Enerji Fiyatları ve Parite Değişimlerinin İhracat ve İthalat

Sayı: 2015-09 / 14 Mayıs 2015
EKONOMİ NOTLARI
Enerji Fiyatları ve Parite Değişimlerinin İhracat ve İthalat
Fiyatlarındaki Değişime Katkısı
Okan Eren
Özet:
Bu çalışma, Türkiye’nin altın hariç ihracat ve ithalat birim değer endekslerinde 2003 Ocak - 2015 Ocak
döneminde gerçekleşen değişimlere, parite (dış ticarette kullanılan para birimlerinin ABD doları
cinsinden değeri) ve enerji fiyatlarındaki değişimin katkısını hesaplamaktadır. Adı geçen dönemde altın hariç
ihracat (ithalat) fiyatlarındaki yıllık değişimin ortalaması yüzde 4,5 (5,0) civarında gerçekleşirken enerji fiyatlarının
ve paritenin ortalama katkısı sırasıyla 0,3 (2,1) ve 0,8 (0,6) puan olmuştur. Son dönemlerde özellikle 2014
Ağustos - 2015 Ocak döneminde gerek paritenin gerekse de enerji fiyatlarının altın hariç dış ticaret birim değer
endekslerinde gözlenen değişimlerdeki payı önemli ölçüde yükselmiştir. Söz konusu dönemde ihracat (ithalat)
fiyatlarındaki yıllık değişimin ortalaması yüzde -3,6 (-5,9) olurken, enerji fiyatlarının katkısı -0,9 (-3,6) puan,
paritenin katkısı -3,5 (-2,6) puan olarak hesaplanmıştır.
Abstract:
This study calculates the contribution of energy price and exchange rate parity (US dollar
equivalent of currencies that are used in external trade) changes to the changes observed in
Turkish export and import prices excluding gold between January 2003 and January 2015. In that period, the
average annual change in export (import) prices is around 4.5 (5.0) percent, to which energy price and parity
contribute 0.3 (2.1) and 0.8 (0.6) percentage points respectively. The individual shares of those two factors in both
export and import price movements have been increasing considerably since August of 2014. Quantitatively
speaking, export (import) price index on average experienced a -3.6 (-5.9) percent annual change while the
energy prices and parity accounted for -0.9 (-3.6) and -3.5 (-2.6) percentage points, respectively.
Ekonomi Notları
1
Sayı: 2015-09 / 14 Mayıs 2015
1. Giriş
Dış ticaret birim değer endeksleri Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yayınlanan
ve ihracat ve ithalat fiyatlarının genel seyrini gösteren yüksek frekanslı (aylık) verilerdir.1 Bu
endeksler kullanılarak ihracat ve ithalat rakamlarındaki yükseliş ve düşüşlerin ne kadarının
fiyat ne kadarının da miktar kaynaklı olduğu basit bir biçimde hesaplanabilmektedir. Bu
çalışma, yalnızca fiyatlarda meydana gelen değişikliklere odaklanmakta ve bunların
kaynaklarına ışık tutmaya çalışmaktadır. Bu bağlamda, enerji fiyatları ve paritenin (ABD
dolarının Türkiye’nin dış ticaretinde kullanılan diğer para birimleri karşısındaki değerinde
meydana gelen değişimlerin) ihracat ve ithalat fiyatları üzerinde ne kadar etkili olduğu
niceliksel olarak incelenmektedir.
Enerji kalemi olarak isimlendirilen petrol, doğalgaz, kömür ve elektrik gibi ürünlerden
oluşan grup Türkiye ithalatının yaklaşık yüzde 20’sine karşılık gelmektedir. İhracatın ise
görece daha küçük (yüzde 4’lük) bölümünü oluşturmaktadır. Bu nedenle, enerji kaleminin dış
ticaret, özellikle de ithalat fiyatları, üzerinde etkili olacağı düşünülmektedir. Öte yandan,
Türkiye’nin ihracat ve ithalatının sadece ABD doları üzerinden yapılmadığı dikkate
alındığında dış ticaretin gerçekleştirildiği diğer para birimlerinin özellikle de avronun dolar
karşısında değer kaybetmesi veya kazanması, sıklıkla takip edilen ABD doları cinsinden
birim değer endekslerinde gözlenen hareketlerin önemli bir belirleyicisi olarak karşımıza
çıkmaktadır. Parite etkisi olarak adlandırılan bu etki özellikle avronun ABD doları karşında
yüksek oranda değiştiği zamanlarda ön plana çıkmaktadır.
