AHMED MİDHAT EFENDİ`NİN KALEMİNDEN

TARİHİN PEŞİNDE THE PURSUIT OF HISTORY ‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐ ‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐ Yıl: 2015, Sayı: 14 Sayfa: 71‐100 Year: 2015, Issue: 14 Page: 71‐100
AHMED MİDHAT EFENDİ’NİN KALEMİNDEN DÜNYA TARİHİNİN KISA BİR TASVİRİ Emrah YLDIZ Öz Dünyada, özellikle de Batı’da yaşanan gelişmelere kayıtsız kalınamayacağının anlaşıldığı 19. yüzyıl, Osmanlı tarihçiliğinde bütünsel görüşe sahip çalışmaların ortaya çıkmasını zorunlu kılmıştır. Ahmed Midhat Efendi’nin dünya tarihine ilişkin Tarih‐i Umumi, Mufassal Tarih‐i Kurun‐ı Cedide ve Kainat adlı çalışmaları hem kişisel merak ve ilginin hem de Osmanlı Devleti’nin bu alanda yaşadığı eksikliğin, ihtiyacın ve zorunluluğun bir ürünüdür. Bu çalışmada Ahmed Midhat Efendi’nin ilkçağlardan son zamanlara kadar dünya tarihindeki süreçlere yaklaşımı ele alınacaktır. Yazarın dünya algısı, medeniyet ve ilerleme sürecine yaklaşımı, bu süreçte Batı ve Doğu’nun birbirine karşı durumları, Osmanlı Devleti’ni dünya tarihinde nereye konumlandırdığı hakkındaki düşünceleri bu makalede değineceğimiz konulardan olacaktır. Yazarın, bu eserlerinin içeriğine yönelik böyle bir çalışmanın olmaması, bu alandaki literatüre bir katkı anlamına da gelecektir. Anahtar Kelimeler Ahmed Midhat Efendi, Osmanlı Devleti, Dünya Tarihi, Medeniyet, İlerleme A DEPICTION OF THE WORLD HISTORY FROM AHMED MİDHAT EFENDİ’S POINT OF VIEW Abstract The 19th century in which it appeared to be impossible to be indifferent to the developments throughout the world, specifically the west, obliged global approaches among Ottoman historians. Being in line with that peculiarity of the century, the works of Ahmed Midhat Efendi, namely Tarih‐i Umumi, Mufassal Tarih‐i Kurun‐ı Cedide ve Kâinat, was a product of both personal concerns of the historians and the necessities of the Ottoman historiography. This paper focuses on Ahmed Midhat Efendiʹs approach to phases in world history, from the antiquity to his own era. The main concerns of this paper are; the historians own perception of the world, his ideas on civilization and develepment, his positioning of West and East cultures in these processes and 

Bu çalışma yazarın, “Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Osmanlı Tarihyazımında Dünya Algısının Dönüşümü” başlıklı doktora
tezinden faydalanılarak hazırlanmıştır.
Arş. Gör., Mersin Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Elemanı, Mersin/Türkiye.
emrahyildiz@windowslive.com
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 72
the position of Ottoman Empire in this overall formulation. The importance of the study is that, there are few or no studies focusing on the content of Ahmed Midhat Efendiʹs works mentioned above. Keywords Ahmed Midhat Efendi, Ottoman State, World History, Civilization, Development 7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 73
GİRİŞ 16. yüzyıldan itibaren Avrupa’nın hemen her alanda ilerleme kaydetmesi, buna karşın Osmanlı Devleti’nin “ideal düzen”inde başgösteren bozulmalar birtakım ıslahat düşüncelerini de gündeme getirdi. Islahatlardaki ilk refleks Kanun‐ı Kadim’e dönüş fikriydi. 19. yüzyıla gelindiğinde belirginleşen düşünce ise “Cedid”in referans alınmasıydı. Cedid’i temsil eden ise Batı’ydı. Dolayısıyla Avrupa’yla ilişkilerin artık daha gerçekçi temeller üzerine kurulması, onun daha iyi tanınması ve tahlil edilmesi gerekmekteydi. Üstelik Batı’yla gittikçe sıklaşmaya başlayan temaslar Osmanlı dışındaki dünyaya ve orada yaşananlara karşı merak duygusunu da körüklemekteydi. Tanzimat sonrası yaşadığı dönüşümle dünya tarihçiliği bu duygunun giderildiği alanlardan biri haline geldi. 19. yüzyıl, Osmanlı tarihçiliğinin de ciddi olarak sorgulandığı bir dönemdir. Bazı Osmanlı aydınları 19. yüzyıl ve devamında geleneksel tarihçiliği eleştirerek bilimsel ve modern tarih anlayışını savundular. Batı dillerini bilen, Batı uygarlığıyla tanışanlar bu konuda ısrarlıydılar. Osmanlı tarihçiliğine yeni metodlar ve konu alanları kazandıran söz konusu aydınlar, bütünsel ve karşılaştırmalı yorumlara sahip eserler de ortaya koymaya başladılar. Timur’a göre Osmanlı tarih felsefesini en iyi temsil eden çalışmalar evrensel nitelikli olanlardı1 ve Osmanlı Devleti’nde daha önceki yüzyıllarda da dünya tarihleri yazılmıştı. Ortaya çıktığı andan itibaren Tanzimat öncesi Osmanlı tarihçiliğinin ana karakterini oluşturan unsurlardan biri olan İslami tarih yorumu2 ve dünya algısı, dünya tarihçiliğine ait eserlerde de kendisini göstermiştir. İlk bölümünü genellikle Mukaddes Tarih’in oluşturduğu söz konusu eserler, izleyen bölümlerde İslam tarihinden sonra genellikle Omanlı Devleti tarihine geçmişlerdir. Bu eserlerde birer İslam Sultanı olarak adlandırılan Osmanlı padişahları İslamiyet’i yaymak ve korumakla yükümlüydü. Dolayısıyla Osmanlı Devleti İslam tarihinin de ayrıcalıklı ve diğerlerine göre önemli bir parçası olarak algılanıyordu. Öte yandan siyasi ve askeri açıdan güçlü olmanın ve “ideal düzen”in kurulduğuna dair inancın verdiği güven duygusuyla hareket eden yazarlar Osmanlı Devleti’ni Hıristiyan alemi karşısında da üstün bir konuma yerleştiriyordu. Böyle bir tutum diğer toplumlara yaklaşımı ve onların karakter tasvirlerini de etkilemekteydi. İslam ve Osmanlı dışındaki coğrafyalara yer vermeyen, 1
2
Taner Timur, Osmanlı Kimliği, İmge Kitabevi, Ankara, 2010, s. 157.
Nejat Göyünç, “Tarihçiliğimizin Dünü ve Bugünü”, Felsefe Kurumu Seminerleri, TTK Yayınları, Ankara, 1977, ss. 240268, s. 243; İslam tarihçilerine göre tarih, ilahi bir plan dahilinde gerçekleşmekteydi. İnsanlar, Allah’ın yarattığı bir
mekanda ve belirlediği koşullarda, cüzi bir iradeye sahiplerdi. İmadüddin Halil, İslam’ın Tarih Yorumu, (Çev. A.
Ağırakça), Risale Yayınları, İstanbul, 1998, s. 147-149; Ahmet Keleş, “İslam Geleneğinde Talihina Öznesi Sorunu”,
İslami İlimler Dergisi, Yıl 3, Sayı 2, ss. 63-75, s. 67-74.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 74
onları kendi iç dinamikleriyle tanıma gereği duymayan dünya tarihlerinde söz konusu toplumlar olumsuz imajlarla da anılmaktaydı.3 Aslında 17. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti’nde İslam ve Osmanlı tarihiyle sınırlı bir dünya tarihi anlayışından sıyrılmaya çalışan, Avrupa ülkelerinin tarihine ilgi duyan ve Batılı tarihçilerin yöntemlerini izlemeye başlayan tarihçilere rastlanılmakla birlikte4 bunların sayılarının sınırlıydı. Peçevi İbrahim (1574‐1650), Hezarfen Hüseyin Efendi (ölm 1691), Müneccimbaşı Derviş Ahmet Efendi (1631‐1702), Katip Çelebi (1609‐1657) bu anlamda 17. yüzyıl boyunca anılacak isimlerdendir. Özellikle Katip Çelebi’nin Keşfü’z‐Zünun’an Esâmi’l‐kütüb ve’l‐fünûn isimli eseri onun, Avrupa’daki bilimsel gelişmelere kayıtsız kalmadığını, ülkesinin insanlarını bu gelişmelerden haberdar etmek istediğinin kanıtlarından olmakla birlikte5 Cihannüma’sı da Batı dünyası hakkında bilgiler veren önemli bir coğrafya ve dünya tarihi çalışmasıydı. Fakat Lewis’e göre, Osmanlı tarihyazıcılığı normlarından uzaklaşamayan Katip Çelebi’nin de Avrupa’ya ilgisi yeterli boyutta değildi.6 Üstelik Avrupalıları olumsuz imajlarla ötekileştirmenin bu tarihçilerce de devam ettirildiği söylenebilir. 18. yüzyıl ise, Osmanlı Devleti’nin Batı’ya ilk kez yoğun ilgi gösterdiği,7 Batı karşısındaki konumunu sorgulamaya başladığı bir dönemdi. Fakat bu sorgulama tarihçilikten ziyade ıslahat layihalarında kendisini göstermiştir. Vakanüvis tarihleri ise Osmanlı merkezli anlayışını korumuş, belli uzunlukta ele alınan sıcak savaşlar dışında Avrupa’da olup bitenlere oldukça sınırlı bir oranda yer vermişlerdir.8 Bu yüzyılda yazılan dünya tarihleri ise klasik dünya algısı ve anlayışını devam ettirmişlerdir. Osmanlı Devleti’nin Batı temelli reformlara giriştiği, Batı ile daha yoğun ve gerçekçi temasları kurduğu 19. yüzyıl, özellikle de Tanzimat’la başlayan 3
4
5
6
7
8
Böyle bir algı sadece dünya tarihçiliğine ait eserlerde değil, Osmanlı tarihçiliğinin edebi ve tarihi çeşitli türde
çalışmalarda da mevcuttu. Türk destani geleneğine ve menakıbnameciliğine ait ürünler, gazavatnameler ve
vakayinameler buna örnektir. Hatta söz konusu algının, azalmakla birlikte Tanzimat sonrasında da varlığına
rastlanılabilir. Ahmet Yaşar Ocak’a göre özellikle menakıbnameler, İslami ideallere uygun bir dünya tasviri yaratmada
önemli bir işleve sahiplerdi. Bkz. Ahmet Yaşar Ocak, Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıbnameler, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara, 2010, s. 33-51; Özcan ise, gazi-veli kültü etrafında şekillenen menakıbname ve
gazavatname türünden eserlerin aynı zamanda gaza ideolojisine uygun gaziler yetiştirmeyi hedef alan pedogojik
metinler olarak değerlendirilmesinin daha uygun olacağını söyler. Bkz. Ahmet Özcan, Türkiye’de Popüler Tarihçilik
1908-1960, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2011, s. 50-77; Colin Imber ise 15. ve 16. yüzyıl popüler Türk
edebiyatında ifadesini bulan bu eserlerin temelde, göründüğü kadarıyla, eğlendirmeye yönelik olduğunu belirtir. Fakat
aynı zamanda popüler gazi ideolojisinin taşıyıcıları haline geldiklerini de söyler. Colin Imber, “Erken Osmanlı Tarihinde
İdealler ve Meşruiyet”, Kanuni ve Çağı Yeniçağ’da Osmanlı Dünyası, (Edt. Metin Kunt, Christine Woodhead), Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2002, ss. 138-154, s. 141; Şirin ise Osmanlıların “öteki”ne karşı kendi “ben”ini
oluşturmasında gazavatnamelerin önemli bir araç olduğunu vurgulamıştır. Bkz. İbrahim Şirin, Osmanlı İmgeleminde
Avrupa, Lotus Yayınları, Ankara, 2009, s. 62-67.
Mustafa Oral, Türkiye’de Romantik Tarihçilik (1910-1940), Asil Yayın, 2006, Ankara, s. 61-62.
İlhan Kutluer, “Katip Çelebi ve Bilimler: Keşfü’z-zünun’un Mukaddimesinde ‘el-İlm’ Kavramı”, M.Ü. İlahiyat Fakültesi
Dergisi, 18 (2000), ss. 79-99, s. 79-81.
Bernard Lewis, Müslümanların Avrupa’yı Keşfi, (Çev. İ. Durdu), Ayışığı Kitapları, İstanbul, 1982, s. 193.
Norman Itzkowiç, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu”, Osmanlı, C. 1, ss. 519-514, s. 522.
