Kistik fibrozisli hastalarda QT dispersiyonu

Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi 2004; 47: 244-248
Orijinal Makale
Kistik fibrozisli hastalarda QT dispersiyonu
Figen Akalýn1, Canan Ayabakan2, Ömer Güran3, Refika Ersu4, Fazilet Karakoç4
Bülent Karadað1, Elif Daðlý6
Marmara Üniversitesi Týp Fakültesi 1Pediatri Yardýmcý Doçenti, 2Pediatrik Kardiyoloji Uzmaný, 3Pediatri Araþtýrma
Görevlisi, 4Pediatri Doçenti, 5Pediatri Profesörü
SUMMARY: Akalýn F, Ayabakan C, Güran Ö, Ersu R, Karakoç F, Karadað B,
Daðlý E. (Department of Pediatrics, University Marmara Faculty of Medicine,
Ýstanbul, Turkey). QT dispersion in patients with cystic fibrosis. Çocuk Saðlýðý
ve Hastalýklarý Dergisi 2004; 47: 244-248.
Cystic fibrosis is a common ion channel disease. Chronic pulmonary disease
may lead to lethal complications including cor pulmonale. Several factors may
be effective in arrhythmogenesis in these patients, which can include hypoxemia,
hypercapnia, cor pulmonale, right ventricular dilatation, and sympathomimetic
drugs. Increased QT dispersion (QTd) is an indicator of heterogeneous
ventricular repolarization and is useful for prediction of lehal arrhythmia. We
evaluated the electrocardiograms of 22 cystic fibrosis patients (mean age ± SD,
11.89 ± 5.46 years) and 22 healthy controls (mean age ± SD, 11.81 ± 6.99 years)
for QT dispersion. QT dispersion and corrected QT dispersion (QTcd) were
significantly increased in patients with cystic fibrosis compared to the control
group. QTd were 56 ± 15 msec and 34 ± 12 msec respectively (p<0.0001). QTcd
were 63 ± 12 msec and 44 ± 15 msec respectively (p<0.0001). In conclusion,
ventricular repolarization is more heterogeneous in patients with cystic fibrosis
compared to healthy children and this may be related to the increased risk of
ventricular arrhythmia.
Key words: QT dispersion, cystic fibrosis, arrhythmia, ion channel disease.
ÖZET: Kistik fibrozis sýk görülen bir iyon kanal defekti hastalýðýdýr. Kronik
akciðer hastalýklarý kor pulmonale gibi önemli kardiyak komplikasyonlara yol
açabilir. Kistik fibrozisli hastalarda kronik hipoksi, hiperkapni, sað kalp
boþluklarýnýn dilatasyonu, kullanýlan sempatomimetik ilaçlar aritmi nedeni
olabilir. Artmýþ QT dispersiyonu ventriküler repolarizasyonun heterojenliðini
gösterir ve ciddi aritmilerle iliþkili olduðu bilinmektedir. Çalýþmamýzda kistik
fibrozis tanýsý ile izlenen 22 hasta (11.9 ± 5.5 yaþ) ve 22 saðlýklý çocuðun
(11.81 ± 7.0 yaþ) elektrokardiyogramlarý incelenerek QT dispersiyonu araþtýrýldý.
QT dispersiyonu (QTd) ve düzeltilmiþ QT dispersiyonu (QTcd) deðerleri kistik
fibrozisli hastalarda saðlýklý çocuklara oranla artmýþ bulundu (hasta QTd 56 ± 15
msn, kontrol QTd 34 ± 12 msn p<0.0001; hasta QTcd 63 ± 12 msn, kontrol
QTcd 44 ± 15 msn p<0.0001). Sonuç olarak kistik fibrozisli hastalarda
ventriküler repolarizasyon saðlýklý kontrollere göre daha heterojendir ve bu
artmýþ aritmi riskini gösterebilir. Hastalarýn bu açýdan izlenmesi yararlý olacaktýr.