Bu çalışma gerek parite gerekse de enerji fiyatlarının birim değer endekslerindeki
değişime katkılarını sayısal olarak hesaplayarak ilgili yazına katkı sağlamaktadır. Bu etkilerin
niceliksel olarak bilinmesi 2003-2015 döneminde ihracat ve ithalat birim değer endekslerinde
gözlenen değişimlerin kaynaklarının anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Bu sayede ihracat ve
ithalattaki artış ve azalışların daha iyi tahmin edilmesine de katkı sağlanacaktır. Özellikle
parite etkisinin, dış ticaret birim değer endekslerindeki değişim oranlarından ayrıştırılmasıyla
fiyat değişimleri daha doğru izlenebilecek ve yorumlanabilecektir. Özellikle hem parite hem
de enerji fiyatlarında büyük değişimlerin gerçekleştiği dönemlerde bu çalışma daha anlamlı
olacaktır.
Son dönemlerde, özellikle 2014 yılının ilk yarısından sonra gerek petrol fiyatlarında
gerekse de avronun ABD doları karşısındaki değerinde önemli düşüşler gerçekleşmiştir. Bu
1
Burada ve çalışmanın geri kalanında ihracat veya ithalat fiyatları ile birim değer endeksleri kast edilmektedir. Herhangi bir
ürünün birim değeri o ürünün toplam değerinin toplam miktarına bölünmesi sonucu hesaplanmaktadır. TÜİK, bütün ürünler için
bu hesaplamaları yaptıktan sonra elde edilen birim değerleri birleştirerek birim değer endekslerini oluşturmaktadır. Dolayısıyla
yapılan hesaplamalar tahmini ve yaklaşık bir değeri ifade etmektedir.
Ekonomi Notları
2
Sayı: 2015-09 / 14 Mayıs 2015
hareketlerin hızlı bir şekilde dış ticaret birim değer endekslerine yansıdığı gözlenmiştir. Birim
değer endekslerinde meydana gelen değişimlerin ne kadarının parite ve enerji fiyatları
kaynaklı olduğunun bilinmemesi, ihracat ve ithalat ile dış ticaret dengesine ilişkin yapılan
analizleri zorlaştırmaktadır. Enerjinin Türkiye ithalatındaki görece yüksek payı ve Türkiye’nin
Avro Bölgesi ile olan ticari ilişkileri göz önüne alındığında, parite ve enerji fiyatlarındaki
değişimlerin birim değer endekslerini ne kadar etkilediğinin hesaplanması büyük önem
kazanmaktadır.
Türkiye’nin ihracat ve ithalat birim değer endekslerinde gözlenen değişimlerin
kaynaklarını inceleyen az sayıda çalışma bulunmaktadır. Aldan ve Üngör (2011) ihracat ve
ithalat fiyatlarında 2003-2010 döneminde gerçekleşen artışlara farklı sektörlerin katkısını
hesaplamaktadır. İlgili çalışmanın bulgularına göre, ihracat fiyat değişimlerine en büyük katkı
ana metal sanayinden, ithalat fiyat artışına ise enerji kalemlerinden gelmektedir. Petrol
fiyatlarının ve paritedeki değişimin cari işlemler üzerine olası etkilerini irdeleyen Yükseler
(2015) ve fiyatların dış ticaret dengesine etkisini inceleyen ve ayrıştırmaya çalışan Eren ve
Kılınç (2014) çalışmaları da ilgili olabilecek çalışmalar arasında yer almaktadır.
2. Veri
Temel veri seti TÜİK tarafından yayınlanan dış ticaret istatistikleri ile birim değer ve
miktar endekslerinden oluşmaktadır. Veriler aylık sıklıkta olup 2003 yılının Ocak ayından
başlamakta ve 2015 yılının Ocak ayında sonlanmaktadır. Cari fiyatlarla verilen dış ticaret
rakamları ile birim değer endeksleri ABD doları cinsindendir.
