60/8-9)
Ayetin açık ifadesine göre ınüslümanlara karşı savaşma
yan, düşmanca davranışlarda bulunmayan kafirlere "birr" ve
adalet ile muamele yapılacaktır. "Birr" den maksat herkese
kendi durum ve statüsü içinde iyi davranmak, iyilik etmektir.
Kafirlerin dost (evliya), sırdaş (bitane) edinilmesini mene
den ayetler (el-Maide: 45/52; Ali-İmran: 3/119) ile iyilik ve
adaleti tavsiye eden ayetler nasıl telif edilecektir? Yapılan te
lif ve tefsirler arasında mealini verdiğimiz ayete en uygun
düşeni şudur: Kafirler kendi hallerinde yaşıyor, İslam'a ve
müslümanlara karşı bir hareket ve davranışta bulunmuyor
iseler onlarla ilişki "İslam'a davet ve adalet" çerçevesi içinde
olacaktır. Kafirler İslam'a ve müslümanlara karşı bir tutum
ve davranış içinde iseler onlara yardımcı olmak, sır vermek,
taraflarını tutmak hıyanettir, haramdır. Kafirler içinde ehl-i
kitabın, ehl-i zimmetin özellikleri vardır:
A) Ehl-i kitab:
Ehl-i kitabm yiyeceği -bazı müstesnaları dışında- müslü
ınanlara helaldir.
Ehl-i kitab kadınlarla müslüman erkeklerin evlenmesi
caizdir...
B) Ehl-i zimmet:
İslam ülkesinin vatandaşı olmuş kafirlere, arada bir ahid
ve anla9ına (zimmet) olduğu için "ziınmf, ehl-i zimmet" de
nir. Bunlar, din ve inanç dışında kalan sahalarda, müslüman
larla eşit haklara sahiptirler. Bir hadise dayanan formül şöy-
156
Giiıılük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
ledir: "Lehimize olan cmların da lehine, aleyhimize olan onların da
ale-ı;Jıinedir. "90
Bu statüye tabi olan gayr-i müslimlerin haklarını savun
mayı bizzat Rasulullah üzerine almışhr: "Bizimle anlaşması
olana (ziııımf vb.) haksızlık eden ve-ı;a gücünün üstünde yükleyen
yahut da rızası olmadan bir şeyini alan kimse, kıyamet günü ·karşı
sında beni bulacaktır."91
Savaşta ve barışta kafirlerin bilgi ve gücünden faydalan
mak caizdir. Onlarla hediyeleşmek, selamlarını almak, hasta
larıiu ziyaret etmek, alış-veriş yapmak caizdir. Hz. Peygam
ber ve ashabının tatbikatından bunların caiz olduğu anlaşıl
maktadır.
Müslümanlar, kafirlerin dinlerine ve dinı davranışlarına
katılma, benimseme, beğenme, özenme manası taşıyan dav
ranışlardan sakınma hususunda titizlik göstereceklerdir.92
90. el-Mavsıli, ag. esr., Cüz, IV. s. 119.
91. Ebü Davud, K. el-lmiırah, 33.
92. Kafirler ile nıüslünıanların karşılıklı ilişkileri üzerine İbnu'l-Kayyinı, Ahkamu
Ehli'z-Zimme, A, Zeydan, Ahkamu'z-Zimnıiyin, Prof. M. Hamidullah, lsliımda
Delvet İdaresi; H. Karaman, lslfim Hukuku I ve Ill isimli eserlere bc1kınız.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Haramdan Temizlenme
ve Helalleşmek
H
aram yoldan bir şey elde eden, kazanan kimse piş
man olur, tevbe etmek ve sorumluluktan kurhıl
mak isterse üç şey yapması gerekecektir: Pişman
lık duygusu ile Allah'a kalbini açıp yalvarmak, bağışlanma
sını dil�mek, haramı mülkünden çıkarmak, sahip ve ehlıne
vermek.
A-Tevbe.
Kitap ve sünnet, Allah Teala'nın tevbeyi kabul buyurdu
ğunu, pişman olup af dileyenleri bağışladığını ifade eden sa
yısız nassı (ayet ve hadisi) muhtevi'dir. Haram işleyen -ayrı
ca kul hakkına da tecavüz etmiş olsun veya olmasın- Allah' a
karşı suç işlemiş, O'nun emrini hıtmamış, yasaklarını çiğne
miştir. Bunun telafi yolu, sami'mi bir pişmanlık içinde Tev
vab, Rahim, Rahman, Gaftır, Settar... olan Allah'a yalvarmak,
boyun eğip bağışlanmayı dilemektir.
B - Haramı mülkünden çıkarmak
Haram işlerken aynı zamanda kul hakkına tecavüz etmiş,
hırsızlık, gasp aldatma, hile, faizcilik, kumar gibi yollardan
bir mal ele geçirmiş ise, bunu mülkünden çıkarması, ayırma
sı, uzaklaşhrması gerekecektir.
158
Giiııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
Haram mal belli, muayyen bir şey ise onu ayırmak kolay
dır. Bir hayvan veya eşyayı gasbeden vetüketmemiş bulunan
kimse onu kolayca malvarlığından ayırır ve sahibine verir.
Durum böyle değilse ortaya çıkan ihtimalleri şöylece sırala
mak mümkündür:
1 - Haram mal helal ile karışmış olup tahıl, para, yağ gibi
misli' (emsali ile ödenmesi mümkün) olursa iki ihtimal vardır:
a) Haramın miktarı bellidir; bu takdirde o miktar mal
(buğday, arpa, yağ...) ayrılır.
b) Haramın miktarı belli değildir; bu takdirde zann-ı gali
be göre hareket edilir. Haram olması kuvvetle muhtemel olan
miktar çıkarılır. Helal olduğu kesin bulunan miktarı bırakıp,
şüpheli olanlar da dahil olmak üzere geri kalam çıkarmak ve
ayırmak ise takva yoludur.
. 2- Helal ile karışmış bulunan haram mal ev, toprak vb. gi
bi her biri ayrı değer taşıyan cinsten mal ise burada sulh ve
karşılıklı rıza esasına göre helalleşmek söz konusu olacaktır.
Helalleşmede hak sahibine malını aynen iade etmek esas
tır. Bu mümkün olmazsa misli (emsali, benzeri), bu da müm
kün olmazsa değeri verilir.
C - Haram Malın Verileceği Yer
Tevbe edenin, malvarlığından ayırdığı haram malı sahibi
ne ve ehlfne vermesi de ona düşen bir vazifedir. Kime, nere
ye, nasıl vereceğine gelince karşımıza yine çeşitli ihtimaller
ve şıklar çıkmaktadır:
1 - Haram malın sahibi belli ise malı kendisine verilecek
tir. Sahibi ölmüş ise hak varislerine aittir. Malın, sahibi kay
bolmuş ise -Fıkhın mefkud bahsinde açıklanan müddet ge
çinceye kadar- beklenecek, bu arada meydana gelen artışlar
da sahibi naımna muhafaza edilecektir.
2 - Malın sahibi belli olmakla beraber bulunmasından
ümit kesilmiş, varis bırakmadan ölmüş olabilir veya -gizlice
Haramdan Tenıizleıırııe ve Heltilleşıiıek
15 9
alman, zimmete geçirilen ganimet malında olduğu gibi- hak
sahipleri pek çok olabilir ve bunları bulup, teker teker hakla
mu kendilerine teslim etmek mümkün olamaz.1 Bu takdirde
haram malın fukaraya tasadduku söz konusudur. Haram
maim, fukaraya sadaka olarak verilmesinin caiz olup olmadı
ğı tartışılmıştır. İslam alimlerinden bir grup haramın mülk ol
madığını veya temiz bir mal olmadığını göz önüne alarak fu
karaya, sadaka olarak verilemeyeceği görüşünü benimsemiş
lerdir.2 Bunlardan Fudayl, eline geçen iki dirhemin temiz yol
dan kazanılmış olmadığım anlayınca kaldırıp taşların arasına
atmış: "Ben ancak helal ve temizi tasadduk ederim; kendim
için razı olmadığıma başkası için de razı olamam." demiştir.
Gazzalf bu görüş ve açıklamayı da -yerine göre uygun ve
tutarlı bulmakla beraber- nakil ve kıyas delillerine dayana
rak aksi görüşü; yani haramın tasadduk edilebileceği görüşü
nü benimsiyor. Delillerine gelince:
a) Nakli delil:
Hz, Peygamber (s.a.v.) bir cenaze defninden dönerken bir
Kureyşli kadının verdiği ziyafete davet edilmiş, önüne konulan
kızartılmış koyun "haram olduğunu" bildirince "Bunu kaldırın
ve esirlere yedirin." buyurmuştur. Bu esirlerden maksadın,
muhtaç mahpuslar (hapiste yatanlar) olduğu açıklanmıştır.3
Bizans'ın İran'a galip geleceğini bildiren Kur'an haberini4
müşriklerin yalanlayıp alaya almaları üzerine Hz. Ebu Bekir
onlarla iddiaya girmiş, Kur'an haberi tahakkuk edince iddiaya
bağlı develeri karşı taraftan almıştı. Ancak bu arada kumar ha
ram kılındığı -mezkur iddia kumar hükmünde olduğu- için
Rasulullah (s.a.v.) bunları tasadduk etmesini emretmiştir.5
1. Çünkü ganimetin beşte biri çıkarıldıktan sonra geri kalan bütün gazilerin hak
kıdır.
2. Bak. S. 20.
3. Tirmizı, K. es-Savm, 3. Açıklamalar için bak. Murtaza ez-Zebidf, İthi'ıfu's-Si'ıde
(ihya şerhi), Beyrut tabı, C. VI, s. 100 vd.
4. er-Rüın: 30/1-5.
5. ez-Zebidf, ag. esr., s. 102-103.
160
Giinliik Hayatımızda Hilııller ve Haramlar
Sahabe ve tabifmdan bu mevzuda, aynı hükmü destekle
yen başka nakiller de vardır.
b) Kıyas delili:
Haram malın sahibi bulunmadığına göre geriye iki ihtimal
kalmaktadır: Ya denize atmak (imha etmek), yahut da fuka
raya vermek. Denize atılırsa bunun ne adama, ne malın sahi
bine ve ne de fukaraya faydası olacaktır. Halbuki fukaraya
verildiği zaman bunun hem oi1lara faydası dokunacak, hem
de dualarından malın sahibi faydalanacaktır.
Karşı tarafın "Biz ancak helal ve temiz olanı tasadduk ede
biliriz." sözü yerinde olmakla beraber buraya uymamaktadır;
çünkü haramı yemeyip fakire veren kimse bu işten kendisi için
ecir ve sevap beklemiyor; yalnızca haramdan kurtulmak isti
yor; bunu da malı zayi ederek değil, fakirlere vererek yapıyor.
"Kendimiz haramı nasıl yemiyorsak fakirlere de yedirmeyiz."
sözüne de Gazzali şu cevabı veriyor: Bu mal, haram yoldan
kazanana haramdır; ancak yukarıda verdiğimiz nakiller bu
mm fakirlere helal olduğunu ifade etınektedir. Şu halde fakir
için harama değil, helale razı olmak söz konusudur.6
3 - Malın belli bir sahibi yoksa, mesela devlet hazinesi ve
ya amme malından, haksız bir şekilde alınmış, zimmete geçi
rilmiş ise helalleşmek için bu malın amme menfaatlerine, bü
tüı) müslümanlarm faydalaridıkları hizmet ve hayırlara sarfı
gereknı:ektedir; mescit, yol, köprü vb. burada örnek olarak
zikredilebilir. 7
6. Li-aynihi haram olan bir şey -mesela şarap,, domuz- ınüslümana nasıl gelirse
gelsin, hangi yoldan kazamlırsa kazanılsın haramdır; yenmez ve içilmez.
Li-gayrihi harama gelince, bunun haram olması eşyanın kendinden değil, el
de ediliş, kazamlış yolundan gelmektedir. Malı, gayr-ı meşrCı bir yoldan kaza
nan ondan istifade edemez. Ancak başkası ondan satın alarak veya sadaka ve
hediye yollarıyla elde ederek fayd_alanabilir mi? Bu konuda bazı alimler nıüs
bet, bazıları ise menfi cevap ve fetva vermişlerdir. Yukarıdaki müriakaşaya ek
olarak daha geniş bilgi almak isteyenler şu eserlere bakabilirler: el-Aynı, Um
detü'l-Karf (Buhari şerhi), ist, tabı. C. V, s. 575-576; lbn Abidin, Raddu'l-Muh
tar, el Meymeniyye, 1307, C. IV, s. 144, 242.
7. İhya, C. II, s. 127-132.
SORULAR
CEVAPLAR
HASTALIKLARIN
MANEVI SEBEPLERİ
Soru: Hastalık ve afetlerin manevf sebepleri var mıdır?
Cevap:
Bazı zamanlarda ortaya çıkan, uzun zaman çaresi buluna
mayan, binlerce insaıu telef eden hastlalıkların şüphesiz
maddf sebepleri ve amilleri vardır. Ancak bu sebepler ve
amillerin ortamı daha önce de mevcut olduğu halde neden
hastalık o zaman değil de bu zaman ortaya çıkmıştır? Atmos
ferde daima yağmur oluşturma kabiliyeti vardır; buhar, yu
karıda ısı farkı, yoğunlaşma ve yağmur her zaman olabilir,
fakat yağmur her zaman olmuyor da bazı zamanlarda, bazı
yerlerde oluyor; bazen ip çekercesine iki bölge birbirinden
ayrılıyor. Bunları tesadüfe bağlayanların, tesadüf denilen o
·ı
harikulade varlığı izah. etmeleri gerekir! Bunların da kanun
ve sebepleri vardır diyenlerin bu sebeplilik zincirinin yapıcı
sı üzerine düşünmeleri icab eder. Allah'ın varlığına iman
edenlere göre ise hem rahmetin, hem de çezanın maddf, tabif
sebepleri, amilleri yanında ve üstünde manevf sebepleri de
vardır. Nimetin sebepleri dualardır, ibadetlerdir, iyiliklerdir,
fakir-fukaraya yardımdır; cezaıun sebepleri küfran-ı .nimetler
(nankörlükler), isyanlar, israf ve savurganlıklar, fitne, fesat
ve çeşitli günahlardır.
Başta AIDS olmak üzere tıbbın henüz çaresini ve devasını
bulamadığı birtakım hastalıklar vardır. Allah Teala bunları,
kulların hata, isyan ve günahları sebebiyle bir ceza olarak
164
Günlük Hayatımızda Hiliil/er ve Haraıiılar
vermiş ise ancak O'nun iradesi ile ve ceza yerini bulduktan
sonra -yahut rahmetin galebesi ile afvettikten sonra- bu has
talıklar.ın çaresi bulunacak-ve bela kalkacaktır. "Küçük dağ
ları ben yarattım" diyenler, "Biliın çağında bilinmeyen, üste
sinden gelinmeyen bir şey yoktur." iddiasında bulunanlar bu
gibi olaylardan ve bu çaresizlikten ibret almalı, yola gelmeli
dirler; zaten Allah Teala'mn dünyada bu gibi cezaları verme
si de bu maksadı hasıl etmek içindir.
Bir önceki maddede temas edildiği üzere gerek bu nevi has
talıklar ve gerekşe başka neviden felaketler ve belalar Allah'ın
insanlar için çok değerli uyarılarıdır ve O'nun sonsuz rahmeti
nin eserleridir. Bu uyarıları alan ve algılayan insanlar derlenip
toparlanır, içinde bulundukları günah ve isyan batağından çı
kar, ilahf irşadın ışığında doğru yolu bulurlar. Uyarılara kulak
asmayan, bunları tabiat olayları ve tesadüfün eserleri olarak
değerlendiren, "Niçin ben?" diye isyan eden, bataklığın dibin
de mutluluk ve kurtuluş arayanlar ise Allah Teala tarafından
bir inüddet daha serbest bırakılırlar, imtihanları devam eder,
sonunda ebedf cezanın dönülmez yoluna girerler.
Başta bütün_ çeşitleri ile fuhuş ve müstehcenlik bulunmak
üzere çeşitli günahların, azgınlık ve sapkınlıkların, zulümlerin, fitne, fesat, israf ve taşkınlıkların hem çaresi bulunmaz
hastalıklara, hem tabiatın kirlenmesine, hem de doğal denge
nin bozulmasına sebep teşkil ettiğini açıkça ifade buyuran
birçok ayetten ikisini burada hatırlamakta fayda görüyorum:
"İnsanların kendi elleriyle (iradeleriyle) yapıp ettikleri sebebiy
le, belki (yanlış yoldan) geri dönerler diye yaptıklarının bir kısmı
nın acı sonucunu onlara tattırmak için denizde ve karada fesat (bo
zulma, bozukluk) ortaya çıktı." (Rum: 30/41)
"Zulınetnıeleri sebebiyle gökten üzerlerine ricz (pislik, ceza....)
gönderdik." ·(A'raf: 7 /162) ·
Bu iki ayet. genel olarak insanlarıi1 gü.nahlarının, kötülük
1
lerinin çeşitli cezaiara, hastalıklara� felaketlere sebep teşki. et
tiğini açıkça ifade etmektedir. Özel olarak fuhuş günahının
nasıl bir ilahi cezaya sebep olduğunu Hz. Lut'un günahkar
kavminin macerasını anlatan Nemi suresinden öğreniyoruz:
Sorular & Cevaplar
Hz. Lut kavmine öğüt vermiş, bu çirkin adeti terketmelerini,
tevbe edip doğru yola gelmelerini istemişti. Ona karşı çıkma
ları ve inananlar ile birlikte kendisini sürgüne göndermeye
kalkışmaları üzerine Allah Teala .onları cezalandırdı ve bu ce-.
zayı Kur'an'da ş� şekilde ifade buyurd�ı: "Onların üzeriı1e bir
nevi yağmur indirdik, önceden uyarılanlarm (bu) yağmuru çok ya
man oldu. ll (NemI: 27 /58).
Gökten indirilen yağmur genellikle rahmet olurken bazen
yaygm fuhşun cezası �fa olmaktadır. Bu ceza yağmur ve tı'.l.
fan olabileceği gibi yağmurla, rüzgarla gelen, uygun ortamda
üreyen virüsler, mikroplar, has�alıklar ve· zararlı kimyevi
maddeler de olabilmektedir.
HELAL LOKMA ÜZERİNE
1. İslam'ın temel hüküm kaynakları (kitab ve sünnet) ha
ram olan davranış, mal, menfaat ve hizmetleri açıklamış, ina
kul hikmet ve sebeplerle açıklanmamış olanları da müctehid
ler, yani alimler açıklığa kavuşturmuşlardır. Alimlerın haram
olduğunda ittifak ettikleri kesin olarak haramdır, bunları ye
mek, kullanmak, bunlardan faydalanmak... caiz değildir. Ki
tab ve sµnneti yorumlayan alimlerin ihtilaf ettikleri, kiminin
helal, kiminin haram dediği kısma gelince burada müctehid
ler serbest değildir, her birinin ictihadı ne ise onunla amel
eder. Mesela balık dışındaki deniz ürünleri helal değildir di. yen müctehid karides yiyemez, helaldir diyen müctehid ise
karidesi yer. Müctehid olmayan müslümanlar ise bir müctehidi taklit ve onun fetvasına göre ainel ederler.
Allah Teala'nın haram kıldığı nesnelerden istifade etme
nin maddf ve manevf zararları vardır; o nesneler, insanları bu
ı;ararlardan k9rumak, imtihanı kazanarak ebedi' saadeti elde
etmelerini sağlamak için haram kılınmıştır. Haram �okma ve
kazanç ile elde edilen imkanlarla yapılan ibadetlerin de kişi-
Sanılar & Cevaplar
dan düşer), hem de uygulanan insanlar zarar görür. Allah
Teala'nın peygamberl,eri vasıtasıyla gönderdiği hak dini,
imanı zayıf, ahlaksız, amelsiz kişilerin eline bırakır, dinin
· böylelerine de refah ve mutluluk getirmesini beklerseniz hem
amacınıza ulaşamazsınız, hem de dine yazık etmiş, onu in
sanların gözünden düşürmüş, bir ümit olmaktan çıkarmış
olursunuz. Kaideten iyi insan iyi bir toplum içinde y�tişir, iyi
toplum da böyle insanların duruma hakim oldukları toplum
dur. Şu halde iyi irisanla (fert ile) iyi toplum arasında bir ma
nada tavuk ile yumurta arasındaki ilişkiye benzer bir ilişki
mevcuttur. İyiyi bilen, iyi olmaya ve iyi kılmaya azmeden in
sanların işe bir yerden başlamaları gerekir. Yol ve yöntemin
genel adı eğitimdir. İyi insanların (dinlerinin irşadı istikame
tinde yaşayan müslümanların) iyi insan eğitimine (din, ahlak
ve ehliyet eğitimine) her şeyden önce ve fazla önem vermele
ri gerekmektedir. Bunun için başta -her kademede- okul ol
mak üzere bütün vasıta ve imkanlar kullanılmalıdır.
GÜNAH ve YAPTIRIM
"Dinde zorlama yoktur." kaidesi, "Bir kimsenin zorla bir di, ne inanması sağlanamaz, imanla zorlama, cebir bir arada ola
maz. Bu iki kavram birbiri ile çelişiktir; şu ha�de insanları bel
li bir dini benimsemeleri için zorlamayınız." demektir. Bu sınır
dışında gerek müslümanlar ve gerekse gayr-i müslimler, dinf,
ahlakı ve hukuki' bakımdan günah, ayıp, suç teşkil eden bir
davranışta bulunurlarsa dini', ahlakı, hukuki' bakımdan ceza
görürler, müeyyide ile kaşılaşırlar. Burada geçen "dini', ahlakı,
hukukf" tabirlerini laik ve sektiler sistemlerde olduğu gibi bir
birinden ayırmak -İslam'a göre- mümkün ve doğru değildir.