Lewis, age., s. 200.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 75
süreç, Osmanlı tarihçiliği açısından da yeni bir dönemin başlangıcıdır. Batı dillerini öğrenen devlet adamı, aydın ve tarihçilerin yetişmesiyle birlikte bu dillerde yazılan kaynaklara da ulaşmak mümkün olmuştur. Batı tarihlerinden veya bunların tercümelerinden yararlanan Osmanlı tarihçileri de artık kendi coğrafyaları dışındaki gelişmelere daha fazla yer vermeye ve bunları ülkelerinin tarihiyle kıyaslamaya başlıyorlardı.9 Örneğin Arapça ve Farsça’nın yanı sıra Latince, İtalyanca, Rumca ve Fransızca bilen Şanizade Mehmed Ataullah (1771‐1826) Osmanlı tarih yazıcılığına ve anlayışına yeni görüş açıları kazandırmıştı.10 Ortaylı, Şanizade’yi Osmanlı’nın Avrupa ticaretine, kültürüne ve politikasına açıldığı bir dönemin çizgisini devam ettirmeye çalışanlardan biri olarak da tanımlamıştır.11 Bu arada 19. yüzyılın ikinci yarısı yeni bir tarihçilik anlayışının yanında, tarihin özgün bir disiplin olarak tanınması ve kurumsallaşmaya başlaması da tanık olmuştur.12 Modern ilim ve kültür yolunda girişilen bu çabaların etkisi Hayrullah Efendi ve Ahmed Cevdet Paşa’nın eserlerinde görülebilir. İkisi de Osmanlı tarihçiliğine çağdaş bir nitelik kazandırmak, onu bütünsel bir çerçevede ele almak amacındaydı. Babinger Hayrullah Efendi’nin eserini, bir Osmanlı tarihi olmasının yanında, Osmanlı’yı dünya tarihinin büyük olayları ortasında ve bunlarla olan bağlılıklarıyla değerlendirme yolunda bir adım olarak görmekteydi.13 Tarihçilik, tarih felsefesi ve metodolojisi bakımından eski vakanüvis tarihlerinden farklı yeni bir anlayışla hareket eden Ahmed Cevdet Paşa için de Avrupa’nın iyi tanınması ve orada yaşananların Osmanlı Devleti’ne etkisi önemliydi. Bu nedenle Cevdet Tarihi, bir Osmanlı tarihi veya Avrupa kronolojisinden çok ikisi arasında ilgi kurularak yazılan bir eserdi.14 Hatta Cevdet Paşa, Tarih‐i Cevdet’in beşinci cildinden itibaren Osmanlı tarihini, Avrupa merkezli dünya tarihi çerçevesinde ve ona bağlı bir tarzda anlatmaktaydı. Böylece eser bir Osmanlı Tarihi olmaktan çıkmış, dünya tarihinin bir parçası olmuştu.15 9
10
11
12
13
14
15
Mükrimin H. Yinanç, “Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Kadar Bizde Tarihçilik”, Tanzimat I, İstanbul Maarif Matbaası, 1940, ss.
573-595, s. 574-575.
Oral, age., s. 65.
İlber Ortaylı, Osmanlı Düşünce Dünyası ve Tarihyazımı, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010, s. 104-105.
Ferdan Ergut, “Tarihçiliğin Profesyonelleşme Süreci Olarak II. Meşrutiyet”, Yadigâr-ı Meşrutiyet, (Haz. Mehmet Ö.
Alkan), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2010, ss. 133-155, s. 135. Bu anlamda Meclis-i Maarif-i Umumiye
(1846), Encümen-i Daniş (1851), Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniyye (1861) sözü edilen kurumsallaşmanın ürünleridir.
Özellikle Encümen-i Daniş bünyesindeki çeviri faaliyetleri Batılı yazarların eserlerinin çevrilmesine sistematik bir hüviyet
kazandırmıştır. Oral, age., s. 70.
Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. Coşkun Üçok), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000, s.
391-392.
Yusuf Halaçoğlu-M. Akif Aydın, “Cevdet Paşa”, DİA, C. 7, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul,
1989, ss. 443-450, s. 446; Ortaylı, Osmanlı Barışı, Ufuk Kitapları, İstanbul, 2004, s. 102
Christoph K. Neumann, Araç Tarih Amaç Tanzimat Tarih-i Cevdet’in Siyasi Anlamı, (Çev. Meltem Arun), Tarih Vakfı
Yurt Yayınları, İstanbul, 1999, s. 31.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 76
Dönemin Osmanlı tarihçiliğine damgasını vurmuş kişilerden bir diğeri Ahmed Vefik Paşa da Fransızca, Latince ve Grekçe bilgisi sayesinde tarih alanına ilişkin yazdığı Hikmet‐i Tarih ve Fezleke‐i Tarih‐i Osmani adlı eserlerinde Batılı kaynaklardan yararlanmış, modern tarih anlayışıyla hareket etmiştir.16 Tüm bunlara paralel olarak Osmanlı dünya tarihlerinin geleneksel içerikleri de değişime ayak uydurmak ve Batı’daki gelişmeleri takip etmenin zorunlu kalındığı 19. yüzyılda değişmeye başladı. Batılı kaynakların kullanılmasıyla birlikte yazarlar diğer coğrafyalar, toplumlar ve tarihleri hakkında bilgiler edinmeye başladılar. Yüzyılın ikinci yarısından sonra Osmanlı Devleti’nde yeni tarza sahip dünya tarihçiliğindeki ilk ürünler de tercümeler sonucunda ortaya çıktı. Bunların bir kısmı ders kitabı niteliğindeydi: Ahmed Hilmi’nin Mekteb‐i Mülkiye öğrencileri için hazırladığı ve ilk baskısını 1866‘da yaptığı 6 ciltlik Tarih‐i Umumi’si, William Chambers tarafından yayınlanmış olan İngilizce Universal History’nin tercümesiydi.17Ahmed Tevfik (Bilge) ise, Fransız Eğitim Bakanlığı yapan ve Osmanlı eğitim kurumlarının sistemleştirilmesi hususunda proje hazırlayan Victor Duruy’un General History of the Middle Ages adlı eserini Tarih‐i Mücmel‐i Kurûn‐ı Vustâ olarak 1872’de tercüme etmişti.18 Bu tarihlerden itibaren tercüme eserlerin dışında Osmanlı tarihçileri Batılı kaynaklardan faydalanarak dünya tarihleri yazmaya başladılar. Ahmed Midhat Efendi söz konusu tarihçilerdendi. Osmanlı Devleti’nin Batılı reformlar doğrultusunda hızlı bir değişim ve yenileşme sürecinin çağdaşı olan Ahmed Midhat Efendi (1844‐1912), düşünsel olarak bu sürecin devlet ve topluma yansımalarını incelemeye çalışmış bir Osmanlı aydınıydı. Doğu ve Batı kültürünün karşılaştığı ve yan yana yaşadığı bir dönemde Ahmed Midhat, hemen bütün edebi ve fikri eserlerinde bu iki kültürün kıyas ve eleştirisinden bir sentez geliştirmeye çalışmıştır.19 Ülken, hayatının ilk devresinde materyalizme meyilli olan Ahmed Midhat’ın sonraki yıllarda İslam ahlakına ve doktrinine bağının kuvvetlendiğini; ateizme ve materyalizme hücum ettiğini belirtmiştir.20 Edebiyatın birçok dalında eserler kaleme alan Ahmed Midhat, Türk kültür ve siyasi hayatının önemli yayın organlarından biri olan Tercüman‐ı 16
17
18
19
20
Ömer Faruk Akün, “Ahmed Vefik Paşa”, DİA, C. 2, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul, 1989,
ss. 143-157.
Babinger, age., s. 395; Enver Koray, Türkiye Tarih Yayınları Bibliyografyası 1729-1955, Maarif Basımevi, İstanbul,
1959, s. 36-37; Kemal Koçak, “Başlangıçtan Cumhuriyete Kadar Türk Tarihçiliği (2)”,http://tarihegitimi.blogcu.com/
baslangictan-cumhuriyete-kadar-turk-tarihciligi/6268923, Erişim: 11.02.2014.
Büşra Ersanlı, İktidar ve Tarih: Türkiye'de "Resmi Tarih" Tezinin Oluşumu (1929-1937), İletişim Yayınları, İstanbul,
2003, s. 65.
M. Orhan Okay, “Ahmed Midhat Efendi”, DİA, C. 2, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul, 1989,
ss. 100-103.
Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2013, 147.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 77
Hakikat’in de sahibi ve başyazarıydı. Sık sık Avrupalı yazarların eserlerini kopyalayan ve popüler roman sahibi olan Ahmed Midhat Efendi, çeşitli türlerden yaklaşık 150 kitap yazmış, çoğunu kendi gazetesinde yayınlamıştır.21 Tarih‐i Umumi (1878), Mufassal Tarih‐i Kurûn‐ı Cedide (1885/86) ve on beş ciltlik Kainat (1870‐81) isimli eserleriyle Ahmed Midhat Efendi, aynı zamanda bir dünya tarihçisidir. Özellikle son iki eserinden yola çıkarak yazarın dünya tarihine yaklaşımını ve Osmanlı Devleti’nin bütün içindeki yerini nasıl gördüğünü tespit etmek aynı zamanda Osmanlı dünya tarihçiliğinin ve algısının 19. yüzyıldaki dönüşümü hakkında bilgiler de verebilecektir. Bu nedenle yazarın önce dünya, sonra da Osmanlı tarihini tasviri ele alınmıştır. I.TARİHTE İLK ZAMANLAR VE MEDENİYETİN ESKİLİĞİ Dünya tarihçiliğine ayrı bir önem veren ve Kainat (1870‐81)’ta bu alana yönelik düşüncelerini dile getiren Ahmed Midhat Efendi aynı eserde tarihin ilk zamanlarını alemin ve insanoğlunun ortaya çıkışından itibaren başlatmış, konu hakkında doğabilimlerinin verileriyle Tevrat’ın rivayetlerini karşılaştırmıştır.22 Yazar Kainat (1870‐81) ve Tarih‐i Umumi (1878)’de yaptığı gibi Mufassal Tarih‐i Kurun‐ı Cedide (1885/86)’de tarihin ilk zamanlarını bir “bilinmezlik” ve “karanlık” olarak betimlemiştir. Bazı doğabilimciler tarihin ilk zamanlarına ve insanoğlunun ilkel hallerine ilişkin açıklamalar yapsa da Ahmed Midhat için bu zamanlar hakkında yararlanılabilecek tek kaynak Tevrat’tır.23 Fakat yazar, Tevrat’ın da çeşitli konular hakkında bilgi veremediği, eksik kaldığı inancındadır. Ona göre Çin ve Hint medeniyetlerine dair Tevrat’ta herhangi bir bilgiye rastlanmaz. Yine insanların dünya üzerinde yayılmaları esnasında yolları olmayan bir kıta üzerinde dağlardan, ormanlardan, sulardan nasıl geçtiği, bu ilk medeniyetler neden ibaret olduğu anlatılmaz. Hatta Tevrat’ın bu konulara açıklık getirmesi bir yana, mevcut olan bilgilerin etnografik araştırmalarla doğrulanmasına imkân yoktur. Özellikle önceleri bilinmeyen, daha sonra 21
22
23
Carter V. Findley, Ahmed Mithat Efendi Avrupa’da, (Çev.: Ayşen Anadol), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999, s.
8; Bunlar arasında tarihe ilişkin olanlar da vardır. Birinci cildinde Kırım Savaşı sırasındaki birinci inkılaptan II.
Abdülhamid’in cülusuna kadar geçen dönemi; ikinci cildinde de Abdülhamid hükümetinin ilk yılını anlattığı Üss-i İnkılap
adlı eseri ve Rus-Türk savaşının diplomatik tarihi olan Zübdetü’l Haka’ik adlı zeyli bu alanda yazılan eserlere örnek
gösterilebilir. Babinger, age., s. 424.
Ahmed Midhat Efendi’nin hilkat-i alem ve insanoğlunun ortaya çıkışına dair bilimsel veriler-rivayetler arasında yaptığı
karşılaştırmalar, tarihçilik, dünya tarihçiliği ve bunların Osmanlı Devleti’ndeki durumu üzerine tespitleri için bkz. Emrah
Yıldız, Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Osmanlı Tarihyazımında Dünya Algısının Dönüşümü, Mersin Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2015 (Yayımlanmamış Doktora Tezi); Ayrıca bkz. Emrah Yıldız, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir
Dünya Tarihçisi: Ahmed Midhat Efendi”, History Studies International Journal of History, Vol. 7 (1), A Tribute to Prof. Dr.
İbrahim GÜLER, p. 249-266, March 2015.