Grafik 1 – İhracat Miktar Endeksleri
(12 Aylık Hareketli Ortalama, 2010=100)
Grafik 2 – İthalat Miktar Endeksleri
(12 Aylık Hareketli Ortalama, 2010=100)
135
135
125
125
115
115
105
105
95
85
Genel
95
Altın Hariç
85
Genel
Altın Hariç
75
75
65
65
Kaynak: TÜİK
Ekonomi Notları
55
01.04
09.04
05.05
01.06
09.06
05.07
01.08
09.08
05.09
01.10
09.10
05.11
01.12
09.12
05.13
01.14
09.14
01.04
09.04
05.05
01.06
09.06
05.07
01.08
09.08
05.09
01.10
09.10
05.11
01.12
09.12
05.13
01.14
09.14
55
Kaynak: TÜİK
3
Sayı: 2015-09 / 14 Mayıs 2015
Altın ihracat ve ithalatındaki oynaklığın yüksek olması nedeniyle, analizler altın dışlanarak
gerçekleştirilmiştir. Altın hariç birim değer endeksleri, TÜİK tarafından yayınlanan genel
endeksler ile altın alt endeksleri kullanılarak elde edilmiştir. Altın birim değer endeksi için
Standard Uluslararası Ticaret Sınıflaması’nın (SITC) üçüncü düzenlemesinde yer alan 97
kodlu kalem kullanılmıştır. 2010 yılı Ocak ayı başlangıç dönemi olarak seçilmiştir. Gerek
toplam gerekse de altın için bu aydaki cari ihracat ve ithalat değerleri, fiyatların sabit kalacağı
varsayımı altında ilgili miktar endekslerindeki değişim oranlarıyla ileriye ve geriye doğru
uzatılarak diğer aylardaki rakamlar elde edilmiştir. Bu sayede 2010 Ocak fiyatları cinsinden,
toplam ve altın için yeni miktar serileri oluşturulmuştur. Sonraki aşamada ise toplam ihracat
(ithalat) serisinden altın ihracatı (ithalatı) serisi çıkarılarak, altın hariç ihracat (ithalat)
miktarlarına ulaşılmıştır. Seriler, 2010 yılı ortalamaları 100 olacak şekilde tekrardan
ölçeklenmiş ve altın hariç miktar endeksleri türetilmiştir (Grafik 1 ve 2).
Altın hariç birim değer endekslerini oluşturabilmek için değer endekslerinin de
hesaplanması gerekmektedir. Değer endeksleri, cari fiyatlarla ihracatın ve ithalatın 2010
yılındaki kendi ortalama değerlerine bölünmesinden elde edilmektedir. Değer endeksleri de
2010 yılı ortalama değeri 100 olacak biçimde yeniden ölçeklendirilmiştir. Altın hariç birim
değer endeksleri, altın hariç değer endeksinin ilgili miktar endeksine bölünmesi yöntemi ile
basitçe oluşturulmuştur (Grafik 3 ve 4). Benzer bir yol takip edilerek, altın ve enerji hariç birim
değer ve miktar endeksleri de gerek ihracat gerekse de ithalat için ayrı ayrı hesaplanmıştır.
Grafik 3 – İhracat Birim Değer Endeksleri
(12 Aylık Hareketli Ortalama, 2010=100)
Grafik 4 – İthalat Birim Değer Endeksleri
(12 Aylık Hareketli Ortalama, 2010=100)
135
135
125
125
115
115
105
105
95
Genel
95
Genel
85
Altın Hariç
85
Altın Hariç
65
65
55
55
Kaynak: TÜİK
01.04
09.04
05.05
01.06
09.06
05.07
01.08
09.08
05.09
01.10
09.10
05.11
01.12
09.12
05.13
01.14
09.14
75
01.04
09.04
05.05
01.06
09.06
05.07
01.08
09.08
05.09
01.10
09.10
05.11
01.12
09.12
05.13
01.14
09.14
75
Kaynak: TÜİK
Parite etkisi hesaplamalarında ABD doları, avro, İngiliz sterlini ve Türk lirası olmak üzere
dört para birimi esas alınmıştır. Her bir para birimi cinsinden yapılan ihracat ve ithalat
rakamları ABD doları karşılığı olarak TÜİK’ten alınmıştır. Bunların dışındaki diğer para
Ekonomi Notları
4
Sayı: 2015-09 / 14 Mayıs 2015
birimlerinin 2003-2015 döneminde Türkiye ihracatı (ithalatı) içindeki payı ortalama yüzde 0,8
(1,7) civarında olduğu için hesaplamalarda dikkate alınmamıştır. Ortalama rakamlara göre
ihracatta en büyük pay yüzde 47,7 ile avronun olurken ithalatta ise yüzde 60,7 ile ABD
dolarının olmaktadır (Grafik 5 ve 6). ABD doları dışında kullanılan para birimlerinin ihracattaki
ve ithalattaki toplam payında önemli farklılık olmasına rağmen ABD doları cinsinden
karşılıkları dikkate alındığında farkın sınırlı kaldığı görülmektedir. Aylık döviz kuru verileri,
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından yayınlanan serbest piyasa günlük
alış fiyatlarının ortalaması alınarak oluşturulmuştur.
