Kontrol Merkezleri

İnovasyon
www.madencilik-turkiye.com
M. Mustafa Kahraman
Arizona Üniversitesi
kahraman@email.arizona.edu
Doç. Dr. Sean Dessureault
Arizona Üniversitesi
sdessure@email.arizona.edu
Maden
Kontrol Merkezleri
İ
nsanoğlu tarih ilerledikçe, geçmişten gelen birikimleri de
kullanarak, bilim ve teknolojide hiç olmadığı kadar ilerleme sağlamıştır ve bu ilerlemeyi sürdürmektedir. Bugün
gelinen noktada bir çok sektör çalışanları, farklı makinelerden, kameralardan, sensörlerden, insanlardan ve burada
sayamadığım diğer çeşitli araçlardan gelen veriler tarafından
kuşatılmaktadır. Yaklaşık 50 sene önce bu durumun farkında
olan Kuzey Amerika’lı araştırmacılar, insanların daha kaliteli
kararlar alabilmesi amacıyla ilk bilgisayarlı karar destek sistemini üretim planlamasında kullanmıştı. Karar destek sistemleri, bilgisayara dayalı, modelleri ve yapısal olmayan verisel
işlemleri bir araya getirerek, bir kullanıcı arayüzüyle bilgileri
kapsamlı bir biçimde kullanıcıların hizmetine sunan sistem
olarak tanımlanmaktadır. Daha basit bir ifadeyle kullanıcıların
karar vermelerini kolaylaştıran bilgisayar tabanlı sistemlerdir.
Bu sistemler genellikle verileri ve modelleri/algoritmaları kullanarak daha etkin kararlar verilmesini sağlamaktadırlar.
Madencilikte karar destek sistemleri uygulamaları genellikle, operasyonda kritik kararlar veren personellerin aynı odaya
taşınmasıyla yapılmaktadır. Bu sayede bu personeller sistem
tarafından üretilen verileri inceleyerek ve bu bilgileri etkin bir
şekilde değerlendirerek, bakım-onarım ve operasyonel noktalarda kararlar almaktadırlar. Ancak çoğu zaman, değişik birimlerin kontrol operatörlerinin ve sistemlerinin aynı yere taşınması
sonucunda sistemler entegre edilmez, yalnızca merkezileşir.
Entegrasyon ve merkezileştirme birbirinden çok farklı iki terimdir. Entegrasyonu sağlanmış olan bir sistemde değişik modüller
birbirini tanır ve karar verirken, entegrasyonu sağlanan bütün
78
15 Temmuz 2012
sistemler göz önünde bulundurulur. Örneğin bir bakır madeninde sondaj makinesinden aldığı verileri kullanarak patlatma
dizaynını bir algoritma yapar ve buna göre deliklerde kullanılacak optimum patlayıcı madde miktarını tavsiye eder. Merkezileştirilmiş bir sistemde ise değişik prosesler kendi başlarına sonuçları üretir ancak bu sonuçların diğer proseslere olan etkisini
algılayamaz.
Son yıllarda otomasyon ve uzaktan kumanda ile yönetim prosesleri mümkün hale gelmişlerdir. Farklı bileşenlerden veriler
bilgisayar ağına aktarılmakta ve bu sayede kontrol merkezi
operatörleri sistemi gözlemekte ve/veya müdahalede bulunmaktadır. Bu tür merkezler gerçek zamanlı veriler sağlamakta,
karar veren kişiler de bu verilerden yola çıkarak üretkenliği
arttırmaya yönelik stratejik değişiklikler yapmaktadırlar. Bu sistemlere bilinen en yaygın örnek olarak filo yönetim sistemleri
veya ekipman sağlık gözlem merkezleri gösterilebilir. Geleneksel maden yönetiminden farklı olarak bu tür merkezler karar
vericilerin veya diğer adıyla kontrol merkezi operatörlerinin
diğer çalışanlarla iletişimini azaltırken, bilgisayarla olan iletişimlerini arttırmaktadır. Bu sebeple insan-bilgisayar etkileşimi
böyle yerlerde oldukça önemlidir.
İnsan-Makine Etkileşimi
Bilgisayar ve kullanıcısı arasında her tür iletişim bir etkileşim
olarak kabul edilmektedir. Otomasyon, daha büyük proseslerin
yalnızca bir kontrol odasından yönetilebilmesini mümkün kılmaktadır. Madencilikte kontrol merkezi uygulamaları operatörler için en iyi uygulama yöntemini paylaşım noktasında fırsat
yaratmış olsa da; kalite noktasında endişeler uyandırabilmektedir. Bahsi geçen etkileşimin kalitesi değişik şartlarda operatörlerin performansının ölçülmesiyle elde edilebilir. Örneğin, bir
operatör gelişen bir durumu kolay algılayıp, etkili bir biçimde
cevap verebiliyorsa bu etkileşim prosese olumlu katkıda bulunur ve etkileşimin yararlı olduğu söylenebilir.