Ahmed Midhat Efendi, age., s. 19-24; Ahmed Midhat, Tarih-i Umumi, c. 1, Kırkanbar Matbaası, İstanbul, 1295, s. 12;
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 78
yeni coğrafyaların keşfiyle tanınan halklar hakkında Tevrat’ta herhangi bir bilginin olmaması Ahmed Midhat’a göre büyük bir eksikliktir.24 İnsanlığın ilk halleri hakkında bilgilerin Mısır ve Asur gibi, bilinen ilk cemiyetlerden sayılan milletlerden dahi hakkıyla elde edilemeyeceğini belirten Ahmed Midhat, bu zamanları “Karanlık Çağ” olarak adlandırır. Hatta Eski Yunan’ın kuruluş zamanları bile efsanelerden öte gitmeyen bir karanlık içindedir. Ahmed Midhat için bu karanlığı aydınlatacak ilk medeniyet ışığı Mısır hiyeroglifleridir. Aslında yazara göre Eski Mısırlılar da ilk medeni bilgileri Afrika’daki Habeşlerden edinmişlerdi, fakat Habeşlerin ne zaman kuruldukları ve yıkıldıkları da bilinmiyordu. Bu da, medeniyetin ne kadar eski olduğunun kanıtlarındandı.25 Ahmed Midhat daha sonra medeniyetin izlediği rotayı da çizmiştir: “Eski Mısırlılar Habeşlerden aldıkları bilgiler dışında ve hiyeroglifin ortaya çıkmasından önce, Suriye’den başlayarak Anadolu içlerine, Kafkas silsilesi ve Hazar Denizi sahillerine kadar gitmişlerdi. Eğer o zamanki Mısır’ın ilerlemesi Büyük İskender zamanında görülen Yunan ilerlemesi derecesinde olsaydı seferlerden elde edilen bilgiler hem tarihi bilgilerin genişlemesini hem de tarihten talep edilen bütünselliği sağlayacaktı. Fakat Mısırlılar fikri açıdan bu kadar ilerlemedikleri için yapılan seferleri anlatan eserler yalnızca arkeoloji bilimi için bir temel oluşturmuştur. Arkeolojik araştırmalar ise henüz tarihin ilk zamanları hakkındaki bilgileri verecek derecede değildi.”26 Ahmed Midhat rotayı çizmeye devam eder: Mısırlılar hiyeroglif yazısını icat ettikten sonra edindikleri bilgileri kaydetmeye başlamışlar, hatta İskenderiye’de bir kütüphane kurmuşlardı. Söz konusu bilgiler, kendilerini denizcilik sanayii ve ticaretinde geliştiren Akdeniz’in Fenikeli gemicilerce Yunanlılara aktarıldı. Yunanlılar, İskenderiye Kütüphanesi’nin yanmasından birkaç asır sonra Mısır’a gittikleri zaman burada öğrendiklerini kendi coğrafyalarında kendi dilleri ile yaymaya başladılar. Fakat Yunanlılar ve diğer milletler, eski bilgiler yok olduğu için Mısır medeniyetinin asıl şeklini almadılar; bu bilgilerin değiştirilmiş şekilleri ile yetindiler.27 Ahmed Midhat, Mısırlılardan, kendilerini tanımlayacak bilgilerin kalmayışının doğurduğu olumsuz sonuçların da farkındadır. Yazara göre bu olumsuz sonuçlardan birincisi, daha eski medeniyet olmasına rağmen tarihe kendilerini öncü medeniyet olarak tanıtanların Mısırlılar değil, Mısır’dan edindikleri bilgilerle ilerleyen Yunanlılar olmasıydı. İkincisi ise, kendilerini medeniyetin öncüsü, medeniyet yayan bir 24
25
26
27
Ahmed Midhat, age., s. 25.
Age., s. 29.
Age., s. 35.
Age., s. 18-35; age., “Mübadi-i Terakkiyat-ı Akvam”, s. 38-39.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 79
topluluk olarak tanımlayan Yunanlıların, Mısırlıları ve diğer toplulukları da kendi bakış açılarına göre tasvir etmeye başlamalarıydı.28 Ahmed Midhat Efendi, Homeros ve Hesiodos’a dayandırılan fakat onlardan çok sonra resmedildiğine şüphe duymadığı bir harita (Bkz. Ek 1) ile Eratosthenes (MÖ 276‐194)’in dünya haritasını örnek göstererek Yunan merkezli bakış açısının kendisini dünyanın mekansal tasvirinde de gösterdiğini belirtir.29 Yazara göre burada dikkat edilmesi gereken bir konu, haritanın, merkezinde Yunan toprakları olacak şekilde yapılmasıydı. Yunan ve Akdeniz coğrafyası medeniyetin merkeziydi. Haritalarda Cezair‐i Bahr‐i Sefid, Anadolu, Berrü’ş‐Şam ve Mısır, bilinen dünyanın diğer mekanlarıydı. Bunların dışında kalan coğrafyalar ise bilinmediği için doğru bir şekilde tasvir edilememişti. Ahmed Midhat’a göre bu durum, o bölgelerin söz konusu dönemlerde hala medeniyete erişmemiş olduklarının kanıtıydı. Öte yandan yazar, Yunanlıların kendilerini haritanın merkezinde tasavvur etmelerini de doğal buluyordu. Çünkü insan dünyanın hangi noktasındaysa orasını ufkun merkezi olarak görürdü. İşte bu nedenle milletlerin kendilerini merkeze yerleştiren anlatıların ve mekansal tasvirlerin küçük görülmemesi gerekirdi. Üstelik Ahmed Midhat bunu yapanın sadece Yunanlılar olmadığını, eski zamanlardaki her milletin aynı düşünceden hareket ettiğini belirtir. Hatta Arapların da Kabe’yi yeryüzünün merkezi olarak gördüklerini ifade ederek sözlerini desteklemeye çalışmıştır.30 Dolayısıyla Homeros’un tasvirlerinden yararlanarak kendilerini merkezde gören eski Yunanlılar, o zamanki bilinen dünyanın şekli ve bölgeleri hakkında bilgiler vermiş; var olan milletlerin yanında, varlıklarını bilmedikleri milletlerin yerleri ve halleri hakkında da genel bir coğrafya meydana getirmişlerdir.31 Roma İmparatorluğu’nun kurulması ise, Ahmed Midhat için medeniyet yolunda atılan önemli adımlardan biridir. Artık, olaylar kaydedilmekteydi. Diğer yandan özellikle Sokrates, Platon ve Aristoteles ile onların öğrencileri sayesinde maarif ve sanatsal alanda ilerlemeler meydana gelmişti. Hüsrev’in ve Büyük İskender’in fetihleri bilinen dünyanın sınırlarını bilinmeyene doğru genişleterek tarih‐i umuminin umumiyetini artırmıştı. Roma sınırları içindeki yerler artık medeniyet dairesi içinde sayılıyor ve bilinen yerler kategorisine alınıyordu. Ahmed Midhat, dışarda kalanları ise adeta “alem‐i vahşiyet” ve Hindistan taraflarını da halleri meçhul bölgeler olarak tanımlamaktaydı. Yazar medeniyet dairesine giren bölgeler olarak 28
29
30
31
Age., s. 18-35; age., “Bend-i Mahsus: Mübadi-i Terakkiyat-ı Akvam”,age., s. 38-39.
Age., s. 73.
Age., s. 74-76.
Age., s. 40.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 80
İspanya, Fransa, İngiltere, Almanya’nın yarısı, Avusturya, Osmanlı Avrupa’sı, Kırım, Gürcistan, İran’ın yarısı, Anadolu, Arabistan, Filistin, Mısır, Tunus, Cezayir kıtaları ile bunlar arasında kalan İtalya ve Yunanistan’ı göstermiştir. Yazara göre Yeniçağ’a gelinceye kadar medeniyet dünyası bunlardan ibaretti. Romalılar bu coğrafyaları bir çatı altında toplamış, eski Yunan kanunlarını kaldırarak yerlerine, bugün hala hukuk biliminin en önemli temellerinden olan Roma kanunlarını koymuşlardı. Fakat Ahmed Midhat’ın nezdinde Roma’nın bu çabaları dünyanın eski medeni durumunu tümden ve esaslı bir şekilde değiştirmeye yetmez; medeniyet dairesini topyekün dönüştürecek ve genişletecek olan gelişme Hıristiyanlık’tır. Ortaya çıktığı andan itibaren ilk üç asır boyunca pek etkinlik gösteremeyen bu yeni din sonradan dünyada yaşanan gelişmelerde de büyük pay sahibi olacaktır.32 II. CEHALET VE TAASSUP ÇAĞI Asya’dan Batı’ya hareketlenen halkların, önlerindeki kavimleri de sürükleyerek Roma İmparatorluğu’nu yıkması, Ahmed Midhat’ın eserlerinde Kurun‐ı Vusta’nın, yani Ortaçağ’ın başlangıcıydı. Yazar, bu akınlar sonucunda eski milletlerin mahvolarak yenilerinin türediğini, insaniyet ve medeniyetin genel durumunda bir dönüşüm meydana geldiğini belirtir. Çünkü barbar kavimler ilk akınları atlattıktan sonra fethettikleri yerlere yerleşip, vahşet ve bedavetten çıkarak medeniyet ve mamuriyet dairesine girmeye başlamışlardır. Ahmed Midhat, barbarları bu yola sevk eden düşünceyi ise yine Roma İmparatorluğu’nun medenileştirici misyonuna bağlamaktaydı. Eski Romalılık fikri ve medeniyetini temel kabul eden barbarlar, buna kendi fikir ve tarzlarını ekleyerek medeni hükümetler ve milletler ortaya çıkarmışlardı. Fakat yazara göre, barbar kavimlerin saldırıları olmasaydı bile Hıristiyanlık ve sonrasında da İslamiyet’in ortaya çıkışı, dünyanın düzenini tamamen değiştirmeye yetecek bir gelişmeydi. Nasıl ki kuzeyden gelen barbarlar Roma dünya medeniyetine dışarıdan hücum ediyorlarsa, Ortaçağ’a girerken iyice güçlenen Hıristiyanlık da Roma İmparatorluğu’nun eski müesseseleri üzerine içten hücum ediyordu. Yani barbar akınları maddi kuvveti oluştururken, Hıristiyanlık ise daha yıkıcı olan manevi güçtü.33 Ahmed Midhat Ortaçağ Avrupa’sını Kilise’nin egemenliğinde veya yoğun etkisinde geçen bir dönem olarak tasvir etmiştir. Öyle ki, Kilise’yi ve Hıristiyanlığın Kilise elinde ne hale geldiğini anlamadan Ortaçağ 32
33
Age., s. 46-49.
Age., s. 56-73.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 81
Avrupa’sını anlamak mümkün değildi. Çünkü bu ikisini birbirinden ayırmak oldukça zordu. Yazara göre aslında ilk dönemlerinde Hıristiyanlık, Avrupa halklarını vahşi yaşam tarzlarından ve inançsal yapılarından kurtararak onların medeniyet dairesine girmesinde oldukça etkiliydi.34 9. yüzyıldan 17. yüzyıla kadarki süreçte ise Hıristiyanlık bu misyonundan uzaklaştırılarak Kilise ve papazların elinde, dini taassubun ve topyekün cehaletin en önemli kaynağı oldu. Ahmed Midhat özellikle 15. ve 16. yüzyılları taassup ve cehaletin en yüksek seviyede olduğu dönemler olarak tasvir etmiştir. Bu dönemlerde papaz güruhunun halk ve hükümet üzerindeki gücü daha da artmıştır. Siyaset, eğitim, vergi ve mali işlerde söz ve yetki sahibi olanlar Kilise temsilcileridir; bundan dolayı gittikçe de zenginleşmişlerdir. Zaman zaman krallar ve derebeyleri Kilise’nin bu gücünün önüne geçmek ve onu ıslah etmek için çok sert önlemler alsalar da başarılı olamamışlardı.35 Yazar, özellikle dinin eğitim üzerindeki etkinliğini Ortaçağ’ı cehalete sürükleyen ve onu İlkçağ’dan ayıran en önemli sorun olarak görmüştür: İlkçağ’da bu alanda nasıl bir ilerleme yaşandıysa Ortaçağ’da ise tam tersi bir durum egemendi. Bu dönemde okuma‐yazma sadece dini alanla sınırlı tutulmuş, eski Yunan fenleri ve felsefesi mahvedilmişti.36 Ahmed Midhat’a göre Kilise’nin, taassubu ve cehaleti yaymada kullandığı önemli araç Engizisyon’du. Engizisyon, ilmi ve fenni ilerlemenin önünde bir engel, isyanlara ve ihtilallere sebebiyet veren bir cemiyetti: “Bu cemiyetin teşkilinden asıl maksat halkı her nevi terakkiyat‐ı fikriyeden mahrum ve gözlerini bağlı bir halde bulundurarak cümlesini esir gibi istihdam ile mallarını, canlarını, ırzlarını, namuslarını zalimlerin keyflerine feda etmek ve güya bu suretle rafizilere ve dinsizlere ve ba‐husus Protestanlara galebe çalmak idi.”37 34
35
36
37
Ahmed Midhat, Kainat, c.1, Kırkanbar Matbaası, İstanbul, 1299, s. 45-70.
Age., c. 1, s. 122-125; Age., c. 5, Kırkanbar Matbaası, İstanbul, 1292, s. 163-164; Örneğin İsveç kralı Kral Stenon,
papazların ve asilzadelerin halk ve hükümet üzerindeki baskısını azaltacak reformlara girişenlerdendir. Yazar, yapılan
reformalrın amacının; halkın ne zadeganın ne de papazların emrinde olmadıklarını, hürriyetin ne anlama geldiğini
öğretmek olduğunu belirtir. Bu amacı gerçekleştirmek için Stenon, darülfünun ve matbaa açmaya çalışır. Daha sonraki
dönemlerde de yapılan bu tür girişimler Kilise tarafından tepkiyle karşılanır, hatta Gutenberg sihirbaz bir kafir olarak
suçlanır. Fakat Ahmed Midhat, özgürlük tohumlarının bir kez atıldığını ve onun yeşermesine artık kimsenin engel
olamayacağını da belirtir. Age., c. 3, Muharririn Zatına Mahsus Matbaa, İstanbul, 1288, s. 76-88; Ahmed Midhat,
Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide’de de Ortaçağ’ın eleştirisini yaparken Papalık ve Katolik Kilisesi’nin Hıristiyanlığı nasıl
yozlaştırdığına epeyce değinmiş, taassup ve cehaleti Ortaçağ’ı betimleyen iki unsur olarak ortaya koymuştur. Bkz.