Grafik 5 –Para Birimlerine Göre Toplam
İhracattaki Paylar (2003-2015 Ortalaması,
Yüzde)
Grafik 6 – Para Birimlerine Göre Toplam
İthalattaki Paylar (2003-2015 Ortalaması,
Yüzde)
2,2
2,3
34,5
47,7
45,2
60,7
0,8
4,1
TL
Avro
Kaynak: TÜİK
Sterlin
ABD Doları
Diğer
TL
Avro
Sterlin
ABD Doları
Diğer
Kaynak: TÜİK
Enerji ihracat ve ithalat rakamları, TÜİK tarafından yayınlanan ve SITC’ye göre
sınıflandırılmış verilerden alınmıştır. Petrol, doğalgaz, kömür ve elektrik gibi ürünlerde
yapılan ihracat veya ithalatın toplamı SITC 3 kodu ile verilmektedir. Bu nedenle, enerji dış
ticaretine ilişkin kullanılan istatistikler ve endeksler SITC 3 kaleminde yayınlanan verilerden
oluşmaktadır.
3. Yöntem
Alt kalemlerdeki fiyat değişimlerinin, genel endeksteki fiyat değişimine katkıları basit bir
yöntem kullanılarak hesaplanmıştır.2 Her dönemdeki cari ihracat veya ithalat, alt kalemlerin
toplamına eşittir. Değer endeksleri olarak baktığımızda ise, genel değer endeksi alt
2
TÜİK birim değer endekslerini iki ayrı endeksin (Laspeyres ve Paasche endeksleri) geometrik ortalaması (Fisher endeksi)
olarak hesaplamaktadır. Bu ortalamadan yola çıkarak, genel birim değer endeksindeki değişimi alt ürün gruplarının yaptığı
katkıların aritmetik toplamı olarak yazmak mümkün görünmemektedir. Bu nedenle, ürün gruplarının katkıları basit bir yöntem
kullanılarak tahmin edilmeye çalışılmaktadır. Çalışmada kullanılan yöntem, ürün gruplarının genel endeksteki değişime yaptığı
katkıları yaklaşık olarak hesaplamaktadır.
Ekonomi Notları
5
Sayı: 2015-09 / 14 Mayıs 2015
endekslerin ağırlıklı aritmetik ortalamasına karşılık gelmektedir. Buradan hareketle, fiyattaki
yüzde değişimi ve alt ürün kalemlerinin yaklaşık katkısını veren aşağıdaki ifadeye kolayca
ulaşılabilmektedir:
𝑝𝑡 = ∑𝐼𝑖=1 𝑤𝑖,𝑡−1 𝑝𝑖,𝑡 .
(1)
Yukarıdaki eşitlikte 𝐼 alt kalem sayısını, 𝑝𝑡 genel fiyat seviyesindeki yüzde değişimi, 𝑝𝑖,𝑡 ise 𝑖
alt kalemindeki 𝑡 − 1 döneminden 𝑡 dönemine olan yüzde değişimleri ifade etmektedirler.
𝑤𝑖,𝑡−1 , 𝑖 alt kaleminin 𝑡 − 1 döneminde cari ihracat veya ithalattaki payını göstermektedir. Bu
durumda, 𝑤𝑖,𝑡−1 𝑝𝑖,𝑡 terimi 𝑖 alt kaleminin 𝑡 zamanındaki fiyat değişimine (𝑝𝑡 ) yüzde puan
olarak katkısına karşılık gelmektedir.
Altın hariç ihracat veya ithalat birim değer endeksinin bir önceki yılın aynı ayına göre
yüzde değişimine, enerji fiyatları ile paritedeki değişimin katkısını ayrı ayrı hesaplayabilmek
için iki alt sektör veya kalem oluşturulmuştur. Bunlar “enerji ihracatı (ithalatı)” ve “altın ve
enerji hariç ihracat (ithalat)” alt kümeleridir. Çalışmanın geri kalanında, altın ve enerji hariç
ihracat (ithalat) için çekirdek ihracat (ithalat) ifadesi de kullanılmaktadır. Enerji kalemine
ilişkin birim değer, miktar ve değer endekslerine ilişkin veriler mevcut olduğundan, bu
kalemin katkısı (𝑤𝑒,𝑡−1 𝑝𝑒,𝑡 ) yukarıda açıklandığı gibi kolayca hesaplanabilmektedir.
Çekirdek ihracatın (ithalatın) genel fiyatlardaki değişime yaptığı katkı 𝑤𝑐,𝑡−1 𝑝𝑐,𝑡 ifadesi ile
hesaplanmaktadır. Bununla birlikte, çekirdek ihracat ve ithalat daha önce de belirtildiği gibi
değişik para birimlerinde yapılmaktadır. İlgili para birimlerinde yapılan ihracat ve ithalatın cari
değerleri bilinmekle birlikte miktar ve değer endekslerine ilişkin bir veri mevcut değildir.