Mesela zina hukuken suç, dinen günah, ahlaken de ayıp ve çir
kindir. Zekat vermemek de böyledir. Namaz kılmamak dinen
günah, ahlaken ayıptır, Allah'a karşı edepsizliktir. Burada di-
168
Giinlilk Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
nf ve ahlakı müeyyide vardır ve bu da bir nevi zorlamadır. Ay
rıca toplumun manevi menfaati (eğitim, örneklik) bakımından
zararlı olursa namaz kılmayanlara karşı (mesela mazeretsiz
olarak cuma namazına gitmeyenlere karşı) hukuki müeyyide
. de düşünülebilir. Bir müslüınanın dinden dönmesi, irtidat etmesi, Allah ile yaptığı sözleşmeyi bozması demektir; sözleş
meyi bozmanın ceza.sı va.rdır; hukuki, ahlakı ve dinf. Kaynak
ların belirlemediği bazı cezaları danışma yoluyla ulü'l-emr .
(devlet) koyabilir. Bir kimseyi belli bir fikri ve inancı benimse
mesi için zorlamak, baskı altına almak suçtur, günahtır, ayıp
tır; bunu mi.islim, gayr-i müslim kim yaparsa yapsın cezalan�
dırilır. İslam'ın, bütün dünyada kontrolü ele alıncaya kadar
gayr-i müslimlere savaş vecibesini getirmesinin gerekçesi bu
dur; yani dünyada din, fikir ve vicdan hürriyetini sağlamak,
bu konulardaki baskıyı kaldırmaktır. Bunu başka bir dinin ve
sistemin mensupları yapamayacağı, yapmadığı için İslam
amaca cihat ve hakimiyetle ulaşmayı zarnri görmüştür. Müs
lümanlar arasında emir bi'l-ma'ruf..., kafirlere karşı ise cihat,
insanlc;ırı zorla müslüman yapmak için değil, müslümanın ve
kafirin din, hukuk ve ahlak kurallarını çiğnemesini önlemek
içindir. Kur'an'da ve sünnette, belli bir ihlal karşısında ahlakı
ve dinf müeyyideden söz edilmiş, fakat hukuki' müeyyide zik
redilmemiş olursa bu durum, gerektiğinde ülii'l-emr'in -tazir
çerçevesinde- hukuki tedbir almasına, müeyyide uygulaması
na engel teşkil etmez.
ZARURET ve İHTİYAÇ
Muhterem hocam, sizin "İslamm Işığmda Giinün Mesele
. leri''-adiı kitabınızın birinci cildinde "Çaresizlik sebebiyle fa
izli kredi" adlı araştırmanızdan dolayı bize bir çok soru· gel
mektedir.
Ben de önce sizin kitabınızı birkaç defa okuduktan sonra tat
min olamadığım için sizden bazı açıklamaları rica ediyorum.
Sanılar & Cevaplar
1- İhtiyacın anlam ve mahiyetini ayet ve hadisten rica edi
yonım.
2- Aynı şekilde zarureti de.
3- "İhtiyaç genel olsun, özel olsun zaruret sayılır." kaidesi
ni Mecelle'den de zikretmişsiniz. Liitfen pu kaidenin de da
yandığı ayet veya hadisi zikreder misiniz? Ben çok araştırdım
bulamadım.
4- Zekattaki zenginlik ölçiisiine yetişemeyen her fakir ihti
yaç içerisinde midir? Öyle ise zengin olabilmesi için de ihtiya
cı vardır, bu da zanıret sayıldığından dolayı hırsızlık veya da
ha başka haramlar da geçici olarak, zengin olana kadar miibah
olur mu, nasıl?
5- Alimler bazen ihtiyaç kelimesini zaruret manasına kul
landı diye ihtiyaç zaruret olabilir mi? Örneğin İzzuddi'n b. Ab
dusselam fetvasında "Haram yeryiiziinde öyle yayılsa ki artık
helal bulunamaz hale gelse ihtiyaç. kadar haramı kullanmak
bundan faydalanmak caiz. olur."
6- "Dinde size hiçbir güçliik koymamıştır." (Hace, 78) emr-i
ilahisi varkeiı "Ebu Haıii'fe evlenme konusunda ictihadlarıyla
biiyi.ik kolaylıklar getirmiştir." söziini.izle neyi kastediyorsunuz.·
ictihad Kur'an ve sünnete dayalıdır. Öyle ise nasıl kolaylaştırı
yor ve zor nerededir? Velisiz nikah caiz değil de Ebu Hanife de
lilsiz olarak mı caiz görerek zor olan nikahı kolaylaştfrdı?
7- Örneğin Mecelle ve eşbahlarda şu kaide zikredilmekte
·dir. "Zorluk kolaylığı getirir." ve bu kaideden şu hiikiimlerin
çıktığı söylenmektedir.
a) Seferde namazların kısaltılması,
b) Hastalık anındaki kolaylıklar ve teyemmiim,
c) İkrah konusu,
d) Unutmanın miikellefe bir şey yiiklemeyeceği,
e) Cehalet durumu,
f) Zorluk : Elbiselerdeki necaset eserinin temizlenmesindeki
kolaylık,
g) Umumi belva.
Bu noktaların hiçbirisi bu kaideden çıkmamıştır. Her biri
için müstakil ayet veya hadis vardır.
Acaba biz din kolay olduğu için bu hiikiimleri getirmiştir
mi deriz, yoksa biz kolaylaştırdık mı deriz?
Bir de biz herhangi bir meseleyi bu kaiğelere nasıl soka
rız? O mesele ki hakkında nass yoktur.
170
Giiıılük Hayatımızda Hilaller ve. Haramlar
· Olan bir şeyi, bu kaideden çıktı nasıl diyebiliyonız ki� ne
ticede tüın o konuların ayet ye hadislerini .de yine ayrı ayrı
görmek gerekiyor.
8- İbn Humam ihtiyaç ve zarureti ayrı ayrı tarif ederek za
ruretin haramı mübah, ihtiyacın ise mübah edemeyeceğini
söylerken niçin ihtiyacı zanıret menzilesinde görmüyor?
9- Ayetlerde (mesela Bakara, 173) geçen zaruret kendi ma
hiyetiyle birlikte hem izah ediliyor ve hem de nasıl haramı
miibah edeceği kayıtlanıyor. Bizler hangi delil ile bunu geniş
leterek ihtiyacı da bu menzileye indiriyoruz. Bu som "İhtiyaç
lar' zaruret menzilesine iner." kaidesine cevap teşkil eder an
cak ben biraz daha geniş olsun diye ayrıca yazdım.
Cevap:
Mektubunuzu aldım. Kimi itirazlarla, kimi sorularla dolu
birçok mektup alıyorum. Bunların tamamını cevaplandırma
ya kalkışsam işim yalnızca bu olur. Sizin mektubunuza da
tafsilatlı cevap veremeyeceğim; buna ne vaktim var, ne de ge
rek var; çünkü bahsettiğiniz kitabımda zaruretle ilgili iki yazı
var; birisi sizin okuduğunuz, diğeri de biriııci cildin 217. say
fasından başlayan "İslam Hukukunda Zaruret Hali" başlıklı
uzun yazı. Bunları dikkatli okuduğunuz takdirde bütün soru
larınızın cevabını bulacaksınız. "Sorularımın cevabını bulu
yorum ama bunlar beni ikna etmiyor." diyecek olursanız, bu
na da cevabım şudur: "Hangi görüş ve ictillada ikna oluyor
saıuz onu uygulayın."
Size asıl cevabım yukarıdaki satırlardan ibaret olmakla be
raber, mekhıbunuzdaki sorulardan birkaçına çok kısa olarak
dokunmak istiyorum:
1. İlk sorularda zaruret, ihtiyaç ve ihtiyacın zaruret sayıl
ması konusunda ayet ve haµise dayalı tarifJer, açıklamalar is
tiyorsunuz. Böyle bir istekte bulunabilmeniz için dinde her
konu ve kavramın ayet ve hadislerle açıklanmış, tanımlanmış
bulunması gibi bir vakıanın olınası gerekir, ayrıca doğrudan
ayet va hadislerin (nass ve zahir olarak) açıklamadığı konu
ve kavramlarda, fukahanın, diğer deliller ve delalet çeşitle
rinden faydalanarak yaptıkları açıklamalarm müteber olma
ması gerekir. Halbuki ne öyledir, ne böyle. Mesela havaic-i
Sorıılnr & Cevaplar
171
asliyye, faiz, beyi', icare gibi yüzlerce konu ve kavram vardır
ki, bunların ne olduğunu ayet ve hadisler tarif etmemiştir;
bui1ların tariflerini yine ayet ve hadisler ile dil ve örfe daya
narak fakihler yapmışlardır. Zaruret ve hacet de böyledir;
hiçbir ayet ve hadiste bunların tarifi yoktur; naslar "Dara
düştüğünüzde, muztar kaldığınızda, kim darda kaiırsa... " gi
bi ifadelerden oluşuyor. Dara düşmeyi, zaruret halini "Ölüm
veya uzvun zayi olması, önemli sıkıntı ve zararın hasıl olma
sı vb." şeklinde tarif edenler ise fakihlerdir. Ayetler ve hadis
ler, .bütün delaletleri ile ve bir bütün halinde ele alındığı, di
nin makasıdı (amaçları) da göz önünde bulundurulduğu za
man zaruretin "temin edilmediği zaman hayatın devamı
mümkün ·olmayan, yahut önemli sıkıntı ve zarar hasıl olan
ihtiyaç" manasına geldiği anlaşılıyor.
2. "Zekatta zenginlik ölçüsüne erişmeyen her kişi fakirdir,
ihtiyaç içindedir, zengin oluncaya kadar l)ırsızlık yapabilir
mi?" diyorsunuz.
Bu sorunuzu çok garipsedim. Ben yazılarımın neresinde
buna benzer bir söz söylüyorum da siz böyle bir soruyu sora
biliyorsunuz? Bir insanın zekat yükümlüsü olabilmesi için
önce aslı ihtiyaçlara, sonra nisaba malik olması gerekir. Bizim
bahsimiz, aslı ihtiyaçlara sahip olmayanlar ile ilgilidir ve fa
kir (muhtaç olanlar) bunlardır. Hırsızlık konusuna da anılan
yazımızda cevap vardır. Zengin olmak aslı (temel, olmazsa
olmaz veya zor olur) ihtiyaçlardan değildir ki, onu zaruret
sayalım ve ruhsat sebebi kılalım!
3. İbnu'l-Humam -nerede söylemişse- o sözü söylemiş ve
zaruret ile haceti birbirinden ayırmış; hacet haramı helal. kıl
maz demiş. Bu onun anlayışıdır, sizi de ikna. ediyorsa buim
uygularsınız. Ben buna karşı birçok alimin farklı anlayışları
ıu ve Mecelle'nin umumi kaidesini zikrettim. O muteber olu
yor da bunlar niçin müteber olmuyor? Ayrıca aynı İbnu'l
Humam, Fethu'l-Kadır'in kaza bölümünde ölüm derecesinde
· veya uzvun kaybı ile ilgili bulunmayan maslahatın celbi veya
mefsedetin defi için müslümanm, devlet adamına veya aracı-
Sorııİar & Cevaplar
173
mını veya çoğunu ilgilendiren zaruretler, ihtiyaçlar, sıkıntılar
ve darboğazlardır. Bu sıkıntıları gidermek, ümmetin yaşama
sını ve gelişmesini sağlamak üzere,-farz-ı kifüyeyi yerine getir
mek üzere- harekete geçen kişiler, zaruret prensibini kendi
menfaatleri için kullanamazlar. Mesela ümmetin önemli bir ih
tiyacını gidermek için faizli kredi almaktan başka yol bulun
madığında, bunu alır ve yatırım, ticaret vb. yaparlarsa, bu fa
aliyetlerin geliriı1den onların nasibi, ortalama refah seviyesini
sağlayacak kadardır, bunun dışında kalanı tamamen ümmetin
mezkür sıkıntısını gidermek için kullanmak gerekir.
b) Hususi ihtiyaç ve zaruretler ferdin veya küçük gurupla
rın ihtiyaçla:ı:ı, sıkıntıları ve dar boğazlarıdır. Müslümanlar, iç!erinden birinin, haram kapısını çalacak kadar dara düşmesini
önlemekle yükümlüdürler. Zekatla, nafaka ile kuracakları yar
dım ve dayanışma kurumları ile... bunu sağlayacaklardır. Top
lumda fazla (toplum fertlerinin aslı ihtiyaçlarından fazla) bu
lunduğu müddetçe bu, dara düşen fertlere ulaşacak, ulaştırıla
caktır. İşte bu vazife ihmal edilir, İslam toplumu ictimaf adale
ti, dayanışmayı, kardeşliğin gereğini yerine getirmezse, bu
yüzden fertler dara düşer, aslı ihtiyaçlarım (yiyecek, giyecek,
mesken, öğrenim, tedavi, taşınma, gerekli seyahat, alet, takım,
tezgah..... ) karşılayamazsa İslam, yükü dara düşen müslüma
na yüklemiyor.Tam aksine ona ruhsat kapılarını açıyor ve onu
bu hale getiren, bu halde bırakan toplumu sorumlu kılıyor. Bu
durumda günaha gireıJ, "paçasını �urtarma durumunda olan
(bu tabir soruyu. sorana afrtir)" dara· düşen, bu yüzden ruhsat
tan faydalanan müslüman değil, onu bu halde bırakan imkan
sahipleridir. Zaruret ve ihtiyaçlar geçici olarak haramı helal
hale getirdiği için ruhsattan . faydalanan kimseye, "haramı
alan, veren, yiyen vb. kimse..." denilemez.
Evet, bir müslümanın başka imkanı yoksa, faizsiz kredi de
bulamıyorsa mesken edinmek, kiralayacağı bir yere peşinat
ve depozit ödemek, işini kurmak için alet, tezgah, makina vb.
almak (bu iş şahsı ve ailevı geçimini sağlamak için kuracağı
iştir, daha büyük işler şahsı ihtiyaç ve zaruret içine değil, yu
karıda söz konusu ettiğimiz umumi ihtiyaç ve zaruret kavra-
174
Güııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
mı içine girebilir), ekıp biçmek için gerekli olan alet, techızat,
tohum, ilaç vb. temin etmek... maksadıyla faizli kredi alır. Bu
durumda faiz ödemek kendisi için caizdir, bundan dolayı gü
nahkar olmaz. Günahkar olanlar onu bu durumda bırakan
lar, İslam'ın sosyai adalet ve dayanışma kurumlarını ihmal
edenlerdir, cemaattir, toplumdur.
Bu konu ile ilgili olup bizden önceki nesillere ait örnekleri
İslam'ın Işığında Günün Meseleleri isimli kitabımızın birinci ve
ikinci ciltlerinde· zaruretle ilgili iki ayrı yazıda bulabilirsiniz.
FETVALAR ARASINDA
Müslüman Allah'ın iradesine teslim olan insandır. Al
lah'ın iradesi, bizden ne istediği, ne beklediği, hangi inanç,
düşünce ve davranışlarımızdan hoşnut olduğu, O'nun Pey
gamberine vahyi ile bildirilmiştir. Vahyi okumak, anlami:lk
ve uygulamak bütün müslümanların vazifesidir. Bunu yapa
bilenlere (doğrudan okuyup anlayanlara) müctehid, bilgisi
yetersiz olduğu için bilenlerden sorup uygulayanlara da tabi
ve mukallid denilmiştir. Bir müctehidin ictihadı ile vardığı
sonuç, hüküm ve elde ettiği bilgi onun için dindir, dini' ger
çektir; bununla amel eder, buna zıt olan görüş ile amel ede
mez. Mesela müctehid ictihadı ile kanamanın abdesti bozdu
ğu hükmüne ulaşmış ise "Kanama abdesti bozmaz." diyen
müctehidin kavli ile amel edemez. Mukallid ve tabi olan
müslümana gelince, ona göre din, dini' hüküm ve gerçek, sor
duğu alimin yaptığı açıklamadır. Meseleyi birden fazla alime
sormuş veya birden fazla alimin (müctehidin) kitabından
okumuş ise bakılır: Eğer hepsi aynı şeyi söylüyorsa dini hü
küm tektir, başkası yoktur. Farklı sonuçlara ve hükümlere
varmış iseler mukallitle göre bunların tamamı dindir, herbiri
ile amel caizdir. Bir kere bir ictihad ile amel etmek, artık de
vamlı onunla amel etmeyi gerekli kılmaz; kılar diyenin delili
Sorular & Cevaplar
1 75
yoktur. İnsanlar dinf eğitim ve öğretimin tabiatı icabı (genel
likle çevreden geleneksel olarak elde edildiği için) bir mezhe
be göre dinlerini yaşar oluyorlar. Bu tercihin başkaca bir ilınf
veya dinf mesnedi olmuyor; yani sıradan müslümanlar mez
heblerini, mukayese ve delil ile seçmiyorlar, seçilecek mez
heb konusunda dini bir işaret de mevcut değildir. Allah Tea
la bu kullarını, bir alime sorarak iradesini öğrenmek ve uygu
lamakla yükümlü kılmıştır. Alim tek değildir. Alimlerin söy
ledikleri de her zaman aynı değildir. Mukallid, ilim yoluyla
tercih yapamayacağı için ona göre bunların tamamı dindir,
ilahi iradeyi yansıtmaktadır. Bunların hatalı olanı da isabetli
olanı da Allah nezdinde makbuldür. "Zor olanı, ihtiyatlı ola
nı..." tercih konusunda da bağlayıcı delil yoktur. Makbul bir
sebeple (bu kolaylık, çözümü onda bulma, ihtiyaç vb. de ola
bilir) farklı zamanlarda, farklı ictihad ve mezheblerle ?mel et
mek caizdir, yeter ki maksat Allah Teala'ya kulluk olsun.
CAMİYE GİREBİLENLER ÜZERİNE
Soru: Camilere abdestsiz girilebilir mi?
Cevap:
1
Müslümanların bir zaruret bulunmadıkça içeride kalmak,
belli bir za�nan geçirmek üzere abdestsiz olarak camiye gir
meleri caiz değildir. Bir ihtiyaç, iş ve zaruret sözkonusu oldu
ğunda camiye abdestsiz olarak girilip çıkılabilir, bir müddet
kalınabilir. Mesela, cami içinde bir iş gören, tamir vs. yapan
müslüınan ustanın girmek için abdest alması gerekmez. Ke
za ihtiyaca binaen camide yatıp kalkan müslümanların da
.her zaman abdestli olmaları gerekli değildir.
Soru: Müsliiman kadınların tesettüre riayet etmeksizin
açık saçık olarak camilere girmesi caiz midir?
176
Giiıılük Hayatımızda Hiliil/er ve Haramlar
Cevap:
Müslüman kadınların hangi ·şartlarda, kimlere karşı, ne
kadar açılabilecekleri konusu Kur'an-ı Kerım'de, sünnette
ve ilgili dını kaynaklarda en irİ.ce teferruatına kadar açıklan-·
mışhr. Bu sınırların dışına taşan, açılmamasi gereken yer ve
zamanda avret yerlerini (kapatılması gereken uzuvlarını)
açan müslüman kadın böylece camiye de girse, çarşı pazara
da gitse, evinde de otursa günah işlemiş olur. Örtünme ba
kımından camiin özel bir şarh yokhır; ancak cami adabi ve
camide daha ziyade erkeğin bu,lunacağı gözönüne alındı
ğında kadınlarımızın buraya girerken kendilerine çeki dü
zen vermelerinin daha gerekli (uygun, yakışır) olduğunda
şüphe yoktur.
Soru: Gayr-i müslimlerin turistik amaçla camilere girmele
ri caiz midir? Delili nedir?
Cevap:
Hz. Peygamber (s:a.) zamanında gerek müşrik ve gerekse
ehl-i kitap olan gayr-i müsliınler camiye girmiş, O'nunla gö
rüşüp konuşmuş ve hatta orada kalmışlardır. Buradan hare
ketle İslam müctehid]erinin bir kısmına göre gayr-i müslim
lerin cünüb ve abdestsiz olarak -ki onlar zaten gusül yapmaz
ve abdest almazlar- camiye girmelerinde sakınca görülme
miştir. Giriş maksadına· gelince, burada titizlik gösterilen hu
sus, camiye saygısızlık, müslümanları rahatsız etmek, camiyi
kirletmek vb. kötü bir maksadın bulunmamasıdır. Turistik
maksat, camiyi görme, bilgi edinme, merak giderme maksa:
dıdır; bu ise ne camiye, ne de müslümanlara zarar verir. Bu.
maksatla camiye giren, orada ınüslümanlarm ibadetlerini
seyreden gayr-i müslimlerin İslam ile ilgilenmeleri, ibadete
imrenmeleri, hidayete yönel!neleri de mümkündür. Muhte
mel mahzuru ve zarari füıleyici tedbirler alınmak şartıyla
bunlara camilerimizi görme imkanı verilmelidir.
Soru: .Adetli kadınların camilere girmeleri caiz midir?
Sonılıır & Cevaplıır
177
Cevap:
İçeride kalmak, oturmak, vakit geçirmek üzere mi.isli.iman
ve adetli kadınların camilere girmeleri caiz değildir. Bu konu
da ittifak vardır. Ancak iş, ihtiyaç, geçiş, çaresizlik gibi sebep
lerle böyle kadınların da camiye girip çıkmaları caiz görül
müştür. Hz. Peygamber (s.a.) zamanında Hz. Aişe (r.a.) ve da
ha başka kadınlar, adetli iken, başörtülerini almak üzere ca
miye girip çıkmışlardır.
ZEKAT, ÖLÇÜ, MAHREMİYET
L Aslı ihtiyaçlar tamam olınadığıhalde elinde, zekat öde
meyi gerektirecek miktar ve vasıfta malı bulunan kimse üze
rinden bir yıl geçtiği halde hala bu mala_ sahip ise zekatını
ödemelidir. Borca karşı ayrılmış olan maldan zekat ödenmez.
2. Ağaç üzerindeki meyva, örf ve adete göre sahlabilecek
duruma geldiğinde -meyvanın sıhhati ve verimi belli olacak
duruma geldikten sonra- götürü usulü ile satılması caizdir.
Ayrıca kilo fiyatını belirlemek şartıyla, kesin hesabı meyva
toplandıktan sonra çıkarılıp ödemek kaydıyla satış da caiz
dir. Buna göre kilosu on bin liradan olmak üzere bir bahçe
portakal veya elma satılsa, toplayıp tartıldığında ne gelirse
bedeli, kilosu on binden, ödenir.
3. Satım konusu maddeleri ne ile ölçmek teamül ve adet
halinde ise onunla ölçüp tartarak satmak caizdir. Adet deği
şince ölçme usülü de değişir.