Ahmed Midhat, Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide, c. 1, s. 54-98; Almanya’da da dini-siyasi otorite arasındaki mücadele,
Papaların sahip oldukları zenginlikler dolayısıyla imparatora tabi olmayı reddetmeleri ile başlamıştır. Papalar, sahip
oldukları arazilere imparatorun dokunmamasını, kilise evkafı olarak ne kadar malikane varsa hepsinin gelirinden yerel
masrafları ayırdıktan sonar kalanını, Hıristiyanlık alemince payitaht kabul edilen Roma’ya yani Papaların hazinesine
aktarılması gerektiğini söylerler. Fakat bu istek ve iddiaları IV. Hanri tarafından reddedilince Papa ile imparator
arasındaki mücadele de başlamış olur. Ahmed Midhat, Kainat, c. 7, Kırkanbar Matbaası, İstanbul, 1293, s. 70-71.
Ahmed Midhat, Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide, c. 1, s. 68-73.
Ahmed Midhat, Kainat: Portekiz, c. 11, Tercüman-ı Hakikat, İstanbul, 1298, s. 68-69.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 82
Ortaçağ Avrupa’sını aynı zamanda bir “hoşgörüsüzlük” mekanı olarak tasvir eden Ahmed Midhat, özellikle Müslümanlara karşı gösterilen davranışlarda bu hoşgörüsüzlüğün açıkça ortaya çıktığını belirtmiştir. Söz konusu hoşgörüsüzlük yazara, Hıristiyan ve İslam inancı arasında bir karşılaştırma yapma imkanı da vermiştir: Ona göre terbiye‐i İslamiye, terbiye‐i Nasraniye karşısında galip gelmiştir.38 Kilise’nin Katolik yorumunun, Hıristiyanlığı özünden uzaklaştırarak onu bir baskı ve taassup aracı haline getirmesine karşı tepkiler gösterilmedi değildi. Luther’den önce bazı kişiler Papalık ve Kilise’ye savaş açmıştı. Ahmed Midhat bunlardan John Wycliffe (1328‐1384), Jan Hus (1372‐1415), Jan Zizka (1360‐1424) gibi muhaliflerden, yeni mezheplerden, onların Kilise ve Papa’ya muhalefetlerinden de ayrıntılı olarak bahseder. Hatta, Wyciliffe’den de önce birçok kişinin Papa’ya dini muhalefette bulunduklarını, fakat bu muhalefete siyaset rengi veren kişinin ise Wyciliffe olduğunu belirtmiştir.39 Yazar, Kilise’nin yanlış uygulamalarına, aforoza ve Engizisyon’a gösterilen bu tepkileri 16. yüzyılda Almanya’da Martin Luther öncülüğünde gerçekleşecek olan hareketin de öncüleri olarak tasvir etmiştir. Diğer yandan bu süreçte ortaya çıkan Protestan‐Katolik mücadeleler yazar için, Avrupa’yı ve ilerlemesini etkileyen en önemli meselelerdendi. Çünkü mezhep savaşları sadece dinsel bir sorun olarak kalmıyor; Avrupa’yı siyasi, toplumsal vb. birçok yönden etkiliyordu.40 Ahmed Midhat Protestan mezhebinin ortaya çıkışıyla başlayan kavgaların Avrupa’nın tümünde etkisinden bahsetmekle birlikte41 Protestanlığın Almanya ve İskandinav ülkeleri için ayrı bir önemi olduğunu söylemiştir. İsveç, Norveç ve Danimarka gibi İskandinav ülkelerinde Protestanlık krallar tarafından korunmaya alınarak devletin resmi dini olarak kabul edilirken,42 Almanya’nın bu dönemden sonraki tarihi iki önemli olay çerçevesinde şekillenmişti. Birincisi Avrupa’da Alman politikasının etkili olmaya 38
39
40
41
42
Ahmed Midhat bu bölümde ayrı bir başlık atarak Engizisyon cemiyetinin kuruluşunu, işleyişini ve faaliyetlerini ayrıntılı
olarak anlatmıştır. Yazar burada ayrıca Hıristiyanlık ve İslamiyet’in yayılmasını sağlayan asıl “öz”den, dini gayretten
bahseden birkaç sayfalık bir açıklama da yapar. Bu açıklamalar yazarın kendi kaleminden çıkan düşüncelerdir ve bu
anlamda eserin Univer’den birebir çeviri olmadığının da kanıtlarındandır. Age., c. 11, s. 68-75.
Ahmed Midhat, Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide, c. 2, s. 465-466; Roberts, Wycliffe’i Hus ile birlikte anar. Wyciliffe bir
İngilizdi, Hus ise Bohemyalıydı, fakat ikisi de her şeyden önce bir reformcuydu ve yine her ikisi de hizipçiliğin artırdığı
hoşnutsuzluk üzerine yoğunlaşmıştı. Bunların yarattığı büyük hareketlilik, sesleri bastırıldıktan sonra zayıfladı; ancak bir
kere Batı kilisesinin birliğini parçalayan ulusal anti-papalık hamlesinin tetiğine basmışlardı. J. M. Roberts, Avrupa Tarihi,
(Çev. Fethi Aytuna), İnkılap Kitabevi, İstanbul, 2010, s. 242.
Ahmed Midhat, özellikle İngiltere’de Protestanlığın Elizabet döneminde gizli bir şekilde yayıldığını, bu dönemin en
önemli gelişmesinin de Katolik-Protestan mücadeleleri olduğunu belirtir. Ahmed Midhat, Kainat, c. 1, s. 180-191.
Örneğin 1618-1648 yılları arasında yaşanan ve Avrupa’nın tümünü etkileyen Otuz Yıl Savaşları mezhep kavgasının bir
bir sonucudur. Age., c. 7, s. 118-130; Fransa’da 1572’de gerçekleşen Protestan katliamı başka bir örnektir. Age., c. 5,
s. 204; Bu mezhep kavgaları 1648 Vestfalya Antlaşmasıya Avrupa’da genel olarak biterken İsviçre 1712 yılına kadar
sürmüştür. 1648 Vestfalya Antlaşması ile sona ermiştir. Age., c. 10, Tercüman-ı Hakikat, İstanbul, 1298, s. 58.
Age., c. 2, Muharririn Zatına Mahsus Matbaa, İstanbul, 1288, s. 101-103.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 83
başlaması ve Avrupa siyasetini şekillendirmesi, diğeri de Protestan inancıydı. Bu iki faktör Almanya’nın Avrupa içindeki maddi ve manevi önemini, hiçbir milletin sahip olamayacağı kadar artırmıştı.43 Ortaçağ’da Kilise taassubunun ve cehaletinin özellikle de Portekiz ve İspanya’daki Müslümanlara yönelmesi, Müslümanların Avrupa’dan kovulmaları Ahmed Midhat’a göre Avrupa’nın ve medeniyetin ilmi ve edebi ilerlemesine vurulan en büyük darbeydi.44 Yazar Hıristiyanlığı cehalet ve taassup içinde görürken, İslamiyet’i ise daha canlı ve medenileştirici bir kuvvet olarak tanımlamıştır. Ona göre, eğer Hıristiyan dünyası İslamiyet’in yayılışını, barbarların Roma’ya saldırışıyla eş tutmamış olsaydı İslamiyet, Avrupa’yı içinde bulunduğu karanlık ve cehaletten kurtarabilirdi. İslamiyet’in özellikle Abbasi hanedanı döneminde maarifte, felsefede ve sanatlarda gösterdiği ilerlemeler Müslümanları Ortaçağ’ın en ileri ve medeni milleti haline getirmişti. Bağdat bir ilim ve kültür merkeziydi, İslam maarifi Endülüs ve Mısır taraflarına kadar gitmişti. Bu süreçte Arap müellifleri Eski Yunan eserlerini Arapça’ya tercüme ederek, Avrupa’nın bugünkü ilerlemesinin temeline de katkı sağlamışlardı. Hatta Ahmet Midhat’a göre, İslamiyet’in bu dönemdeki ilerlemeleri Avrupalılarca taklit ediliyordu. Nasıl ki, bugün Avrupa dünyanın en medeni ve ilerlemiş milleti olarak taklit ediliyorsa, Ortaçağ için de tam tersi bir durum söz konusuydu.45 O zamana kadar hükümdarla ilgili teşrifat ve merasim törenlerinden haberleri olmayan Avrupa kralları İspanya’ya memurlar göndererek Müslümanlardan hükümdarlık nezaket kurallarını, saray idaresi usullerini vb. terbiye ve adabı öğrenmeye çalışmışlar; birçok öğrenci dahi Müslüman medreselerinde eğitim görüp medeni ilimlerden pay sahibi olmuşlardı. Portekizliler ise bu ilerlemelerden İspanyollar kadar faydalanamamışlardı. Ahmed Midhat, Müslüman ve Yahudilere gösterilen zulümlerin ve kötü tavırların sadece kültürel ilerlemede değil, aynı zamanda ekonomik alanda doğurduğu olumsuzluğun kısa bir analizini de yapar: Eğer Araplardaki ilim Portekizlilere geçseydi, sonradan meydana gelen deniz keşiflerinde Portekizliler daha seri ve kolay deniz başarıları elde edebilirdi.46 43
44
45
46
Age., c. 7, s. 108.
Sekizinci yüzyıldan itibaren kıtaya fetihler yapan ve yerleşmeye başlayan Müslümanlara özellikle 12. Yüzyıldan itibaren
yapılan bu zulümler insaf sahibi müverrihler nezdinde nefretle anılırken mutaassıp Hıristiyan müverrihler ise olayları
gerçekçi bir şekilde ifade etmemişlerdir. Özellikle 1490’larda Portekiz’deki Müslüman ve Yahudilerin terk-i diyara
zorlanmaları o dönemlerde bir nevi Hıristiyanların gaza ve cihadı olarak adlandırılmışsa, medeniyetin ilerlemesiyle
birlikte gerek düşünürler gerekse tarih, olayı eşitlik ve insan hakları çerçevesinde değerlendirerek Müslüman ve
Yahudilere yapılan zulümleri ve bunları yapanları nefretle anmışlardır. Age., c. 11, s. 34 ve 53-54.
Ahmed Midhat, Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide, c. 1, s. 73-78.
Ülkenin kuzey tarafındaki Portekizliler ise bu ilerleme devrinde İslam istilasına direnişte bulunduklarından bu
ilerlemeden çok az bir pay almışlardı. Ahmed Midhat, Kainat, c. 11, s. 111-112.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 84
Kainat (1870‐81)’ın on ikinci cildi İspanya’ya ayrılmıştır. Yazar bu ciltte, Müslümanlara yapılan zulümlerin sonuçlarının diğer Avrupalılara göre İspanyollar açısından daha olumsuz sonuçlar doğurduğunu işaret etmiştir. Çünkü yazara göre bu zulümler, İspanya’nın keşifler sonucu kazandığı gücü yitirmesinin de önemli sebeplerinden biriydi. İspanyollar kibirli ve büyüklük taslayan adamlar olup, sanayi ve ticarete meyilli değillerdi. Bu alanda daha çok Yahudiler ve Araplar etkindi. Arapların ve Yahudilerin ülkeden kovulmaları sanayi ve ticaretin şiddetli bir şekilde çökmesine neden olmuştu.47 Fakat Ahmed Midhat’a göre, bölgeden kovulmalarına rağmen Arapların İspanyollar üzerindeki etkisi günümüze kadar gelmiştir. Latinlik ile Araplık, İspanyolların milliyetlerini değiştiren iki önemli mayaydı. İslam adaleti sayesinde Endülüs’te rahat bir yaşam süren İspanyolların büyük bir çoğunluğu İslamiyeti kabul ederek Araplar ile karışmaya, kız alıp vermeye başlamışlardı. Ahmed Midhat İspanyolların fizyolojik yapıları incelendiğinde bu etkinin açıkça görüleceğini ifade etmiştir. Ayrıca yazara göre İspanyollar, bu iki mayanın maarif ışığı ile de aydınlanmışlardı. Dolayısıyla Engizisyonun zulümleri olmasaydı bu iki maya, İspanya’yı hiçbir millet kıyas kabul etmeyecek derecede maddi ve manevi bir refaha sokacaktı. İşte Engizisyon, hem bu ışığı söndürmüş hem de ticaret, ziraat ve sanayinin kaynağı olan bu insanları terk‐i diyara zorlamıştır. Bu nedenle Ahmed Midhat, yaşadığı çağın İspanya’sını Avrupa’nın en cahil, gerileyen, fakir milleti olarak tasvir etmiştir.48 Ahmed Midhat, Müslümanlar’ın Avrupa’dan kovulmalarını sadece Kilise’nin zulmüne bağlamaz; bunun temelinde İslamiyet’in ilk dönemlerine kadar giden Müslümanlar arasındaki ayrılıkları da göstermiştir. Eğer Araplar hilafetin ilk dönemlerinde fitne ve fesat yüzünden birbirlerine düşmeselerdi Avrupa’da çok daha kolay ilerleyeceklerdi; hatta Avrupa’nın tümünü Müslüman görmek mümkün olacaktı.49 Fakat Ahmed Midhat’a göre İslamiyet içindeki ayrılıklardan daha önemlisi, Müslümanların ahlaki bir çürüme içine düşerek zevk ve sefaya dalmaları, böylece Endülüs’te Müslüman birliğini sağlayacak bir güç oluşturamamalarıydı. Yazar bu durum karşısında üzüntülerini de dile getirmekten çekinmez: “Gönül Endülüs gibi hakikaten menba‐ı füyuzat‐
ı medeniyye olan bir memleketin bu misillü muharebat‐ı dahiliyesini yazmaktan değil hatta okumaktan bile asla hoşlanmaz ise de çaresiz vukuat‐ı mezkureyi bervech‐ı ati hülaseten olsun yazacağız ki bu vukuat olmasa idi İslam’ın 47
48
49
Age., c. 12, Tercüman-ı Hakikat, İstanbul, 1298, s. 140-143.