Paritedeki değişimin etkisini ayrıştırmak için çekirdek ihracat (ithalat) fiyatlarındaki değişim
(𝑝𝑐,𝑡 ), her bir para birimi cinsinden fiyatlardaki değişim ile ilgili para birimi başına düşen ABD
dolarındaki değişimin ağırlıklı ortalaması olarak
𝑝𝑐,𝑡 = ∑𝐽𝑗=1 𝑣𝑗,𝑡−1 𝑒𝑗,𝑡 + 𝑑𝑡
(2)
eşitliği yardımıyla elde edilmektedir. Bu eşitlikte, 𝐽 kaç tane farklı para birimi kullanıldığını,
𝑒𝑗,𝑡 , 𝑡 zamanında ilgili para biriminin ABD doları cinsi değerindeki yıllık değişimi, 𝑣𝑗,𝑡−1 , 𝑡 − 1
döneminde 𝑗 para biriminin cari çekirdek ihracat veya ithalattaki payını ve 𝑑𝑡 ise kullanılan
para birimleri cinsinden fiyatlardaki değişimleri de içeren kırıntı terimidir. (2) numaralı eşitliğin
sağ tarafındaki para birimlerinin dolar değerindeki değişimlerin ağırlıklı ortalamasını veren ilk
terim parite etkisini göstermektedir.
Enerji fiyatlarındaki ve paritedeki yıllık değişimlerin altın hariç birim değer endekslerine ne
kadar yansıdığını hesaplamak için, sadece enerji ile altın ve enerji hariç kalemleri kullanmak
Ekonomi Notları
6
Sayı: 2015-09 / 14 Mayıs 2015
yeterli olacaktır. Enerji fiyatındaki yıllık değişimin, enerjinin altın hariç ihracat veya ithalattaki
payı ile çarpımı bu kalemin yüzde puan olarak katkısını verecektir. Benzer şekilde, paritedeki
yıllık değişimin altın ve enerji hariç ihracatın veya ithalatın altın hariçteki payı ile çarpımı
paritenin yüzde puan olarak katkısını verecektir. Paritedeki yıllık değişim, her bir para
biriminin ABD doları cinsinden değerinde meydana gelen yıllık değişimlerin ilgili para
birimlerinin altın ve enerji hariç kalemindeki payları ile ağırlıklandırılması sonucu elde
edilmektedir.
4. Bulgular
Önceki bölümde elde edilen (1) ve (2) numaralı eşitliklerin yardımıyla birim değer
endekslerindeki yıllık değişime, enerji fiyatları ve paritedeki değişimin katkıları 2004 Ocak2015 Ocak dönemi için hesaplanmıştır.3 Adı geçen dönemde altın hariç ihracat (ithalat)
fiyatlarındaki yıllık değişimin ortalaması yüzde 4,5 (5,0) civarında gerçekleşirken enerji
fiyatlarının ve paritenin ortalama katkısı sırasıyla 0,3 (2,1) ve 0,8 (0,6) puan olmuştur.
Yıllık değişiminin 12 aylık hareketli ortalamasına bakıldığında, ihracat birim değer endeksi
2005 Ocak’tan başlayarak 2009 Nisan’a kadar, artış hızı farklılık göstermekle beraber genel
olarak yükselmiştir (Grafik 7).4 Söz konusu dönemde, birim değer endeksindeki 12 aylık
ortalama değişimlerin yüzde 2,1 ile yüzde 22,8 arasında değiştiği gözlenmiştir. Bu değerlerin
ortalaması ise yüzde 10,4’lük bir artışa işaret etmektedir. Bu artışın yaklaşık 2,7 puanı ABD
dolarının, Türkiye’nin ihracatını gerçekleştirdiği diğer para birimleri karşısında değer
kaybetmesinden kaynaklanmaktadır. İlgili dönemde, enerji fiyatlarındaki yükselmenin katkısı
ise ortalama 0,9 puan olarak bulunmuştur. Geri kalan 6,8 puanlık katkı ise diğer ürünlerin
fiyatlarında meydana gelen değişiklikleri yansıtmaktadır.
2009 Mayıs’tan itibaren, küresel finansal krizin olumsuz etkileri 12 aylık ortalamalar
üzerinde belirginleşmeye başlamış ve ihracat fiyatlarının değişim oranı sıfırın altına inmiştir.