Anahtar kelimeler: QT dispersiyonu, kistik fibrozis, aritmi, iyon kanalý defekti.
Kistik fibrozis otozomal resesif kalýtýmla geçen,
klor iyonu transportunda bozukluk sonucu
geliþen multisistemik bir hastalýktýr. Akciðerler,
gastrointestinal sistem ve genitoüriner sistem
ile ekzokrin bezler hastalýktan etkilenir. Önemli
mortalite ve morbidite akciðer tutulumu ile
iliþkilidir. Hastalarda kronik akciðer hastalýðýna
baðlý kor pulmonale geliþebilir1. Kor pulmonale
geliþmesi son dönem bulgusudur ve kötü
prognoz göstergesi olarak kabul edilir1,2. Klinik
olarak
kor
pulmonale
bulgularýnýn
gösterilemediði hastalarda da kardiyak
fonksiyon deðiþiklik-lerinin olabileceði
ekokardiyografi çalýþmalarý ile gösterilmiþtir3,4.
Hastalardaki ritm bozukluklarýna iliþkin yeterli
geniþ kapsamlý çalýþma bulunmamakla birlikte
ciddi aritmilerin gösterildiði az sayýda vaka
sunumlarý vardýr5,6. Kistik fibrozis dýþý kronik
Cilt 47 • Sayý 4
akciðer hastalýklarýnda artmýþ aritmi insidansý
gösterilmiþtir7-9. Kistik fibrozisli hastalarda
kullanýlan sempatomimetik ilaçlar, hipoksi,
hiperkapni, asidoz, otonom disfonksiyon, son
dönemde geliþebilen kor pulmonale aritmi
nedeni olabilecek etkenlerdir7,10-14.
QT dispersiyonu (QTd) ventrikül repolarizasyonunun heterojenitesini gösteren; non-invazif
olarak yüzey elektrokardiyografisinden
hesaplanabilen bir parametredir. Artmýþ QT
dispersiyonu birçok hasta ve hastalýk grubunda
ciddi aritmi ve ani ölüm riski ile iliþkili
bulunmuþtur15-17. Çalýþmamýzda kistik fibrozisli
hastalarda; diðer EKG parametrelerinin yaný
sýra, QT ve QTc dispersiyonu çalýþýlarak
ventriküler repolarizasyon bozukluðu olup
olmadýðý araþtýrýlmýþtýr.
Materyal ve Metot
Çalýþmaya Aralýk 2002 ile Aralýk 2003 tarihleri
arasýnda Marmara Üniversitesi Hastanesi Çocuk
Göðüs Hastalýklarý Bölümü’nde izlenen yaþlarý
beþ ile 28 yýl arasýnda deðiþen 22 kistik fibrozisli
hasta ile yaþlarý 4.5 ile 28 arasýnda deðiþen 22
saðlýklý kontrol alýndý. Klinik ve ekokardiografik
olarak kor pulmonale tanýsý almamýþ, akut
alevlenme döneminde olmayan, aritmi öyküsü
veya bulgusu olmayan, inotropik ilaç veya
ksantin türevi ilaçlar kullanmayan kistik
fibrozisli hastalar çalýþma grubunu oluþturdu.
Hastalarýn ilk taný yaþlarý, izlem süreleri,
kullandýklarý ilaçlar, solunum fonksiyon testleri
ve oksijen satürasyonlarý kaydedildi. Kistik
fibrozisli hastalarýn solunum fonksiyon testleri
ölçümleri için MIR Srl Spirobank (Italy, No
23432) cihazý kullanýldý. FEV1, FVC, FEF25-75,
PEF deðerleri ölçülerek elde edilen deðerlerin
yaþ ve vücut aðýrlýðýna göre beklenen deðerlere
oraný yüzde deðer olarak ifade edildi18. Ayrýca
hastalarýn dosyalarý incelendi; öykü ve fizik
muayene
bulgularý
deðerlendirilerek
Shwachman Skor-lamasý yapýldý19.