Age., c. 12, s. 193-198.
Age., c. 12, s. 193-198.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 85
Avrupa’ya doğru terakkiyatı ne kadar artacağı başkaca ve kemal‐ı teessüfle nazar‐ı ehemmiyetten uzak tutulmayacak bir şeydir.”50 III. YENİÇAĞ: DÜNYANIN YENİ GÖRÜNÜMÜ Ahmed Midhat’a göre on altıncı yüzyıla girmeden önce meydana gelen maddi ve manevi birtakım değişimler dünyayı, öncekiyle kıyaslanamayacak derecede yeni bir çağa sürüklüyordu. Kilise’nin taassubuna karşı on dördüncü yüzyılda bazı reformcu tepkilerin doğması; derebeyleri, senyörler ve asilzadeler gibi yerel otoriteler karşısında, modern hükümran devletlerin temelini oluşturacak güçlü krallıkların ortaya çıkması ve merkezi otoritelerini artırmaları; halkın, senyörlerin esareti altından kurtularak birtakım hukuksal düzenlemelerle özgürleşmeye başlamaları yazarın belirttiği maddi değişimlerdendir. Söz konusu değişimler Avrupa milletlerinin siyasi varlıklarını tamamlamaya büyük bir hizmet etmişti. Fakat yazar için dünyayı dönüşüme uğratan asıl gelişmeler manevi olanlardı.51 Bunun temelinde ise İslamiyet vardı. İslamiyet sayesinde maarif ve ilm Avrupa’nın her yerine yayılıyor, eğitimin sadece din adamlarına ve dini alana özgü olmaktan çıkıp yaygınlaşmasıyla birlikte insanın ufkunu genişleten bir süreç de başlıyordu. Okuma yazma öğrenmeye başladıkları için insanlar fikirlerini daha eskilere uzatıyor, bu sayede eski Yunan ve Latin bilgilerinden de faydalanıyorlardı. Dünyanın genişliğine, insanlığa ve medeniyete dair yeni tartışmalar yapılıyordu. Ahmed Midhat’a göre, Avrupalıların “Rönesans” dedikleri sanat alanındaki gelişmeler medeniyetin ilerlediğinin en önemli göstergesiydi. Bunun dışında Ahmed Midhat Avrupalıların sosyal hayatlarından ve yaşam tarzlarından verilen örneklerle manevi alandaki değişimin büyüklüğü anlatılmaya çalışmış, bu değişimlerin, henüz tam bir medenileşmeyi başaramayan Avrupa halkını Ortaçağ’daki yarı‐vahşi halinden kurtardığını ifade etmiştir. Kısacası yazara göre Ortaçağ’ın ne ahlaki ne efkari hiçbir şeyi Yeniçağ’a benzemiyordu.52 On altıncı yüzyıldan hemen önce meydana gelen değişimler Avrupa’yı karanlık çağdan çıkaran ilk adımlardı; atağa kaldıran ise dünya coğrafyasına ilişkin yeni bilgilerin edinilmesiydi. Ahmed Midhat da, Ortaçağ ile Yeniçağ arasındaki bir temel farkı daha belirtirken yeni keşiflere vurgu yapmaktaydı. Ona göre Ortaçağ halklar üzerindeki, 50
51
52
Age., c. 12, s. 43-54.
Ahmed Midhat, Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide, c. 3, s. 86-92 , 357-361.
Age., c. 3, s. 361-376; Ahmed Midhat, Kainat, c. 7, s. 118-122.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 86
daha köklü dönüşümlerin meydana geldiği Yeniçağ’ı ise sadece halkların değil mekansal büyük değişimlerin çağıydı: “Sizin bir haneniz var idi ki dört odalı bir şeydi. Derûnunda dahi üç kişi ikâmet etmekte idi. Bir zamân oldu ki mezkûr haneye nice ilâveler ile odaları on dörde iblâğ oldular. Derûnundaki ahâli dahi evvelkinin hem üç dört misli arttı hem de birtakım yeni adamlar dahi familyaya karışmış. Artık bu hane eski haneye ve ahâli dahi eski ahâliye benzer mi?”53 Dünyanın bilinen sınırlarını genişleten, Avrupalıların uzak denizlere ve karalara yaptıkları seyahatlerdi.54 Yazar bunu daha iyi anlatabilmek için iki ayrı dünya haritasına yer vermiştir. (Bkz: Ek 2). İlk ve Ortaçağ’daki durumu gösteren kürede dünya hemen hemen aynı genişlikteydi. Yeniçağ’ı ifade eden ikinci kürede ise bilinen yerlerin genişliği oldukça fazlaydı. Avrupa’nın kuzey; Asya’nın kuzey ve doğu; Afrika’nın güney taraflarıyla bütün Amerika kıtası, bütün Avustralya ve Okyanus Adaları hep Yeniçağ keşiflerinin sonuçlarıydı. Yazar Avrupalıların bu seyahatlerinin temelinde de eski uygarlıklarının bilgilerin ve özellikle de Ortaçağ’da Arapların silahlı ve silahsız olarak yaptıkları seyahatlerin rolünü hatırlatır. Eğer bu seyahatler ve sonucunda edinilen bilgiler olmasaydı Avrupalıların Yeniçağ’da yaptıkları keşifler de olmayabilirdi. Çünkü Araplar Fas’tan Çin sınırlarına, güneyden Umman sahillerine ve Ümit Burnu’na doğru gerek savaşarak gerek seyahat ile bütün memleketleri keşfetmişler, buralar hakkında bilgiler vermişlerdi. Yine Araplar dışında Hind Brahmaları birçok memleketi dolaşarak ve buralar hakkındaki gözlemlerini yazarak Avrupalıların keşiflerine temel oluşturmuşlardı.55 Ahmed Midhat’a göre, bu seyahatler hiçbir şeyle kıyaslanamayacak derecede önemliydi, çünkü sadece mekansal bir genişlemeyi değil, insan ufkunu genişleten bir süreci de ifade ediyordu. Fikr‐i beşer bu zamana kadar Avrupa kıtası, Afrika’nın kuzey kısmı ve Asya’nın batı kısmına sıkışıp kalmıştı. Şimdi ise yeni kıtalar, yeni halklar, bitkiler, hayvanlar 53
54
55
Ahmed Midhat, Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide, c. 1, s. 99-100.
Mufassal Tarihi Kurun-ı Cedide bu seyahat ve keşifleri “Coğrafya Biliminin Gelişmesi” ve “Kurun-ı Cedidenin Tenkidi”
başlıkları altında ve medeniyetin ilerlemesine katkıları bağlamında ele almıştır. Kainat ise keşif hareketlerinin daha çok
ülke tarihlerine etkisini incelemiştir. Aslında Ahmet Midhat Kainat’ın yazım planında deniz ve kara seyahatlerini, eserin
beş ana bölümünden birini oluşturan “Amerika” kısmında vermeyi planlamıştı. Eserin bu bölümünün yazımı
gerçekleşmediği için Avrupa bölümündeki çoğu ülke tarihin keşif hareketleri kısmı eksik kalmış, yazar bu dönemi bir iki
cümleyle geçiştirmiştir. Deniz ve kara seyahatleri Portekiz ve İspanya tarihinin en önemli kısmını oluşturduğu için
sadece bu ciltlerde ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Örneğin İngiltere tarihinde keşif hareketleri; Kolomb’un Hind-i Garbi ve
Amerika’yı bulması haberinin Aingiltere’ye de ulaştığı, VII. Hanri’nin 1497’de Venedikli Gabatto adlı bir denizciyi Atlas
Denizi’nin batı sahilerini keşfe yolladığı ve arz-ı cedide ile Amerika’nın bazı kuzey taraflarını keşfettirdiği ile sınırlı
kalmış, bununla ilgili ayrıntılı bilgileri İspanya ve Amerika tarihinde anlatacağını belirtmiştir. Ahmed Midhat, Kainat, c. 1,
s. 176-177.
Söz konusu haritalar eserin 294 ve 295. sayfalarındadır. Ahmed Midhat, Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide, c. 1, s. 99101.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 87
vb. daha önce görülmeyen ve bilinmeyen şeyler ortaya çıkıyor; insanoğlunun bunlar üzerinde yaptığı araştırmalar astronomi, doğa bilimleri, coğrafya, etnografya, felsefe vb. çeşitli ilimlerde ilerlemelere yol açıyordu. Yazara göre Yeni Dünya’nın bu zaman kadar tanınamamasının asıl sebebi harita ve pusula fenlerinde bir ilerleme olmayışıydı. Yoksa bu kıtalar herzaman oradaydı. Eski Dünya medeniyetine göre daha vahşi olmalarına rağmen bunların da kendilerine özgü medeniyetleri vardı. Harita bilgisi ve pusulaya ek olarak denizcilikteki ve özellikle de barutun icadıyla birlikte silah teknolojisinde meydana gelen ilerlemeler yayılmada etkili olan faktörlerdi. Çünkü barut olmasaydı kumanyasını tüketmiş olan gemiler, bulundukları bölgenin halkından erzak ve gerekli mühimmatı toplayamayacak ve keşifler çok daha uzun yıllar sürecekti. Harita ve pusula fenlerindeki gelişmeler de bu durum karşısında aciz kalacaktı.56 Ahmed Midhat’a göre Avrupalıları böylesine uzak seyahatlere iten asıl neden, bilime duyulan merakdan ziyade ticaretti. Öyle ki, ticaret insanların bütün güçlerini bir nokta üzerine toplamasında önemli bir etkendi.57 Nitekim yazar, keşiflerden sonraki Avrupa tarihinin yoğun bir askeri ve siyasi çekişme içinde geçmesinin en önemli nedenlerinden biri olarak ticari yarışı göstermiştir. Çünkü keşfedilen Yeni Dünya’ya ait topraklar madeni açıdan oldukça zengindi. Sömürgeleştirilen bu topraklardan elde edilen ham eşya ve maden alışverişi Avrupa devletlerini sanayi ve ticarette büyük ilerlemelere sevk ediyordu. Bu anlamda sömürgelere ulaşma ve onları denetim altında tutma hırsı söz konusu olduğunda savaş çok kolay göze alınıyordu. Dolayısıyla 17. yüzyılın ikinci yarısında ticaret için yapılan savaşlar artmaya başlamıştı.58 Uluslararası ticari savaşlara rağmen 17. yüzyıl ve sonrası, Kainat (1870‐
81)’ta Avrupa’nın ilerleme asrı olarak tasvir edilmişir.59 Ahmed Midhat 56
57
58
59
Ahmed Midhat Yeni Dünya halkının Avrupalı beyaz halklarla karşılaşmasını, onları nasıl algıladıklarını ve Avrupalıların
yeni kıtada nasıl kolaylıkla yayıldıklarını da tasvir eder. Ahmed Midhat, Kainat, c. 11, s. 56-60; Ahmed Midhat, bu
bölümde Engizisyon’un zalimliklerinin keşfedilen yerlerin halklarına da sirayet ettiğini, Amerika ve Okyanus Adaları gibi
uzak sömürgelerdeki halkın bu zulümlerden adeta yıldığını belirtmiştir. Ellerinde silahların yetersizliği yerli halkın bu
zalimliklere karşı çıkmasını engelemiştir. Yazar, Yeni Dünya’nın yerli halkının Hıristiyanlık ile terbiye edilmesini, hatta
mahvedilmesini Hıristiyanlık tarihindeki birçok lekelerden biri olarak görmüştür. Age., c. 11, s. 71-75.
Ahmed Midhat, Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide, c. 2, s. 537.
Kainat; Hollanda, Portekiz, İspanya, İngiltere ve Fransızların ticaret savaşlarını net bir şekilde yansıtmakta ve Avrupa
emperyalizminin başladığının işaretlerini vermektedir. İlk sömürge sahibi olan Hollanda, Portekiz ve İspanya daha
sonraki dönemlerde Avrupa’nın siyasi güç dengesinde zayıflarken özellikle İngiltere’nin Fransa ile rekabeti ve sömürge
yarışından en güçlü çıkan devlet olarak Avrupa’daki üstünlüğü kanıtlaması vurgulanan temalar olmuştur. Ahmed
Midhat İngiltere’nin on sekizinci yüzyıldaki kazanımlarının ise hiçbir şeyle kıyaslanamayacağını belirtir. Ahmed Midhat,
Kainat, c. 1, s. 210-223; Age., c. 5, s. 227-235; Age., c. 11, s. 56-57; Age., c. 6, Kırkanbar Matbaası, İstanbul, 1292, s.
38-39; Age., c. 12, s. 134-136.