Bu durum 2010 yılının Temmuz ayına kadar devam etmiştir. Bu dönemdeki değişimlerin
ortalaması yüzde -10,0 olurken, parite etkisi ortalama -2,5, enerji fiyatları etkisi ise -1,3 puan
civarında gerçekleşmiştir. Takip eden aylarda, özellikle diğer fiyatlardaki artışın yaptığı
görece büyük katkıyla ihracat birim değer endeksi 2012 Temmuz’a kadar artış eğilimini
sürdürmüştür. Sonraki dönemlerde ise birim değer endeksinin azaldığı ve arttığı dönemlerin
olduğu görülmektedir.
3
4
Veri başlangıcı 2003 Ocak olduğu için, yıllık değişime katkılar en erken 2004 Ocak’tan itibaren hesaplanabilmektedir.
12 aylık ortalamalar kullanıldığında, analiz başlangıç tarihi en erken 2005 Ocak olmaktadır.
Ekonomi Notları
7
Sayı: 2015-09 / 14 Mayıs 2015
Grafik 7 – İhracat Birim Değer Endeksindeki
Yıllık Yüzde Değişime Katkılar
(12 Aylık Hareketli Ortalama, Yüzde Puan)
Grafik 8 – İthalat Birim Değer Endeksindeki
Yıllık Yüzde Değişime Katkılar
(12 Aylık Hareketli Ortalama, Yüzde Puan)
25
25
20
20
15
15
10
10
5
5
0
0
-5
-5
-10
Enerji Fiyatı Etkisi
Parite Etkisi
Diğer Etkiler
Altın Hariç İhracat Fiyatı (% Değişim)
-15
-20
01.05
09.05
05.06
01.07
09.07
05.08
01.09
09.09
05.10
01.11
09.11
05.12
01.13
09.13
05.14
01.15
-25
Kaynak: TÜİK, TCMB
Enerji Fiyatı Etkisi
-15
Parite Etkisi
-20
Diğer Etkiler
-25
Altın Hariç İthalat Fiyatı (% Değişim)
01.05
09.05
05.06
01.07
09.07
05.08
01.09
09.09
05.10
01.11
09.11
05.12
01.13
09.13
05.14
01.15
-10
Kaynak: TÜİK, TCMB
İthalat birim değer endeksindeki yıllık değişimin 12 aylık hareketli ortalaması 2005
Ocak’tan 2009 Mayıs’a kadar sıfırın üzerinde seyretmiştir (Grafik 8). Adı geçen dönemde en
yüksek değişim oranı yüzde 23,6, en düşük oran ise yüzde 2,6 olarak gerçekleşmiştir.
Ortalama değişim oranı yüzde 11,1 olurken enerji fiyatlarındaki ve paritedeki değişimin
katkıları sırasıyla 4,9 ve 2,1 puan olarak gerçekleşmiştir. Enerji fiyatlarının katkısı, paritenin
katkısının iki katından daha fazla olmuştur. 2009 Haziran ayından itibaren, küresel finansal
krizin etkileri 12 aylık hareketli ortalamalarda belirginleşmeye başlamış ve fiyat düşüşleri
gözlenmiştir. 2009 Haziran ve 2010 Temmuz döneminde, ithalat birim değer endeksindeki
değişimin
ortalaması yüzde
-3,9
seviyesinde
gerçekleşmiştir.
Bu değişime
enerji
fiyatlarındaki değişimin katkısı -1,7 puan olurken paritedeki değişimin katkısı -1,0 puan
olmuştur.
2010 yılı Temmuz ayından sonra ithalat birim değer endeksi tekrar artış eğilimine girmiş
ve artış hızı özellikle enerji fiyatlarının ve diğer fiyatların yaptığı katkıyla yüzde 15’lere kadar
yükselmiştir. Bu dönemde parite etkisi görece sınırlı kalmıştır. İthalat birim değer endeksinin
bu dönemde ve sonraki aylardaki hareketi incelendiğinde, enerji fiyatlarındaki değişimin son
derece belirleyici bir rol oynadığı dikkat çekmektedir. Ayrıca Türkiye’nin ithalatta kullandığı
para birimlerinin ABD doları karşında değer kaybetmesi veya kazanması sonucu ortaya
çıkan parite etkisinin de ithalat birim değer endeksi üzerinde bazı dönemlerde önemli bir etki
yaptığı ortaya çıkmaktadır. İhracat birim değer endeksinde enerji fiyatlarına göre daha baskın
olan parite etkisinin ithalat birim değer endeksinde daha geri planda kaldığı görülmektedir.