4. Aile içinde mahrem olmayan yakınlar veya yabancılar
bulunduğunda kadınlar tesettürlü (avret yerleri uygun giysi
lerle örtülmüş) olarak yanlarında bulunabilir, aynı sofrada
yemek yiyebilir, aynı kaptan su içebilirler. Kadının hamile olması bu konuda farklı hüküm getirmez.
5. Bir çarşafı, havluyu, yatağı, yastığı, yorganı arka arkaya
gelen ve birbirine namahrem (evlenmeleri caiz) olan ınüsafir
lerin kullanmaları caizdir. Yıkamak, değiştirmek din yönün-
178
Giiıılük Hayatımızda Hiliiller ve Hııramlııı·
den gerekli değildir. Sağlık, temizlik gibi sebeplerle değişti
rilmesi ise dine göre bazen farz, bazen müstehab bazen de
mübah (serbest) olur.
6. Bir ailede cemaatle namaz kılınırken birbirine mahrem
olmayan kadın ve erkeklerin aynı cemaatte bulunmaları caiz
dir. Yalnız Hanefi mezhebine göre kadınların geride veya
farklı bir düzeyde bulunmaları gerekir.
7. Bir kadın namahremin yanında veya açık arazide namaz
kılarken normal hallerde, farklı bir davranışta bulunmaksızın
evinin içinde kıldığı gibi namazını kılar. Erkekler yandan veya
arkadan ona bakıyorsa mku ve secdede kabalarının daha az be
lirebileceği şekilde hareket etmesi uygun olur.
ZEKAT ve VERGİ
Zekat ve vergi konusundaki makalemi okumuşsunuz, il
ginize teşekkür ederim. Zihninize takılan konuyu biraz aç
maya çalışayım:
1. Zekatı devletin toplayıp dağıtmasının gerekli olup olma
dığı, yani bu farzı yerine getirme işinin fertlere bırakılmasının
cevazı konusu tarhşılmıştır. Kimileri bu caiz değildir, bazıları
caizdir demişler, bir kısım ulema da malları kısımlara ayırarak
zahir mallarda caiz değildir, bunların zekatını devlet toplar ve
l1arcar (yerine iletir), batın malların (altın, para vb.) zekatının
ödenmesi ise yü.kümlülere bırakılabilir demişlerdir.
Mevzu.un nazarı tartışması böyle olmakla beraber tatbi
katta asırlar boyu zekatın ödenmesi işi mükelleflere bırakıl
mış, devlet bununla ilgilenmemiş, öte yandan gerektikçe çe
şitli mal ve değerlerden vergi almışlardır.
2. Zekatın sarf yerleri bellidir. Toplumun ve devletin bu
yerler dışında hizmete ve ,sarfa ihtiyacı vardır: Yol, su, elek-,
Sorular & Cevaplar
17 9
trik, asayiş, resmf hizmetlerde kullanılan personel, araç-gereç
giderleri, eğitim, sağlık, ulaşım, adalet tevzfi... bunlardandır.
Bu hizmetlerden bütün vatandaşlar istifade etmektedirler.
Ayrıca bu hizmetlerin önemli bir kısmının rejimle, düzenle
de alakası yoktur; rejim ne olursa olsun bu işlere ve hizn;ıet
lere ihtiyaç vardır ve bunlar yerine getirilecektir. Devletin di
ğer gelirleri bu hizmetleri karşılamıyorsa vergi kaynağına
-zarureten- başvurulur. Bir örnek üzerinde yürüyelim: Mad
di gücü müsait olanlardan belli ölçülerde para toplayarak bir
köprü yaptırmaya karar verdiğimizi düşünelim. Bu durum
da ödemede bulunan her şahıs buna, aynı durumda olan baş
.kalarının da katıldığını düşünerek razı olmaktadır. Köprü ya
pıldığında bundan istifade etmenin şartı, ya yapımına katkı
da bulunmak, yahut da gücü bulunmadığı için ödemeden
mıiaf tutulmuş olmaktır. Aksi halde haksızlık edilmiş, halkın
malı, onların rızası dışında alınmış ve kullanılmış olacaktır.
İşte bu ilkeden hareketle diyorum ki, devletin ihtiyaca bina
en talep ettiği vergiyi vermemek, ancak bu vergilerle ortaya
konulan hizmetten yararlanmak caiz olmaz; böyle bir istifa
deye toplumun rızasi yoktur. Devlet vergiyi koyarken ve sar.:
federken kısmen -tamamen olamaz- haksızlık ediyor, meşru
olmayan harcamalar yapıyorsa bu bir başka problemdir; an..:
cak çözüm hiç vergi vermemek değildir.
HAC ve İHRAM
1. Hac ve umre yapmak gibi bir maksadı olmayan, ticaret,
seyahat, vazife, iş gibi maksatlarla mikatı geçen ve Harem
bölgesine giren (girip çıkan) müslümanlarm ihrama girmele
ri gerekli değildir. Hanefiler ihramı, Harem bölgesinin hür
metine bağladıkları için bunu gerekli görmüşlerdir. Halbuki
ihram, bölgenin değil, hac veya umre ibadetinin gereğidir, bu
180
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
ibadetler ihramsız yapılamaz, fakat böyle bir ibadet yapına
. maksadı bulunmadan Hareme girenlerin ihrama girmeleri
gerektiğine dair bir delil mevcut değildir, aksine Hz. Pey
gaınber'in ihramsız olarak bu bölgeye girdiği sabittir. Hane:
filerin bu girişi "geçici" olarak tevil etmeleri mezheb gereği
zorlamadır. Diğer hadisler de hac ve umre maksadıyla giren
lerin ihrama girmeleri gereği ile ilgilidir.
2. Hac aylarında Harem bölgesinde bulunan ve umre yap
mış oları:, yahut da bu aylarda dışarıdan gelip, ınikatta ihra
ma girip umre yaptıktan sonra ihramdan çıkan kimseler aynı
yılda hac vazifesini de yerine getirebilirler ve yaptıkları hac
"teınettu" haccı olur. Eğer Harem bölgesine hac aylarından
önce gelmiş ve umre yapmış olurlarsa, aynı yılın hac mevsi
minde haccetınek istedikleri takdirde önlerinde üç imkan
vardır:
, a) Temuthı haccı,
. b) Kıran haccı,
c) İfrad haccı.
Birinci ve ikinci nevilerde hac ile umre birleştirilmekte,·
üçüncüsünde ise yalnızca hac yapılmış olmaktadır. "Harem
bölgesinde oturanlar (ehli, ailesi Mescid-i Haraınlı olanlar)
· aynı yılda hem umre, hem de hac ibadeti yapamazlar." di- ·
yenlerin delilleri kesin değildir, bu bir ictihad ve yorum me
selesidir. ilgili ayetteki kayıt kurban ile (hedy ile) ilgilidir.
"Mekkelilerin de bu iki ibadeti' ceınetmeleri caizdir." diyen
müctehidler isabet etmişlerdir. Sizler pu ictihad ile amel edin
ve umre yapmış olsanız bile aynı yılda istiyorsanız hac ibade
tinizi yerine getirin. Btmu meneden, "Aynı yılda bu iki ibade
ti birden yapmayın." diyen bir ayet veya hadis yoktur. Müc
tehidlerin çoğu da bu iki ibadetin aynı yıl içinde yapılabilece
ğini ifade etmişlerdir.
Sorular & Cevaplar
181
TOKALAŞMA ADABI
İslam'da tokalaşma sünnettir; Rasfıl-i Ekrem (s.a.)'in hem
emir ve tavsiyesi, hem de bizzat uygulaması ile sünnet oldu
ğu tesbit edilmiştir. Nitekim el-Bera b. A.zib'in rivayetine gö
re Rasülullah (s.a.) şöyle buyurmuştur: "İki müsliinıan karşıla
şıp tokalaştığı, Allah'a hamdedip yarlığaınasını diledikleri zaıııc.m
her ikisi de yarlığanır (günahları bağışlanır)." Yine aynı ravinin
naklettiği bir başka hadiste de "Karşılaşıp tokalaşan iki ıııüslü
man yoktur ki ayrılmadan önc.e bağışlanmış olmasınlar." buyurul
muşh1r. (Ebü Davud, Ahmed, İbn Mace)
Tokalaşmanın nasıl yapılacağı hakkında Hz. Peygamber
(s.a.v.)'den bir tarif nakledilmiş değildir. Bunun sebebi toka
laşmanın örfi, adetle bilinen, malum olan bir fiil olmasıdır; bi
linen bir şeyi Rasülullah değiştirmeyecek ise bunun için bir
tarif vermesi gerekmez. Sonrakiler, gerek Rasülullah'ın ve
gerekse ashabın nasıl tokalaştıklarını öğrenmek istedikleri
zaman hadis şerhlerine ve lügat kitaplarına bakacaklardır. İş
te biz de bu iki kaynağa başvurduğumuzda şunları tesbit et
tik: Tokalaşma (musafaha), tokalaşanların ellerinin iç tarafla
.rının birbirine temas ederek kavranması ve yüzlerinin de bir
birine dönük olmasıdır. Lü.gat kitaplarının tarifine göre mu
safaha, başparmak ve çevresinin karşılıklı kavranması ile de.,.
ğil, avuçların karşı karşıya gelerek birbirine temas etmeleri
ve elin böylece tutulmasıyla gerçekleşir. Tek elle mi, çift elle
mi yapılacağına gelince, her ikisi hakkında da rivayet bülun
makla beraber birer el ile yapılacağını ifade eden hadis ve na
killer daha umumi ve yaygın tatbikatı aksettirmektedir. İbn
Abdilberr'in Ubeydullah b. Büsr'e dayanan bir senedle nak
lettiği sahih bir hadiste Ubeydullah (r. a.) bir elini (tabif sağ
elini) göstererek şöyle demiştir: "Şu elimi görüyor musunuz;
ben bununla, Rasülullah ile tokalaştım!.." Buharf'nin İbn
Mes'üd'dan naklettiği ve Hz. Peygamber'in ona teşehhüdü
"et-tahiyyatü lillahi..." öğrettiğini anlatan hadiste İbn Mes'üd
"Benim (bir) elim, O'nun iki eli arasında oluduğu halde ..."
demiş ve yine Buharf'nin rivayetinde Hammad b. Zeyd'in
182
Giiıılük Hayatımızda Hiliil/eı- ve Haramlar
Abdullah b. Mübarek ile, iki eliyle musafaha ettiği zikredil
miştir. Bu sahih rivayetlerle, yukanda zikrettiğimiz sahih ri
vayeti şöyle telif etmek mümkündür: Tokalaşma çift el ve tek
el ile yapılabilir. Normal hallerde tek el ile, fevkalade ve hu
susi hallerde çift el ile yapılmış olması da muhtemeldir.
Nevevf'nin naklettiğfoe göre tokalaşmanın sünnet oldu
ğunda ittifak vardır; ancak sünnet olan bu fiil, iki insanın nor. mal olarak karşılaşmaları halinde yapılır. Yabancı bir erkekle
kadının; yani nikahlanmaları caiz olan bir erkekle bir kadının
tokalaşmaları caiz değildir. (Bazı müellifler, kadınla erkeğin
tokalaşmalarının yasak olmasını cinsf duygulanma ihtimali
ne bağlamış, böyle bir ihtimalin bulunmaması halinde caiz
olur demişlerdir.) Bazı namazlardan sonra cemaatin toplu
·halde tokalaşmaları, mU:safaha etmeleri ise sünnet değil,
bid'attir. Nevevf ve İbn Abdisselam gibi bazı alimler "Bid'at
olmakla beraber mübahtır, yapılabilir." demişlerdir. Ancak
Aliyyülkarı haklı olarak bu ifadeyi reddetıniş ve "Sünnet
olan musafaha, karşılaşan iki müslümaıun, ilk karşılaştıkla
rında yaptıkları tokalaşma olduğuna göre buna uymayan bir
şekilde ve namazdan sonra toplu musafaha çirkin bir bid'at
tır." demiş, Ebu Davud şarihi Şemsü'l-Hak da ona katılmıştır.
Hz. Peygamber ve sahabe devrinde, namazlardan sonra
toplu musafaha edilmemiştir, böyle bir uygulama mevcut de
ğildir. (Şemsü'l-Hak, Avnu'l-Ma'bud (Sünenü Ebf Davud
şerhi), Medine, 1969, C. XIV, s. 118-123; el-Münavı, Feyzu'l
Kadır, Kahire 1938, c. V, s. 499; el-Aynı, Umdetü'l-Kari (Bu
harı şerhi), el-Amira tab'ı, c. X, s. 494 vd.)
Sorular & ·cevaplar
183
GUSÜL, ET KESİMİ,
TESETTÜR, MİRAS
Soru: Kişi sabah namazına kalkıyor, ihtilam olmuş, gusül
abdesti almaya vakit yok, güneş doğacak, teyemmüm ederek
namazını kılıyor. Sonra bu namazı kaza etmesi gerekir mi?
Cevap:
Günlük farz namazlardan biri sözkonusu olduğunda, ab
dest veya gusül için zaman kalmamış bile olsa, teyemmümün
caiz (yeterli) olmadığı konusunda Hanefi, Şafiı ve Hanbelf
mezhebleri ittifak ehnişlerdir. Hanefiler namazları üç guruba
ayırmışlardır:
a) Nafile namazların vakte bağlı olmayanları; bunların
vakti geçmediği için sıkışık durumda teyemmüm ile kılına
mazlar.
b) Beş vakit namazın farzları ile cuma namazı gibi, geçtiği
zaman bir bedeli bulunan namazlar (beş vakit namazın bede
li kaza etmektir, cumanın bedeli öğle namazı kılmaktır); sıkı
şık zamanlarda bunlar da teyemmüm ile kılınamaz. Eğer -so
ruda olduğu gibi- kişi, vakit çıkacak diye teyemmüm ederek
farz olan vakit namazını kılmış olursa bunu yeniden kılması
gerekir.
c) Bir bedeli olmadan geçen nam!:lzlar; cenaze ve bayrarn
namazları ile ınüekked sünnetlerin vakitleri geçince, yerleri
ni dolduracak başka bir namaz yoktur; bu sebeple mezkür
durumlarda teyemmüm edilerek bu namazlar kılınabilir.
Malikf mezhebi fukahasına göre, beş vakit namazın farz
ları, abdest veya gusül alındığında geçecek, teyemmüm ile
kılındığında geçmeyecek durumda ise, vakit bu derecede sı
kışmış bulunursa teyemüm ile kılınır ve sonra yeniden kılın
maları gerekmez (el-Fıkhu-ale'l-mezahib, C. I, s. 107).
Bu ictihadlar içinde malikflerinkini tercih etmek gerekir;
· çünkü namazların kazasını edasına denk tutmak isabetli de
ğildir; yani namazın kazası, edasının yerini tutmaz. Malikfle
rin ictihadı kişiye, namazını eda (vaktinde kılma) imkanını
184
Gü11lük Hayatımızda Hilal/eı· ve Haramlar
vermektedir ve bu sebeple tercihe şayandır. Vaktin gusül ve
ya abdest için yeterli olmaması bir imkansızlık ve darlıktır; te
yemmüm de işte bu gibi darlıklar sebebiyle meşru kılınmışt�r.
Soru: Kadınlar hasta oluyor, kadın doğum doktoruna gidi
yor, doktor (erkek veya kadın) el ile muayene ediyor, gusül ge
rekir mi?
Cevap:
Bu dununda gusül gerekmez, ancak abdestin tazelenmesi
laz:im gelir. Kadın veya erkeğin cinsel orgaı1larına sokulan
pamuk vb. şeylerin yaş olarak çıkmaları halinde de abdesti
tazelemek gerekir. Bunlar içeride durduğu müddetçe içe ge
len uçları ıslanmış olsa bile abdest bozulmaz. Ancak erkeğin
cinsf organının sünnet sımrı, kadının cinsi orgamna girerse
-cinsf temas bu noktada kalmış olsa bile- her ikisinin de gu
sül abdesti alması gerekir.
Soru: Bazı .miislümanlar tanımadıkları kasaptan et alıyor
lar. Seyahat sırasında et yemeği yiyenler, etin nasıl kesildiğini
bilmedikleri için hayatta buna uymak zorluk veriyor. Her et
aldığımız kimsenin dını durumunu bilmiyoruz. Bu konuda
nasıl bir yol izlemeli?
Cevap:
Bu_ konuda kuvvetli ihtimale göre hareket edilecektir. Va
tandaşlarının çoğu dinsiz, yahut müşrik olan bir ülke.de kuv
vetli ihtimal (.zann-ı galib) hayvanları dinsiz yahut ınüşrik
kimselerin kesmiş olmalarıdır. Bu ülkelerde. kesilmesi gere
ken hayvanların etlerini yememek, balık vs. ·yemek gerekir.
Halkının çoğu müsli}man veya kitab ehli olan ülkelerde, ke
silmesi gereken hayvanların etleri yeneb�lir. Rasulullah'a
(s.a.v.) "Ya Rasfılallah! Gittiğimiz yerlerde bize et getiriyor
lar. Keserken besmele çekip çekmediklerini bilmiyoruz. Bu
nu yiyelim mi, diye sordular, ;; Allalı'm adım anın ve yeyin," ce
vabını aldılar. (Buharı, Zebaih, 21) Bu cevapta dikkat çeken
nokta, Allah Rasfılü'nün ümmete güçlük çıkmasını isteme
mesi, onları "keserken besmele çekilip çekilmediğini araştır-
Sorular & Cevaplar
makla" yükümlü kılmaması ve besmele çekerek yemelerine
izin vermesidir. Günümüzde, tanıdık kasaptan et alsanız bile
bu etlerin hayvanlarını o kasaplar kesmiyorlar, etleri mezba
ha ve kombinalardan alıyorlar, kesim esnasında oralarda bu
lunamıyorlar; büyük şel1irlerde et doğrudan kasap dükkanla
rına geliyor. Eğer müslümanları, yedikleri eti kimin kestiğini,
· keserken besmele çekip çekmediğini araştırmakla yükümlü
kılsanız et yemeleri imkansız hale· gelir. Allah kulları için'
güçlük değil, kolaylık murad etmektedir.
Soru: Karşılama, temel atma törenlerinde kesilen hayvan
ların eti yenilebilir mi? Bir beldeye bir makam sahibi geİiyor,
onun şerefine hayvan kesiliyor, genellikle çocuk yuvalarına,
Kur'an kurslarına gönderiliyor.
Cevap:
Bir hayvan, eti yenen hayvanlardan olup usulüne göre ke
silmiş (öldürülmüş) ve puta kurban edilmemiş bulunursa eti
yenir. Törenlerde, birinin gelmesinin şerefine hayvan kes
mek, yahut kurban kesmek, puta veya o gelen kişiye -ibadet
maksaqıyla- kurban kesmek demek değildir. Bu hayvanlar
· ya -o kişinin beldeye gelmiş olmasına şükraıi. olarak- Allah' a
kurban edilmektedir, yahut da kurban niyeti olmaksızın, ge
lenin şerefine şuna veya buna et yedirmek üzere hayvan ke
silmektedir. Bu maksat ve niyetler kesilen hayvanın etini ha
ram kılmaz.
Soru: Biz beş oğlan bir kız altı kardeşiz. Beyşehir'de imar
parseli olan 600 metrekarelik bir arsa, bir de yine imarlı bir
bahçe var. Kardeşlerim razı olmaz ise -şer'i bölüşmeye- ben
rızaen onlara fazla verseı.11 giinah olur mu?
Cevap:
Eğer varis�er beş oğlan ve bir kızdan ibaret iseler miras on
bir parçaya. ayrılacak, oğlanlar ikişerden on, kız da bir parça
alacaktır. "Razı olmaz ise...." derken herhalde kız kardeşinizi
kastediyorsun'iizi yani kız kardeşiniz de kanuna göre sizinle
eşit hisse isterse böyle bir istekte -bilerek- bulunuyorsa en
azından günah işlemiş olur. Ancak siz, rızanızla ona fazla ve-
186
Günlük Hayatımızda Hilfiller ve Harmıılnr
rirseniz bu verdiğiniz haram olmaz. Rızanız bulunmadığı
halde şerf haklarından fazla alırlarsa bu fazlalık alana helal
olmaz, ancak bunda sizin bir sorumluluğunuz bulunmaz.
Som: Annem, bizden habersiz bankaya para yatırmış, se
nelerdir faizi ve anapara karışmış, yaklaşık iki milyon lira. Bu
paradan benim hisse almam doğru olur mu? Alıp mahkeme,
avukat masrafı olarak kullanabilir miyim?
Cevap:·
Bu paraçlan hissenize düşeni alırsınız, banka kayıtlarına
bakarak anaparanın miktarını bulur, ondan hissenize düşeni
yersiniz. Geri kalan faiz olacağından bundan siz istifade ede
mezsiniz, fukaraya -kendilerine ait bir hakkı veriyormuş gi
bi- verirsiniz. Faiz gelirini, vermeye mecbur olduğunuz bir.
yere vermek, bununla.kendi.borcunuzu -bu borç na'sıl hasıl
olursa olsun- ödemek caiz değildir; öderseniz faizden kendi
niz istifade etmiş, faiz yemiş olursunuz.
Soru: Fotokopisini takdim ettiğim ekspertiz raporunu dol
duruyorum, bina veya inşaatın durumunu ve değerini tesbit
ediyorum, bunun için belediye enciimeninin uygun gördüğü
elli bin lirayı da alıyorum. Raporu alan şahıs bankaya ve Or
du Yardımlaşmaya giderek mesken kredisi alıyor. Faize yar
dımcı oluyor muyum? Ücreti alabilir miyim?
Cevap:
Yaphğınız işin doğrudan faiz işlemiyle bir alakası yoktur.
Uzmanlığınıza dayanarak bir iş yapıyor ve karşıl�ğında rayiç
olan ücreti alıyorsunuz. Yaptığınız iş caiz, aldığınız ücret he
laldir. Şahıs bunu götürüp.göstererek faizli kredi alıyorsa bu
ikinci bir işlemdir ve siz bunun içinde · yoksunuz. Ayrıca
mesken bir aslı ihtiyaçtır, aslı ihtiyacını başka türlü temin
edemiyen kimse faizli kredi alabilir. Bunun sorumlusu o şa
hıs değil, aslı ihtiyaçlarını temin edemeyen kimselere yar
dım etmeyerek onları faizli krediye başvurmaya mecbur
eden toplumdur.