Elektrokardiyografik inceleme için Nihon
Kohden-cardiofax GEM ECG-6551 tek kanallý
elektrokardiografi cihazý kullanýlarak 12derivasyonlu yüzey elektrokardiogramlarý elde
edildi. Kalp hýzý, RR, PR, QRS, QT mesafeleri
ölçüldü. QT mesafelerinden kalp hýzýna göre
düzeltilmiþ QT (QTc) deðerleri Bazett formülü
ile hesaplandý20. QT intervali QRS kompleksinin
baþlangýcýndan T dalgasýnýn bitiþine kadar olan
mesafe olarak kabul edildi. T dalgasýnýn
Kistik Fibrozisli Hastalarda Qt Dispersiyonu
245
seçilemediði derivasyonlarda ölçüm yapýlmadý.
T dalgasý iki çentikli olduðu zaman ikinci çentik
ilk dalganýn %50’sinden küçükse, ilk dalganýn
uzantýsýnýn izoelektrik hatta ulaþtýðý nokta;
%50’sinden büyükse, ikinci dalganýn izoelektrik
hatta ulaþtýðý nokta T dalgasýnýn sonu olarak
kabul edildi. Her derivasyon için üç adet QT
mesafesi ölçüldü ve ortalamalarý alýndý. QT
dispersiyonu (QTd) tüm derivasyonlardaki en
küçük ortalama QT mesafesi ile en büyük
ortalama QT mesafesi arasýndaki fark alýnarak
hesaplandý. Düzeltilmiþ QT dispersiyonu
(QTcd) deðerleri de ayný þekilde hesaplandý.
Tüm ölçümler ayný kiþi tarafýndan gerçekleþtirildi.
Hasta ve kontrol grubunun EKG paremetreleri
çift yönlü Student t testi ile karþýlaþtýrýldý. Klinik
skor ve solunum fonksiyon testi paremetreleri
ile EKG ölçümleri arasýndaki korelasyon SPSS
11.0 for Windows programý kullanýlarak
Spearman korelasyon testi ile hesaplandý
(p<0.05 deðerleri anlamlý olarak kabul edildi).
Bulgular
Kistik fibrozisli hasta grubu, yaþ ortalamasý
11.9 ± 55 yýl (ortanca 9.7 yýl) olan altý erkek
16 kýz hastadan oluþuyordu. Kontrol grubu da
yaþ ortalamasý 11.8 ± 7.0 yýl (ortanca 10 yýl) altý
erkek 16 kýz çocuktan oluþuyordu. Yaþ ve cins
açýsýndan iki grup arasýnda anlamlý fark yoktu
(p>0.05). Tüm kistik fibrozisli hastalarýn hafif
ve orta dereceli akciðer tutulumuna sahip
olduðu, klinik olarak kalp yetersizliði ve kor
pulmonale bulgularý olmadýðý saptandý.
Shwachman skorlarý hafif orta hastalýkla uyumlu
olarak 45 ile 95 arasýnda deðiþiyordu
(ortalama ± SD 656 ± 85). Hastalarýn solunum
fonksiyon testlerinin ortalama deðerleri Tablo I’de
Tablo I. Kistik fibrozisli hastalarýn
solunum fonksiyon testleri
Hasta (n=19)
FVC (%)
FEV1 (%)
PEF (%)
FEF25-75 (%)
77.3
74.1
76.6
67.7
±
±
±
±
10.4
14.6
22.5
26.8
Ortalama ± standart sapma. FVC Zorlu vital kapasite,
FEV1 bir saniyedeki zorlu ekspiryum hacmi, PEF tepe
ekspiratuvar akým, FEF25-75 zorlu vital kapasitenin %25
ile %75 arasýndaki zorlu ekspiratuvar hacim.
246
Akalýn ve ark.
Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi • Ekim - Aralýk 2004
gösterilmiþtir. On yedi hasta tekli sempatomimetik ilaç (13’ü salbutamol, ikisi terbütalin
ve ikisi de formoterol), beþ hasta da ikili ilaç
kullanýyordu (ikisi salbutamol ve salmeterol,
ikisi salbutamol ve formoterol, biri terbütalin
ve formoterol). Hastalarýn hepsi inhale steroid
kullanýyordu. Ýnotropik ilaç veya ksantin grubu
ilaç tedavisi alan hasta yoktu.
EKG paremetrelerinin deðerlendirilmesinde
kalp hýzý, RR, PR, QRS, QT, QTc deðerleri
açýsýndan hasta ve kontrol grubu arasýnda
istatiksel olarak anlamlý fark bulunmadý
(p>0.05). QTd ve QTcd deðerlerine bakýldýðýnda
ise kistik fibrozisli hastalarda bu deðerlerin
anlamlý olarak yüksek olduðu görüldü (p<0.05).
Hasta ve kontrol grubuna ait deðerler Tablo II’de
gösterilmiþtir. Hastalarda elde edilen klinik skor
ve solunum fonksiyon testi deðerleri ile diðer
EKG paremetreleri arasýnda korelasyon saptanmazken, QT dispersiyonu ile satürasyon
arasýnda negatif korelasyon bulundu (r=0.427,
p=0.048).
Tartýþma
Çalýþmamýzda QT ve QTc dispersiyonu kistik
fibrozis hasta grubunda anlamlý olarak yüksek
bulundu. Kistik fibrozisin kardiyak komplikasyonlara yol açabileceði bilinmektedir, ancak
aritmi sýklýðý ve riski konusunda geniþ kapsamlý
çalýþma bulunmamaktadýr.
Kistik fibrozis hastalarýnda baþlýca iki tip
kardiyak komplikasyon tanýmlanmýþtýr 1 .
Birincisi kronik akciðer hastalýðýna sekonder
olarak geliþen kor pulmonaledir. Hastalýðýn
etiyopatogenetik mekanizmalarýnýn daha iyi
anlaþýlmasýyla birlikte geliþtirilen tedavi
yöntemleriyle bu hastalar ileri yaþlara kadar
yaþatýlabilmektedir. Ýleri yaþlarda saðkalým
oranlarýnýn artmasýyla birlikte de kronik akciðer
hastalýðýna sekonder geliþebilen kor pulmonale
oranlarýnda da artýþ olmaktadýr2. Bu hastalarda
ekokardiografi sað ventrikül fonksiyonlarýný
deðerlendirmede önemli bir taný aracý olarak
kullanýlmaktadýr2,3. Sað ventrikül ejeksiyon fraksiyonu, ön duvarda hipertrofi, ve sað ventrikül
hipertrofisi ile solunum fonksiyonlarý arasýnda
anlamlý iliþki bulunmuþtur1,3,4. Bizim hastalarýmýzýn hiçbirinde sað ventrikül hipertrofisi
veya kor pulmonaleye iliþkin klinik ve ekokardiografik bulgu saptanmadý.
Kistik fibrozisin diðer kardiyak komplikasyonu
ise daha çok bebeklerde görülen kalp kasý ve
endokardýn yaygýn fibrozisi sonucu geliþen akut
kalp yetersizliðidir 21 . Bu komplikasyonun
oluþumunda kronik hipoksi, nütrisyonel bozukluk (özellikle vitamin E metabolizmasýndaki
bozukluk), dolaþýma çýkan bazý pankreatik
enzimler suçlanmakla beraber kesin olarak
neden-sonuç ilþkisi kanýtlanmamýþtýr. Benzer
lezyonlarýn pankreasýn hipoplastik olduðu
hastalýklarda da bildirilmesi, dolaþýma çýkan bazý
pankreatik enzimlerin patolojide rolü olabileceðini düþündürmektedir21.
Literatürde kistik fibrozisli hastalarda aritmi
problemleri ile ilgili kýsýtlý sayýda yayýn vardýr.