Age., c. 2, s. 114.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 88
dünyanın bilinen sınırlarının genişlediği gibi medeniyet dairesinin de gelişip genişlediğini yönetim sisteminde, hukuksal, askeri ve silah teknolojisindeki yenilik ve ilerlemeleri örnek göstererek açıklamaya çalışmıştır. Askeri alanda keşifler için balon, elektrik ışığı, dinamit vb. silahlar kullanılmaya başlanmış, bunlarla ilgili fenler ortaya çıkmıştı. Yine haberleşme ve ulaşım, önceki zamanlarla kıyaslanmayacak ölçüde gelişmişti. Buhar kuvvetiyle işleyen vapurlar ve şimendiferler, eski zamanların yelken ve kürek ile işleyen gemilerinin ya da deve ve öküz arabalarından ibaret kervanların yerlerini almıştı. İnsanların temel hak ve hürriyetlerinde de olumlu gelişmeler yaşanıyordu. İşte yazara göre bunun en önemli sebebi Yaniçağ’ın bilim ve sanayi alanındaki ilerlemesiydi.60 Söz konusu ilerleme ve yenilikler Ahmed Midhat’a için, bir medeniyetin içinde bulunması gerekli özelliklerdi. Çünkü “medeniyet denilen şey yalnız, devletlerin ve hatta milletlerin bile zuhurlarından ve inkırazlarından ibaret olmayıp medeniyetten asıl maksat insanları mesut ve bahtiyar etmeye hizmet eyleyecek olan” keşiflerdi.61 Yine hukuksal, ticari, mali vb. alanlarda uluslararası ilişkilerini kolaylaştıran standartların belirlemesi de gelişen medeniyetin özellikleri ve medeni ülkeleri birbirine bağlayan bağlardı. Fakat Ahmed Midhat’a göre bunların hiçbiri, yabancı bir dil veya diller öğrenilmesi kadar Yeniçağ’da dünya üzerinde yaşayan toplumları birbirine bağlamıyordu. Özellikle Fransızca ve İngilizce, uluslararası ilişkilerde kullanılan ortak bir dil haline gelmişti. Yeniçağ’ın tüm bu araçları milletler arasındaki yabancılığı ortadan kaldırarak onları birbirlerinden haberdar etmekteydi. Daha önceki çağlarda ise böyle bir birlik aramak mümkün değildi. Hatta tam aksine, o çağlarda aynı cinsten olan insanlar arasında bile bir bölünmüşlük vardı; insanlar birbirlerinin dillerini, kanunlarını bilmeyebiliyorlardı. Bu gelişmeler Ahmed Midhat’ın tasvirinde “Küre”yi bir “ortak vatan”; insanları ise “medeni bir aile” yapıyordu. Yani Ahmed Midhat, gittikçe küreselleşen bir dünyaya işaret ediyor; henüz tam anlamıyla gerçekleşmese de kara ve deniz ulaşımında, ticarette, telgraf teknolojisinde meydana gelen gelişmelerin insanları birbirine daha çok yaklaştırdığını ve yaklaştıracağını ifade ediyordu. Yazar bu durumu “her şeyin umumileştiği bir dünya” olarak tanımlamıştır.62 Kısacası Ahmed Midhat özellikle 16. yüzyıldan itibaren, sınırlarının oldukça dar ve bu sınırlar içinde yaşayan halkının birbirinden kopuk yaşadığı bir dünyadan, Yeniçağ’da sınırları genişleyen bir mekana; sürekli ilişki halinde olan bir dünyaya yol alındığını belirtmiştir. Süreç aynı 60
61
62
Ahmed Midhat, Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide, c. 1, s. 111-119.
Age., c. 2, s. 513-514.
Age., c. 1, s. 119-122.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 89
zamanda ruhani olanın egemenliğinden dünyevi olana doğru bir geçişin de hikayesiydi. Ahmed Midhat tüm bu gelişmelerin odağına Avrupa’yı koymaktaydı, fakat İslami temelleri de unutmuyordı. Endülüs’teki Arap mahkeme usullerinin kanuni düzenlemelerdeki rolü, deniz ve kara keşiflerinin yapılmasında Arap denizcilerinin Avrupalılara aktardıkları bilgiler, klasik Yunan felsefi metinlerinin ve eğitimin İslam sayesinde Avrupa’ya yayılması vb. etkenler Avrupa’nın ve medeniyetin Ortaçağ karanlığından kurtulmasını sağlayan gelişmeler olarak yazarın eserlerinin çeşitli bölümlerinde dile getirilmiştir. Avrupalılar keşifler çağından itibaren hızla ilerlemeye başlarken İslam medeniyeti de hızla çökmeye başlamıştı. Nitekim Avrupa’nın bu çağdaki ilerlemeleri anlatılırken İslam medeniyetine dair bir ilerleme söz konusu edilmemiştir. Öyle ki, Ahmed Midhat artık, ilerlemeden veya medeniyetten bahsederken hemen ardından “Avrupa” kelimesi gelmeye başlamıştır. Yani Avrupa, medeniyet, ilerleme artık birbirleriyle eş anlamlıdır. IV. GELİŞEN DÜNYA KARŞISINDA OSMANLI DEVLETİ 1500’lü yıllardan 19. yüzyıla gelinen süreçte hızla değişen bir dünya ve sürekli ilerleyen bir Avrupa vardır. Osmanlı Devleti ise bu tarihe gelinceye kadar kuruluşunu tamamlamış, İstanbul’un fethiyle imparatorluk haline gelmiş, Kanuni döneminde ise gücünün zirvesine ulaşmıştır. Bu andan itibaren Avrupa karşısında gerileyen, kurduğu düzeninin tüm alanlarında aksamaların yaşandığı bir Osmanlı Devleti görülür. Süreç paralel bir şekilde klasik dünya algısının değişimine de işaret eder. Çözümü kendi iç dinamiklerinde ve “Kanun‐ı Kadim”de aramak yerine gözler yavaş yavaş Avrupa’daki gelişmelere odaklanmaktadır. 19. yüzyılda düzeni ıslah için sergilenen tavır ise dünya algısındaki değişimi net bir şekilde ortaya koyar . Ahmed Midhat dünya tarihine yönelik eserilerini değişimlerin yoğun olduğu bu yüzyılda yazmıştır. Kainat (1870‐81) ve Mufassal Tarih‐i Kurun‐ı Cedide (1885/86)’in her ikisi de Osmanlı tarihine geniş bir yer verir. Bu iki eserin Osmanlı tarihi anlatımında çeşitli benzerlikler olduğu gibi farklılıklar da mevcuttur. Ahmed Midhat’ın, her iki eserinde de vurguladığı ve onu geleneksel dünya tarihçilerinden ayıran en önemli özelliği, Osmanlı tarihini dünya tarihi ile birlikte düşünmesidir. Üstelik o, Osmanlı’nın anlatılmadığı bir dünya tarihinin son derece eksik kalacağı düşüncesindedir. Yazar bu düşüncenin nereden bakıldığına göre değişeceğinin farkındadır. Çünkü ona göre eğer Mufassal Tarih‐i Kurun‐ı Cedide (1885/86)’yi Avrupa’da Avrupalı bir yazar yazsaydı ve Yeniçağ’ın ortaya çıkışı, yenilikleri bir Avrupalı kimliğiyle incelenseydi belki de Osmanlı tarihinin ilk dönemleri önemsiz ve gereksiz bulunurdu. Fakat Ahmed Midhat “ancak biz Osmanlı olduğumuzdan 7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 90
Kurûn‐ı Cedîde’nin suret‐i vürûdunu buradan bir nazar‐ı hikmet ile tedkik eylemek mecbûriyetinde bulunduğumuzdan” sözleriyle bu dönemlerin kendisi için oldukça gerekli ve önemli olduğunu, bu nedenle de Kurûn‐ı Cedîde’yi bir Osmanlı gözüyle değerlendireceğini belirtmiştir.63 Herhangi müellif mükemmel bir Osmanlı tarihi tanzimine muvaffak olur ise medeniyyet‐i umumiyye‐i alemin mükemmel bir tarihini tanzim etmiş olur. Zira tarih‐i Osmani’ye civariyyet münasebetiyle nev’men telakki olan ülkeler şöyle dursun belki tarih‐i Osmaniyye’nin doğruan doğruya hüküm sürdüğü ülkelerin heyet‐i umumiyyesi hududuna bir nazar edilecek olur ise medeniyyet‐i umumiyye‐i aleme ibtidadan ta şu asar‐ı ahireye gelinceye kadar mevki‐i sudur ve cevelan‐gah olmuş olan yerlerin kaffesi tarih‐i Osmani’nin hudud‐ı şamilesi dahilinde görülür.64 Bu sınırların hepsini içine alacak bir Osmanlı tarihinin yazılmasını çok zor gören Ahmed Midhat, bunlara değinmeden de geçemeyeceğini belirtir. Bu nedenle Kainat’ta Osmanlı tarihine alemin yaratılışından başlayıp, kendi yaşadığı zamana kadar getirir. İnsanoğlunun ilk yayılma alanlarının Osmanlı sınırları içinde olmasını da “tarihimiz”in ilk büyük olayı sayar.65 Yazarın Osmanlı Devleti’nin ortaya çıkışına kadar meydana gelen gelişmeleri anlattığı bölüm geleneksel dünya tarihçiliğinin bir örneğidir. Yazar bu bölümde Kutsal Tarih’e ve sonrasında İslam tarihine yer vererek Osmanlı’yı İslam tarihinin ve medeniyetinin devamı olarak algılar. Burada kuruluştan II. Abdülhamid saltanatının ilk 4‐5 yılını kapsayan bir Osmanlı tarihi söz konusudur. Mufassal Tarih‐i Kurun‐ı Cedide (1885/86)’de de ise Osmanlı tarihi, 1500 yılına kadar getirilmiştir. Daha önceki bölümlerde belirttiğimiz üzere Ahmed Midhat Yeniçağ’ın Ortaçağ’dan çok farklı ve yeni bir görünüme sahip olmasında, özellikle Avrupa’da 16. yüzyıldan itibaren meydana gelen değişimleri göstermiş; bu gelişmelerin temelinde İslam medeniyetinin de rolünü vurgulamıştı. Yazara göre bu iki çağ arasındaki farkın oluşmasında Türklerin ve Osmanlı’ların da önemli bir payı vardı. Çünkü Fatih’ten itibaren Osmanlılık, o zamana kadar ne eski ne yeni hiçbir millette eşi görülmeyen bir şekilde milletlerin hangi kavimden veya dinden olduklarına karışmaksızın hepsini siyasi eşitlik ve medeni ortaklık ile bir bayrak altında toplamıştı. Türkler ise gerek İslam’a hizmetleri ve cihangirane hareketleri gerek siyasi başarılarından dolayı büyük inkılaplar göstermiş muazzam milletlerdi.66 63
64
65
66
Ahmed Midhat, Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide, c. 1, s. 179.
Ahmed Midhat, Kainat: Osmanlı, c. 15, Tercüman-ı Hakikat, İstanbul, 1298, s. 2.
Age., c. 15, s. 20.
Ahmed Midhat, Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide, c. 1, s. 58,98.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 91
16. yüzyılın ikinci yarısından sonra işler değişecektir. Bu süreç içerisinde devlet düzeninin her alanını kapsayacak kötü bir gidişat söz konusuydu. 67 Ahmed Midhat, Avrupa’nın bu dönemde yenilenme ve ilerleme sürecine girdiğini, her alanda ortaya koyduğu yeni düzen ve icatlarla birlikte güçlerini daha da artırdığını söyleyerek açık bir şekilde Avrupa’yı model olarak gösteriyordu. Buna karşılık Osmanlı milleti cehaletin içine doğru kendisini itmekte olduğundan bir zamandan beri istila kudreti ve sınırların genişlemesi gibi şanlar şöyle dursun mevcut sınırları muhafaza iktidarı dahi kalmayarak devletin devr‐i vukufuna da nihayet vermişler ve adeta çöküş devrine yol açmışlardı. III. Ahmed’in cülusu ise yazara göre çöküş devrinin başlangıcıydı.68 Ahmed Midhat Osmanlı Devleti’nin bu dönemdeki durumunu İbn Haldun’un bedeviyetten hazariyete geçiş süreciyle açıklamış, III. Ahmed dönemini hazariyet olarak tanımlanmıştır. Çünkü bu dönemde Avrupa’da matbaacılığın ilim ve maarifi ihya ettiği göz önünde bulundurularak Osmanlı ülkesinde de matbaacılığın ve güzel sanatların gelişimine çalışılmıştır. Sulh ve hazariyyet zamanının uzaması ise halkın zevk ve sefaya daha fazla dalmasına, tekrar yozlaşmasına ve bu da devletin çöküşüne neden olmuştur.69 Yazarın tasvirinde III. Selim dönemi döngüyü başa çevirecektir. III. Selim döneminden itibaren yaşanan gelişmeler klasik dünya algısındaki değişimin açık ifadeleriydi. Artık devletin ıslahı “Kanun‐ı Kadim”de aranmaz. “Teceddüd” ve “Tanzimat” Ahmed Midhat’ın bu dönemden itibaren sıkça kullandığı kavramlardır. İdeal düzeni kurduğuna inanan ve kutsal savaş ideolojisi altında İslam uğruna mücadele eden ulu gaziler değil; yeniliğin peşinde koşan padişahlar, devlet adamları ve elçiler vardır. Avrupa artık Tanrı’nın gazabına uğrayan, “kafir” olarak ötekileştiren ve değersizleştirilen değil, devletin devamlılığını sağlamak için en azından teknik ilerlemelerinin örnek alınması gereken, ittifaklarına ihtiyaç duyulan “hakiki dostlar”dır.70 Daha da ilginci, Ahmed Midhat algı 67
68
69
70
Yazar, devleti çöküşe sürükleyen nedenler olarak devlet adamlarının fikirlerindeki bozulmaları, bazı padişahların devlet
işlerini vezirlerine bırakarak zevk ve sefaya dalmalarını, devletin Anadolu ve dışındaki topraklarında isyanların
artmasını, Yeniçerilerin başıbozukluğunu, mağlubiyetlerin sıklaştığını, tımar ve zeamette yolsuzlukların arttığı, Osmanlı
Hıristiyanları arasında mezhep meselelerinin ortaya çıktığını vb. gösterir. Ahmed Midhat, Kainat: Osmanlı, c. 15, s. 285.