İnsan - Makine Arayüzü
Ham veriler veya veri tabanı tabloları son kullanıcılar için tasarlanmamıştırlar. Bunun yerine verileri saklamak, değiştirmek ve
kullanıcı arayüzlerinde, raporlarda veya diğer analiz araçlarında gösterilmek amacıyla kullanılmaktadırlar. İyi tasarlanmamış
kullanıcı arayüzleri (HMI) yapılan işin verimini düşürebilmekte
ve kullanıcılarda strese sebep olabilmektedir. İnsan faktörü ve
ergonomi bilimi temelde mekanik, bilgisayar veya manuel sistemler bazında kullanıcı performansıyla ilgilenmektedir.
Grafik kullanıcı arayüzlerinin basitleştirilmesi ve kolay kullanımı
için kontrol merkezlerindeki ekranların HMI standart tasarım
prosedürlerini göz önünde bulundurması gerekmektedir. Dizayn gereksinimlerinin doğru anlaşılabilmesi için kullanıcıların
görevleri ve katkılarının iyi değerlendirilmesi gerekmektedir.
Etkin bir grafik arayüz çoğu işlemi, kullanıcıdan en az veri girişi
alarak tamamlar. Bu alanda 2006 yılında ISO standartları yayınlanmış olsa da yaygın bilinen bir diğer uzman Mandel’e göre bir
arayüzün olmazsa olmazları aşağıda sıralanmıştır:
•• Arayüz kullanıcılardan bağımsız üretilmemelidir: Kullanıcıla••
rın kullandıkları terimler ve konseptler arayüzde bulunmalıdır.
Kullanıcıların hafıza yükleri göz önüne alınmalıdır: Arayüz
değişik işlemler sırasında kullanıcılardan bilgileri saklamamalı ve mümkün olduğunca en az hafıza gerektirecek yapı-
da olmalıdır.
•• Arayüzün tutarlı olması: Aynı işlemler aynı sonuçları vermeli,
renkler ve ekran düzeni tutarlı olmalıdır.
Psikolojik Motivasyon
Performans yönetimi maden operasyonlarındaki tüm birimlerde olduğu gibi kontrol merkezlerinde de önemlidir. Performansın yönetilebilmesi için prosesin ölçülüp değerlendirilmesi
gerekmektedir. Ölçülmeyen bir aktivite veya prosesin kontrol
edilmesi mümkün değildir. Kontrol edilemeyen bir şeyin yönetimi ise oldukça zordur. Kaliteli bir performans yönetim sisteminde sadece önemli performans göstergeleri ölçülür. Ancak
aynı zamanda kullanıcıların da bu sistemin çalışmasının bir parçası olması gerekmektedir.
Özellikle büyük operasyonlarda iş gücünün veya ekipmanların
performanslarının ölçülmesi daha zordur. Değişik coğrafyalarda veya operasyonlarda bir veya bir kaç yöntemin kombinasyonu kullanılmaktadır. Kilit performans indikatörleri (KPI) ve
kurumsal karne (balanced scorecard) bilinen en yaygın iki örnektir. Bunun yanında bu tür merkezleri denetleyecek supervizörlerin olduğu madenler de bulunmaktadır.
Hali hazırda çalışmakta olduğumuz önde gelen maden firmalarının hepsinde kontrol merkezlerine oldukça büyük bir rağbet
gösterilmektedir. Bunun için bazı firmalar kendi elemanlarını
kullanarak, bazı firmalar da diğer firmalarla işbirliği veya ortaklık
yaparak kendi kontrol merkezlerini kurmaktadırlar. Bugün önde
gelen firmalardan bazıları milyonlarca dolar yatırım yaparak birden çok madenin kontrolünü aynı noktadan sağlayan merkezler
bile kurmuşlardır. Bu tür yatırımlar aslında geri dönüşü çok büyük olabilecek yatırımlardır ancak böyle bir girişim için yeniden
yapılanma planının hazırlanması gerekmektedir. Bu tür bir yatırımdan sonra operasyonda
halen iş fonksiyonları değişmeyecekse yöneticilerin bu
yapılanma planını gözden
geçirmeleri gerekmektedir.
Maalesef bir çok defa üst
yönetim, bir oda dolusu
parlak ekranın bir araya gelmesinden etkilenip bu tür
yatırımlar için cesur davransa da, o ekranların kullanım
fonksiyonu ve geri dönüşümü beklentilerin çok altında
kalabilmektedir. Bu alanda
yatırım yapmayı düşünen
operasyonların ilk etapta
verecekleri en doğru karar,
tam olarak neye ihtiyaçlarının olduğunu belirlemektir.
Bunu belirleyebilmek için
de alanında uzman kimselere başvurmaları en faydalı
yöntem olacaktır.
15 Temmuz 2012
79