Cheron ve arkadaþlarý5 yayýnladýklarý ventriküler
taþikardili bir kistik fibrozis olgusununda,
toksik ve metabolik olaylarýn miyokard fibrozu
ve nekrozuna yol açarak ritm bozukluðuna
neden olabileceðini öne sürmüþlerdir. Sullivan
Tablo II. Kistik fibrozisli hastalar ile kontrol grubunun yaþ ve EKG parametreleri açýsýndan
karþýlaþtýrýlmasý
Yaþ (yýl)
PR (msn)
RR (msn)
QRS (msn)
QT (msn)
QTc (msn)
Kalp hýzý (atým/dk)
QTd (msn)
QTcd (msn)
Hasta
(n=22)
Kontrol
(n=22)
P deðeri
11.9 ± 5.5
128 ± 33
669 ± 117
63 ± 8
324 ± 29
401 ± 9
93 ± 15
56 ± 15
63 ± 12
11.8 ± 7.0
116 ± 14
659 ± 136
67 ± 11
322 ± 26
398 ± 9
96 ± 17
34 ± 12
44 ± 15
>0.05
>0.05
>0.05
>0.05
>0.05
>0.05
>0.05
<0.001
<0.001
Ortalama ± standart sapma. QTd QT dispersiyonu, QTc kalp hýzýna göre düzeltilmiþ QT intervali, QTcd düzeltilmiþ QT
dispersiyonu.
Cilt 47 • Sayý 4
ve arkadaþlarýnýn 6 bildirdiði dört supraventriküler taþikardili kistik fibrozis vakasýndan
üçünde kor pulmonale vardýr. Bu hastalardan
birinde ise elektrofizyolojik çalýþma ile gizli
aksesuvar yol tespit edilmiþtir. Diðer hastalar
için, kullanýlan ilaçlar, sað ventrikül ve sað
atrium dilatasyonu, kronik hipoksi, otonom
disfonksiyon disritmi açýsýndan sorumlu
etkenler olarak öne sürülmüþtür.
Benzer akciðer patolojisine sahip kronik
obstrüktif akciðer hastalýðý (KOAH) olan
eriþkinlerde aritmi geliþimi ve ani ölüm riski çok
iyi bilinmektedir7-9. Hipoksi, hiperkapni, asitbaz bozukluðu, kor pulmonale, digital kullanýmý,
ksantin türevi ilaçlar ve sempatomimetik ilaçlar
aritmojen olarak suçlanmýþtýr 7,10-12,14,22,23 .
KOAH’lý hastalarda sað kalp boþluklarý, büyük
venler, pulmoner arterler ve akciðerdeki
gerilimin basýnç reseptörlerini uyararak aritmi
geliþmesine zemin oluþturduðu düþünülmüþtür9. Diðer taraftan tekrarlayýcý ventriküler
aritmisi olan KOAH’lý hastalarla olmayanlar
arasýnda sað atriyum ve pulmoner arter basýnçlarý açýsýndan anlamlý fark olmadýðýný gösteren
çalýþmalar da vardýr7. Bizim hastalarýmýzda
belirgin sað ventrikül ve sað atriyum geniþlemesi olmamasý QT dispersiyonunun artýþýnda
farklý mekanizmalarýn etkili olabileceðini
düþündürmektedir. KOAH’lý hastalarda öksürük
ve beraberinde geliþen kýsa süreli hipoksi
sempatik ve parasempatik refleks uyarýlarla da
aritmi geliþimine neden olabilir14.
QT dispersiyonu ilk kez Cowan ve arkadaþlarý24
tarafýndan, standart 12 derivasyonlu EKG’de en
uzun ve kýsa QT mesafeleri arasýndaki fark
olarak tanýmlanmýþtýr. Artmýþ QT dispersiyonunun artmýþ ventrikül repolarizasyonu
heterojenitesini gösterdiði bilinmektedir25. Day
ve arkadaþlarý15 uzun QT sendromu olan hastalarda artmýþ QT dispersiyonunun ventriküler
taþikardi riskini gösterebileceðini saptamýþlardýr.