Sorular & Cevaplar
TEVBE, BOGAZLAMA, BOŞANMA,
GAYR-İ MÜSLİMLE KOMŞULUK*
1. Elektrikli kesim aleti ile seri halde kesilen tavuk etinin
hükmü nedir?
. Cevap:
Bu kesimi yapanlar ya yahudiler ve hristiyanlar gibi kitab
ehli gayr-i müslimlerdir, yahut da müslümanlardır.
a) Kitab ehli gayr-i müslimlerin kestiklerinin, müsliiman
lar tarafından yenebilmesi, hayvanın İslam'da haram olma
masına ve kesimin, ehl-i kitabın dinine göre uygun yapılmış
bulunmasına bağlıdır. Domuz, köpek vs. kim ve nasıl keser
se kessin etleri yenmez; çünkü dinimizde bu hayvanları ye
mek caiz değildir. İslam'da yenmesi helal olan hayvanları
gayr-i müslimler kestiği zaman onların din adamlarına soru
lur; bunlara göre kesim uygun ve yemek caiz ise mezkur eti
müslümanlar da yiyebilir. Kur'an-ı Kerım, ehl-i kitab gayr-i
müslirnlerin yiyeceklerinin müslümanlara da helal olduğunu
açıkça ifade etmiştir. (Maide: 5/5).
b) Tarif edilen kesim, ihtiyaca binaen müslümanlar tara
fından yapılmış olursa hayvanın eti yine yenir. Rasül-i Ekrem
(s.a.) Adiyy b. Hatim'e "... kmn istediğin şey ile akıt ve üzerine
lıesıııele çele" buyurmuştur (Ebu Davud, Eda.hı, 15). Tavuğu
kesen, elektrikli kesim aletini ve kesilecek hayvanı ayarlayıp
besmele ile düğmeye basınca onu kesmiş, boğazlamış �lur;
bıçağı hayvanın boğazına sürtmekle kesici aletin düğmesine,
koluna vb. basmak arasında fark yoktur; her iki durumda da
kesen el değil, alettir. Düğme veya kola bir basışta birden faz
la hayvanın kesilmesi de caizdir. Mesela, hayvan avında eski
den bir okla ancak bir hayvan vurulur idi, sonra ateşli silah
lar çıktı ve bir atışta birden fazla hayvanı vurmak mümkün
hale geldi. Fukaha bu durumda her hayvana ayrı atış yapma
yı şart koşmadılar.
* Hollanda'dan gönderilen soruların cevabıdır.
188
Günlük Hayatımızda Hi(filler ve Hamnılar
2. Ailede karı-koca olarak ayrı ayrı işsizlik parası almak
için mahkeme önünde boşanıp dini nikahla evliliklerini de
vam ettiren çiftin evlilik ve kazanç durumu nasıldır?
Cevap:
Devlet ve toplum mi.isli.iman olsun, gayr-i mi.islim olsun
bir takım haklara sahiptir. Bunlardan birisi de bunlara karşı
haksızlık yapmamak ve ihanet etmemektir. Halkı müslüma:n,
yönetimi İslamı olmayan bir ülkede bulunan mi.isli.imanlar, o
topluma ihanet etmeyecel_deri, kanunlarını çiğnemeyecekleri,
. haksızlık yapmayacaldarı konusunda söz vermişlerdir; vize,
giriş ve ohırma anlaşmaları bu ahdi, bu söz vermeyi ihtiva et
mektedir. Bahsettiğiniz hile bir ihanet, bir haksızlıktır, verdi.. ği sözden dönmektir. Ülkenin kanunlarına göre hak edilme
yen bir şeyi almak ve bundan faydalanmaktır. İslam ihaneti,
sözünden 'dönmeyi, haksızlığı, haksız kazancı, -bunlar ister
mi.isli.imana yapılsın, ister gayr-i müslime yapılsın- yasakla
mıştır.
Mezkur çiftin evliliklerine gelince: İslam' da boşainanın ve
boşanmanın şakası, düzmecesi, oyuri.u yokhır. Hakim ve şa- ·
hitler önünde bizzat, yahut vekili aracılığı ile karısını boşaya
nın eşi boş olur. Bir erkeğin eşini üç kere boşayıp; yeniden
-kadın da isterse- evlenme hakkı bulunduğu için bir veya iki
kere boşandıktan . sonra tekrar nikah kıyarak evlenmeleri
mümkün ve caizdir.
3. Hıristiyanlıkta olduğıı gibi miisfümarilıkta da günahla
rın affettirilmesi için bir aracı din adamına ihtiyaç var mıdır?
İslam'da günahlar ·nasıl affettirilir?
Cevap:
İslam'ın Hıristiyanlıktan önemli bir farkı da ibadet, dua ve
tevbe (günahlardan vazgeçme ve Allah'tan affedilmesini di
leme) konusundaki aracılık meselesidir. İslam bu koı1ularda
aracıyı ortadan kaldırmış, ibadet, dua ve tevbede kul ile
Rabbırıi 'başbaşa 'birakmıştir. Ceınaatle namazda
var�
dır; ancak imam aracı değil, toplu ibadette düzenleyici, düze
ni ve birliği sağlayıcıdır. Cemaatle namaz kılarken her fert
-bizzat kendisi- Allah'ına ibadet etmektedir; ancak bu iba-
frnam
Sorular & Cevaplar
det, diğer müslümanlarla aynı zamanda ve birlikte yapılmak
ta, böylece heyecan, huzur ve sevabın artması sağlanmakta
dır. İmam cemaatten biridir, onun farklı bir özelliği, bir kud
siyeti, bir sınıfı yoktur. Cemaat içinde dini en fazla bilen,
Kur'an-ı Kerfm'i en güzel okuyan ve en iyi ahlakı temsil eden
kişi öne geçer, namazı kıldırır. Kulun, ib�det, dua ve tevbesi
ni yaparken aracıya ihtiyacı bulunn:ıadığını, bunları Allah'ına
doğrudan yapması gerektiğini bildjren sayısız ayet ve hadis
ten şöyle bir demet sunmak mümkündür:
"Kullarım sana beni sorduklarında (onlara bildir ki) ben kendiZerine çok yakınını. Bana dua ettiğinde duacının duasına karşılık
vei'irim. Bu sebeple mılar da benim davetime kulak versin, bana
iman etsinler ki doğru yolu bulala1'.." (Bakara: 2/186).
Hud suresinde, geçmiş ümmetlerden ve bunlara gönderi
len peygamberlerin esasları aynı olan tebliğ ve çağrılarından
bahsedilirken Salih Peygamber'in ağzından şöyle buyurul
makta.dır: "O sizi topraktan yarattı ve orada size hayat verdi. Şu
lıalde O'ndan bağışlanmayı dileyin ve O'rıa tövbe edin. Hiç şüphe
yok ki Rabbiııı size çok yakmdır ve dualarınıza karşılık vermekte
dir." (Hud:11/61).
"Rabbiniz şöyle buyurdu: Bana dua edin size karşılık vereyim.
Bana kııllıığıı kibirlerine yediremeyenler küçülerek cehenneıiıe gire
ceklerdir." (Mümin:40/60).
Rası11ullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: "Eğer siz gülıalı işle
mez olsaydınız Allah başka insanlar yaratır, onlar günah işlerler,
kendisi de onları bağışlardı." (Müslim, Tevbe,9)
Bir kudsf hadiste birkaç defa şu ifade tekrarlanmışhr: Dur
madan tevbe edip tekrar giinalı işleyen kul, "Rabbinı, günahımı ba
ğışla!" deyince Alfalı Teala şöyle buyurur: "Kulum bir günah işle
di, arkasıııdan günahı bağışlayan, günahı cezalandıran bir Rab
binin var oldıığıııııı bildi (ve O'na yönelerek tevbe etti), ne yapmış
olursan ol, seni bağışladım!" (Müslim, Tevbe, 29).
Ashabdan birisi, mahremi olmayan bir kadını öpmüş, sonra
da işlediği günahtan dolayı pişmanlık duymuş, nasıl telafi ede
ceğini sormak üzere Rasulullah'a gelmiş, olayı kendilerine an
latmıştı. .Bu münasebetle şu ayet nazil oldu: "Gündüzün iki tara-
190
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
ftnda (sabah, öğle ve akşam) ve gecenin de yakın saatlerinde (akşam ve
yatsı) namazı lcıli çünkü iyilikler, kötülükleri giderir. Bu öğüde kulak
verenlere bir hatırlatmadır!" (Hud 11/114; Müslim, Tevbe, 39).
Son olarak zikredilen hadis sorunun ikinci kısmına da kıs
men cevap olmaktadır. İslam'a göre bir insanın işlediği gü
nah 11e kadar büyük olursa olsun affedilebilir, Allah tarafın
dan bağışlanabilir. Bağışlamanın sebepsiz olması mümkün:
dür; çünkü Allah'm iradesi için sebep gerekli değildir. Ancak
yiı:ıe O'nun bildirdiğine göre bağışlanmaıun sebepleri, yolla
rı şunlardır:
a) Günah, kul hakkına tecavüz şeklinde olmuş ise bu hak
geri verilecektir. Sahipleri bilinmeyen veya bulunamayan kul
hakları, onlar adına fukaraya verilecek, amme hizmetlerine
sarfedilecektir.
b) Günahtan dolan pişmanlık duyulacak ve affetmesi için
Allah'a yalvarılacaktır.
i
c) Bunlardan başka -yukarıdaki ayet mealnden anlaşıldı
ğı üzere- iyilikler (hasenat); yani İslam'da iyi, güzel, makbul,
sevaplı sayılan davranışlar (ibadetler� fakirlere ve çaresizlere
yardını, insanlara Allah rızası için hizmet, hatta hayvanlara
yardım) Allah'ın günahları bağışlamasına sebep ve vesile teş
kil etmektedir.
d) Nihayet kulun başına gelen· çeşitli bela, musibet, afet,
zarar, hastalık vesaire de sabırla karşılandığı takdirde insan
ların işlediği günahlara keffaret olmakta, bunların bağışlan
masını sağlamaktadır.
4. Komşuluk· hakkı, gayr-i milslim için de geçerli midir?
Nasıl olmalıdır?
Cevap:
Müslümanlar gayr-i ınüslimler ile çeşitli ilişkiler kurmak,
onların kadınlanyle evlenmek, komşuluk etmek, onlara iyilikte
bulunmak gibi davranışlardan menedilmemiş, aksine bunların
bir kısmına teşvik edilmişlerdir. Yasaklanan husus müslüman
ları. bırakıp onları. dost edinmek, onların tarafını tutmak, dinı ·
davranış ve sembollerde gayr-i müslimlere benzemeye özen-
Sanılar & Cevaplar
191
mek, onları taklit etmektir. Müslüman kendi kimliğini, kültü
rünü korumak şartıyla gayr-i müslimler ile -yukarıda sayılan
şekillerde- ilişki kurabilirler. Örnek devirlerin uygulanması
böyle olduğu gibi aşağıda meallerini sunacağımız ayet ve hadis
de bu hususu bütün açıklığı ile ortaya koymaktadır:
"Allalı, din uğrunda sizinle savaşmayan, sizi yurdunuzdan çı
karmayan kimselere iyilik etmenizi ve onlara karşı adil davranma
nızı yasak kılmaz; doğrusu Alfalı, adil olanları sever. Allah ancak
sizinle din uğrunda (dinlerini size kabul ettirmek için) savaşanları,
sizi yurtlarmızdan çıkaranları ve çıkarılmanıza yardım edenleri
dost edinmenizi yasak eder. Kim onları dost edinirse işte onlar za
limlerdir." (Mümtehine: 60/8-9).
Ayetin açık ifadesine göre müslümanlara karşı düşmanca
emeller beslemeyen ve kötülük etmeyen gayr-i müslimler ile
insanlık, adalet ve iyilik çerçevesinde ilişki ku:rmak menedil
memiş, aksine teşvik edilmiştir; çünkü bu ilişkinin sonu İsla
m'm tanınması ve sevilmesi olacaktır.
Mücahid'in anlattığına göre Abdullah b. Ömer'in evinde
bir koyun kesilmiş idi. Kendisi eve ge,ince birkaç kere "Şu
yahudi komşumuza bir parça hediye ettiniz mi?" diye sordu.·
Bunun üzerinde niçin bu kadar durduğu kendisine sorulun
ca da Ras.üllulah'ın şu sözünü nakletti: "Cebrail komşu hakkına
riayet etmemi bana o kadar tavsiye ettiki sonunda Allah'ın komşu
yu komşuya varis kılacağını zanneder oldum." (Tirmfzi, Birr, 24).
5. Aybaşı halinde olan bir kadın, nikahlı-eşi ile cinsi ilişki
de .buhınabalir mi?
Cevap:
Kur'an-ı Kerim parça parça: nazil olurken bu soru sorul. muş ve Allah Teala şu cevabı vermiştir: "Sana kadınların ay ha
lini sorarlar. De ki, o bir rahatsızlık sebebidir, bu sebeple aybaşı ha
linde olan kadınlarla cinsi ilişki kurmayın, temizleninceye kadar ·
onlara yaklaşmayın ...'., (Bakara: 2/222).
Cinsf ilişkide bulunmamak şartıyla erkeğin, eşi ile seviş
mesi, onu okşayıp öpmesi caiz görülmüş, yalnızca kan gelen
uzuvdan ve onun civarından uzak durulması istenn:ı.iştir.
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
192
'
6. Yurt dışında bankalara yatırılan paradan faiz alınabilir mi?
Cevap:.
Kitab ve sünnet delillerinin desteklediği ve İslam'ın ruhu
.na uygun bulunan görüş faizin, nerede olursa olsun muslü
mana haram olduğu yönündedir. Bu faizi ancak başka bir ge
çim kaynağı olmayan kişi alıp yiyebilir. Geliri giderini karşı
layan müslüman1ar bankadan faizi alıp, yaşadıkları ülkenin
-müslüm�n olsun, gayr-i mi.islim olsun- fakirlerine dağıh11ak
durumundadırlar. (Ayrıca bak. Jslamın Işığında Günün Mese
leleri, "Yurt Dışında Müslümanlar" başlıklı yazı.)
HARAM KAZANÇ,
TESETTÜR, TAVUK
1. İçkili lokantada çalışarak para kazanan birisi nefsini ıs
lah ettikten ve Allah'a tevbe eyledikten sonra durumuna ba
kar: Eğer. bu kazancından biriktirdiği parasından başka ge
çimliği yoksa zaruri olarak onu yeri.1eye devam eder. Başka
bir geçimliği varsa bu parayı yoksullara dağıtır veya içkiye
alışmış kimselerin tedavileri için sarfeder.
2. Yabancıların (nikah düşen, kendileriyle evlenmek caiz
olan kimselerin) görebileceği yere çıkan kadın iç, dış şeklinde
belli bir kıyafeti bürünmek ve giymekle değil, örtünmekle yü
kümlüdür. Avret yerlerini örten giyim ile ev içinde yabancıla
ra nasıl görünüyorsa ev dışında da öyle görünmesi caizdir.
3. Çoğunlukla müslümanların veya kitab ehli gayr-i müs
limlerin (hıristiyan, yahudi...) yaşadığı topluinlarda kesilerek
satışa arzedilen tavuklar alınır, yıkanır, pişirilir ve besmele
çekilerek yenir.
Sorular & Cevaplar
193
BOŞAMA
1. Boşamak veya talak kelimesini kullanmadan "Defol, git,
babanın evine git..." gibi sözlerle boşanmanın vaki olabilme
si için boşamaya niyet ehniş olmak, bu niyetle söylemiş bu
lunmak gerekir. Aksi halde bunlarla eş boşanmış olmaz.
2. Öfkeli olarak -soğukkanlı, sakin halde söylenmeyecek
sözleri söyleyecek kadar gadaplanmış halde- kişinin söyledi
ği sözlerle -söz nasıl olursa olsun- boşama yapılmış olmaz.
3. İki hayız arasında -yani bir temizlik içinde- eş ancak bir
kere boşanır, birden fazla boşamanın hükmü ve tesiri yoktur.
Hayız halinde veya temizlik başlayınca cinsf birleşme yapıl
dıktan sonra yapılan boşamalar da muteber değildir.
4. Siz vaktiyle Hanefi mezhebine göre muteber ve geçerli
bir nikah yaptınız ve bu nikahla evlilik hayatı yaşadınız, şim
di bir başka mezhebe göre bunu iptal etmeniz, geçersiz say
manız mümkün ve· caiz değildir; ancak yeni bir nikahı bir
başka mezhebe göre yapabilirsiniz veya boşama konusunda
bir başka mezhebe tabi olabilirsiniz. Yukarıda sıralanan çö
zümler de zaten bir tek mezhebe bağlı ve ait değildir.
5. Kur'an-ı Kerfm'de boşama yaparken şahit huzurunda ya
pılması emredilmektedir; bu doğrudur, ancak şahit huzurun
da boşama yapmanın gerekçesi boşamayı gerçekleştirmek de
ğildir (çünkü bu, boşama maksadıyla ve şartlarına uygun bir
şekilde tarafların -şahitsiz- yapabilecekleri bir tasarruftur).
Gerekçe, gerektiğinde boşamayı isbat etmek, taraflardan biri
nin boşandığı halde evli gibi hak iddia etmesini önlemektir.
Hz. Peygamber, şahitsiz boşama vakaları kendisine geldiğinde
bunu geçersiz saymamıştır, böyle bir tane bile örnek yoktur.
6. Kitap ve sünnetin birçok nassı ile uygulama, erkeğin bo
şamasında hakim veya hakem aracılığının şart olmadığını
göstermektedir. Boşamayı ancak hakimin yapabileceğine da
ir hiçbir delil yokhır. Deliller, kadın ayrılmak istediğinde bu
nu ancak hakeinler veya hakimler aracılığı ile yapabileceğini
göstermektedir. Eğer kocası, kadına boşama selahiyeti ver
miş olursa kadın da doğrudan boşama yapabilmektedir.
194
. Giiııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
Buraya kadar sıraladığım maddeleri gözönüne alarak siz,
yaptıklarınızı gözden geçirecek; hangi maddeye giriyorsa
ona göre değerlendirecek ve sonunda bir karar vereceksiniz.
Bu kadar danışmadan sonra, işe nefsanf arzunuzu karıştır
madan verilen bilgiler ışığında bir karara varınca buna göre
hareket edecek ve artık kimseye bir şey sormayacak, kafaıu
zın daha ziyade karışmasına sebep olmayacaksınız.
Allah hakkınızda hayırlı olanı lutfeylesin, kardeşim!
MEMURİYET, OYUNLAR,
SİGARA, ALIŞVERİŞ vb.
Sorular:
1. İçki vesaire satan bir resmi veya gayriresmi dairede ıne
mur olarak maaşla çalışmak dinen caiz midir? Ve dinen hiçbir
sakıncası yok mudur?
2. Faiz işleriyle vs. uğraşan bir resmi veya gayriresmi daire
de maaş mukabilinde memur olarak çalışmak dinen caiz ve sa·
kıncasız mıdır?
3. Hiçbir karşılik ve şart olmaksızın, sadece eğlenmek, din
lenmek ve zevk için aşağıdaki oyunları oynamak dinen sakın
calı mıdır, değil midir? Ve hangileri kumar aleti sayılır, hangi
leri sayılmaz?
a) Tavla,
b) Tenis (ping-pong),
c) Bilardo,
d) Dama,
e) Satranç,
f) Oyun kağıdı (iskambil).
4. Sigara içmek haram mıdır, değil midir?
· · 5. Bazı kişiler, bir iki şişe bira içmenin haram olmadığını
ve bu hususta Diyanet İşleri Başkanlığı'nın fetva verdiğini
söylemektedirler, doğru mudur?
6. Hacerü'l-Esved'in Cennet'ten çıktığı söylenmektedir.
Doğru mudur; bu konuda hadis var mıdır?
Sorular & Cevaplar
1 95
7. Bazı gazeteler 45 adet kupon kesip gönderene (kuraya
bağlı olarak) numarasına taksi çıkarsa taksi hediye ediyor. Bu
haram mıdır? Yoksa müessesenin bir hediyesi mi sayılır? Yi
,ne, mesela bir gazete her giin on, yirmi, elli liranın seri numa
rasını gazetede yayınlıyor. Eğer cebindeki banknotların seri
numaları gazetede çıkan seri numaralarına uyarsa, o paranın
sahibi olan şahsa on bin, yirmi bin, elli bin vs. para ödiiyor .
Acaba gazetece ödenen bu para helal olur İ:nıı?
8. Mesela; televizyonu iki sene evvel faraza 6 bin liraya al
dım. Şimdi ise 9 bin liraya satılıyor. 6 bin liraya aldığım tele
vizyonu şimdi 8 bin liraya satabilir miyim?
9. Bir kişi iki kız kardeşi 'bir arada (aynı anda) alamaz. Fa
kat hamının teyzesini, halasını, oğlan veya kız kardeşinin kı
zını hanımı ile beraber bir nikah altında alabilir mi?
10. Veresiye pahalı mal almak veya satmak faize girebilir mi?
11. Bir de, şeytan taşlamak için taşları Miizdelife'den top
lamak şart mıdır? Mina'dan, Arafat'tan toplansa olmaz mı?
Cevaplar:
1-2. Nebiyy-i Ek;rem (s.a.) Efendimiz bir hadis-i şeriflerin
de, sarhoşluk veren içki ile alakalı olarak on kimseyi lanetle
miştir: İçki yapan, yaptıran, içen, taşıyan, kendisine taşınan,
sunan (sakilik eden\ satan, parasını yiyen, satın alan ve satın
aldıran. Bu hadise göre bir müslümanın içki satan yerde ça
lışması caiz olmamaktadır. Bir başka hadise göre içki içilen
yerde bulunmak da caiz değildir.
Faizcilik mevzu.unda varid olan bir hadis "faiz yiyeni, ye
direni (faiz ödeyeni), faiz akdini yazanı ve buna şahitlik
edenleri" lanetlemiştir.