Ekonomi Notları
8
Sayı: 2015-09 / 14 Mayıs 2015
Grafik 10 – İthalat Birim Değer Endeksindeki
Yıllık Yüzde Değişime Katkılar
(Yüzde Puan)
2
2
0
0
-2
-2
-4
-4
-6
-6
-8
-12
Kaynak: TÜİK, TCMB
01.15
12.14
11.14
10.14
09.14
08.14
07.14
-14
06.14
01.15
12.14
11.14
10.14
09.14
08.14
07.14
06.14
05.14
04.14
03.14
02.14
01.14
-14
05.14
-12
Enerji Fiyatı Etkisi
Parite Etkisi
Diğer Etkiler
Altın Hariç İthalat Fiyatı (% Değişim)
-10
04.14
-10
03.14
Enerji Fiyatı Etkisi
Parite Etkisi
Diğer Etkiler
Altın Hariç İhracat Fiyatı (% Değişim)
01.14
-8
02.14
Grafik 9 – İhracat Birim Değer Endeksindeki
Yıllık Yüzde Değişime Katkılar
(Yüzde Puan)
Kaynak: TÜİK, TCMB
Son dönemlerde, özellikle 2014 yılının ilk yarısından sonra gerek petrol fiyatlarında
gerekse de avronun ABD doları karşısındaki değerinde önemli düşüşler gerçekleşmiştir. Bu
nedenle ihracat ve ithalat birim değer endekslerindeki değişim oranlarını ortalamalar yerine
ilgili aydaki yıllık değişimi kullanarak 2014 yılı başından itibaren incelemek faydalı olacaktır.
Bu dönemde hem ihracat hem de ithalat fiyatlarının genelde aşağı yönlü hareket ettiği
görülmektedir (Grafik 9 ve 10). Paritenin, her iki endeksteki değişime katkısı yılın ilk yarısında
artı yönlü olurken, Ağustos ayından itibaren eksiye düşmüş ve bu yönde artarak devam
etmiştir. Ağustos ayından sonraki dönemde, enerji fiyatlarının her iki endeksteki değişime
katkısının da eksi yönde olduğu ve bu eksi katkının zamanla arttığı gözlenmektedir.
2014 Ağustos - 2015 Ocak döneminde ihracat birim değer endeksindeki yıllık düşüş
ortalama yüzde 3,6 civarında olurken paritedeki değişimin katkısı 3,5 puan enerji
fiyatlarındaki değişimin katkısı ise 0,9 puan civarında gerçekleşmiştir. Aynı dönemde diğer
fiyatlardaki değişimden ise 0,8 puanlık artış yönünde katkı gelmiştir. Ağustos 2014’ten
sonraki aylarda ihracat fiyatlarındaki değişimde en büyük belirleyicinin parite olduğu
görülmektedir. Adı geçen dönemde ithalat birim değer endeksindeki ortalama yıllık değişim
ise yüzde -5,9 civarında gerçekleşmiştir. Enerji fiyatlarındaki değişimin ortalama katkısı -3,6
puan olurken paritenin ortalama katkısı -2,6 puan olmuştur. Bu dönemde ithalat fiyatlarını en
çok enerji fiyatlarının daha sonra ise paritenin etkilediği görülmektedir. Diğer fiyatlardaki
değişim ise geri planda kalmaktadır.
Ekonomi Notları
9
Sayı: 2015-09 / 14 Mayıs 2015
Çalışmanın niceliksel bulguları Tablo 1’de özetlenmektedir. 2004 Ocak - 2015 Ocak
döneminde, ihracat birim değer endekslerindeki yıllık değişime katkı açısından paritenin
enerji fiyatlarına göre daha belirleyici bir rol oynadığı görülmektedir. İthalat birim değer
endekslerindeki değişime katkılar incelendiğinde ise enerji fiyatlarının pariteye göre üç kattan
daha fazla bir katkı sağladığı görülmektedir.
Tablo 1: Birim Değer Endekslerindeki Ortalama Yıllık Yüzde Değişime Katkılar (Yüzde Puan)
2004 Ocak - 2015 Ocak
2014 Ağustos - 2015 Ocak
İhracat
4,5
İthalat
5,0
İhracat
-3,6
İthalat
-5,9
Enerji Katkı
0,3
2,1
-0,9
-3,6
Parite Katkı
0,8
0,6
-3,5
-2,6
Ortalama Yıllık Yüzde Değişim
Son dönemlerde özellikle 2014 Ağustos - 2015 Ocak döneminde dış ticaret birim değer
endekslerindeki yıllık değişimler çok büyük oranda parite ve enerji fiyatları tarafından
belirleniyor görünmektedir (Tablo 1). Bu dönemde, ihracat (ithalat) birim değer endeksindeki
ortalama yıllık değişime en büyük katkıyı parite (enerji fiyatları) yapmaktadır.
5. Sonuç
Dış ticaret birim değer endeksleri, dış ticarete konu olan ürünlerin fiyatlarını ve bu
fiyatlarda meydana gelen değişiklikleri yansıtan en temel göstergelerdir. Türkiye’nin dış
ticaret birim değer endeksleri, 2003-2015 döneminde değişik oranlarda artış ve azalışlar
sergilemişlerdir. Bu çalışma Türkiye’nin altın hariç ihracat ve ithalat birim değer
endekslerinde gözlenen bu değişimlerin kaynağını incelemektedir. Bu bağlamda, enerji
fiyatları ve paritedeki değişimlerin ne kadar etkili olduğu niceliksel olarak incelenmiştir. Elde
edilen bulgular, gerek ihracat gerekse de ithalat fiyatlarındaki hareketlere enerji fiyatları ve
paritenin önemli katkı sağladığını göstermektedir.
Paritedeki değişimler, ihracat fiyatlarının yıllık yüzde değişimi üzerinde enerji fiyatlarına
göre daha belirleyici bir rol oynamaktadır. Enerji fiyatlarındaki değişimler ise ithalat
fiyatlarının yıllık değişimine pariteye göre daha fazla katkı sağlamaktadır. Son dönemlerde
gerek paritenin gerekse de enerji fiyatlarının altın hariç dış ticaret birim değer endekslerindeki
değişimleri açıklama gücü önemli ölçüde yükselmiştir. Özellikle 2014 Ağustos - 2015 Ocak
döneminde dış ticaret fiyatlarındaki yıllık değişimlerin neredeyse tamamen enerji fiyatları ve
parite tarafından belirlendiği görülmektedir. Bu gözlemler, enerjinin ve ABD doları dışındaki
para birimlerinin (özellikle avronun) Türkiye ihracat ve ithalatındaki paylarını ve ilgili
fiyatlardaki değişimlerin büyüklüğünü yansıtmaktadır.
Ekonomi Notları
10
Sayı: 2015-09 / 14 Mayıs 2015
Türkiye’nin enerji ithalatının büyüklüğü ile dünya enerji fiyatlarındaki değişimin hızlı bir
şekilde fiyatlara yansıdığı dikkate alındığında, enerji fiyatlarındaki bir artışın (azalışın) dış
ticaret dengesine eşzamanlı olarak olumsuz (olumlu) bir katkı sağlayacağı görülmektedir.
Öte yandan Türkiye’nin, ABD doları dışındaki para birimleri cinsinden yaptığı ihracat ile
ithalat arasındaki farkın nispeten yakın olduğu dikkate alındığında paritedeki değişimlerin dış
ticaret dengesi üzerindeki etkisinin sınırlı kalacağı düşünülmektedir. Bununla birlikte, toplam
etkilerin ne yönde olacağını öngörebilmek için miktar değişimlerinin de bilinmesi gerekecektir.
Kaynakça:
Aldan, Altan ve Murat Üngör (2011),“2003-2010 Dönemi Dış Ticaret Fiyat Artışlarının
Sektörel Kaynakları”, TCMB Ekonomi Notları, No: 11/18.
Eren, Okan ve Mustafa Kılınç (2014), “Türkiye Dış Ticaretinde Reel ve Cari Dengelenme”,
TCMB Ekonomi Notları, No: 14/21.
Yükseler, Zafer (2015), “Döviz Kuru Parite Değişimi ve Petrol Fiyatlarındaki Düşüşün Cari
İşlemler Dengesine Etkisi”, www.researchgate.net.
Ekonomi Notları, ekonomik gelişmelere dair tartışmalara zamanlı bir katkıda bulunmak ve TCMB bünyesinde Türkiye
ekonomisi ve para politikası üzerine yapılan çalışmaların sonuçlarını kamuoyuyla paylaşmak amacıyla hazırlanan bir
yayındır. Burada sunulan görüşler tamamıyla yazarlara aittir, dolayısıyla TCMB’nin ya da çalışanlarının görüşlerini temsil
etmeyebilir.Burada yer alan metnin tamamının başka bir yerde yayımlanabilmesi için TCMB’den yazılı izin alınması
gerekmektedir. Görüş ve öneriler için:
Editör, Ekonomi Notları, TCMB İdare Merkezi, İstiklal Cad, No: 10, Kat:15, 06100, Ulus/Ankara/Türkiye.
E-mail: ekonomi.notlari@tcmb.gov.tr
Ekonomi Notları
11