Sonraki birçok çalýþmada da QT dispersiyonu
ile ani ölüm ve aritmi insidansý arasýnda iliþki
olduðu gösterilmiþtir. QT dispersiyonunun
antiaritmik ilaç etkisinin izlenmesinde,
postoperatif Fallot tetralojisi, hipertrofik
kardiyomiyopatide, miyokard enfarktýnda,
elektrolit dengesizliði, kalp yetersizliði, kapak
hastalýðý, ilaca baðlý toksisitede hayatý tehdit
eden aritmilerle iliþkili olduðu bulunmuþtur16.
Ventriküler aritmi riskini kolay ve invazif
olmayan bir yöntemle göstermesi QT dispersiyonunun en büyük avantajýdýr. Manuel ölçüm-
Kistik Fibrozisli Hastalarda Qt Dispersiyonu
247
lerde gözlemciler arasýnda ve gözlemcilerin
farklý ölçümleri arasýndaki deðiþkenlik
ölçümlerin doðruluðunu kýsýtlayabilir17. QT
intervali için otomatik ölçüm yöntemleri de
geliþtirilmiþ olup, elle yapýlan ölçümlere kýyasla
tekrarlanan ölçümlerde hata oraný daha azdýr26.
Fakat otomatik ölçümlerde de metodolojik
yöntemlere baðlý hatalar vardýr ve manuel
hesaplamaya karþý fazla üstünlükleri yoktur27.
Çalýþmamýzda EKG ölçümlerini ayný kiþinin
yapmýþ olmasý gözlemciler arasý ölçüm farký
olasýlýðýný ortadan kaldýrmýþtýr. Farklý ölçümler
arasýndaki deðiþkenliðin azaltýlabilmesi amacýyla
ise tüm derivasyonlarda üç ayrý ölçüm yapýlýp
ortalamalarý alýnmýþtýr. QT ve QTc dispersiyonu
yaþ ve kalp hýzýndan etkilenmez 28 . Fakat
çocuklarda tüm derivasyonlar ayný anda
çekilmezse QTc dispersiyonu sinus aritmisinden
etkilenebilir, bu yüzden QT dispersiyonunun
çocuklarda düzeltilmemesi önerilmektedir28.
Solunum sýkýntýsý nedeniyle kistik fibrozisli
hastalarda sinus aritmisinin daha çok belirginleþmesi, bizim hastalarýmýzda artmýþ QTc
dispersiyonundan sorumlu olabilir. Kistik
fibrozisli hastalarda malnütrisyon, elektrolit ve
vitamin eksiklikleri de kalbin elektriksel
iletimini etkileyerek artmýþ QT ve QTc dispersiyonuna neden olabilir. Ayrýca iyon transport
bozukluðunun intramiyokardiyal elektrolit
dengesini ve aksiyon potansiyelini nasýl
etkilediði de bilinmemektedir.
Kistik fibrozisde artmýþ QT dispersiyonu ile
aritmi riski arasýndaki iliþkiyi inceleyen çalýþmalar yoktur, fakat KOAH’lý eriþkin hastalarda
artmýþ QT dispersiyonu olduðunu gösteren
yayýnlar vardýr13,29,30. Sarubbi ve arkadaþlarý29
KOAH’lý hastalarda artmýþ QT dispersiyonun
hipoksinin düzeltilmesi ile azaldýðýný
göstermiþlerdir. Çalýþmamýzda da hastalarýn
klinik olarak dengeli olduðu dönemde bakýlan
oksijen saturasyonu ile QT dispersiyonu arasýnda anlamlý korelasyon saptandý. Yýldýz ve
arkadaþlarý13 tarafýndan eriþkin KOAH’lý hastalarda yapýlan bir baþka çalýþmada ventriküler
aritmi geliþimi ile artmýþ QT dispersiyonu
arasýnda iliþkili bulunmuþtur. Fakat solunum
fonksiyon testleri, hipoksi ve hiperkarbinin
derecesi ile aritmi arasýnda korelasyon gösterilememiþtir. Bu çalýþmada QTd deðerleri bizim
çalýþma grubumuzun deðerlerinden daha düþük
bulunmuþtur (sýrasýyla 57.7 ± 9.9 ve 63 ± 12
msn). Kontrol grubunun deðerleri ise saðlýklý
Türk çocuklarýna 28 göre daha yüksektir
248
Akalýn ve ark.
(sýrasýyla 34 ± 12 ve 29.9 ± 10.2 msn). Ölçüm
yöntemleri arasýndaki farklýlýklar buna neden
olabilir. Ayrýca Yýldýz ve arkadaþlarýnýn 13
çalýþmasýnda kalp hýzý deðiþkenliðinin parasempatik komponenti ile QT dispersiyonu
arasýnda bir korelasyon olup, aritmi geliþiminde
bu hastalardaki otonom disfonksiyonun rolü
olabileceði öne sürülmüþtür. Kistik fibrozis
hastalarýnda da otonom disfonksiyonunun
varlýðý bilinmektedir31.
Sonuç olarak kistik fibrozisli hastalarda hipoksi,
hiperkapni, elektrolit dengezislikleri, kullanýlan
ilaçlar, otonom disfonksiyon artmýþ QT
dispersiyonundan sorumlu olabilir. Artmýþ QT
dispersiyonu ventrikül repolarizasyon heterojenitesinin bir göstergesi olduðundan bu
hastalarýn artmýþ disritmi riskine sahip olduðu
düþünülebilir. Kistik fibrozisli hastalarda
kardiyak ileti ve repolarizasyonun incelenmesine
yönelik moleküler düzeyde ayrýntýlý çalýþmalarýn
yapýlmasý ve hastalarýn aritmi yönünden
deðerlendirilmesi ve izlenmesi yararlý olacaktýr.
KAYNAKLAR
1. Moss AJ. The cardiovascular system in cystic fibrosis.
Pediatrics 1982; 70: 728-741.
2. Stern RC, Borkat G, Hirschfeld SS, et al. Heart failure
in cystic fibrosis. Am J Dis Child 1980; 134: 267-272.
3. Gewitz M, Eshaghpour E, Holsclaw DS, Miller HA,
Kawai N. Echocardiography in cystic fibrosis. Am J Dis
Child 1977; 131: 275-280.
4. Lester LA, Agge AC, Hubbard VS, Otero CSC, Fink
RH. Echocardiography in cystic fibrosis: a proposed
score system. J Pediatr 1980; 97: 742-748.
5. Cheron G, Paradis K, Steru D, Demay G, Lenoir G.
Cardiac involvement in cystic fibrosis revealed by a
ventricular arrhythmia. Acta Paediatr Scand 1984; 73:
697-700.
6. Sullivan MM, Moss RB, Hindi RD, Lewiston NJ.
Supraventricular tachycardia in patients with cystic
fibrosis. Chest 1986; 90: 239-242.
7. Shih HT, Webb CR, Conway WA, et al. Frequency and
significance of cardiac arrhythmias in chronic
obstructive lung disease. Chest 1988; 94: 44-48.
8. Incalzi RA, Pistelli R, Fuso L, et al. Cardiac arrhythmias
and left ventricular function in respiratory failure from
chronic obstructive pulmonary disease. Chest 1990; 97:
1092-1097.
9. Corazza LT, Pastor BH. Cardiac arrhythmias in chronic
cor pulmonale. N Engl J Med 1985; 259: 862-868.
10. Pierson DJ, Hudson LD, Stark K, Hedgecock M.
Cardiopulmonary effects of terbutaline and a
bronchodilator combination in chronic obstructive
pulmonary disease. Chest 1980; 77: 176-182
11. Tirlapur VG, Mir MA. Nocturnal hypoxemia and
associated electrocardiographic changes in patients
with chronic obstructive airway disease. N Engl J Med
1982; 306: 125-130.
Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi • Ekim - Aralýk 2004
12. Levine PA, Klein MD. Mechanisms of arrhythmias in
chronic obstructive lung disease. Geriatrics 1976; 31:
47-56.
13. Yýldýz P, Tükek T, Akkaya V, et al. Ventricular arrythmias
in patients with COPD are associated with QT
dispersion. Chest 2002; 122: 2055-2061.
14. Biggs FD, Lefrak SS, Kleiger RE, Senior RM, Oliver
GC. Disturbances of rhythm in chronic lung disease.
Heart Lung 1977; 6: 256-261.
15. Day CP, McComb JM, Campbell RW. QT dispersion:
an indication of arrhythmia risk in patients with long
QT intervals. Br Heart J 1990; 63: 342-344.
16. Somberg JS, Molnar J. Usefulness of QT dispersion as
an electrocardiographically derived index. Am J Cardiol
2002; 89: 291-294.
17. Van de loo A, Arendts W, Hohnloser SH. Variability
of QT dispersion measurements in the surface
electrocardiogram in patients with acute myocardial
infarction and in normal subjects. Am J Cardiol 1994;
74: 1113-1118.
18. Standardization of sppirometry, 1994 Update. American
Thoracic Society. Am J Respir Crit Care Med 1995;
152: 1107-1136.
19. Shwachman H, Kulczycki LL. Long-term study of 105
patients with cystic fibrosis. Am J Dis Child 1958; 96: 6.
20. Garson A Jr. How to measure the QT interval - What
is normal? Am J Cardiol 1993; 72: 14B-16B.
21. Nezelof C, Lesec G. Multifocal myocardial necrosis and
fibrosis in pancreatic diseases of children. Pediatrics
1979; 63: 361-368.
22. Green LH, Smith TW. The use of digitalis in patients
with pulmonary disease. Ann Intern Med 1977; 87:
459-465.
23. Patel AK, Skatrud JB, Thomsen JH. Cardiac arrhythmias
due to oral aminophylline in patients with chronic
obstructive pulmonary disease. Chest 1981; 80: 661665.
24. Cowan JC, Yusoff K, Moore M, et al. Importance of
lead selection in QT interval measurement. Am J
Cardiol 1988; 61: 83-87.
25. Higham PD, Campell RW. QT dispersion. Br Heart J
1994; 71: 508-510.
26. Savelieva I,Yi G, Guo X, Hnatkova K, Malik M.
Agreement and reproducibility of automatic versus
manual measurement of QT interval and QT
dispersion. Am J Cardiol 1998; 81: 471-477.
27. McLaughlin NB, Campbell RW, Murray A. Accuracy of
four automatic QT measurement techniques in cardiac
patients and healthy subjects. Heart 1996; 76: 422426.
28. Tutar HE, Öcal B, Ýmamoðlu A, Atalay S. Dispersion
of QT and QTc interval in healthy children, and effects
of sinus arrhythmia on QT dispersion. Heart 1998; 80:
77-79.
29. Sarubbi B, Esposito V, Duccceschi V, et al. Effect of
blood gas derangement on Qtc dispersion in severe
chronic obstructive pulmonary disease: evidence of
electropathy? Int J Cardiol 1997; 58: 287-292.
30. Smith RP, Johnson MK, Ashley J, et al.Effect of exercise
induced hypoxemia on myocardial repolarization in
severe chronic obstructive pulmonary disease. Thorax
1998; 53: 572-576.
31. Davis PB, Shelhamer JR, Kaliner M. Abnormal
adrenergic and cholinergic sensitivity in cystic fibrosis.
N Engl J Med 1980; 302: 1453-1456.