Buna göre kazancının tamamı veya büyük bir kısmı faize
dayanan müesseselerde çalışmak caiz değildir. Günah ve
düşmanlık üzerine yardımlaşmayı yasaklayan ayet (el-Maide
5/2) de bu nevi işlerde çalışmayı menetmektedir.
Ticaretine faiz veya başka nevi haram karışan yerlerde ça
lışmak ise böyle değildir. Alimler bunu münakaşa etmişler;
bazıları kazanç yoluna bakılır, yol meşru ise kazanç dc;l helal
dir demişlerdir. Mesela, bir kimse diğerinin parasını gasbedi
yor ve meşru bir işte çalıştırdığı işçisine bu paradan ödeme
196
Giiıılük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
yapıyorsa mezkur para işverene haramdır; çünkü kazanç yo
lu İslam'ın menettiği gasbdır. İşçiye helaldir; çünkü kazanç
yolu İslam'ın meşru kıldığı çalışı-:µa ve iştir. Alimlerin çoğu
ise şu mütalayı ileri sürmüşlerdir: Kazancında helal ile haram
karışık bulunan her işyerinde çalışan veya buradan kendisine
bir şey verilen (hibe edilen) kimse, aldığının haram olan kı
sımdan olduğunu biliyorsa onu alınası caiz değildir; bilıni
yorsa caizdir. Malın çoğunun helal olması alınanın helal kı
sımdan olduğuna delil teşkil eder.
Bu mevzu müctehid imamlar devrinden beri tartış�lınış,
haram kazancın yaygınlaştığı n:mhit ve zamanlarda helal ye
menin mümkün olup olmadığı üzerinde risaleler yazılmıştır:.
Böyle zamanlarda sorumluluk yüküi1ü taşıyacak 'olanlar sade
ce fakirler, işçiler ve memurlar olamaz. Hayat zarureti onları
her nevi işte çalışmaya mecbur eder ve zaruret varsa çalışına
meşru olur. Yapılacak şey haramı ortaran kaldtrmak ve ka
zançları meşru kılmak için toplumun gayret göstermesi, ısla
hat yapmasıdır.. (Geniş bilgi için bak. el-Aynı, c. V, s. 576-579;
İbn Abidin, c. IV, s. 144-242; İbnu'l-Kayyim, Ahkaıriu ehli'z
zimme, c. I, s. 275; İbn Teymiyye, R. Taazzüri-Ekli'l-Helal...)
3. Saydığınız oyunların hepsi, kumara alet edildiği, bun
larla -kumar oynayarak- kazanç elde edilme istendiği takdir
de kesin olarak haramdır.
Sadece eğlenınek, dinlenınek ve zevk için bu oyunları oynamanın mübah (serbest) olabilınesi için dfüt şart vardır:
a) Namazın geçmesi veya gecikmesine sebep olmamak.
b) Hiçbir menfaat beklememek.
c) Oyun esnasında dilini kötü sözden korumak.
d) Bir de normal dinl.enme, eğlenme ölçülerini aşarak va
kit israfına varan alışkanlık haline getirmemek.
Bu şartlar her. oyun için geçerlidir. Ayrıca saydığınız
oyunların hükmü de birbirine göre biraz farklıdır:
a) Tavla:
Alimlerin çoğu, hakkında varid olan ve yasaklayan hadis-
Sanılar & Cevaplar
197
!ere bakarak kumara alet edilsin edilmesin tavla oynaırtanın
haram olduğunu ifade etmişlerdir.
İbn el-Müseyyeb gibi bazı alimler ise hadislerin kumara
ait olduğu kanaatine vararak, kumarsız tavla oynamanın ha
ram olmadığını söylemişlerdir.
Kağıt ve domino oynamanın da hüküm yönünden tavlaya
benzediği kanatindeyim.
b) Satranç:
Satranç sahabe devrinde ortaya çıkmış olduğundan Ra
sül-i Ekrem'den bu mevzuda sahih bir haber intikal etmemiş
tir. Sahabe ve tabiun alimleri ile daha sonrakiler satranç hak
kında üç görüş ileri sürmüşlerdir.
Nevevf'nin naklettiğine göre şafülerde satranç haram de
ğil, tenzihen mekruhtur.
İbn Abbas, Ebu-Hüreyre, İbn Sirfn, Hişam b. Urve, Saıd b.
. el-Müseyyeb, Saıd b. el-Cübeyr gibi sahabe ve tabifm mücte
hidlerine göre satranç mübahtır.
İçlerinde İmam Malik ve Ahmed'in de bulundukları bir·
grup ulemaya göre ise haramdır. Hanefiler de bu hükmü be
nimsemişlerdir.
Satrancın haram olduğuna dair kesin delil bulunmadığın
dan, kumar maksadıyla olmamak ve yukarda geçen şartlara da
riayet etmek kaydıyla oynayanları kınamamak gerekir. Aslında
bu oyun bir şans oyunu değil, zeka oyunu ve sporudur. Mene
den ulema, daha yukarıda zikrettiğimiz mahzurlar olabilir di
ye menetmiş olmalıdırlar. Her oyunda o mahzurlar bulunmaz.
Dama da hüküm bakımından satranç gibi olmalıdır.
c) Tenis ve Bilardo:
Bu oyunlarda spor hakimdir. Meşrfı olmayai1 başka bir
husus karışmadığı takdirde mübah olmaları gerekir.
4. Sigara İçmek:
Sigara içmelerinin sıhhatlerine zararlı olacağı, doktor tara
fmdan kendilerine bildirilen kimseler ile çoluk çocuğun nafa
kasından keserek sigara içenlere "sigara içmek" haramdır.
198
Güııliik Hayatımızda Hilaller ve Haranı/ar
Bunların dışında kalanlar için de malı boş yere zayi ettik
leri, tedricen sıhhatlerini tehlikeye soktukları ve başkalarını
da rahatsız ettikleri için haramdır. Sigaranın ınübah olduğu
hakkında fetva verenler -zamanlarının şartları içinde- sıhha
te ne ölçüde zarar verdiğini bilınedikleri için böyle yapmiş
olsalar gerektir.
5. Çoğu sarhoş eden kah ve sıvı şeylerin azının da haram
olduğu sahih hadislerle sabittir. Buna uymayan görüşlerin
menşei bir iki ınüctehidin bu sahih hadisleri görmemiş olma
larıdır. Delili kuvvetli olan ve İslam'ın ruhuna uygun bulu-·
nan hüküm, çoğu sarhoş eden nesnenin azını içmenin de ha
ram olduğundan ibarettir.
6. Nesaf ve Tirınizi'nin rivayet ettikleri hadisler "Hacerü'l
Esved'in cennetten" olduğunu ifade etmektedir. Bu cennetten
oluşu bazı alimler tevil etmişler "Cennetten gibi mübarek ve
· mukaddestir" manası vermişlerdir. Diğerleri ise hadisleri za
hir manaları ile alınış, "Madem ki Rasülullah böyle buyur
muş, böyledir." demişlerdir. Adem ile Havva (a.s.)'nın cen
netten geldikleri ve dünyada yaşadıkları kabul edilince (çün
kü ayetler ile sabittir), Hacerü'l-Esved'in de cennetten oldu
ğunu kabul etmek mantığa aykırı düşmez. Ancak cennetten
d:ünyaya gelenler Kadir-i Mutlak'ın irade ve kudretiyle deği
şikliğe uğramışlar, dünya rengine bürünmüşlerdir.
7. Gazetelerin kupon gönderenlere kura usulü ile hediyeler,
armağanlar vermesi caizdir; bunun kumarla alakası yoktur. Se.
ri numarası tutanlara para vermeleri de aynı hükme tabidir.
8. Daha önce ucuza alınan mal, piyasa değeri arhnca yeni
değere göre daha pahalıya sahlabilir. Önemli olan piyasa de
ğerini fahiş bir ölçüde aşmamasıdır.
9. İki kadından birisini erkek farzettiğimiz zaman biri di
ğerine düşmüyorsa, evlenmeleri caiz olmuyorsa, bir erkeğin
bu kadınlar ile aynı zamanda evlenmesi de caiz olmaz.
10. Veresiye farklı fiyatla mal almak ve satmak faize gir
mez, caizdir.
Sorular & Cevaplar
199
11. Şeytan taşlama taşları Müzdelife' den toplanabileceği
gibi yolda başka yerlerden de alınabilir. Ancak atılan yerden
alınıp tekrar atılması mekruhhır.
YAŞ GÜNÜ
1. Efendimizin (s.a.) niçin birden ve dörtten fazla evlendiği
bu farklı durumunun mesnet ve hikmetlerini bir kitabım
da, bir sataşmaya .cevap olarak uzun uzun açıklamıştım,
. · sizi de oraya havale ediyorum, bulun ve okuyun: İslamın
Işığında Günün Meseleleri, İst. 1988, C. II, s. 565-589.
2. Sıradan şahısların yaş günleri ile ilgili kutlama ve merasim
lerinin günümüzde dinle ilgisi kalmamıştır, bunlar milli' örf
ler haline gelmiş, hatta milli'lik sınırını da aşarak küreselleş
miştir. Buni..ın dinf bir sakıncası yoktur. Ancak kendi çocuk
larımızın yaş günlerini kutlarken şekilde başka kültürleri
taklit etmemeliyiz. Onlara bazı dinf duygu, imaj, bilgi ve
alışkanlıkları verme yollarını aramalıyız, arayabiliriz.
3. Kur'an-ı Kerim' de ayetler, cennette iı1sanlara (erkek ?lsun
mutlu
kadın olstm) dilediklerinin verileceğini ve herkesin
.
olacağını ifade ediyor. Yine ayetler ve h�disler ahirette ruh
ve beden yapımızın dünyadakinden farklı olacağını bildi
riyor. Bu iki gerçek karşısında sorunuza eğilirsek kısaca
şunları söylemek mümkündür: Cennette kişi ve onun ev
liliği dünyadaki gibi değildir. Dünyadaki eşler birbirini is
terse beraber olurlar, bunda bir problem yoktur. Biri ister,
diğeri başkasını isterse -ister mi, böyle olur mu bilıniyo
. ruz, olursa-Allah Teala her birine istediğini yeniden yaratarak verebilir.
200
Günlük Hayatımızda Hiliiller ve Haranı/ar
MEHDİ, DİRİLİŞ, TASAVVUF
1. Bazı akaid kitaplarında kıyamet alametleri sayılırken Meh
dı'den de söz edilmiştir. Ahir zamanda Mehdi'nin gelece
ği konusundaki hadisler mü_tevatir değildir. Akaidde mü
tevatir olmayan haberler -kesin olanlar gibi- geçerli ol
maz. Bu sebeple bazı alimler Mehdı'nin geleceğini bir
inanç esası olarak kabul etmemişlerdir. İns.anlar kurtuluşu
Mehdı'yi beklemekte değil, çaba gösterip İslam'ı yaşa
makta aramalıdırlar.
2. Peygamberimizin Kur'an-ı Kerim'den başka da mucizeleri
yardır; ancak en büyük ve halen yaşayan mucizesi Kur'an-ı Kerim'dir.
3. Yanıp kül olan, balıklara yem olan, nükleer bomba ile eri
yip buharlaşan cesetleri düşünürsek kabir azabının "ruh
ve cesede birlikte olacağı" inancını yorumlamamız gere
kir. Muhtemeldir ki Allah Teala Berzah aleminde her ruh
için dünyadakine benzer· cesetler yaratacak, bu. alemin
özelliklerfrie. uygun cesetler içinde ruhlar azab veya mü
kafata nail olacaklardır.
4. Tasavvufun özü, esası (takva, nefs-i eınınareyi terbiye, ih
las ve ihsan vasıflarını kazanmaya çalışına... ) Kur'an'da
vardır. Geçmişte ve günümüzde bazı ehliyetsiz şahısiarın
sapık davranışlarını genelleştirmemek gerekir. Selam.
YAŞ GÜNÜ
Sımı: Örtünme emri dinin özü ile mi, yoksa şekli ile mi il
gili bir emirdir?
Cevap:
İslam'da gerek kadının ve gerekse erkeğin, belli kimselere
karşı, belli yerlerini kapatmaları eınrolunınuş, buraları aç
mak haram kılınımşhr. Dinde emir ve yasakların maksatları
vardır; Allah Teala bunlarla, kullarını iyi insan, iyi kul haline
getirmek istemektedir. Örtünme emrinin maksadı da iffeti
Sorular & Cevaplar
201
korumaktır; iffet özdür, maksattır ve iyi bir kulun vasfıdır;
bunu korumak için örtünmek ise vesiledir, şekildir. Ancak
dinde ve hukukta emirler, yalnızca ruhları ve özleri, yahut da
sadece şekilleri ve lafızları ile uygulanmaz; hem lafzı, hem de
ruhu, başka bir deyişle hem şekli, hem de özü ile uygulanır
ve gerçekleştirilir. Çünkü genellikle özü, ruhu koruyan şekil
dir. Lafız ve şeklin -öz ve ruh adına- terkedilebilmesı için,
ikisini birden uygulamanın imkansız' bulunması veya şekil
ile öz arasında bir ilişkinii1 kalmadığının sabit olması gerekir.
Örneğimizde "Örtünme şekildir, iffet maksattır ve özdür."
dedik; şimdi bir kadın, örtündüğü takdirde iffetir\İ koruya
maz hale geliyorsa, iffeti korumak için örtünmeyi terkedebi
lir. Fakat örtündüğü takdirde iffetini koI'.llyabiliyor; hem de
daha iyi koruyabiliyor, ek olarak başkalar�nın ıffetlerini koru
malarına da yardımcı oluyorsa örtünmeyi terkedemez. Eğer
kişiler, böyle bir çelişme (ikisini birden uygulama imkansızlı
ğı) sözkonusu olmadan şekli terketme konusunda serbest ol
salardı ibadetlerden evlenmeye kadar birçok vesile ve şekil
emri terkedilebilirdi. Halbuki "Benim kalbim temiz, Allah ile
ilişkim de sağlam, bu sebeple namaza, oruca.,.. ihtiyacım
yok." diyerek bu ibadetleri terketınek caiz değildir. "Ben ev
liler gibi hareket ederim ve karşılıklı haklara ri�yet eylerim,
evlenme akdine ihtiyacım yok." diyerek bu akdi terketmek
mümkün değildir... İşte bunlar gibi, örtünme bir şekildir,
"Ben iffetimi koruyorum, bu şekli terkedebilirim." demek de
mümkün ve caiz değildir. Bunu yapanlar, iffetlerini koru
dukları için övülür ve mükafat elde ederler, fakat Allah'ın ör
tünme emrini sebepsiz, mazeretsiz çiğnedikleri için günah iş
lemiş olur ve ceza görürler. Çünkü ayet, hem iffeti korumayı,
hem de örtünmeyi emretmektedir.
Soru: Nur suresinde kadının zınetini (örtmesi gereken yer
lerini) örtmesi, müstesnalar -ki bunlar kocası ve nikah düşme
yen yakın akrabasıdır- dışında zınetini kimseye göstermeme
si emrolttnmaktadır (24/31). Bazı şahıslar, bu emrin ev içi ile il
gili bulunduğunu, evin dışında ise örtünmenin ancak çarşaf
ile gerçekleşebileceğini, Ahzab süresinde (33/59) böyle emro
lunduğumı ileri siiriiyorlar; siz bu konuda ne dersiniz?
204
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
dünyayi imar için yaratılmış değillerdir. İnsanın yaratılış
amacı Allah'ı bilmek ve O'na ibadet etmek, ·dinini insanlığa
sunmak, ins.anların dünya ve ahirette mutlu olmalarını sağla
maktır. Dünya ve dünya işleri amaç değil, araçtır. Bugün in
sanların eskilere nisbetle daha çok meşgul oldukları doğru
dur, ancak bu ölçüde meşguliyetin zaruri veya faydalı oldu
ğu hükmü doğru ve isabetli değildir. Kahvehaneleri, stad
yumları, eğlence ve oyun yerlerini... dolduran, sabahtan ak
şama kadar boşuna vakit öldüren milyonlar, belki milyarlar
vardır. Ümı;netin, diğer ümmetlerle rekabeti ve onlardan
güçlü olmaları için çalışmak da -bu maksadı güttüğünde
ibadettir. Bu ibadetle gece-gündüz meşgul olanlar gerektiğin
de namazlarını da cemedebilirler. Lakin bunu genellemek,
herkese teşmil etmek, ibadetin eğitici nizamııiı bozmak doğ
ru ve uygun değildir. Toplum ve fertler müslümanca yaşa
maya başladıklarında namazları cemederek kılma ihtiyacı
genel değil, istisnai' olacaktır ve bu da caizdir.
3. Kadının normal sesi avret ve haram değildir. Kitlelere
hitap etmesi caizdir. Caiz olmayan, sese ve söze özellik ve çe
kicilik verme gayretidir.
4. Bakara suresinin 187. ayetinde "... tan yerinin ağarma
sından (fecirden) dolayı beyaz iplik siyah iplikten ayırt edi
lince ye kadar yeyin ve için;" buyurulmuşttir. Ayeti "(...) şa
fağın beyaz ipliği (gecenin) siyah ipliğinden ayırt edilinceye
kadar yeyin ve için." şeklinde tercüme etmek de mümkün
dür. Her iki tercümeye göre de "iplik" kelimesi mecazi'dir,
doğu ufkundaki yatay beyazlık ile paralelindeki yatay siyah
lık kasdedilmiştir. Tan yerinin ağarması olayını başından iti
baren gözleyenler bilirler ki, ancak ilk ağarma sırasında doğu
ufkunda yatay bir çizgi gibi beyazlık başlar ve bu beyazlık
yükseldikçe ondan ayırt edilecek bir siyahlık kalmaz; gecenin
siyahlığı içinde iplik gibi beyazlık ancak şafa,ğın başladığı ilk
vakitte vardır. Bu vaktin imsak (orucun başlama) vakti oldu
ğu ayetin açık delaleti ve ümmetin yaşayan, yaygın örfü (bir
manada mütevatir sünnet) ile sabittir. Güneşin doğmasına 45
dakika veya 30 dakika kalıncaya kadar yenilir içilir diyenle-
Sorular & Cevaplar
205
rin delilleri sağlam değildir. İlgili rivayetler de bağlayıcı de
ğildir, bazı sahabenin uygulamalarını gösterir (o da sahih
ise). Eğer Allah Teala bu ayet ile, fecrin başlangıcını değil de
ortalığın ağarmasını ve eşyanın birbirinden seçilmesini ·mu
rad etse idi "açıklık" temel vasfı olan kitabında bunu akçıkça
anlatan ifadeler kullanırdı. Mevcut açık ifade ortalığın ağar
masını değil, fecrin (tanın) iplik gibi belirmesini anlatmakta
dır; bunu zorlayarak tevil etmek için de hiçbir sebep mevcut
değildir. Mevsimlere göre orucun süresi değişik olmaktadır,
oruç'tutmaya gücü 9lan kimseler için bir saatlik fark bir prob
lem teşkil etmez.
5. Kur'an-ı Kerfm'e yıkanarak temizlenmeleri mümkün
olan cünüp kimselerin dokunmaları ve bu durumda onu
okumaları caiz değildir. Hayız.veya lohusalık halleri devam
eden kadınlar -yıkanarak temizlenmeleri mümkün olmadığı
için- Kur'an'a dokunabilir ve onu okuyabilirler; bu ruhsat
verilirken onların uzun süre Kur'an'dan uzak kalmamaları
ve öğretimin aksamaması gözönüne alınmıştır. Abdesti oi
mayanların Kur'an'a dokunmaları 'ise -yine aynı maksatla
caiz görülmüştür. Tabii' caiz görmeyen alimler de vardır. Bi
ze göre eğitim, öğretim, hatırlama gibi maksatlarla abdestsiz
kimselerin Kur'an'a dokunmaları caizdir. İbadet maksadıyla
okumak isteyenlerin ise -durum müsait olduğunda- bunu
abdestli olarak yapmaları tercih edilir.
6. Kadınların, yanlarında mahremleri (kocaları veya nikah
düşmeyen yakın akraba) olmadan üç gün sürecek bir yolcu
luğa çıkmalarının menedilmesi emniyetle ilgilidir. Buna göre
yolculuk üç günden kısa bir zamanda sona erecekse, varıla
cak yere üç günden önce varmak mümkün ise yolculuk yap
mak caiz olduğu gibi, yolda ve beraberindeki arkadaşlarla.
emniyet unsuru bulunduğunda kadının mahremsiz yolculu
ğu da caizdir.
206
Günlük Hiıyatınıızda Hilııller ve Haramlar
EMEKLİ MAAŞI
1. Bir kimse :vefat edince emekli maaşının bir kısım varis
leririe kalması ilgili kanunun (T.C. mevzuatının) gereğidir. İs
lam1 a göre gerek emekli maaşının ve gerekse bu maaşın va
rislere kalmasının farklı hükümleri vardır. Bu hükümlerin te
melini, verilen emekli maaşının devlet yardımı mı, yoksa er
. telenmiş ücret mi sorusuna verilecek cevap teşkil etmektedir.
a) Eğer verilen emekli maaşı devletin geçim yardımı ise
bunu ancak geçimden aciz olanlar, bu maaşı almadığı takdir
de geçinemeyecek olanlar alabilirler. Geliri geçimine yeterli
olan kimseler, çalışırken kendilerinden kesilen emekli kese
neğini değer kaybı ile birlikte aldıktan sonra (emekli ikrami
yesi ve emekli maaşı olarak verilen meblağ bu miktara ulaş
tıktan sonra) alacağı maaşı fukaraya vern:ıelidir; çünkü dev
let yardı�ının mahalli fukaradır.
b) Emekli maaşı ertelenmiş ücret sayılırsa -veya kesintiler
toplamını aşmıyorsa- kişi öldükten sonra kalan ücretini (bu
manada emekli maaşını) mirasçıların tamamının, hisselerine
göre almaları gerekir. Çünkü bu maaş, ölünün mülküdür, mi
rasıdır, terikesine (alacakları gibi) dahildir.
Emekli maaşını ertelenmiş ücret olarak kabul ettiğimiz
takdirde ücretin mechul olması, aynı sandığa bağlı kişilerin
birbirlerine haklarının geçmesi, sandıkta biriken ücretlerin İs
lam' a göre meşru olmayan yatırımlarda nemalandırılması gi
bi sakıncalar ortaya,çıkmaktadır. Bize göre kesintiler toplamı
nı aşan emekli maaşının bir kısmı diğer çalışanların parası,
bir kısmı da devlet yardımıdır ve yukarıda zikrettiğimiz şe
kilde alınmalı ve verilmelidir. (Bir sonraki bahse de bakınız.)