Age., c. 15, s. 366.
Age., c. 15, s. 389-390; Ahmed Midhat III. Ahmed dönemini betimlerken İbn Haldun’a ait “hazariyyet” sözcüğüne vurgu
yapmıştır. Hazariyyet, İbn Haldun’un insanoğlunun evriminde bedeviyyetten yani göçebe hayat tarzından kentliliğe
geçişi simgeleyen bir kavramdır. Hazariyyet içinde olan bir toplumda nüfusun bir kısmı sanat ve sanayi alanında
çalışarak, bir kısmı da ticaretle geçinmeye çalışırlar. Bunlar göçebelerden ve köylülerden daha çok para kazanır,
onlardan daha iyi ve geniş bir hayat yaşarlar. Fakat bedeviyetten hazariyete geçiş nasıl ki zorunlu bir evrimse,
hazariyetin de bir yozlaşmayı getirmesi zorunlu bir süreçtir. Bu süreçte toplumsal yaşam bozulmaya yüz tutar.
Doğallıktan uzaklaşmak dünya nimetlerine düşkünlüğü, bu da yozlaşmanın, yıkılmanın ve yokolmanın koşullarını
hazırlar. Emre Kongar, Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1981, s. 65-66.
Ahmed Midhat, Kainat: Osmanlı, c. 15, s. 539.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 92
değişiminin farklı bir yönüne işaret eder. Artık, koyu bir cehalet ve taassup döneminden çıkıp medeni ilerlemeler kaydeden Avrupa’nın “millet‐i vahşiye” olarak tasvir ettiği bir Osmanlı vardır. Devlet düzeninin kanunsuzluklar ve nizamsızlıklarla dolu olması yazara göre Avrupalıların Osmanlı’ya “millet‐i vahşiye” olarak bakmalarının sebebiydi.71 Tanzimat döneminde yapılan düzenlemeler hem düzensizliği hem de bu imajı kaldırmaya yönelik girişimlerdi. Üstelik yazarın açıklamalarında, yapılan yenilikler bir zamanlar “kafir”, “lanetlenmiş”, “din düşmanı” olan Avrupalıların teveccühlere layık olmak için yapılıyordu.72 III. Selim’le başlayan ve Tanzimat’la hızlanan Avrupai tarzda reformlara tepkiler yok değildi. Ahmed Midhat yeniçeriler ve ilmiye sınıfını reformlara tepkilerin yoğunlaştığı kesimler olarak göstermiştir. Yazara göre bu gruplar reformları “kafir icadı”, “Frenk taklidi” sayarak, İslam devletine Avrupalılık süsü verilip herkesin gavur yapılacağı propagandasını yürütüyorlardı. Ahmed Midhat, kendi çıkarlarına uygun görmedikleri için reformları engellemeye çalışan ve halka farklı yansıtan bu kişileri şiddetle eleştirmiş, onların girişimlerini “birtakım köpeklerin sermaye kavgası” şeklinde tanımlayarak değişimlerin arkasında durmuştur.73 Çünkü düzenin eski usullere göre yürümesi artık mümkün değildir. Uluslararası ilişkilerin arttığı yeni dünya düzenine uygun diplomatlara ihtiyaç vardır. Avrupa’da yaşanan gelişmeleri daha iyi takip etmek gerekmektedir. Bu nedenle Ahmed Midhat yabancı ülkelere daimi elçilerin gönderilmesini, Abdülaziz’in Avrupa başkentlerini ziyaret ederek buradaki ilerlemeler hakkında fikir sahibi olmaya çalışmasını, eğitimin modern usullere göre düzenlenerek modern okulların açılmasını, vb. yenilikleri olumlu gelişmeler olarak sunar.74 Osmanlı Devleti’nin köklü değişimlere giriştiği Tanzimat döneminde ortaya çıkan sorunların temelinde yatan etkenlerden birinin halkın hem reformlara hem de reformculara yabancı olmasını gösterebiliriz. Bunun nedeni eğitim ve kültür farkından kaynaklanmaktaydı. Reformcu Tanzimat aydınları Batı eğitiminden geçmiş “seçkin kültürü” temsil eden kişilerdi. Halk ise İslam ile yoğrulmuş bir “halk kültürü”yle hareket ediyordu.75 Reformların halka doğru bir şekilde anlatılması Ahmed Midhat için de önemliydi. Yazar, bunlar yapılamadığı için halkın, daha çok ilmiye sınıfının etkisinde ve onların yaptıkları propagandadan yoğun bir şekilde etkilenebilecek düzeyde olduğuna dikkat çekmeye çalışmıştır. Yazara göre, 71
72
73
74
75
Ahmed Midhat, Kainat: Osmanlı, c. 15, s. 537.
Age., c 15, s. 547.
Age. c. 15, s. 447, 471.
Age., c. 15, s. 526-531, 555-557.
Kadir Canatan, Bir Değişim Süreci Olarak Modernleşme, İnsan Yayınları, İstanbul, 1995, s. 58.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 93
Osmanlı milleti dünyada yaşanan gelişmelerden haberdar değildi. İstanbul dışındaki vilayetlerde gazetenin bulunmaması halkın, yapılan yenilik ve düzenlemeler hakkında bilgi sahibi olmasını ve reformları doğru bir şekilde kavramasını engellemekteydi.76 Kainat 1880‐81 yılına kadar meydana gelen olaylara değindiği için II. Abdülhamid döneminin 4‐5 yıllık bir zamanını kapsamaktadır. Bu bölüm yazarın yaşadığı dönemi de içerdiğinden “Devr‐i Hazır” başlığı altında ele alınmıştır. Ahmed Midhat bundan hemen önceki devri tam bir keşmekeş olarak tasvir etmiştir. Öyle ki, Fatih ve Kanuni devrinin o güçlü, cihangir devletinin yerini bu dönemde Avrupanın gözünde itibarı kalmayan, onlardan medet uman bir devlet almıştır. Devletin mülki bütünlüğü ve bağımsızlığı artık açıkça Avrupalıların korumasına bağlıdır. Milliyetçi isyanlar devam ettiği gibi, yönetim anlayışı bakımından Avrupa’nın örnek alınması gerektiğini savunan meşruti sistem taraftarı grupların iktidarla mücadelesi devleti daha da zayıflatmıştır. İşte böyle bir ortamda II. Abdülhamid tahta geçmişti.77 Aman yarab! O zaman ne zaman idi ki ne dahilde ne hariçde bir maun bir mededkar bulunmak şöyle dursun halimize acıyanlar bile olmayıp bütün alem altıyüz senelik bir devlet‐i azimenin maazallah‐ü teali paldır küldür münkarız olduğunu görmek hazırlığında idiler. İşte kıyametten nişan veren böyle bir zamanda idi ki zat‐ı meleksimathazreti Abdülhamid Hanı heyet‐i erkan‐ı devlet ve umum millet tarafından edilen davet ve intizar üzerine tahta geçti.78 Ahmed Midhat, hürriyet taraftarlarını birtakım fesatçı, sürekli devletin açığını arayan, düşmanla ibirliği içinde olan istibdatçılar olarak tanımlamış; onların, halkı meclisler açma ve hürriyet getirme sözleriyle sürekli kandırdıklarını belirtmiştir. Fakat iktidara geldikleri zaman sözlerini tutmamışlar, hatta Abdülazize kıyarak ihanetlerini göstermişlerdir. Bunun üzerine Allah bütün ümmetine acıyarak II. Abdülhamid’i tahta geçirmiştir. Abdülhamid ise böylesi tehlikeli bir ortamda büyük başarılar göstermiştir. Hürriyet taraftarları bu şekilde tanımlanırken II. Abdülhamid ise vatanperver, ülkeyi kötü durumdan kurtarmak için canla başla çalışan, çok zor durumlarda müthiş başarılar gösteren bir kişilik olarak gösterilmiştir.79 Tüm karışıklıklarına rağmen II. Abdülhamid dönemi Ahmed Midhat tarafından modern tarzda değişimlerin yaşandığı bir dönem olarak tasvir edilmiştir. Yazar bu değişimlere devletin yeniden eski gücüne kavuşmasını 76
77
78
79
Ahmed Midhat, Kainat, c. 15, s. 553.
Age., c. 15, s. 565-570.
Age., c. 15, s. 569.
Age., c. 15, s. 559-569.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 94
sağlayacak temel düzenlemeler olarak bakar. Modern ise Avrupa ile eş anlamlıdır. Değişiklikler Avrupa devletlerindeki örneklerine göre yapılır. Özellikle eğitimin modernleşmesi anlamında II. Abdülhamid dönemi Ahmed Midhat için önemlidir. Mekteb‐i İlmiye, Mekteb‐i Mülkiye, Mekteb‐
i Hukuk gibi bazı yüksek mektepler yeniden kurulur. Yine Avrupaitarzda polis ve jandarma teşkilatı kurulur. Bu ıslahatlar devletin gücünü Avrupa nezdinde tekrar kurmaya hizmet etmiştir.80 Kısacası yazar II. Abdülhamid devrini önceki dönemlerle kıyaslanamayacak derecede büyük olaylara sahne olan ve tam bir yenilik dönemi olarak tasvir etmiştir. Yeniliklerde takip edilen model ise devrin en ileri medeniyeti olan Avrupa olmuştur. SONUÇ Ahmed Midhat Osmanlı Devleti’nde dünya tarihçiliği anlayışının yerleşmesine katkıda bulunan önemli tarihçilerdendir. Tarihi, insanlığın ve medeniyetin ilerlemesini anlatan bir bilim olarak gören Ahmed Midhat, bu ilerlemeyi gerektiği gibi anlayabilmek için mekan ve zaman algısını oldukça geniş tutmaya çalışmıştır. Eserlerini alemin yaratılışına veya insanoğlunun ilk hallerine kadar götürmesi ve dünyanıın bilinen tüm coğrafyaları hakkında bilgi verme arzusu bunun kanıtıdır. Ahmed Midhat insanoğlunun geçirdiği bu değişimleri vahşiyetten medeniyete doğru akan ilerlemeci bir bakış açısıyla anlatmıştır. Bu süreçte ilerlemeyi meydana getiren en köklü değişimler ise özelikle 16. yüzyıldan itibaren Avrupa’da meydana gelmiştir. Avrupa ilerlemenin merkezindeydi ve dünya tarihinin gidişatına bu coğrafyada yaşananlar yön veriyordu. Hatta Ahmed Midhat’da “ilerleme” Avrupa ile birlikte anılmaya başlanmıştı. İngiltere, Fransa, İsviçre gibi Avrupa devletleri ilerlemede son seviyeye gelmiş milletler olarak tanımlanırken Osmanlı Devleti ise hayli ilerlemiş olmasına rağmen henüz tam anlamıyla medenileşmemiş bir millet olarak görülmüştür.81 İlerlemenin odağına Avrupa’nın konulması Avrupamerkezci bir yaklaşımın işaretiyse de yazar, bu süreçte Doğulu kökleri özellikle de İslam’ın etkilerini sürekli vurgulamıştır. Yine Türklerin medeniyete önemli katkılarda bulunduğunu, özellikle Osmanlı Devleti’nin, kurduğu toplumsal yapı ile Yeniçağ’ın Ortaçağ’a benzememesine önemli katkısı olduğunu belirtmiştir.82 Fakat Avrupa’nın 16. yüzyıldan sonra gösterdiği ilerlemeler karşısında özellikle de 19. yüzyıla gelindiğinde dünya algısı önceki dönemlere göre değişmiş bir Osmanlı Devleti vardır. Kainat 80
81
82
Ahmed Midhat, Kainat: Osmanlı, C. 15, s. 609-612.
Ahmed Midhat, Tarih-i Umumi, c. 1, s. 5.