2. Mektup ile birlikte gönderdiğiniz matbu yazı Ezher
Şeyhi'nin fetvasının metni değildir, ifade sayfanın sonunda
imzası bulunan Cevheri Muhammed Cevheri'ye aittir. Bu
zat, Ezher şeyhinin, tütün içmenin ve tütün satmanın haram
olduğuna dair fetva verdiğini nakletmektedir. Bunun üzerine
hüküm yürütebilmek için fetvanın meh1ini görmek gerekir.
Benim kanaatime ve kitaplarımda yazdığıma göre tütünü tir
yaki olarak içmek haram, ara sıra bir iki tane içmek ise mek
ruhtur. İçilmesi haram ve mekruh olan bir nesneyi yetiştir-
Sorular & Cevaplar
207
mek ve satmak da caiz değildir. İnsana. zarar veren bir nesne-.
yi kafire satmak da caiz olmaz; çünkü o da insandır ve kafire
eza cefa vermek; onun sağlığı ile oynamak mübah olmaz.
İSLAM ve SENDİKA
Bu başlığı okuyanlar "İslam ile sendikanın ne alakası var.
Birisi din, diğeri ise bir işçi örgütü?" diyebilirler. Ancak biraz
düşünülürse bu yaklaşımın insan gerçeğine aykırı olduğu
anlaşılır. Çünkü insan dinsiz, düşüncesiz, duygusuz, ifadesiz
ve sanatsız olmayan, olamayan müstesna bir canlı varlıktır.
Aslında kendilerini "dinsiz, tanrısız" zannedenlerin, kendile
rine bu vasfı yakıştıranların da bir dinleri (düşünce ve davra
nışlarına yön veren bir inançları) vardır. İnsan bir şeye inan
sın da bu inanç onun düşünce, duygu ve davranışlarını etki
.ıemesin; bu düşünülemez! "Din vicdan işidir." cümlesinin bi
ri doğru, diğeri yanlış iki anlamı vardır: Doğru anlamı, "Bir
insanın vicdanında gönlünde, benliğinin derinliklerinde .din
ve iman sahibi olacağıdır, ancak böyle bkdindarlık ve ima
nın mfıteber olduğudur, bu olmadıktan sonra dışa vuran din
darca davranışların bir insanı dindar kılmayacağıdır." Yanlış
anlamı, "Din ve inancın kişinin (bireyin) vicdanında kalacağı,
oradan topluma ve insan ilişkilerine taşmayacağıdır." İşte bu
ikinci anlayış insanın yapısına ters düşmektedir. Bu böyle
olunca ülkenin rejimi ne olursa olsun, belli bir dini benimse:.
miş, inanmış insan, yapıp ettiklerinin inancı ile uyuşup uyuş
madığını düşünecek, uygun olduğu kaı:ıaatine varırsa vicda
nen rahatlayacak, huzur bulacak, hatta uygun bir niyetle bu
nu ibadet haline getirecek; eğer inancına aykırı olduğu kana
atine varırsa vicdanen rahatsız ve huzursuz olacaktır. İşte bu
sebepledir ki devletler, bağlayıcı kurallar koyarken ve icrada
bulunurken halk ekseriyetinin inanç ve ahlakını gözönüne al:a
mak -umumi inanç ve ahlaka aykırı davranmamak- azınlık
ta kalanlara da -belli sınırlar içinde- vicdanlarına göre dav
ranma imkanını (hürriyetini) tanımak durumundadırlar.
İslam'ın bütün kurum ve kuralları ile uygulandığı bir yer
de ve zamanda: işçilerin haklarını alabilmek için örgütlenme-
208
Giiııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
!erine ve hakkı teslim etmemekte direnen taraflara baskı yap
malarına gerek bulunmayabilir. Ancak kapitalist ekonomiler
de "her an artan kazanç peşinde olınak", "üretimde sermaye
nin rolünü abartmak", "sermayenin yöneticileri ve yönetim
biçimini belirlemede söz sahibi olması" gibi "ilkeler" bulun
duğu için işçinin hakkı da sermaye sahiplerince belirlenecek
veya verilecektir. İşte bu durumda "yalnızca hakkı adil ölçü
ler içinde belirlemek ve almak maksadıyla" işçilerin örgüt
lenmesi zaruret haline gelmektedir. Hayat ve saadet dini olan
İslam'ın, zaruretlere karşı çıkması, bunları engellemesi söz
konusu bile olamaz. Çünkü "Zaruretler yasakları mübah kı
lar, kaldırır." (Mecelle, md. 21.)
SİGORTA
Vİslam, insanlar arasında dayanışmayı, acıları ve zararla
rı paylaşarak, telafi ederek hafifletmeyi emir ve tavsiye et
miştir. Bu bakımdan teşkilatlı veya teşkilatsız olarak insanla
rın belli ölçülerde mal veya parayı ayırıp bir tarafa koymala-.
rı, böylece bir sandık teşkil etmeleri, sonra içlerinden birinin
malca veya bedence uğradığı hasar ve zararı bu sandıktan
karşılamaları, dileyenin istediği zaman sandıkta kalan para
sını çekerek bu dayanışmadan ayrılması caizdir; caizin de
ötesinde teşvik edilmiştir:
2. Yukarıda özetlenen: dayanışma şeklini bir kuruluş halin
de gerçekleştirmek, bunun için yeteri kadar büro ve personel
temin etmek, giderleri dayanışma (meşru sigorta) için toplanan
paradan karşılamak da caizdir. Toplanan paranın kuruluş tara
fından meşru ve verimli bir şekilde işletilmesi halinde muhte
melen kuruluşun giderleri sağlanan kardan karşılanabileceği
gibi:ileriki yıllarda dayanışmaya dahil kişilerden ek meblağ al
maya da ihtiyaç kalmayacaktır. Bu kurumu veya kuruluşu da
yanışmaya dahil olanlar kurabilecekleri gibi (şirket, vakıf vb.
bir statü içinde), dahil olmayan bir veya birkaç kişinin de kur-
Sorular & Cevaplar
209
ması, mezkur hizmeti vermesi ve bu hizmet karşılığında hak
ettiği ücreti (ortak ise payı) alması meşrudur.
3. Bugün yaygın bulunan ücretli veya primli sigorta şek
linde meşru olmayan nedir?
Bu sigorta şirketleri:
a) Meblağları kendilerine mal etmek üzere almakta, buna
karşı belli rizikoyu sigorta etmektedirler.·
b) Aldıkları primleri istedikleri gibi ve çoğu kere faizli.kre
. di şeklinde nemalandırmakta; hem bu nemalara, hem de si
gortalılara ödediklerinden arta kalan primlere sahip olmakta
dırlar. Bu sigorta şirketleri hem primleri nemalandırdıkları,
hem de milletlerarası şirketler kendilerini (dolaylı olarak si
gortaladıkları şahısları) sigorta ettirdikleri (reassurance) için
zararları da sözkonusu değildir. Halbuki İslam'a göre:
a) Birinden belli bir parayı alıp, zarara uğrarsa bu para ile
sınırlı olmayan zararı karşılamak, uğramazsa -bir yıl gibi bir
müddet sonunda� bu paraya sahip olmak şeklinde bir akit,
meçhul unsurlar içerdiği ve taraflardan birine belirsiz bir ka
zanç veya kayıp sağladığı için caiz ve meşru görülmemiştir.
b) Şirketlerin primleri kendi hesaplarına işletmeleri ve
bundan kazanç sağlamaları meşru değildir; çünkü bu prim
lere meşru bir akitle sahip olmamışlardır.
c) Primlerden faiz şeklinde nema sağlamak haramdır.
d) Şirketlerin, primlerden artan kısma -bu kısım verdikle
ri hizmetin rayiç bedelini aştığı ve kendilerinin olmadığı
için- el koymaları caiz_ değildir.
Şu halde müslümanların primli sigorta şirketleri kurup iş
letmeleri caiz değildir. Müslümanlar önceki maddelerde pren
sipleri özetlenen dayanışma kuruluşları (İslamı sigorta, üyelik
sigortası. .. ) kurarak bu mübrem ihtiyacı karşılamalıdırlar.
4. İslam'da sosyal güvenlik vardır. İnsanlar çalışmadıkları
veya çalışamadıkları zamanlarda geçimlerini ve temel ihti
yaçlarını temin edecek bir kaynağa (kuruma, kuruluşa) muh
taçtırlar ve bunu gerçekleştirmek İslam toplumunun vazife
leri arasındadır. Ancak bugün yürürlükte olan nizama ve ka-
210
Giiııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
nunlara göre kurulmuş bulunan sosyal güvenlik kurumları
(Bağkur, Sosyal Sigortalar Kurumu, Emekli Sandığı...) kuru
luş ve işleyişinde bazı sakatlıklar, amaca aykırı düzenleme ve
uygulamalar ihtiva etmektedir. Bu cümleden olarak geçimini
sağlayamayan dar gelirliden de -rıza�ına bakmadan- prim
kesmekte, emeklilik halinde daha yoksula (daha fazlasına
mutlaç olana) az, daha zengine (daha azına muhtaç olana ve
ya hiç ihtiyacı bulunmayana) çok vermektedir.
Sosyal güvenlik kurumlarımn malf kaynakları gönüllü ba
ğışlardan, fazlası olandan alınacak vergiden ve zekattan, .dev
letin· çeşitli gelirlerinden sağlanmalı, maaşlar ihtiyaca göre
�yarlanmalıdır.
5. Yukarıda özetlenen İsl§.mı sigorta kurumlarının bulun
madığı ülkelerde müslümanlar, mallarını ve sağlıklarını -ha
yatlarını değil- mevcut sigorta şirketlerine de sigorta ettirebi
lirler. Bunun meşruiyetinin iki dayanağı vardır:
a) Zaruret: Başka çare yoktur, zarara uğrayanın elinden
tutan, belini doğrultan bir tedbir mevcut değildir.
b) Yorum: Bazı alimlere göre -sigorta şirketinin fahiş ve
haksız kazancı helal olmamakla beraber- şirket sayesinde asıl
birbirini sigorta eden ve zarar, hasar konusunda dayanışma
yapanlar sigortalılardır. Konuya böyle bakıldığında tıpkı İs
lamı sigortalarda olduğu gibi zarara ve hasara uğrayan bu
dayanışma içinde zararını telafi etmektedir. Şirkefbu işe ara
.cı olmakta, ancak fahiş ve haksız kazanç sağladiğı için onun
kazancı helal olmamaktadır, haramdır. Bu şirketler mevzuat
ve işlemlerini değiştirerek İslamı sigorta kurumlarına dönü
şebilirler. Bu takdirde primleri meşru yollardan nemalandı
racak, kendileri de ya hizmef bedeli, yahut da gelirden pay
alacaklardır.
Sorular & Cevap{nr
211
PİRİMLİ S!GORTANIN
MEŞRUİYETİ
1. Sigortalı açısından:
Cana, mal ve diğer ekonomik değerlere gelebilecek bir za
rarı paylaşarak hafifletmek ve telafi etmek hem bir ihtiyaçtır,
hem de İslam'ın genel "dayanışma ve yardımlaşma" ilkesine
uygundur. Binlerce sigortalı, sigorta kurumu (sigortacı) ara
cılığı ile bu· yardımlaşmayı gerçekleştirmekte ve bu bakım
dan merşu bir iş yapmaktadırlar.
2. Sigortacı açısından:
Ülkemizde iş yapan sigortacılar "piriınli sigorta" sistemi
ne göre kurulmuştur. Bunların sigortaladığı konular arasında
"hayat sigortası" meşru değildir; çünkü sigortalıdan para
alınmakta, önemli ölçüde bankalarda nemalandırılmakta ve
belli zaman geçince sigortalıya fazlası ile geri ödenmektedir;
bu işlem faizciliktir. Gerçekten riziko konusu olan şeylerin si
gortalanması meşru olmakla beraber mevcut sigorta şirketle
rinde iki mahzurlu işlem vardır.
a) Sigortalılara ödenen meblağlar dışında bütün nemalar
ile bakiyyeye el koymak, bunlara sahip olmak. Bu kazanç hiz
met payını aştığı, belirsiz olduğu, fahiş rakamlara ulaştığı
için he�al değildir.
b) Toplanan paraların bankalarda nemalandırılması. Bu
da dolaylı faizciliktir..
3. Alternatif sistem:
Meşru sigorta sisteminde kurum, hem topladığı meblağı
meşru yollardan nemalandırmalıdır, hem de hasiladan hakkı
olan belli hizmet payını aldıktan ve gerekli ödemeler yapıl
dıktan sonra kalan meblağ sigortalılara ait_olınahdır.
4. Zaruret halinde:
Meşru sigorta sistemine izin verilmeyen ülkelerde:
a) Kişilerin mevcut. pirimli sigortacılara muhtemel hasar
ları sigorta ettirmeleri ve bunun için pirim ödemeleri caizdir.
212
Gilnlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
Çünkü burada haksızlık yapan sigortalı değil, sigortacıdır.
Hakkı olmayan fazla meblağı alaµ sigortacıdır;
b) Topladığı meblağı meşru yollardan nemalandıran (me
sela özel finans kurumlarına yatıran) sigorta şirketleri varsa
bunlar, diğerlerine tercih edilmelidir.
c) Yine başka alternatifin bulunmaması halinde -kişilerin
rizikolu değerlerini mevcut şirketlere sigorta ettirmeleri ihti
yaca binaen ı'neşru olduğundan-:- bunun acentalığıru yapmak
ve verilen hizmetin değer karşılıgını almak da caizdir. Ancak,
hayat vb. (ortada bir riziko ve hasar ödemesi bulunmaksızın
para alıp fazlasıyla geri ödeme şeklindeki) sigorta; sigortalı
için de meşru olmadığından bunun acentalığı da caiz değildir.
TASARRUF KESENEGİ
ve HAYAT SİGORTASI
Soru; Tasarruf keseneğinin neması alınabilir mi?
Cevap:
Memurlardan tasarruf maksadıyla kesilen meblağlar sebe
biyle ödenen faizin alınıp kullanılabilmesi için bunun faiz ol
maması gerekir; faiz olduğu müddetçe alınıp, maliki tarafın
dan kullanılamaz, fakirlere verilir. Ödenen ve adına faiz de
nilen bu meblağın faiz olınaması ·niyete ve hesaba bağlıdır;
şöyle ki:
Memurun rızasına bakılmaksızın kendisinden kesilen pa
ra onun hakkıdır, bu para yine onun rızasına bakılmaksızın
bankalarda işletilmekte, faize verilmekte veya devlet tarafın
dan faizle kullanılmaktadır. Memur, kendişin� zaınan. za
man verilen ve adına faiz denilen meblağı alıp bir yere kay
dettikten sonra istediği gibi sarfeder ve bunu devletin kesti
ği anapara olarak kabul eder (bu niyetle alır ve harcar). Faiz
. diye ödenen meblağlar, kendisinden kesilen para miktarına
. Sorular & Cevaplar
213
ulaşınca, bir de geçen zaman içinde paranın ne kadar değer
kaybettiğini (enflasyon miktarını) hesaplar veya hesaplattı
rır. Rızası dışında kesilen para kendisine ödenirken, kesildi
ği günün değeri (alım gücü) üzerinden ödenmelidir, bu fark
memurun hakkıdır. Bu sebeple enflasyon. farkını da tamam
layıncaya· kadar kendisine verileni alıp harcamaya devam
eder. Anapara ve buna ilave olarak enflasyon farkını aldık
tan sonra verileni ise -bu anaparadır dense bile- alamaz; çün
ku bu faizdir, daha doğrusu alır ve fukaraya dağıtır, banka
da bırakmaz.
Soru: Hayat sigortası caiz midir?
Cevap:
Bir kimseden belli zamanlarda belli miktarda. para alını
yor, bu para diğerlerinden alınanlarla beraber çeşitli yollar
dan nemalandırılıyor, yine önceden belli bir nisbeti, belli za
man geçince o kimseye (sigortalıya) ödeniyor. BU:nun meşru
olabilmesi için yapılan işlem, İslam hukukuna göre meşru
olan bir hukukf işlem (muamele) olmalı, para da meşru şekil
lerde nemalandırılmalı, helal-haram kaidelerine riayet edil
melidir. Şimdi, meselemizi bu umumi kaide içinde ele aldığı
mızda karşımıza şöyle bir tablo çıkmaktadır: Sigortalının
ödediği para "ödünç" olsa, alacağı ancak verdiği kadar olur,
fazlası faizdir. Sigortalının ödediği para ortaklık sermayesi
olsa, bu takdirde kar ve zararda ortaklık sözkonusu olmhlı
dır. Sigortada, sigortalıya ait kar ve zarar, nisbet (oran) olarak
önceden belirlenmediğine göre buna "kar ve zararda ortak
lık" demek de mümkün değildir; çünkü daha kar belli olma
dan sigortalıya verilecek miktar belli olmaktadır. Ayrıca si
gorta şirketlerinin hemen tamamının bankalarla alakası var
dır, bir kısmı ise zaten bankaların yan kurulu�ları gibidir.
Toplanan sigorta primleri, haram-helal kaidelerine riayet
edilmeden nemalandırılmaktadır. İşte bu sebeple "adına ha
yat sigortası vb. denilen" mezkCır işlem, İslam'a göre meşru
değildir.
214
Güııliilc Hayatımızda Hilfiller ve Haramlar
ARACI ve ZAM
1. Alım - satımı teşvik için şatıcının aracı (simsar vs.) kul
lanması ve buna kendi kazancından bir ücret (adı pazarlama
· pirimi vs. olabilir; bunu) vermesi caizdir. Ancak ücreti, satın
alana -onun haberi ve rızası olmadan, satış fiyatına ekleye
rek- ödetmesi caiz değildir. Bunun caiz olabilmesi için müş
teriye açıklanması veya piyasada cari, herkesin bildiği bir örf
ve teamül olması gerekir.
2. Satıcı ile alıcı arasında çeşitli anlaşmalar yapılır ve şart
lar ileri sürülür. Şeri hüküm ve kaidelere aykırı olmadıkça ta
raflar şartlara riayet edeceklerdir. Sorunuzda teslim, ödeme
müddeti vb. konularında çeşitli şıklar verilmemiştir. Biz şöy
le farz edelim: "Akitten teslime kadar, yahut akitten ödeme
bitinceye kadar imalatçının arabaya yapacağı zammı müşteri
ödeyecektir." diye bir anlaşma yapılmış ise bu akit sahihtir ve
müşteri zammı böyle öder. Bedelin akit esnasında kısmen be
lirsiz olması akde zarar vermez; çünkü bu belirsizlik belli bir
esasa ve ölçüye (zam kadar diyerek) bağlanmıştır. Bu önem
siz (yesfr) bir belirsizliktir; ileride anlaşmazlığa sebep olmaz
ve ödemeyi imkansız veya gi.\ç hale getirmez.
BOŞANMIŞ KADIN,
AVUKATLIK, KAR SINIRI
Soru:
1. Bir müslüman bir kadınla evleniyor, fakat imam, yani di
nı nikah yapıyor. Medeni' nikah ıyapmıyor. Bu· evlilik köyde
oluyor. Kırk sene beraber geçiniyorlar,: kırk sene sonra adam
kadını "Sen benden boşsun." diyerek boşuyor, başka bir kadın
la evleniyor. Adam evlenirken kadına mehir vermeyi vadetmiş.
Kadının evlenirken malı yokmuş. Ama köyde -bildiğiniz gibi
kadın-erkekberaber çalışır,-hatta kadın bazı zamanlar erkekten
çok çalışır. Durum böyleyken adam kadını kırk sene sonra bo
şadıktan sonra "Yalnız mehrini veririm." diyormuş, nafaka da
Sorular & Cevaplar
215
vermiyormuş, kadın ise ortada kalmış. Dört tane yetişkin çocu
ğu var, bazen onların yanına gidiyor, fakat doğru dürüst bakıl
mıyor. Kadın kırk sene tarlada bahçede çalışmış, beraberce mal
sahibi olmuş, ama kocası bütün mallan kendi üzerine yaptır
mış, bu durumda kadın hiç mal alamaz mı?
Cevap:
Bu soruyu bazı şıklara ayırarak cevaplandırmaya çalışalım:
a) İslam' da evlilik akdinin (nikahın) muteber olabilmesi
için tarafların nikah şuuru içinde (İslamca evlendiklerini bi
lerek), İslam'ın istediği rükün ve şartları yerine getirerek ak
di yapmış olmaları kafidir; bunun resmı veya gayriresmi ol
ması, resm� bir makamda veya camide yahut da evde olması
neticeyi değiştirmez. Buna göre yukarıda tasvir ettiğiniz ni
kah, İslam dini bakımından muteber bir evlenmedir.
b) Evlenirken erkeğin mehir vadetmiş alınası normaldir.
Mehirsiz evlilik olmaz; akit esnasında mehir zikredilmemiş
bile olsa kadın, emsalininki kadar mehri alacaklı olu!. Suali
nizden bu evlilikte mehrin zikredildiği anlaşılmaktadır; şu
halde boşayan koca mehri kadına ödemekle mükelleftir. An
cak burada günümüzde problem haline gelen bir hususu gö
zönüne almak gerekiyor; eskiden paranın istinat ettiği temel
çok farklı olduğu için bugünkü gibi para değeri sık sık değiş
mez, büyük enflasyon ve devalüasyonlar vücuda gelmezdi.
Halbuki günümüz iktisadı şartlarında kırk yıl önce zenginlik
· sayılabilen bir meblağ ile bugün bir koyun alınamaz. Tabiı bu
durumda boşanan kadın kırk yıl önce konuşulan miktarda
para alırsa zarar etmiş olacaktır. Bunu nazar-ı itibare alarak
bundan sonra yapılacak evliliklerde mehir olarak para yerine
altın koymak, muayyen bir miktar altın üzerinde anlaşmak
daha uygun olacaktır. Bu meselede de koca, paranın değer.
kaybını gözönüne alarak boşadığı eşini razı edecek bir meb
lağ ödemelidir; aksi halde vebalden kurtulamaz. (Ayrıca enf
lasyon ile ilgili yazımıza da bakınız.)
c) Boşanmış bir kadının, yeniden evlenebilmesi için belli
bir müddet beklemesi gerektiğini ve buna "iddet" denildiği
ni biliyoruz. İşte bu müddet içinde kadının nafakası kocasına
216
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
düşer; nafaka içinde yemek, içmek, giyinmek, mesken gibi
tabii ihtiyaçlar vardır. İddet sona erdikten sonra kadının na
fakası kendi çocuklarına düşer; sizin tabirinizle çocukları ona
doğru dürüst bakmaya mecbt.{rdurlar. Eğer kadının çocukla
rı ve diğer yakınları arasında ona bakabilecek kimse yoksa bu
takdirde· onun nakafası ammeye ve onları temsilen devlete
düşer. Şu halde -İslam hukukuna göre-bir kadın hiçbir du
rumda sokak ortasında aç, açık ve himayesiz kalamaz. Kalır
sa en yakınından uzağa doğrü bütün ınüsliiınanlar mesul
olurlar ve ahirette ceza görürler.
d) İslfün'da kadın ile kocası arasında mal ayrılığı prensibi
vardır; yani kadının malı kocasının sayılmaz. Ancak mesele
nizde kadın örf ve adetlerimize göre çalışmış, çalışmasına
karşı ücreti şart koşmamış, emeğine karşılık kazancın bir kıs
mını kocasmdan isteyip almamış, onun malından ayırmamış;
bu durum "örfen" onun çalışmasını kocasına bağışladığı
manasma gelir ve hukuken bir talebde bulunamaz; a11cak ka
dının, "bir yastıkta kocayıp öleceklerini" gözönüne alarak
böyle davrandığı düşünülürse boşama halinde onun gönlü
nün alınması kocasının "diyaneten" borcu olur.
Soru:
2.' Bu adam kadı�ı boşarken şu sözii söylüyor: "Üçten do
kuza şart olsun sen benden boşsun". Bu sözü ile iiç talak hak
kmı kullanmış olur mu?
Cevap
İslam müctehidlerinin çoğuna (cumhura) göre bu sözü
söyleyen kişi (erkek) eğer sözü muteber olacak durumda ise
(mesela akıl hastası, ne söylediğini bilınez derecede hiddetli...
değilse) üç boşama hakkını kullaı1111-ış sayılır ve karısını tam
olarak boşamıştır. Ancak İslam müctehidlerinden bazıları bu
nu "usulsüz boşama" kabul ederek boşama saymamış, bazı
ları d� "Bir boşama hakkını k�ıÜanmış olur.'' deınişlercffr.
(Daha geniş bilgi için bak. H. Karaman, Mukayeseli !slanı Hu
kuku, C. I, S. 304-310)
Sorular & Cevaplar
217
Soru:
3. Avukatlık mesleği İslam hukukunda var mıdır? Varsa
ne biçimdir? Avukatların haksız bir davayı alarak kazandıkla
rı para helal midir?
Cevap:
İslam' da vekalet müessesesi vardır; birçok hukukf tasarruf
ta kişiler vekalet verebilir ve vekil kullanabilirler. Ya vakti ya
hut da kültürü müsait olmadığı için mahkemede dava açmak,
onu takip etmek ve neticelendirmek üzere bir kimseye vekalet
vermekte ve bu vekaleti kabulde İslamı bakımdan mahzur yok..:
tur. Sarfedilen emek ve bu emeği sarfeden kimsenin (avukatıı1)
ictimaf durumu gözönüne alınarak bir ücret ödenir; bu da meş
rudur (Mecelle, md. 1467). Ancak burada dikkat edilecek nok
ta hakkın sahibini bulmasına yardım esasından ayrılmamaktır.
Avukatın vazifesi, haklı olsun, haksız olsun müvekkiline dava
yı kazandırmak değil, hakime ve müvekkiline -hatta karşı tara
fa- yardım ederek hakkın sahibini bulmasına, hak kimin ise
ona verilmesine çalışmaktır. Usul ve şekil bu esasa göre vaze
dilecektir; aksi halde "Mallarınızı aranızda haksız yollqrla yeme
yin." (el-Bakara: 2/188) ayetinin açık delaletiyle haksız kazanç
sözkonusu olur. Haram kazanç ise yiyene dünya ve ahirette
yalnızca felaket getirir. Yediği ve içtiği hep haram olduğu hal
de refah içinde yüzen "adı müslümanlara" gelince, onların bu
dünyada bazı felaketlerle ikaz edilmemiş olmaları imrenilecek
değil, Allah' a sığınılacak bir hadisedir; dinf ıstılah ile buna "is
tidrac" denir; ipleri serbest bırakılmış, kendi iradeleriyle uçu
ruma kadar gitmelerine müdahale edilmemiş demektir.
Soru:
4. Bir esnaf veya tüccar bir malı toptan fiyatına almış, dük
kana getirmiş koymuş. Diyelim ki, bir metre kumaşı 400 TL'ye
almış, normal karı ile 525 TL'ye satması gerekiyor. Ama bir ay
sonra zam gelmiş, kumaş 850 TL olmuş, bu esnaf eski malı ye
ni fiyatla 850 liraya satarsa bu kazanç haram olur mu?
Cevap:
İslam'da karın yüzde ile sınırlanmadığını, serbest piyasa
akışı içinde teşekkül edecek olan fiyat ve karın meşru görül-
218
.
Günlii/c Hnyat,nıızdn HilıWer ve Hııranılıır
düğünü, şayet bu serbestliği kötüye kullanmak, aşırı kar sağ
lamak isteyenler çıkarsa onlara karşı hukukf ve cezai' tedbir
ler alındığını, genellikle esnaf ve tüccarın ahlakı bozulur, fır
satçılık haklın hale gelirse devletin o zaman fiyatları tayin ve
tesbit cihetine gidebileceğini piliyoruz. Serbest akış içinde
normal ve meşru sayılan fiyat ve kar basit pazarlarda iş bilen
kişilere . danışarak anlaşılır. Daha büyük ve karmaşık ticarf
zeminlerde ise bunun için husüsf teşki�atlar vücuda getirile
bilir. Bu umumi bilgiden sonra meselemize gelelim:
İslam ticari' kazancı meşru gördüğüne göre sizin tasvir et
tiğiniz tüccar toptancıdan 850 liraya satın alabildiği mah eski
fiyatla yani 525 liradan satmaya devam eder ve ticareti hep
böyle yürütürse -enflasyom�n devam ettiği yer ve zamanlar
da- kısa bir mı.iddet sonra zararı iflasa dönüşür, kazanmak
bir yana muhtaç hale gelebilir. Şu halde burada rakamlardan
değil, kar ve kazanç mefhumundan hareket etmek, satış fiya
tını daima -yine meşru sınırlar içinde- sermayeyi kaybetme
yecek ve üstelik kazai1ç sağlayacak şekilde ayarlainak gere
kecektir; yani esnaf ve tüccarın, para değerinin düşmesine,
malın fiyatımı\ artmasına göre fiyatları ayarlaması, eski malı
nı yeniden aynı miktar mah alabilecek ve meşru bir miktar da
kar sağlayacak bir fiyatla satması caizdir.
BOŞANMA, ENFLASYON
KADININ SEYAHATİ
I
İlk beş sorunun cevabı aynı kaideye dayanmaktadır; bu
kaide ise "Müslümanlar şartlarına, verdikleri söze bağlıdırlar,
hıyanet etmezler, hıyanet yoluyla gayr-i müsliın harbf kişinin
malını ele geçirınek caiz ve helal değildir.,ı şeklinde özetlene
bilir. Bii. kaıdeyi biraz açıklaniak gerekirse:. Cayr�f müslim
olup harb ülkesinde veya antlaşmalı ülkede oturan bir kimse
nin canı, malı, namusu, bu ülkeye izinle giren müslümana he
lal değildir. Bir müslümaıi pasaport ve gerektiğinde vize ala-
Sanılar & Cevaplar
219
rak böyle bir ülkeye girdiğinde, bu ülkenin.kanunlarına riayet
edeceğine, haklara tecavüzde bulunmayacağına, hıyanet et
meyeceğine söz veriyor 'demektir. Bu söze riayet etmek gerek
lidir, hıyanet caiz değildir. Gayr-i müslimlerle yapılan iş ve
hizmet anlaşmaları, akit ve sözl!=şmeler, tıplG müslümanlar ile
yapılmış gibi geçerli ve bağlayıcıdır. İşte bu sebeple:
a) Bir Türk vatandaşı ilgili makamlara bildirmeden Türki
ye'de birkaç ay kalıp tekrar Almanya'ya dönerek, Türkiye'de
bir ay kalmış gibi (yalan beyanda bulunarak, yahut gerçeği
gizleyerek) orada biriken maaşını alamaz.
b) Bakmakla yükümlü olmadığı kişileri yalan beyan ile ya
kını gibi gösterip vergi muafiyetinden_ yararlanamaz.
c) İşsizlik sigortasını kötüye kullanmak suretiyle hü
kumetten para sızdıramaz.
d) Kendi ailesinden olmayan bir kişiyi oğlum, kızım diye
gösterip tedavi ettirerek bedelini sigortaya ödettiremez.
e) Hasta olmadığı halde hastayım, diyerek rapor alamaz
ve mazeretsiz, izinsiz işten kalarak ücret alamaz.
Bütün bunlar "yalan, sahtekarlık, hıyanet, ahde vefa
sızlık" dernektir; sözleşmeye aykırıdır; müslüman bunları ya
pamaz, yaparsa günah işlemiş olur, bu yoldan elde ettiği ka
zancı haramdır.
Soru: Gelini ile kavga eden bir adam oğluna: "Eğer buna
karım dersen ve yanına alırsan üçten dokuza şart olsun sana
evlat demem." demiş ve bu sözü üç defa söylemiş. Fakat bunu
karısını boşamak için değil, yemin niyeti ile söylemiş. Şimdi
oğlu ile konuşmuyor. Çözümü nedir? Evlat demese de başka
şey dese, veya keffaret gibi bir hal çaresi var mıdır?
Cevap:
Bu çeşit bir sözü şartlı boşama sayanlar olduğu gibi yemin
sayanlar da vardır. Mezkur şahıs bunu söylerken boşamayı
kasdetmediğine, karısı ile bir problemi bulunmadığına göre sö
zünü yemin olarak değerlendirmek gerekir. Lafız olarak "kef
faret gerektiren yemin" değil ise de, maksadı bu olduğu için bir
yemin keffareti öder ve sonra oğlu ile görüşüp konuşur.
220
Giiııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
Soru: Gece sahura kalkmak için saa�ını kuran bir adam ge
ce uyanamasa, sabahleyin de işinin zorluğunu ileri sürerek
"Gece sahura kalksaydım oruç tutacaktım. Kalkamad_ığım için
niyet etmiyorum." dese ve oruç tutmasa ne gerekir?
Cevap:
Dil veya gönül ile yapılan niyet, oruca niyet olduğu gibi
sahura kalkmak da oruca niyet olarak kabul edilmiştir. An
_cak sahura kalkmaya niyet etmek ayrı bir şeydir. Bunu "Sa
hura kalkarsam oruç tutacağım." şeklinde bir niyet olarak değerlendirmek mümkündür. Genel olarak şüpheler ceza ve
keffaretleri düşürür. Burada da bir şüphe mevcuttur, hatta
oruca niyet etmemiş olması fütimali daha kuvvetlidir. Bu se
beple mezkur şahsa keffaret değil, kaza ger�kir.
Soru: Öfke ile söylenen "üçden dokuza(...)" sözünü bir ta
lak kabul eden müctehid var mıdır? Bunu öfke ile söylemesi
· bir avantaj sağlar mı?
Cevap:
Şiddetli öfke içinde söylenen boşama sözünü- tamamen
geçersiz sayan müctehidler vardır. Bu görüşe bazı Hanefi fü
kahası da katılmaktadır. (İbnu'l-Humam, Feth C. II�, s. 38;
Kamil Miras, Tecrıd, C. XI (1. baskı), s. 465.) Boşama (talak)
Allah'ın sevmediği, bazı durumlarda zaruret haline geldiği
için sevmeyerek izin verdiği bir tasarruftur. İslam'ın çok
önem verdiği aile hayatını sona erdiren bu tasarrufun iyice
tartıp düş�nülerek icra edilmesi gerekir. Hiddet tartıp dü
şüıuneyi engellediği için bazı müctehidler öfke içinde boşa
mayı geçersiz saymışlardır. Taraflar boşarunak istemedikleri
takdirde bu ictihada göre fetva verilebilir. Öfkesiz olarak bir
defada üç talak ile boşamayı bir talak sayaıi.lar vardır.
Soru: Bir vatandaş Türkiye'ye giderken bir televizyon veya
bir video getirse, gümrükte bir milyon
gümrük isteseler,
fakat yüz bin lira rüşvetle gümrüksüz geçmesi mümkün olsa,
(laik sistemle idare edilen Türkiye kanunlarına göre) bu iki
şıktan hangisi İslam'a göre uygulanmalıdır?
lira
Sorular & Cevaplar
221
Cevap:
Bir ülkenin rejiminin demokratik, laik cumhuriyet olması,
o ülkede yaşayan müslümanların vergi kaçırmalarını gerek
tirmez. Çünkü vergi rejime değil, toplum ihtiyaç ve hizmetle
rine sarf edilmek üzere toplanır. Bir ülkede yaşayan kişiler, bu
ülkede yapılan ortak harcamalara vergi vererek katılırlar. İm
kanı olduğu halde vergi ödemeyen, başkalarının malından,
onların rızası dışında haksız olarak faydalanmış olur (çünkü
her fert, diğerleri de veriyor diye kendi vergisini helal eder,
bu bir nevi şartlı hibedir). Gümrük vergilerinin diğer vergi
lerden farklı olarak bir fonksiyonu da korumadır: Devlet mil
lf sanayinin gelişmesi ve korunması, bazı hallerde tüketicinin
korunması gibi maksatlarla gümrük vergisi koyar ve ayarlar.
Gümrük vergisini vermeyen bu bakımdan amme menfaatine
aykırı hareket etıniş olur. Eğer bir ülkede yöneticiler, kazanç
hırsı vicdanlarını karartmış bir kısım sanayici ile işbirliği ya
par ve gümrük vergilerini oı:ıların menfaatlerine göre ayarlar
larsa -ancak bunun kesin olarak tesbit edilmesi halinde- bu
vergi haksız olur ve kurtulma çabası caiz hale gelir.
Rüşvet vermek ve almak prensip olarak haramdır. Eğer
bir kimse, haklı olan bir işini rüşvet vermeden yürütemez,
hakkını bu çareye başvurmadan elde edemez durumda ise
rüşvet vermesi caiz hale gelir; ancak rüşveti almak her hal ve
şartta haramdır.
Soru: Bir kişinin İstanbul-Almanya uçak bileti yaklaşık
400 küsür bin türk lirasıdır. Eşimin Almanya'ya yanıma gelip
gitmesi için oğlum onu İstanbu.l'dan uçağa bindirse, ben de
Almanya'da hava alanından alsam caiz midir? Yoksa ne paha
sına olursa olsun gidip ya kendim veya bir mahremi ile mi ge
lebilir?
Cevap:
Hz. Peygamber (s.a.) kadını, yalnız başına yolculuk yap
maktan menederken yolculuğun uzununu kısasından ayırıcı
ölçüler getirmiş, hadisin çeşitli rivayetlerinde bu sınır, birkaç
milden üç güne kadar uzatılmıştır. Üç gün sınırını esas alan
müctehidlere göre kadın, üç gün sürmeyen yolculukları, yanın-
. 222
Giiı,ılük Hayatımızda HiJiiller ve Haramlar
da mahremi olmadan da yapabilecektir. "Bir kadının, tek başina
Yeınen'den kalkıp Mekke'ye gelebileceği kadar güvenli günlerin gele
ceği"ni bildiren hadis de göz önüne alınırsa, kadını tek başına
yolculuktan meneden hadisin, güvenlil< esasına bağlı bulundu-;
ğu anlaşılır. Eğer böyle bir illet ve hikmete dayanmasa ve ya
saklama. ibadet kabilinden (taabbudı) olsaydı, üç günden az
olan mesafeler için de yasaklanırdı. Neden bir veya iki günde
yaya katedilecek yere kadın mahremsiz gidiyor da daha fazla
sına gidemiyor? Çünkü yolculuk uzadıkça kadın için tehlike de
o nisbette artıyor. Özellikle Rasulullah'ın (s.a.v.) zamanını dü
şünelim; yollarda emniyet yok, iletişim vasıtaları kısıtlı, suçlu
yu takip ve yakalama çareleri az... Bu şartlar içinde kadının, ya
nında yakını bulunmadan birkaç gün sürecek bir yolculuğa
çıkmasını yasaklamak kadar makul bir tedbir olamaz. Günü
müze ve sorunuza gelince: Bir kadını, bir hava meydanından
bir yakınının uçağa bindirmesi, ineceği yerde de bir başka ya
kınının onu karşılaması halinde, -eskiden bir kadının tek başı
na, yahut mahremsiz yapacağı bir iki günlük yolculuk kadar
bile- tehlike yoktur ve bunun caiz olması gerekir.
Soru: Bir müslümap bir müslümana ödünç para verse, me
sela altı ay sonra alsa. Bu arada paranın kaybettiği değer kadar
fark alsa, bu değeri ya dolar, mark gibi bir yabancı paraya gö
re veya altına göre değerlendirse bu caiz midir? "La darara ve
la dırara" hadisine göre.
Cevap:
İslam' da ödünç para verme teşvik edUmiş, bunun yalnız
ca Allah rızası için yapılması istenmiş, ödünç vermeden do-'
layı -şart koşularak- menfaat sağlamak faiz sayılmış ve ya
saklanmıştır. Ödünç veren, verdiğine eş değerde emsal malı
veya parayı geri alacak, ödünç alan da bunu ödeyecektir.
Fazla almak faiz olduğu gibi eksik ödemek de haksızlıktır,
borçlu ka,lrnaktır, 1ml hakkına riayet etn1emektir. 13ugün enf
lasyonun mevcut bulunduğu ülkelerde ödünç alınan meınle
ket parası, ödemeye kadar geçen zaman içinde değer kaybı
na uğrarsa, ödenirken bu kaybın telafi edilmesi için, alınan
meblağa eş değerde paraıun ödenmesi gerekir. Mesela bir
Sorular & Cevaplar
223
milyon TL ödünç alan kimse, altı ay sonra bunu öderken -yıl. lık enflasyon yüzde elli ise- bir milyon iki yüz elli bin TL öde
mesi gerekir. Eğer enflasyon farkını ödemez de yine bir mil
yon öderse borcunun % 25'ini ödememiş, haksızlık etmiş
olur. Eflasyon, örnekte görüldüğü şekilde telafi edilebileceği
gibi daha ödünç alınırken, alındığı gündeki "altın veya dö
viz" karşılığı hesap edilerek ödemenin buna göre y�pılması
da şart koşulabilir. Önemli olan, enflasyonun adil bir şekilde
tesbit edilmesi ve ödemenin buna göre yapılmasıdır. Bu ara
da karşılıklı olara.k helalleşmek de ihtiyatlı bfr davranış olur.
FAİZ ve İHTİYAÇ
Zamanımızda insanlara hakim olan maddecilik, faydacı
lık, köşe dönmecilik, bencillik ortamında az bir ınaaşla emek
li olan, emekli ikramiyesi de enflasyon sebebiyle her saat eri
yen bir emeklinin hem parasının değerini konıması hem de
geçimini sağlayabilmesi için ne yapması gerektiğini soruyor,
bankaya yatırarak faiz almasının caiz olup olmadığını da öğ
renmek istiyorsunuz.
İslam'ın faizi yasaklamasııun sebeplerinin başında elinde
parası olanların, yoksulları sömürmesini önlemek geliyor.
Enflasyonun sebepleri içinde de faizciliğin çok önemli bir pa
yı vardır. Bu sebeple asıl çare ülke ekonomisinden faizi sur
mek ve ictimaf adaleti temin edecek bir siyası, sosyal ve eko
nomik düzen kurmaktır. Müslümanlar bu düzeni kurmak
için çalışırken sizin bahsettiğiniz durumda olanlar paralarını
öncelikle helal yoldan, kar-zarar ortaklığı şartıyla çalışan ku
rumlara yatırmalıdır. Bu olmazsa değeri azalmayan, hatta ar
tan madenlere veya taşınmaza yatırmalıdır, bu da olmazsa ve
elindeki para bitince geçime muhtaç hale geleceği anlaşılırsa
ancak bu takdirde banka faizine müracaat edebilir.
224
Gilııliik Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
BORSA ve SENET TİCARETİ
1 ..Hisse senedi alım-sahmına iki fa:rklı yönden bakmak ge
rekir:
a) İmal edilmesi, ticareti, İlizineti caiz olan bir konu ile
meşgul bulunan bir şirketin hisse senedini alarak ona ortak
olmak. Şüphesiz bu tasarruf caizdir; alan, şirketin malvarlığı
na hissesi nisbetinde ortak olur, kar ve zararına katılır, diledi
ği zaman da hissesini başkasına satabilir.
b) Ait olduğu iktisadı değerden bağımsız olarak değer ka
zanıp kaybeden bir hisse senedini, eldeki parayı değerlendir
mek, değerini korumak, iniş-çıkışları gözeterek para kazan
mak maksadıyla alıp satmak. Borsadaki alış-verişler daha
çok bu ikinci maksada yöneliktir. Bu manada borsada oyna
mak(!) tam olarak değilse de biraz kumara, piyangoya benzi
yor, gerçek değerin üstünde ve dışında kağıtların pahalanıp
ucuzlamasına sebep oluyor, ekonomiye ve üretime· önemli
bir katkısı olmaksızın paralar kazanılıyor ve kaybediliyor. İş
te bu bakımdan borsada "oynamayı" makbul bir ticaret ola
rak görmüyorum.
Ancak mevcut düzende ve şartlarda oynama olmadan
borsanın da olmayacağı, halbuki parayı faizle nemalandırma
ya karşı borsanın bir meşru seçenek olduğu gerçeğini de gör
mezlikten gelemiyorum.