Ahmed Midhat, Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide, c. 1, s. 58, 98.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 95
(1870‐81) ve Mufassal Tarih‐i Kurun‐ı Cedide (1885/86) bu algı değişikliğini net bir şekilde ortaya koymaktadır. Ahmed Midhat için artık sorunları “Kanun‐ı Kadim” çerçevesinde ve sadece iç dinamiklerle çözmek çare değildir. Bunun yerine Avrupa’ya bakmak, onların ilerlemesini sağlayan nedenleri araştırmak gerekmektedir. Avrupa, devletin devamlılığının sağlanması için örnek alınması gereken bir modeldir. Dolayısıyla bu durum, Ahmed Midhat’ın eserlerinde Hıristiyan Avrupa’nın Osmanlı gözündeki olumsuz imajlarını da silmiş, tam tersine onları gerçek dost haline getirmiştir. Osmanlı Devleti’ni İslam tarihinin bir devamı olarak gören yazar, onu aynı zamanda dünya tarihinin de ayrılmaz bir parçası olarak tasvir etmiştir. Tarihin önemli gelişmelerinin yaşandığı topraklar üzerinde kurulan Osmanlı Devleti’nin yer almadığı bir dünya tarihinin de eksik kalacağını belirtmiştir. Ahmed Midhat, Osmanlı tarihini gerçek anlamda muhakeme eden bir tarihin henüz Osmanlılarca yazılmamış olmasından da üzüntü duymuş ve şikâyetlerini dile getirmiştir. Bu onun için oldukça önemli bir konudur ve Osmanlıların kendilerini dünyada nasıl konumlandıracaklarını etkileyen bir meseledir. Yazar Osmanlıların böyle bir tarih ortaya çıkaramamasının en önemli nedeni olarak dünya tarihçiliğinde bir gelişme gösterememesine bağlamıştır. Dolayısıyla Osmanlılar kendilerini bu dünya içinde adaletli ve hakkaniyetli bir şekilde muhakemede edememiştir. Hatta bırakın dünya tarihini, kendi tarihlerini yazmayı bile başkalarına bırakmışlardır. Yazar, başkalarının yazacağı Osmanlı tarihlerinden ise, bizi doğru ve tarafsız bir şekilde değerlendirmelerini bekleyemeyeceğimizi belirtir.83 Ahmed Midhat aslında yukarıda belirtilen eksikliklerin veya yetersizliklerin sebebini kendince “Fakat biz birçok fünûnda olduğu gibi târihde dahi en geride kalmış bir bir millet olduğumuzu biraz tafsillice arz eyler isek …”84 sözleriyle özetlemiş gibidir. Fakat bu noktada Ahmed Midhat Efendi ve Mufassal Tarih‐i Kurun‐ı Cedide’si Ahmed Cevdet Paşa tarafından çeşitli eleştirilere uğramıştır. Cevdet Paşa, Osmanlıların tarih ve diğer ilimlerde en geride olan millet olduğu sözlerine katılmaz ve Avrupalıların bütün ilimlerde geride olduğu dönemlerde İslam milletinin diğer ilimlerde olduğu gibi tarih ilminde de önemli bir ilerleme kaydettiğini belirtir. Üstelik İbn Haldun’un Mukaddime’sini ve İbn Sina’nın eserlerinin Avrupalılarca tercüme edilerek kullanıldığını söz konusu ilerlemenin kanıtları olarak sunar. Fakat Kurun‐ı 83
84
Ahmed Midhat, Kainat, c. 15, s. 615-617.
Ahmed Midhat Efendi, Mufassal Tarih-i Kurun-ı Cedide,C. 1, Tercüman-ı Hakikat Matbaası, İstanbul, 1303, s. 3.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 96
Müteahhire tarihini tamamlayabilmek için Avrupa’daki tarih eserlerine başvurmak gerektiğini de sözlerine ekler.85 Cevdet Paşa’nın diğer bir eleştirisi Ahmed Midhat’ın Mufassal’ı Kurun‐ı Cedide tarihi olarak düzenleyip önceki dönemlerin kısa bir mutalaasıyla yetinmesiydi. Halbuki Cevdet Paşa’ya göre, önceki dönemleri de ayrıntısıyla ele alan tam bir dünya tarihi ortaya koymak üdeba arasında bir “yazı makinesi” olarak adlandırılan Ahmed Midhat için hiç de zor değildi. Böyle yapılsaydı Mufassal mükemmel bir eser olabilirdi.86 Ahmed Cevdet Paşa bunların dışında Ahmed Midhat Efendi’nin tarihi üç döneme ayırmasının yanlış olduğunu, dönemlendirmeye konu olan olayların Avrupa’yı ilgilendirip tarih‐i alem için bir başlangıç olamayacağını belirtir. Ahmed Cevdet’e göre Osmanlı tarihçileri Tarih‐i Atik ve Cedid olmak üzere iki dönemden hareket etmelidirler. Birincisi Hz. Adem’den İslam’a kadar, ikincisi de ondan sonrasını kapsayan dönemdir.87 Tanzimat sonrası Osmanlı tarihçiliğin önemli özelliklerinden biri, Batılı kaynakların kullanılmasıyla birlikte Batı tarihçilik yöntemleriyle hareket eden, İslam ve Osmanlı coğrafyası dışına taşan ve o bölgelerin tarihleri hakkında da bilgiler veren evrensel tarih yazımının ortaya çıkması ve ilerleme kaydetmesiydi. Ahmed Midhat da evrensel tarihlerini yazarken söz konusu kaynaklara başvurmuştu. Fakat Ahmed Midhat Efendi ve eserlerine yönelik II. Meşrutiyet dönemindeki eleştirilerden birisi tam da bu Avrupalı kaynakların yeterince kullanılmaması ve derinliğine incelenmemesiydi. Ali Kemal Bir Safha‐i Tarih adlı eserinin “Ahmed Midhat Efendi başlıklı” bölümünde onun Osmanlı fikir ve irfanına hizmetlerini överek başlar; onun, Batı ile ilmen, fikren ciddi ilişkilere girildiğinden beri feyz‐i milli için çalışan en önemli isimlerin başında geldiğini belirtir.88 Fakat daha sonra Ahmed Midhat’ın, Türklerin fikri ilerlemesine cevap veremediğini, geride kaldığını, üstelik Batı’nın gelişiminden yararlanamadığını söyleyerek eleştirilerini sertleştirir: Ali Kemal’e göre, Ahmed Midhat Batılı eserlerden çevresindekilere göre en fazla yararlanan isimlerdendi, fakat bunlardan gerektiği şekilde istifade edememiş, asr‐ı ahirin önemli Batılı tarihçilerinden birini bile ciddi bir şekilde okumamıştı. Kainat ve Mufassal’da yaptığı gibi önüne gelen Fransızca bir tarihi gelişigüzel tercüme edivermiştir. Daha önemli Fransız, Alman ve İngiliz tarihçilerin eserlerini incelememiştir. Buna rağmen yine de müverrih geçiniyordu. 85
86
87
88
Ahmed Cevdet Paşa, Tezakir, 40-Tetimme, (Haz. Cavid Baysun), TTK Yayınları, Ankara, 1991, s. 239.
Ahmed Cevdet Paşa, age., s. 239.
Age., s. 241-242.
Ali Kemal, Bir Safha-i Tarih, Matbaa-i İkdam, 1329, s. 19.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 97
Üstelik Ali Kemal, yazdıklarına bakılırsa Ahmed Midhat Efendi’nin siyaseten bir hiç olduğunu, hiçbir fikre, emele ve endişeye sahip olmadığını da sözlerine ekler.89 Ali Kemal ile benzer cümleleri Mükrimin Halil Yinanç da kurmuştur. Kainat’ın Osmanlı cildinin fahiş hatalarla dolu olduğunu, Tarih‐i Umumi’nin ise kısa ve zaten kıymete sahip olmadığını söyleyen Yinanç, Ahmed Midhat’ı tenkitsiz, tahkiksiz, alelacele, usulsüz ve tasnifsiz yazmakla eleştirmiştir. Yinanç’a göre o büyük bir alim tavrı takınan fakat basit ve mahdut bir muharrirden başka bir şey değildi.90 Söz konusu eleştiriler önemli olmakla beraber ve buna rağmen Ahmed Midhat ve evrensel tarihleri, daha önce de belirtildiği üzere, Osmanlı dünya tarihçiliğinin dönüşümü ve niteliği hakkında ipuçları vermesi bakımından üzerinde durulmaya değer çalışmalardır. 89
90
Ali Kemal, age., s. 25-27.
Yinanç, agm, s. 69-70.
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 98
KAYNAKÇA Osmanlıca Eserler: ‐Ahmed Midhat Efendi, Mufassal Tarih‐i Kurûn‐ı Cedide, Cilt 1‐3, (y.y. yok), İstanbul, 1303. ‐Ahmed Midhat Efendi, Kainat, Cilt 2‐3, Muharririn zatına mahsus matbaada basılmıştır, İstanbul, 1288. ‐Ahmed Midhat Efendi, Kainat, Cilt 5‐6, Kırkanbar Matbaası, İstanbul, 1292. ‐Ahmed Midhat Efendi, Kainat, Cilt 7, Kırkanbar Matbaası, İstanbul, 1293. ‐Ahmed Midhat Efendi, Tarih‐i Umumi, Cilt 1, Kırkanbar Matbaası, İstanbul, 1295. ‐Ahmed Midhat Efendi, Kainat, Cilt 10, 11, 12, 15, Tercüman‐ı Hakikat, İstanbul, 1298. ‐Ali Kemal, Bir Safha‐i Tarih, Matbaa‐i İkdam, 1329. Araştırma Eserler ve Makaleler: ‐Ahmed Cevdet Paşa, Tezakir, 40‐Tetimme, (Haz. Cavid Baysun), TTK Yayınları, Ankara, 1991 ‐Akün, Ö. Faruk, “Ahmed Vefik Paşa”, DİA, C. 2, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul, 1989, ss. 143‐157. ‐Babinger, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. Coşkun Üçok), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000. ‐Canatan, Kadir, Bir Değişim Süreci Olarak Modernleşme, İnsan Yayınları, İstanbul, 1995. ‐Ergut, Ferdan, “Tarihçiliğin Profesyonelleşme Süreci Olarak II. Meşrutiyet”, Yadigâr‐ı Meşrutiyet, (Haz. Mehmet Ö. Alkan), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2010, ss. 133‐155. ‐Ersanlı, Büşra, İktidar ve Tarih: Türkiyeʹde ʺResmi Tarihʺ Tezinin Oluşumu (1929‐1937), İletişim Yayınları, İstanbul, 2003. ‐Findley, Carter V., Ahmed Mithat Efendi Avrupa’da, (Çev.: Ayşen Anadol), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999. ‐Göyünç, Nejat, “Tarihçiliğimizin Dünü ve Bugünü”, Felsefe Kurumu Seminerleri, TTK Yayınları, Ankara, 1977, ss. 240‐268. ‐Halaçoğlu, Yusuf ‐ Aydın, M. Akif, “Cevdet Paşa”, DİA, C. 7, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul, 1993, ss. 443‐450. ‐Halil, İmadüddin, İslam’ın Tarih Yorumu, (Çev. A. Ağırakça), Risale Yayınları, İstanbul, 1998. ‐Imber, Colin, “Erken Osmanlı Tarihinde İdealler ve Meşruiyet”, Kanuni ve Çağı Yeniçağ’da Osmanlı Dünyası, (Edt. Metin Kunt, Christine Woodhead), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2002, ss. 138‐154 ‐Itzkowiç, Norman, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu”, Osmanlı, C. 1, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, ss. 519‐514. ‐Keleş, Ahmet, “İslam Geleneğinde Talihina Öznesi Sorunu”, İslami İlimler Dergisi, Yıl 3, Sayı 2, ss. 63‐75. ‐Kongar, Emrah, Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1981. ‐Koray, Enver, Türkiye Tarih Yayınları Bibliyografyası 1729‐1955, Maarif Basımevi, İstanbul, 1959. ‐Kutluer, İlhan, “Katip Çelebi ve Bilimler: Keşfü’z‐zünun’un Mukaddimesinde ‘el‐İlm’ Kavramı”, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18 (2000), ss. 79‐99. ‐Lewis, Bernard, Müslümanların Avrupa’yı Keşfi, (Çev. İ. Durdu), Ayışığı Kitapları, İstanbul, 1982, s. 193. ‐Neumann, Christoph K., Araç Tarih Amaç Tanzimat Tarih‐i Cevdet’in Siyasi Anlamı, (Çev. Meltem Arun), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999. 7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 99
‐Ocak, Ahmet Yaşar, Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıbnameler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2010. ‐Okay, M. Orhan, “Ahmed Midhat Efendi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 2, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul, 1989, ss. 100‐103. ‐Oral, Mustafa, Türkiye’de Romantik Tarihçilik (1910‐1940), Asil Yayın, 2006, Ankara. ‐Ortaylı, İlber, Osmanlı Barışı, Ufuk Kitapları, İstanbul, 2004. ‐Ortaylı, İlber, Osmanlı Düşünce Dünyası ve Tarihyazımı, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010. ‐Özcan, Ahmet, Türkiye’de Popüler Tarihçilik 1908‐1960, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2011. ‐Roberts, John Morris, Avrupa Tarihi, (Çev. Fethi Aytuna), İnkılap Kitabevi, İstanbul, 2010. Şirin, İbrahim, Osmanlı İmgeleminde Avrupa, Lotus Yayınları, Ankara, 2009. ‐Timur, Taner, Osmanlı Kimliği, İmge Kitabevi, Ankara, 2010. ‐Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2013. ‐Yinanç, Mükrimin H., “Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Kadar Bizde Tarihçilik”, Tanzimat I, İstanbul Maarif Matbaası, 1940, ss. 573‐595. ‐Koçak, Kemal, “Başlangıçtan Cumhuriyete Kadar Türk Tarihçiliği (2)” http://tarihegitimi. blogcu.com/baslangictan‐cumhuriyete‐kadar‐turk‐tarihciligi/6268923, tarih: 11.02.2014. 7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 100
EKLER