2. Mirastaki paylar �anun mahiyetinde olan naslarla belir
lenmiştir. Bir şahsın mülkü olan taşınır ve taşinmaz mallar,
mirasçıların payları bakımından birbirinden farklı değildir.
Osmanlı zamanında kadın ve erkeğin eşit veya mirastakin
den farkli pay aldıkları taşınmaz, şahısların mülkü olmayıp
devletin mülkü olan -ve şahıslara yalıuzca tasarruf hakkı ve
rilıniş bulunan- mfrf topraklardır.
Sorular & Cevaplar
225
KUPON VEYA KUTUDAN
ÇIKAN HEDİYE
Soru:
Gazetelerin vermiş olduğu kuponlu ve kuponsuz hediye
ler veya bazı deterjanların içinden çılan hediyelerin (mesela
bir taksi vermesi) dindeki hükmü nedir?
Cevap:
Soruda geçen örneklere bağlı kalmaksızın söylemek gere
kirse herhangi bir firmanın veya şahsın, sattığı mal ile bera
ber müşterilerine "hediye, armağan, ikramiye" gibi isimlerle
verdiği mallarm helal olanları ve haram olanları vardır. Önce
. helal olanlarından başlayalım:
Bir gazete veya ticarf firma, müşterisini ve sattığı mala
rağbeti arttırmak için kupon neşrediyor, yahut kutuların içi
ne bazı mallar koyuyor. Birinci uygularriada belli sayıda ku
pon biriktirip firmaya teslim edenler arasında kura çekerek,
kimlerin ismi çıkarsa, onlara belli miktarda hediyeler veriyor.
İkinci uygulamada ise, içinde deterjandan başka bir de sabun
bulunan, yahut daha kıymetli bir mal bulunan kuhıyu tesa
düfen almış bulunan müşteri o mala da sahip oluyor. İşte,
mesela bir gazete veya deterjanın yanında verilen o malların
helal olabilmesi için şu şartların gerçekleşmesi gerekir.
a) Hediye kuponu bulunan gazete ile kuponsuz gazetenin
fiyatı arasında fark bulunmamalıdır; yani gazete on lira ise,
hediye kuponu neşredilirken de on lira, neşredilmezken de
on lira olmalıdır. Deterjanların hediyeli kutuları ile (içinden
hediye çıkması muhtemel bulunan kutuları ile) hediyesiz ku
tuları aynı fiyatla satılmalıdır.
b) Hediye diye verileü mallar İslan�' da alınıp istifade edil
mesi mübah olan (helal) mallar olmalıdır.
c) Hediye dağıtarak müşteri arttıran, daha çok mal satan
müessese, İslam'a göre caiz ve helal olan mallar üzerinde ça
lışan, caiz olai1 işleri yapan müesseseler olmalıdır.
İşte bu şartlar tahakkuk edince, mesela yüz lira vererek aldı
ğımız bir kutu deterjanın fiyatı zaten yüz liradır, biz hediye çık
sın diye farklı bir bedel ödemedik, içinden çıkan veya kuradan
Sorular & Cevaplar
227
dar faiz alınacak veya verilecektir, bu alış-veriş akdin hük
müne dahildir. Müslümanın işte böyle bir akdi yapması caiz
değildir. Ödeme zamanı geldiğinde alıi1an veya verilen faiz
enflasyonun altında kalsa bile bu durum, başta yapılan faizli
akit günalunı ortadan kaldırmaz. Ayrıca bankaya yahrılan
paralar yüksek ve reel faizlerle isteyene kredi olarak verildi
ği için, mevduat sahibine parasının reel faizi verilmese biİe
bu paraya reel faiz tahakkuk etmiştir, banka bu faizi almıştır
ve buna mevduat sahibi razı olmuştur. Böyle bir mevduat sa
hibi, kendisi reel faiz alan kimseden daha bedbaht ve ahmak
.hr; çünkü bu ikincisi hiç olmazsa -haram işleyerek- dünyası
nı kurtarmıştır, birincisi ise hem haram işlemiş, hem de dün
yevi bir menfaat elde etmemiştir.
VADE FARKI ve FAİZ
1. A isimli şahıs B isimli şahsa borçlandığında bu borç ya
karşılık beklemeden ödünç vermek, yahut da bir hizmet veya
malı satmak suretiyle hasıl olmuştur. Ödünç verme halinde ve
ren, parasına ne zaman ihtiyaç duyarsa -vade dolması sözko
nusu olmaksızın- talepte bulunabilir, borçlu derhal ödemekle
yükümlüdür; eli dar ise ya başka müslümanlar ona yardımcı
olacaklar, yal1ut da alacaklı -imkanı varsa- onun elinin geniş
lemesini bekleyecektir. Ödünç alınan tarih ile ödeme tarihi ara
sında geçen süre içinde paranın değeri değişmiş olursa ödeme,
nominal değer (rakam) üzerinden değil, paranın satın alma gü
cüne göre yapılacaktır. Para ödünç alındığında yüz kilo pirinç
alabiliyordu ise ödendiği zaman da bunu alabilmelidir. Tabif
bu durumda belli bir mal değil de ilan edilen ve doğruya en ya
kın olduğu sanılan enflasyon rakamı esas alınmalıdır.
Borç, mal veya hizmet alımından hasıl olmuş ise ya vade
farkı uygulanmıştır, yal1tıt da uygulanmamış, peşin fiyahna
verilmiştir. Vade farkı uygulanmış olursa. vadesinde ödenen
borca yeni bir ek yapılamaz. Vade farkı konmamış, yahut
borç vadesinde ödenmeyip aradan zaman geçmiş ise ödeme
Sanılar & Cevaplar
229
aynı müşteriye yeni bir fiyatla satılmasıdır. Fıkıh kitaplarımız
satım konusu malın mevcut (tüketilmemiş, yok edilmemiş) ol
ması halinde bu işlemi caiz görmektedir. Problem tüketilmiş,
kullanılmış mal ile ilgilidir. Bize göre bu malın mislı (standart
veya emsali piyasada bulunan) mal olması halinde "hükmen
mevcut" sayılması mümkündür. İslam hukukunda mevcut ol
mayan malın satımı caiz olmadığı halde selem (peşin para ile
veresi, ileride teslim edilecek mal satımı) usülünde "satıcının
elinde bulunmayan mal hükmen mevcut kabul edilerek" satım
caiz görülmüş, bu cevazı ihtiyaç da etkilemiştir. Kurumların,
şahıs ve şirketlerin ayakta durabilmesi, İslami' 9lmayanlarla re
kabet edebilmesi için -vadesinde ödenmeyen ve bu yüzden
alacaklının zarar görmesine sebep olan-borç ertelemeleri yay
gınlaştığında ve kötüye kullanıldığında, yukarıda açıklanan
usul uygulanmalı, karşılıklı rıza ve meşru bir hukukı işlem ile
zararın önlenmesi, kurumların ayakta kalması, ihtiyaçların
karşılanabilmesi sağlanmalıdır.
Diğer bir çözüm tarzı ilk vadeli satım akdi yapılırken çe. şitli vadelere göre fiyatların satın alana açıklanması ve öde
meyi hangi vadede yaparsa, bedelin buna göre kesinleşeceği
nin bildirilmesi, tarafların bu şartlar üzerinde anlaşmaya var
malarıdır. Fıkha göre böyle bir hukuki' işlemde eksik olan sıh
hat şartı, "Akit esnasında bedelin kesin olarak belirlenmemiş
olmasıdır." Bıı sebeple akit ilk yap1ldığında arızalı (fasit) olsa
da sonunda ödeme yapılınca (kabz ve teslim ile) sıhhat kazanır, muteber olur.
Üçüncü bir çare, malı ödünç vermek, ödeme zamanında
bedelini, rayiç fiyat ve kar ile tahsil etmektir.
Aynı sonuç. "muamele-i şeriyye, iyne, alınan malı aynı
günde farklı fiyatla satıcıya geri satına" gibi yine fıkıh kitap
larının caiz gördüğü işlemlerle de elde edilebilir. Ancak bize
göre bunlar daha açık birer hiledir, uygulanmasında daha
çok sakıncalar vardır. Teklif ettiğimiz usfıl de bir şeri' hiledir,
ancak hem buna -zikrettiğimiz şartlar içinde- zaruret vardır,
hem de normal hukuki işlemlere daha yakın ve uygundur.
230
Günlük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
SU PARASI GECİKME ZAMMI
Su abonelerinin gecikme zammı veya cezası ve depozito
larının zayi olmaması ile ilgili sorularınıza benim bilgi ve kanaatim şu cevabı vermemi gerektiriyor:
·
1. Su bedellerini zamanında ödemeyen abonelerin idareye
verdikleri zarar ve getirdikleri külfet ikidir:
a) Para değer kaybettiği için bedelin -değer olarak- eksik
alınması,
b) Takip, kapama ve açinanın getirdiği külfet ve masraf
lar. Eğer borcunu zamanında ödemeyen şahıs bunu kasten
veya aynı mahiyette olan ihmal, tedbirsizlik ve sonunsuzluk
sonucu yapmış ise verdiği zararı, sebep olduğu ek masraf ve
külfeti karşılamak mecburiyetindedir. Yokluk, yoksulluk,
acizlik yüzünden yapımş ise (bunu da objektif ölçütler ile tes
bit etmeniz mümkün ise) zammını değil, aslını bile ödemesi
glirekmez; toplum her şahsın temel ihtiyaçlarını teminden so
rumludur, bunun su kısmı da sizin idarenize düşer.
Kasıt veya ihmal yüzünden su ve atık borcunu zamanında
ödemeyen şalustan iki farklı ödeme alabilirsiniz:
a) Gecikme müddetince paranın değer kaybı: Bunu ilan
edilen enflasyon nisbetinde yapabilirsiniz, meclis enflasyonu
gözönüne alarak bir gecikme zammı nisbetine karar verebilir.
b) Borcunun zamanında ödenmemesi sebebiyle idarenin
takip ve yazışma suretiyle verdiği hizmetin bedeli: Bu da
yaklaşık bir nisbette karar ile tesbit edilebilir. Bu arada su ka
patılmış ve açılmış olursa bunun bedeli ayrıca alınacaktır.
2. İdare nasıl geç ödenen borcu, ödeme tarihindeki değeri ile
alıyorsa, anlaşma yaparken aldığı depozitoyu da, aldığı tarihte
ki değeri il� ödemelidir. Çünkü idare bu meblağı, emanet ola
rak alıp bir kasada muhafaza etmiyor, kullanarak istifade edi
yor. Bunu borç alınmış, sonunda meblağın sahibinin idareye
borcu bulunmadığından takas edilememiş ve ödenme mecbu
riyeti hasıl olmuş bir "abone alacağı" olarak kabul etmek gere
kiyor. Borçların ödenirken -alındığı tarihteki değeri üzerin
den- ödenmesi gerektiği genel bir ödeme kuralıdır. Bu ödeme-
Sorular & C�vaplar
231
yi bir esasa (ölçüye) bağlamak gerekir. Eğer birçok yıldan son
ra enflasyon ortalamasını hesap etmek ve bunu karara bağla
mak zor ise başta dövize endeksli hale getirmek mümkündür.
SÖZÜNDE DURMAK
İngiltere'de uzun süre yaşayanların mesela İngiliz tabiye
tine geçerek pasaport alması ve bazı haklardan yararlanması
-bugünkü İslam dünyası ve milletlerarası şartlar karşısında
prensip olarak caizdir, Bunun için İngiliz hükCunetinin "sa
dakat yeminini" şart koşması da gayr-i meşru bir davranış
değildir; her ülke, vatandaşlarından ve ülkesine geçici veya
devamlı kalmak üzere kabul ettiği şahıslardan sadakat bek
ler, ihanetinden emin olmak ister. İslam uleması da fıkıh ki
taplarında, "daru'l-harbe izinli (emanlı) olarak girmiş bulu
nan müslümanların orada kaldıkları müddetçe ülkeye zarar
vermeme, hak ve hukuka tecavüz ehneme, hiyanette bulun
mama sözü vermiş sayılacakları için buna göre davranmala
rının gerektiğini, sadakatten ayrılır ve hiyanet ederlerse gü
nahkar olacaklarını" ısrarla tekrarlamışlardır. Bu esasa göre:
a) Yabancı ülkeye pasaportla giren veya orada uzun süre
kaldığı için statüsü değişip orada devamlı kalma hakkı elde
eden mi.isli.imanlar o ülkenin hukukunu çiğneyemez, hiyanet
teşkil edecek bir davranışta bulunamazlar. Kafire zarar ver
mek isteyenler sulh ve antlaşma yoluyla değil, savaş yoluyla
yabancı ülkeye girer ve yapacaklarını yaparlar.
b) Gayr-i mi.islim bir ülkeden bir nevi vatandaşlık hakkı
alan müslümanların, soru,nuzda belirttiğiniz ve örneğini gös
terdiğiniz bir şekilde " ...kanunlarına göre doğnı ve dürüst
olup hakiki sadakat taşıyacağıma..." diye yemin etmelerinde
bir sakınca yoktur; çünkü zaten böyle bir söz verilmeden
kimseyi ülkeye kabul etmezler. Bu yeminde İslam'a aykırı bir
unsur da yoktur.
232
Giiıılük Hayatımızda Hilaller ve Haramlar
c) Verilen söz önemlidir, yemin edip et�emek önemli
değildir, müslümanlar, kafirlerle yaptıkları muahedelere
(antlaşmalara, sözleşmelere) sadık kalmakla yükümlüdür
ler. Ahdi bozmak, verilen sözden dönmek de yemini bozmak gibidir.
d) Vatandaşı veya sakini bulunduğunuz bir gayr-i mi.islim
ülke sizden, İslam'm ve ınüslümanların aleyhine bir davra
nışta bulunmanızı isterse sadakat edeceğim diye bu isteği ye
rine getiremezsiniz. Böyle bir durumda vaziyeti idare ederek
istenen davranışta bulümnadan orada kalabiliyorsanız kalır
sınız, aksi halde o ülkeden ayrılmaya çalışırsınız.
İSLAM'DA OTOPSİ MESELESİ
İslam dini insanı yüceltmiş, saygıya layık görmüş, onu bir
çok hak ve sorum:luluk ile donatmıştır. Buna göre insanların
gerek hayatta ve gerekse vefatlarından sonra dokunulmazlık
ları vardır. Bu dokunulmazlık, kişinin maddi ve manevi bü
tün va.rhğım içine almakta, bu meyanda bedeı1 ve ceset de
dokunulmazlık hakkına sahip bukinmaktadır. İslam inancına
göre insanların ruh ve bedenleri kendilerine ait olmayıp birer
ilahf emanettir. Bu sebeple kişi kendi ruh ve bedeni üzerinde
istediği gibi tasarruf yetkisine sahip değildir, onları emanet
eden Tanrı'nın dilediği gibi tasarrtıf etmek ve kullanmakla
yükümlüdür, yine aynı sebeple intihar ve her türlü işkence
yasaklanmış, haram kılınmıştır.
İslam' a göre insan, eceli gelip ölünce usfılüne göre yıkanır,
kefenlenir, namazı kılınır ve defnedilir. Bütün bu vazifeleri ye
rine getirmek müslümanlarm .dini görevleri arasındadır. Ölü
defnedildikten sonra da kabri çiğnenmez, bir zaruret bulunma
dıkça açılıp cesedi çıkarılmaz. Ancak ölünün yıkanmadan gö
mülmüş olması, yahut defin esnasında kabirde maddı kıymeti
bulunan bir şeyin unutulmuş bulunması gibidurumlarda kab
rin açılması İslam alimlerince caiz görülmüştür. Keza belli bir
Sorulnr & Cevaplar
233
müddet geçip cesedin çürüdüğüne kanaat getirilince kabrin
açılması ve buraya başka ölülerin gömülmesi, gerektiğinde
kabristanın taşınması caiz olan davranışlar arasındadır.
Bu hükmünlerin ışığında otopsi meselesine eğildiğimiz
zaman şu neticeleri elde etmek mümkündür.
Bilindiği üzere otopsi, ya ölü, ya yakınları, yahut da insan
lık için faydalı bazı bilgiler elde etmek için ceset üzerinde ya
pılan bir ameliyedir. Otopsi sayesinde ölüm sebebi anlaşıl
makta, cinayetler aydınlanmakta, bulaşıcı hastalıklarla müca
dele edilebilmekte ve daha birçok faydalı bilgiler elde edil
mektedir. Gerek otopsi yapanların ve gerekse buna izin ve
renlerin ölüye hakaret etmek, onu küçük ve önemsiz görmek,
dokunulmazlıklarını çiğnemek gibi bir duygu, düşünce ve
maksatları yoktur. Şu halde otopsi bir yandan faydalar sağla
makta, diğer yandan İslam'ın, insanın ruh ve bedeni ile ilgili ·
talimatı ile çatışmamakta, bunlara aykırı düşmemektedir. İs
lam'a göre vücut üzerinde yapılacak bir ameliye fayda yerine
zarar getirecekse, bu biliniyorsa hiçbir kimsenin bunu yap
maya hakkı yokhır; kişinin böyle bir operasyona izin vermiş
ve razı olmuş bulunması sonucu etkilemez. Yapılacak ameli
ye faydalı sonuçlar doğuruyor ve hiçbir zarara da sebebiyet
verıniyorsa ya kişinin veya yakınlarının rızası, yahut da -ka
muyu ilgilendiren konularda- selahiyetli mçı.kamın izni ile
gereken yapılır. Konumuz olan otopsi de bu ikinci şık içinde
yer almaktadır; ölüye bir zararı dokunmamakta, faydalar ha
sıl etmekte ve ilgili mezvuata göre icra edilmektedir.
Bütün sistemlerde olduğu gibi İslam dininde de kişinin
dokunulmazlığı mutlak ve sınırsız değildir; gerek hayat hak
kını ve gerekse diğer dokunulmazlıkları sınırlayan, hatta or
tadan kaldıran durumlar vardır. İnsanın kendisini faydasız
yere tehlikeye atması caiz değildir; ancak gerektiğinde cam
pahasına düşmanla savaşmak yalnızca caiz değil, farzdır ve
en faziletli davranışlar.arasındadır. Amme menfaati ve düze
ni gerekli kıldığı için bazı suçlar insanın bedenf cezalar gör
mesini, hatta hayatını kaybetı11esini gerekli hale getirmekte
dir. İşte bunlar gibi cesedin dokunulmazlığı da mutlak değil-
Sorular & Cevaplar
23 5
bir fetva metni elimize geçti. Bu fetva, Malezya'nın Cidde se
firi tarafından S. Arapistan Adalet Bakanlığına yöneltilmiş,
konumuzla ilgili bir soruya cevap veriyordu. Faydalı olacağı
nı düşünerek fetvayı tercüme edip yazıya ekliyoruz.
Soru:
Tıbbi' hizmetlerde faydalanma.k üzere miislüman bir ölü
üzerinde cerrahi' operasyon yapmak caiz midir?
Cevap:
Bu operasyonu, din hükmü bakımından üç guruba ayır
mak gerekir:
1. Cinayet davalarında gerçeği öğrenmek üzere yapılan
(otopsi).
2. Sonucuna göre gerekli koruyucu tedbirleri almak üzere
bulaşıcı bir hastalığın bulunup bulunmadağını anlamak üze
re yapılan.
3. Öğrenmek ve öğretmek için "bilgilenmek maksadıyla"
yapılan.
Konu "Büyük Alimler Komisyonunda" enine boyuna gö
rülüşüp tartışılmış ve şu sonuca varılmJştır:
Meclisin görüşüne göre birinci ve ikiıi.ci nevi operasyonla
rın caiz görülmesi güvenlik, adalet ve topumun bulaşıcı has
talıklardan korunması sahalarında önemli faydalar getirmek
tedir. Otopsi yapılarak elde edilen bu büyük faydalar (mesa
lih) karşısında "cesedin doknulmazlığını kaldırma" mahzuru
küçük. kalmaktadır. Bu sebeple ulema meclisi, mezkCır iki
maksatla yapılan operasyonun caiz olduğunu ittifakla kabul
etmiş ve bu hükümde cesetten cesede bir fark gçrmemişler
dir (Cesedin, hukuken ölüme mahkum edilmiş bir kimseye
ait olup olmamasını farklı görmemişlerdir).
Üçüncü maksatla (ilmf maksatla) yapılan operasyona ge
lince meclis, bu konuda bir hükme varmadan önce şu esasla
rı göz önüne almıştır:
236
Giiııliik Hayatımızda Hiliiller ııe Haramlar
a) İslam dini faydalı şeylerin elde edilı:nesi ve çoğaltılma
sına, zararlı şeylerin ortadan kaldırılması ve azaltılmasına
önem vermiştir.
b) İki zarar bir araya gelir, ikisinden birden kurtulmak
mümkün olmazsa zararı az olana katlanma ve zararı çok ola
nı önleme, iki fayda böyle çatışırsa faydası daha çok olanı el
de etme prensip ve kaidesini getirmiştir.
c) Hayvanlar üzerinde yapılan teşrih çalışmaları ihtiyacı
karşılamamakta, yeterli olmamaktadır. İnsan cesetleri üzerin
de bu ı1evi çalışmalara ihtiyaç vardır.
d) Kadavra üzerinde yapılan çalışmalar, tıbbın çeşitli kol
larında kendini gösteren önemli ilmf gelişmeler sağlamış,
faydalar hasıl etmiştir.
İşte bu gerçekleri gözönüne alan ulema meclisi geri.el ola
rak insan cesedi üzerinde ilmf çalışma ve op�rasyon yapılma
sını caiz görmektedir. Ancak:
a) Peygamberimiz (s.a.) "Ölünün kemiğini kırmak, onu di
ri iken kırmak gibidir." buyurmuştur;
b) Ceset üzerinde operasyon onun saygınlığını ortadan
kaldırmaktadır.
c) Ölüme mahkum edilmiş kişilerin cesetleri üzerinde ya
pılacak çalışmalar ihtiyacı karşılamak için yeterlidir.
Meclis bu gerçekleri de gözönüne alarak, durum böyle ol
duğu müddetçe kanı helal olmayan insanlann cesetleri üze
rinde ilmf maksatla teşrih yapılmasının caiz olmadığı sonu
cuna varmıştır.

Helal ve Haram

Related documents

Products

Support

Helal ve Haram

Related documents

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib