KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ SANAYİ İŞLETMELERİ (KOBİ`LER)

tmmob
makina mühendisleri odası
ODA RAPORU
KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ SANAYİ İŞLETMELERİ
(KOBİ’LER)
Genişletilmiş Dördüncü Baskı
Hazırlayanlar
Yavuz BAYÜLKEN
Cahit KÜTÜKOĞLU
Nisan 2012
Yayın No: MMO/583
tmmob
makina mühendisleri odası
Meşrutiyet Caddesi No: 19 Kat: 6-7-8
Tel: (0 312) 425 21 41Faks: (0 312) 417 86 21
e-posta: mmo@mmo.org.tr
http://www.mmo.org.tr
YAYIN NO: MMO/583
ISBN: 978-605-01-0350-2
Bu yapıtın yayın hakkı Makina Mühendisleri Odası’na aittir. Kitabın hiçbir bölümü değiştirilemez. MMO’nun izni olmadan kitabın hiçbir bölümü elektronik, mekanik vb. yollarla
kopya edilip kullanılamaz. Kaynak gösterilmek kaydı ile alıntı yapılabilir.
1. Baskı: Aralık 2005 / Ankara
4. Baskı: Nisan 2012 / Ankara
Baskı
MRK Baskı ve Tanıtım Hizmetleri Tic. Ltd. Şti
Tel: (0312) 354 54 57
sunuş
Ülkemizde IMF ve Dünya Bankası tarafından belirlenen politikaların uzun yıllardan
beri uygulanması sanayileşmemizi olumsuz etkilemiş, ihracatımızı ithalata bağımlı
hale getirmiş, bir dizi ekonomik krize neden olmuştur. Bu politikalar bilimi ve teknolojiyi dışlayarak, ucuz iş gücünü sanayinin temel rekabet aracı haline getirmiştir.
Büyümede rekorların kırıldığı iddia edilen dönemde işsizlik artmış, emekçi halkımızın gelir düzeyi düşmüş, gelir dağılımı çalışanlar aleyhine bozulmuştur. Özetle çalışanlar açısından zaten var olan sorunların daha da artmasına ve ağırlaşmasına
neden olmuştur.
Bu durumda, sanayileşmenin istihdam yaratacağına, istihdamın da gelir düzeyini
yükselteceğine ilişkin savların ancak belli koşullarda geçerli olabileceği ortadadır.
Uluslararası kuruluşların dayattıkları yeni liberal politikalar, Avrupa Birliğine adaylık sürecinin de baskısıyla tek seçenek olarak sunulmaya devam edilmektedir. Bugüne kadar izlenen ve sermaye kesimlerinin kollanıp geliştirilmesine yönelik politikaların yerine, ekonominin ve sanayinin halkımızın çıkarları doğrultusunda planlanmasını savunan, mevcut politikaların gerçek yüzünü sergilemeyi bir sorumluluk
olarak kabul eden TMMOB ve Odamız bu doğrultuda birçok etkinlik ve çalışma
yürütmektedir.
KOBİ'lerin Sanayideki Yeri ve Önemi konusunu ele alan bu raporda;
1- KOBİ'lerin Tanımı, Seçilmiş Ülkelerde KOBİ'ler ve Sanayideki Yeri
2- KOBİ'lerle İlgili Mevzuat, KOBİ Kuruluşları ve İmalat Sektörlerinde
KOBİ'lerin Dağılımı
3- KOBİ'lerde Swot Analizi, Güçlü ve Zayıf Yönleri, Tehdit ve Fırsatlar, Rekabet
Gücü
4- KOBİ'lerde Katma Değer, Yatırım, Kredi, Teşvik ve Destekler
5- KOBİ'lerde İş gücü Potansiyeli, Mühendis İstihdamı ve Sorunlar
6- KOBİ'lerde İthalat ve İhracat Durumu, Üretimde Ölçek Sorunu, Teknoloji
7- KOBİ'lerde Ar-Ge ve İnovasyonun Yeri, Yabancı Sermaye Etkisi
8- KOBİ'lerde Fason Üretim, Ana Şirket ve Taşeron Şirket İlişkileri
9- Kritik ve Sonuç
irdelenmeye çalışılmıştır.
Odamız adına raporu hazırlayan Sayın Yavuz BAYÜLKEN ve Cahit KÜTÜKOĞLU’na
teşekkür ederiz.
Nisan 2012
TMMOB Makina Mühendisleri Odası
Yönetim Kurulu
İçindekiler
1. GİRİŞ VE KAPSAM .................................................................................................. 1
2. KOBİ’LERİN TANIMI, SEÇİLMİŞ ÜLKELERDE KOBİ’LER VE SANAYİDEKİ
YERİ
...................................................................................................................... 3
2.1
Tanımlar ........................................................................................................ 3
2.2
AB Ülkelerinde KOBİ’ler ................................................................................ 6
2.3
KOBİ’lerin Sanayideki Yeri ......................................................................... 15
3. KOBİ’LERLE İLGİLİ MEVZUAT, KOBİ KURULUŞLARI VE İMALAT
SEKTÖRLERİNDE KOBİ’LERİN DAĞILIMI .......................................................... 17
3.1
KOBİ’lerle İlgili Mevzuat, Yasal Çerçeve ..................................................... 17
3.2
KOBİ Kuruluşları ve Destek Kurumları ....................................................... 18
3.3
İmalat Sanayi Sektörlerinde KOBİ’ler .......................................................... 22
4. KOBİ’LERDE SWOT ANALİZİ, GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLERİ, TEHDİT VE
FIRSATLAR, REKABET GÜCÜ............................................................................ 31
4.1
KOBİ’lerin Güçlü Yönleri .............................................................................. 31
4.2
KOBİ’lerin Zayıf Yönleri ............................................................................... 34
4.3
Tehditler ve Fırsatlar ................................................................................... 39
4.4
KOBİ’lerin Rekabet Gücü ............................................................................ 41
5. KOBİ’LERDE KATMA DEĞER, YATIRIM, KREDİ, TEŞVİK VE DESTEKLER ..... 43
5.1
Katma Değer ve Yatırım .............................................................................. 43
5.2
KOBİ’lerde Kredi, Teşvik ve Destekler ........................................................ 47
6. KOBİ’LERDE İŞGÜCÜ POTANSİYELİ, MÜHENDİS İSTİHDAMI VE
SORUNLAR ........................................................................................................... 57
7. KOBİ’LERDE İTHALAT VE İHRACAT DURUMU, ÜRETİMDE ÖLÇEK
SORUNU, TEKNOLOJİ .......................................................................................... 61
8. KOBİ’LERDE AR-GE VE İNOVASYONUN YERİ, YABANCI SERMAYE ETKİSİ . 65
9. KOBİ’LERDE FASON ÜRETİM, ANA ŞİRKET VE TAŞERON ŞİRKET
İLİŞKİLERİ ............................................................................................................. 69
10. KRİTİK VE SONUÇ ................................................................................................ 71
Kısaltmalar ............................................................................................................... 73
Kaynakça
............................................................................................................... 73
Tablolar
Tablo 2/1
:
AB Ülkelerinde Çalışan Kişi Yönünden KOBİ Tanımları -----------------7
Tablo 2/2
:
AB Ülkelerinde Sektörler İçinde KOBİ Payları ------------------------------9
Tablo 2/3
:
AB Ülkelerinde İstihdamın İşletme Ölçeklerine Göre Dağılımı-------- 10
Tablo 2/4
:
Seçilmiş AB Ülkelerinde İmalat Sanayi İşletmelerinin Dağılımı------- 11
Tablo 2/5
:
Seçilmiş AB Ülkelerinde İmalat Sanayinde Çalışanların İşletme
Büyüklüklerine Göre Dağılımı ------------------------------------------------- 12
Tablo 2/6
:
Seçilmiş AB Ülkelerinde İşletmelere Göre İstihdamın Dağılımı ------ 12
Tablo 2/7
:
Seçilmiş AB Ülkelerinde İşletme Gruplarına Göre İmalat Sanayi Katma
Değeri İçindeki İşçilik Payı ----------------------------------------------------- 13
Tablo 3/1
:
İşletmelerin Sanayi ve Diğer Faaliyet Alanlarına Dağılımı, İstihdam
Değeri ve Oranları --------------------------------------------------------------- 24
Tablo 3/2
:
İmalatçı KOBİ Niteliğindeki İşletmelerin Sanayi Alt Sektörlerine
Dağılımı ve İstihdam------------------------------------------------------------- 25
Tablo 3/3
:
İşletmelerin Büyüklüklerine Göre Dağılımı --------------------------------- 27
Tablo 3/4
:
KOBİ’lerin Hukuki Durumuna Göre Dağılımı
Tablo 3/5
:
Sektörlere Göre İşyeri Yaş Ortalamaları ----------------------------------- 28
Tablo 3/6
:
İllere Göre İşyerlerinin Dağılımı ----------------------------------------------- 29
Tablo 5/1
:
İmalatta KOBİ’ler ile Büyük İşletmelerin Katma Değer Tablosu,
İşletmelere Göre Kıyaslaması (2010) --------------------------------------- 43
Tablo 5/2
:
İmalatta KOBİ’lerde ve Büyük İşletmelerde İşletme Büyüklüğüne Göre
Katma Değer Göstergeleri ----------------------------------------------------- 44
Tablo 5/3
:
İmalatçı KOBİ’lerde Yaratılan Katma Değerin Sektörel Dağılımı ----- 45
Tablo 5/4
:
İmalat Sanayindeki KOBİ’lerde ve Büyük İşletmelerde Sabit
Yatırımların Dağılımı ------------------------------------------------------------ 46
Tablo 5/5
:
Türkiye KOBİ’leri ile Seçilmiş Ülke KOBİ’lerinin Toplam
Kredilerden Aldıkları Paylar---------------------------------------------------- 47
Tablo 5/6
:
KOBİ’lere Yönelik Teşvik ve Destekler ------------------------------------- 53
Tablo 5/7
:
Yıllara Göre KOBİ Yatırımları Teşvik Belgelerine Tahsis Edilen
Yatırım ve İşletme Kredileri --------------------------------------------------- 55
Tablo 6/1
:
Sanayideki KOBİ’lerde İşgücü ve Nitelikli İşgücü Kıyaslaması ------- 57
Tablo 7/1
:
Seçilmiş Ülkelerde KOBİ’lerin İhracat Payları ----------------------------- 61
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
1. GĠRĠġ VE KAPSAM
Bu Araştırma, Türkiye’de KOBİ olarak nitelendirilen küçük ve orta boy işletmelerin sanayi sektöründe yer alan kısmının, geniş bir boyutta incelenip analiz
edilmesini kapsamaktadır. Araştırma, teorik olarak, tanım, gelişim, dünyadaki
durum, ülkemizdeki konum ve sanayideki yeri açısından konuyu ayrıntılı olarak
ele alacak bir SWOT analizi ile güçlü ve zayıf yanları ile fırsat ve rekabet edebilme düzeyini belirleyecektir. KOBİ’lerin işgücü potansiyeli ve mühendislerin
istihdamı, gelir kademeleri yönünden incelenmesi, ithalat ve ihracat faktörleri ile
teşvik ve kredi bazındaki yerlerinin ele alınması diğer araştırma alanlarıdır. Rapor ayrıca, “Alan Araştırması“ ile KOBİ’lerin katma değer, yatırım, teknoloji,
AR-GE ve ölçek sorunlarına ışık tutmayı ve fason imalat ile taşeron şirket ilişkilerine açıklık getirmeyi de amaçlamaktadır. Böylece KOBİ’lere bir durum analizi yapılacağı gibi, önemli kriterler bağlamında bir alan araştırması ile de masaya
yatırılması mümkün olacak ve tüm boyutları KOBİ’ler tartışma ortamına açılacaktır.
Araştırma için, çok çeşitli kurum, kuruluş ve firmalardan alınan doküman ve
veriler değerlendirilmiş, elektronik ortamın farklı kaynakları incelenmiş, alınan
bilgiler kontrol edilip, kıyaslanarak analizi verilmiştir.
Amaç, her an her yerde abartılarak “Türkiye’nin kalkınma reçeteleri” veya “Sanayi Mucizeleri” olarak sunulan KOBİ’leri nesnel bir yaklaşımla inceleyip gerçekleri somut veri ve rakamlarla ortaya koymaktır. KOBİ’ler bir efsane midir,
yoksa öyle sunulup bazı yaşamsal gerçekler hasıraltı edilmek mi istenmektedir?
Sanayi gelişmede KOBİ’lere biçilen rolü ön planda sunup bazı “sömürü” mekanizmaları gözden uzak mı tutulmaktadır? Bu işletmeleri, kalkınma ve değişimin
motoru olarak niteleyip, yapının geleneksel ve kırılgan özellikleri saklanmakta
mıdır?
Özellikle krizin sanayi sektörünü büyük çapta etkilediği 2008 ve 2009 yıllarında
ve günümüzde KOBİ’lerin önemi yeniden ortaya çıkmakta, gelişmede farklı
yaklaşımların rol oynadığı yapılanmalar gündeme gelmektedir.
KOBİ’lerin bugün istihdam sağladığı oranda kredi ve teşviklerden yararlanamadığı, katma değerden yeterli payı alamadığı açıktır. Küreselleşmede ülkemiz
1
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
KOBİ’leri üretken yapıdan taşeron görevini üstlenen fason yapıya dönüşmektedir. KOBİ’ler özkaynak, kredi, tedarik, nitelikli işgücü, pazarlama ve vergi sorunları ile iç içedir. Dolayısıyla bugünün gündeminde sorunu temelden ele almak ve irdelemek zorunlu olacaktır.
Araştırma, tarafsız bir zemin üstünde ekonomi ve sanayinin yapısı ve bütünü
esas alınarak, KOBİ’lerin yerini, konumunu ve işlevini ortaya koymaya çalışmıştır. Ancak sonuç ve önerilerin ilgili uzman ve kişilerin fikirlerine açık olduğu, tartışılarak ve katkılarda bulunularak daha ayrıntılı bir araştırma ortamı yaratılabileceği rahatlıkla söylenebilir.
2
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
2. KOBĠ’LERĠN TANIMI, AB ÜLKELERĠNDE
KOBĠ’LER VE SANAYĠDEKĠ YERĠ
Bu bölümde KOBİ’lerin tanımı, seçilmiş bazı AB ülkelerinde KOBİ’lerin durumu ve KOBİ’lerin sanayimiz içindeki yeri anlatılacaktır.
2.1 Tanımlar
Türkiye’de çeşitli kuruluşlar tarafından yapılan oldukça farklı KOBİ tanımları
vardır. KOBİ’lere hizmet veren her kurum, her kredi kuruluşu kendilerine göre
tanımladıkları KOBİ kavramından hareket etmekte, bu da uygulamada farklı
yaklaşımlar getirmektedir. Bu farklılık uygulamaya aşağıdaki gibi yansımaktadır.

KOBİ teşvik ve desteklerinden bazı KOBİ’ler yararlanırken bazıları kapsam dışı kalmaktadır.

Kredi veren kuruluşlar faklı işlem ve uygulama yapmakta, dolayısıyla bazı işletmeler KOBİ kredisi alırken, diğerleri bundan yararlanamamaktadır.

Bazı KOBİ tanımlarında, yalnızca “imalat sanayi” işletmeleri kapsama
alınmakta, diğer sektörlerdeki kuruluşlar devlet teşviklerinden yararlanamama durumu ile karşı karşıya gelmektedir.
Türkiye’de farklı kuruluşların KOBİ tanımları ile AB’nin tanımı aşağıda verilmiştir.
 KOSGEB (Küçük ve Orta Ölçekli ĠĢletmeleri GeliĢtirme ve Destekleme
Ġdaresi BaĢkanlığı) Tanımı: 1990 yılında yürürlüğe giren 3624 sayılı
KOSGEB kuruluş yasasına göre
1–50 işçi çalıştıran imalat sanayi işletmeleri “küçük ölçekli”,
51–250 işçi çalıştıran imalat sanayi işletmeleri “orta ölçekli”
addedilmiştir. Ancak, 5891 sayılı değişiklik yasasında, işletme tanımı için
3143 sayılı “Sanayi ve Ticaret Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki Kanunun Ek–1 maddesine” atıf yapılmıştır.
 Halk Bankası Tanımı:
Ayrıntılı bir alt sınıflandırmaya girmeden ve sektör ayrımı yapmaksızın 1250 işçi çalıştıran işletmeler KOBİ olarak kabul edilmektedir.
3
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
 Eximbank (Türkiye Ġhracat Kredi Bankası) Tanımı: Kısa vadeli (TL)
krediler kapsamında KOBİ ihracat kredisi için 1–200 işçi çalıştıran, sabit
sermaye yatırımları 2 milyon USD’yi geçmeyen imalat sanayi işletmeleri.
 Sanayi Bakanlığı Tanımı: İmalat sanayinde faaliyette bulunan,
1–9 işçi çalıştıran, yıllık satış gelir 1 milyon TL altında olan işletmeler
“çok küçük ölçekli”,
10–49 işçi çalıştıran, yılık satış geliri 5 milyon TL altında olan işletmeler “küçük ölçekli”,
50–250 işçi çalıştıran, yıllık satış geliri 25 milyon TL altında olan işletmeler “orta ölçekli”
olarak tanımlanmıştır. Bağımsızlık kriteri; başka işletmelere ait sermaye
oranının % 25’in altında olmasıdır.
 Hazine MüsteĢarlığı Tanımı: İmalat sanayinde faaliyette bulunan ve yasal
defter kayıtlarında arsa ve bina hariç net sabit yatırım tutarı 950.000 TL’yi
aşmayan;
1–9 işçi çalıştıran işletmeler “çok küçük ölçekli”,
10–49 işçi çalıştıran işletmeler “küçük ölçekli”,
50–250 işçi çalıştıran işletmeler “orta ölçekli”
olarak tanımlanmıştır. Bağımsızlık kriteri; başka işletmelere ait sermaye
oranının % 25’in altında olmasıdır.
 (DTM) DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı Tanımı: İmalat sanayinde faaliyette bulunan ve 1–200 işçi çalıştıran, gerçek usulde defter tutan, arsa ve bina hariç
sabit sermaye tutarı bilanço değeri itibarıyla 2 milyon USD karşılığı TL’yi
aşmayan işletmeler. Görüldüğü gibi burada ayrıntılı bir sınıflandırmaya gidilmemiştir.
 TÜĠK (Türkiye Ġstatistik Kurumu) ve DPT (Devlet Planlama TeĢkilatı)
Tanımı:
1– 9 işçi çalıştıran işletmeler “çok küçük ölçekli”,
10–49 işçi çalıştıran işletmeler “küçük ölçekli”,
50–200 işçi çalıştıran işletmeler “orta ölçekli”.
4
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)

(TOSYÖV)Türkiye Küçük ve Orta Ölçekli ĠĢletmeler Serbest Meslek
Mensupları ve Yöneticileri Vakfı Tanımı:
1–5 işçi çalıştıran işletmeler “çok küçük ölçekli”,
6–100 işçi çalıştıran işletmeler “küçük ölçekli”,
101–200 işçi çalıştıran işletmeler “orta ölçekli”
 AB Komisyonu Tanımı:
Mikro işletmeler;
- 10 kişiden az işçi çalıştıran,
- Yıllık satış cirosu veya bilanço toplamı 2 milyon Euro’yu aşmayan
- Bağımsız işletme kriterine uygun işletmeler.
Küçük işletmeler;
- 10–49 işçi çalıştıran,
- Yıllık satış cirosu veya bilanço toplamı 10 milyon Euro’yu
geçmeyen
- Bağımsız işletme kriterine uygun işletmeler.
Orta büyüklükteki işletmeler;
- 50–250 işçi çalıştıran,
- Yıllık satış cirosu 50 milyon Euro’yu veya bilanço toplamı 43 milyon
Euro’yu geçmeyen
- Bağımsız işletme kriterine uygun işletmeler.
Bağımsız işletme ise, sermayesinin ya da hisse senetlerinin % 25 veya daha
fazlası bir firma tarafından üstlenilmemiş olan veya sermayesi KOBİ tanımı
dışındaki firmalardan oluşmamış olan işletmelerdir. Ancak, eğer işletmenin
sahipleri, kamu yatırım ortaklıkları, risk sermayesi şirketleri veya kurumsal
yatırımcılar ise bu kriter aşılabilecektir
EUROSAT, bu tanımdan hareketle, AB istatistiklerini aşağıdaki işletme büyüklük grupları itibarıyla düzenlemektedir.
5
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)

1–9
işçi çalıştıran MİKRO işletme,

10–49
işçi çalıştıran KÜÇÜK işletme,

50–249
işçi çalıştıran ORTA işletme,

250–500
işçi çalıştıran BÜYÜK işletme,

500
veya daha fazla işçi çalıştıran MAKRO işletme.
2.2 AB Ülkelerinde KOBĠ’ler
İkinci Dünya Savaşı’nın bitiminden 1970’li yıllara kadar Avrupa’nın öncelikler
listesinde hep büyük şirketler yer almıştır. Amaç kısa sürede sermaye birikiminin yapılması ve savaş sonrası yıkılan sanayinin yeniden yapılandırılmasıdır.
Burada kapitalist ekonominin inşasının ve gelişiminin büyük şirketlerle birebir
örtüşmesi öngörülmektedir. Bu nedenle küçük ve orta boy şirketlere yönelik
herhangi bir politika üretilmemiştir.
1970’li yıllarda petrol krizi ile birlikte yaşanan bunalımdan büyük şirketlerin
çok fazla etkilenmesine karşın, küçük ve orta ölçekli şirketlerin daha az etkilenmiş olması, yeni politikalar üretilmesini zorunlu kılmıştır. Zira bu dönemde
KOBİ olarak nitelenen küçük ve orta boy işletmelerin ekonomiye ve istihdama
yaptığı katkılar dikkat çekici olmuştur.
1980’li yıllarda yaşanan büyük işsizlik, üye ülkelerde politika üretenlerin küçük
ve orta ölçekli işletmeler üzerinde yoğunlaşmalarına yol açmış, büyük işletmelerin üretim, istihdam ve yatırım sorunlarına da bu kanaldan çözüm bulunabileceği
düşünülmüştür. 1990’dan sonra yapılan tüm ekonomik düzenlemeler ve teşvik
politikalarında, mevzuat uygulamalarında KOBİ’ler hassasiyetle ele alınmıştır.
Avrupa Araştırma Alanı (ERA) çerçeve programlarında da KOBİ destek ve hibe
fonları, her dört yılda bir arttırılarak 6. Çerçeve Programında 3,6 milyar Euro’ya
kadar çıkartılmıştır. Bu fonlar 7. Çerçeve Programında 7,0 milyar Euro olmaktadır. 8. Çerçeve Programında yaklaşık 9 milyar TL öngörülmüştür. Ayrıca
KOBİ işletmeleri Avrupa ülkelerinin tamamında, önemli özendirme ve destekleme programlarına konu olmuştur.
Avrupa Birliği ülkelerinde 2000 yılından sonra KOBİ’ler büyük şirketlerin fason
imalatta TL veya taşeron hizmetlerde üretime yönelik işbirliği olanaklarını arttırdığı işletmeler haline gelmektedir. Yönetim anlayışının ve sermayenin dolaşımının küreselleşme boyutunda önemli değişimlere yol açtığı günümüzde KO-
6
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Bİ’ler pek çok yasal, hukuki, mali ve ekonomik soruna çözüm olarak görünmektedir. Büyük işletmelerin risk anlayışı, buna paralel olarak sermaye yatırımlarını
KOBİ’ler düzeyinde daha rasyonel çözümleme isteği, yeni yaklaşımları da beraberinde getirmektedir.
2005 yılında tekrar gözden geçirilip düzenlenen ve “Yenilenmiş Lizbon Stratejisi” adını alan strateji ile AB sürdürülebilir ve sağlıklı bir büyümeyi ile istihdamı
artırmayı hedeflemektedir. Bu bağlamda KOBİ’ler “büyüme” ve “istihdam”
hedeflerini gerçekleştirmek için kilit unsurlardan biri olarak görülmektedir. AB
bünyesinde faaliyet gösteren yaklaşık 25 milyon KOBİ, 105 milyon kişiye istihdam sağlamakta ve Avrupa Gayri Safi Milli Hasılasının 2/3’ünü yaratmaktadır.
Bunun yanında yenilikçi ve esnek yapıları ile KOBİ’ler yeni teknolojilerin yaratılması ve özümsenmesine de büyük katkıda bulunmaktadırlar. Dolayısıyla KOBİ’ler AB için özel bir öneme sahip olup, AB esnek ve yenilikçi yapılarını koruyabilmeleri ve bunu rekabet unsuru olarak kullanabilmeleri için KOBİ’leri desteklemektedir.
Seçilmiş bazı AB ülkelerinde KOBİ tanımına ilişkin çalışan kişi istihdamı Tablo
2/1’de verilmiştir.
Tablo 2/1. AB Ülkelerinde Çalışan Kişi Yönünden KOBİ Tanımları
Ülke
ÇalıĢan KiĢi
Sayısı
Ülke
ÇalıĢan KiĢi Sayısı
Belçika
1-50
İspanya
1-50
Danimarka
6-50
Portekiz
1-100
Fransa
10-500
Finlandiya
1-500
Almanya
6-500
İsveç
1-500
Avusturya
1-200
İrlanda
1-50 (K.İ.)
İtalya
1-500
Çek Cumhuriyeti
1-50
Hollanda
1-100
Macaristan
1-100
İngiltere
1-200 (K.İ.)
Polonya
1-50
Kaynak: European network for SME Research
Not: K.İ. Küçük işletme
Günümüzde AB boyutunda bir KOBİ envanteri çıkarılabilmesi için ortak tanımların kullanılması zorunludur. Toplulukta KOBİ tanımı yapılırken, çalışanların
sayısı, üretilen katma değer ve ciro büyüklükleri kullanılmakla birlikte bu tanımın yapılmasında daha çok işçi sayısına başvurulmaktadır.
7
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
AB çerçevesinde işçi sayısı esas alınarak yapılan sınıflandırmaya göre bu işletmeler;



1–9 kişi
:
10–499 kişi
:
500 ve yukarısı :
Mikro işletme
Küçük ve Orta Ölçekli işletme
Büyük işletme
olarak ayrılmıştır.
Bu sınıflandırma baz alınarak yapılan incelemelere göre, AB’de sanayide 16,2
milyon Mikro işletme, 1,9 milyon küçük işletme ve 130.000 adet de orta boy
işletme bulunmaktadır. Diğer sektörler de göz önüne alınırsa toplam KOBİ sayısı 30 milyonu bulmaktadır.
Bu açıdan bakıldığında, KOBİ’ler AB’de faaliyet gösteren işletmelerin %
99,8’ini oluşturmaktadır.
Avrupa Komisyonu ve Avrupa Yatırım Bankası’nın tüm ülkeler için tanımlarından birinde; “KOBİ’ler, net sabit varlıkları 27 milyon Euro’yu geçmeyen, sermayesinin en fazla 1/3’ü büyük bir işletmeye ait olabilen ve 500’den az işçi
çalıştıran işletmeler” olarak belirlenmiştir.
Öte yandan, üye ülkeler içinde işletmeler faaliyet gösterdikleri alanlar açısından
dokuz sektöre bölünmüştür. Bunlar;


Enerji ve su kaynakları (santraller, dağıtım, satış),
Maden izabe ve işlenmesi, kimya sanayi,


Metal işleme, madeni eşya, elektrikli-elektriksiz makine imalat sanayi,
Diğer imalat sanayi (gıda, içki, toprak, v.s.)





İnşaat sektörü,
Ticaret, mümessillik, dağıtım ve turizm,
Ulaşım ve haberleşme sektörü,
Banka, finans, sigorta, kiralama ve iç hizmetler,
Diğer hizmetler
olmaktadır. Bu dokuz sektör ise 60 iş koluna ayrılmıştır.
Bu sektörler içinde AB KOBİ’lerinin payları Tablo 2/2’de sunulmuştur.
8
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Tablo 2/2. AB Ülkelerinde Sektörler İçinde KOBİ Payları (2011)
Sektör
Paylar
(%)
Enerji ve su kaynakları
27,00
Maden işleme, Kimya sanayi
15,05
Metal işleme, Madeni eşya, Makine imalat sanayi
17,92
Diğer imalat sanayi
16,45
İnşaat sektörü
5,96
Ticaret, Dağıtım, Turizm
5,24
Ulaşım, Haberleşme
5,30
Banka, Finans, Sigorta
3,02
Diğer hizmetler
4,06
Kaynak: EIB Information Bulletin, 2009
Görüldüğü gibi sektörler içinde tüm imalat sanayinin payı % 49,42, enerji ve
suyun payı ise % 27,00 olmaktadır. Bu da KOBİ’lerin sanayideki önemini vurgulamaktadır.
Küresel ekonominin olağanüstü boyutlarda tüketimi körüklediği, “üretimtedarik-pazarlama-satış-tüketim” ağının koordinasyon aşamasında iyice karmaşık ve iç içe geçtiği günümüzde, KOBİ’ler vazgeçilmez işletmeler olarak sahneye çıkmaktadır.
AB boyutunda etkin bir rekabetin ancak KOBİ’ler arası ticaretle yapılabileceği
belirtilmekte ve özellikle büyük işletmelerin üstündeki tüm angarya ve ekstra
maliyetler KOBİ’lere transfer edilmektedir. Ayrıca ucuz işgücü çalıştırma, sosyal güvenliği asgariye indirme, azami katma değer sağlama ve optimal karlarla
ürün pazarlama yine KOBİ’ler kanalıyla mümkün olabilmektedir. Büyük şirketler, çeşitli ülkelerdeki KOBİ’lerden azami karı sağlayarak, sermayenin toplulaştırılması ve yoğunlaştırılmasında bunları araç olarak kullanmaktadırlar. Dolayısıyla KOBİ’ler fason üretim (taşeronlaşma sistemi) içinde de ideal kuruluşlardır.
Büyük şirketler nihai montaj ve know-how yapmakla, zincirin en karlı halkasına
yerleşmişlerdir. Bu yapı hemen hemen oturmuştur.
Genellikle, geleneksel (deri, gıda, tekstil, döküm v.s.) üretim alanlarında yoğun
olan KOBİ’ler, üretim talebinin kitle üretimine elverişli olmadığı ve üretim bi-
9
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
riminin veya satış miktarının çok küçük olduğu sektörlerde etkin bir işletme
özelliği göstermektedir. KOBİ’ler pazarda esnek davranabilen, küçük çapta
siparişleri karşılayabilen bir yan sanayi olma özelliği gösteren, büyük işletmelerin rantabl üretemeyecekleri parçaları minimum karlarla imal edebilen, işçi ücret
ve güvenlik sorunlarını minimize etmiş işletmelerdir. Böylece büyük sanayi için
vazgeçilmez fason üretim merkezleridir. KOBİ’ler fiziki yapıları ve özellikleri
nedeniyle ülkelerin hemen hemen tüm bölgelerine yayılabilmekte ve bu bölgelerde yeni istihdam imkanları yaratabilmektedirler. Bu, bölgesel gelişmeye de
katkı sağlayabilmekte, bir ölçüde katma değerin daha dengeli paylaşılmasına
olanak vermektedir.
Ülkelerin teknik eğitim politikasına da yardımcı olan KOBİ’ler, istihdam ettikleri işçiler için mesleki ve teknik eğitim sağlayan okul halini almaktadır. Bütün bu
özelliklerin yanı sıra KOBİ’lerin belki de en önemli özelliği istihdama olan katkılarıdır. Genel olarak emek yoğun üretim tekniklerinin kullanıldığı KOBİ’ler,
ekonomik açıdan olduğu kadar sosyal açıdan da son derece önemlidirler.
Tablo 2/3. AB Ülkelerinde İstihdamın İşletme Ölçekleri İtibarıyla Dağılımı (2010 Yılı,
% olarak)
ĠĢletme / Sektör
Mikro
KOBĠ
Büyük
İmalat sektörü
80,56
18,57
0,87
İnşaat sektörü
90,05
9,64
0,31
Hizmet sektörü
92,88
7,05
0,07
Toplam
90,10
9,05
0,85
Ġstihdam / Sektör
Mikro
KOBĠ
Büyük
İmalat sektörü
11,02
46,11
42,87
İnşaat sektörü
39,80
51,09
9,11
Hizmet sektörü
34,98
44,11
20,91
Toplam
26,11
45,20
28,69
Kaynak: IBID, s.18-9
KOBİ’lerin AB içindeki toplam istihdam etkileri Tablo 2/3’te verilmiştir.
10
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Tablodan görüldüğü gibi KOBİ’lerin sayısal oranı toplam işletmelerin % 9,05’i
iken, istihdamın % 45,20’sini sağlamaktadır. İmalat sanayi içinde KOBİ’ler %
18,57’lik bir paya sahip olup, istihdamın yine % 46,11’ini gerçekleştirmektedirler. Bu durumda KOBİ’ler ucuz ücretle ve sosyal güvenlikten genellikle yoksun
bir kesime iş alanı açmaktadırlar.
Seçilmiş AB ülkelerinde imalat sanayi işletmelerinin büyüklüklerine göre dağılımı Tablo 2/4’de verilmiştir.
Tablo 2/4. Seçilmiş AB Ülkelerinde İmalat Sanayi İşletmelerinin Dağılımı (2010 Yılı, %
olarak)
Küçük
ĠĢletme
Orta Ölçekli
ĠĢletme
KOBĠ
Büyük
Toplamı
ĠĢletme
Belçika
70,9
22,2
93,1
6,9
100
Almanya
67,8
25,3
93,1
6,9
100
Fransa
75,7
18,8
94,5
5,5
100
İtalya
82,4
13,1
95,5
4,5
100
Hollanda
77,6
17,6
95,2
4,8
100
İspanya
81,7
16,1
97,8
2,4
100
ÜLKELER
Toplam
Kaynak: EIB Information Bulletin, 2010
Bu Tablodan görüldüğü gibi, küçük işletmelerin en fazla olduğu ülke İtalya
olup, toplam içinde % 82,4 paya sahiptir. En az olduğu ülke % 67,8 ile Almanya’dır. Orta ölçekli işletmelerde ise Almanya % 25,3 ile başı çekmekte, onu %
22,2 ile Belçika ve % 18,8 ile Fransa takip etmektedir. Büyük işletmelerde ise
Almanya ve Belçika toplamdan en yüksek payı almaktadır. Bu grupta en düşük
paya sahip ülke İspanya’dır.
Yine aynı ülkelerde imalat sanayinde çalışanların işletme büyüklüğüne göre
dağılımı, bin kişi olarak aynı yıl için Tablo 2/5’te sunulmuştur. Bu Tablo’da
işletmelerin büyüklüğü çalışan sayısına göre dört grup halinde saptanmıştır.
Tablodan görüldüğü gibi, “20–499” kişi çalıştıran küçük ve orta ölçekli işletmelerde Almanya en yüksek istihdam düzeyi ile başı çekmekte, onu sırasıyla İtalya
ve Fransa izlemektedir. Bunların ardında İspanya gelmektedir. Ancak, nüfusuna
oranla İspanya, büyük işletmelerde çalışanların en az olduğu ülkedir.
11
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Tablo 2/5. Seçilmiş AB Ülkelerinde İmalat Sanayinde Çalışanların İşletme Büyüklüklerine Göre Dağılımı (2010 Yılı, 1.000 kişi olarak)
Ülkeler
20- 99
100-499
20-499
500 üstü
Toplam
Belçika
210
257
515
418
1.400
Almanya
1.830
2.635
4.200
6.430
15.095
Fransa
1.405
1.600
2.700
2.730
8.435
İtalya
1.700
1.400
2.900
1.710
7.710
372
260
660
400
1.692
1.140
930
2.000
805
4.875
Hollanda
İspanya
Kaynak: EIB Information Bulletin, 2010
Mikro, KOBİ ve büyük işletmeler ele alındığında yine seçilmiş ilk 12 AB ülkesinde istihdamın bu defa yüzde olarak dağılımı Tablo 2/6’daki gibi olmaktadır.
Tablodan görüldüğü gibi, mikro işletmelerde istihdamda en büyük payı sırasıyla
İtalya, Yunanistan ve İspanya almaktadır. KOBİ’lerde istihdamın dağılımı açısından Danimarka Portekiz, Hollanda, Almanya ve Belçika başı çekmektedir.
Büyük işletmelerdeki istihdamda ise İsveç, İngiltere ve Almanya üst sıraları
paylaşmaktadır. Burada ilginç nokta hemen hemen tüm ülkelerde, KOBİ’lerin
payının yüksek oluşudur. Fransa ve İngiltere KOBİ istihdamının en düşük olduğu ülkelerdir.
Tablo 2/6. Seçilmiş AB Ülkelerinde İşletmelere Göre İstihdamın Dağılımı 2010 Yılı, %
olarak)
Ülkeler
Belçika
Almanya
İspanya
Danimarka
Fransa
İtalya
Hollanda
Portekiz
İngiltere
Yunanistan
Avusturya
İsveç
Ortalama
Kaynak: Agence Europe, 2010
12
Mikro
14
11
32
18
27
37
25
24
22
35
25
17
23
KOBĠ
50
50
46
55
38
46
50
50
38
45
44
42
47
Büyük
36
39
22
27
35
17
25
26
40
20
31
41
30
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
İlginç bir Tablo da imalat sanayi katma değeri içindeki işçilik payının, işletme
büyüklüğüne göre değişim oranıdır. Yine seçilmiş altı AB ülkesi alınarak, istihdam kategorisine göre bu ülkelerde, katma değer içindeki işçilik oranları incelenmiştir. Sonuçlar toplu olarak Tablo 2/7’de sunulmuştur.
Tablo 2/7. Seçilmiş AB Ülkelerinde İşletme Gruplarına Göre İmalat Sanayi Katma
Değeri İçindeki İşçilik Payı (2010 Yılı, % olarak)
Ülkeler
20-99
100-499
20-499
500 üstü
Ortalama
Belçika
66
71
67
72
70
Almanya
72
71
71
77
73
Fransa
71
72
71
73
72
İtalya
63
60
61
63
62
Hollanda
70
68
69
65
68
İspanya
51
51
52
50
51
Kaynak: Agence Europe, 2010
Tablodan görüldüğü gibi, genel olarak katma değer içindeki işçilik oranları en
fazla Almanya ve Fransa’da olmaktadır. En düşük oranlar ise İspanya ve İtalya’dadır. Bunun başlıca nedenleri, ilk iki ülkede katma değerlerin ve işçilik
ücretlerinin yüksek olmasıdır. Ayrıca büyük işletmelerde, Fransa, Almanya ve
Belçika’da imalat sanayi katma değeri içindeki işçilik payları diğer işletme gruplarına göre daha büyüktür. İlginç bir husus, Hollanda’da katma değer içinde
işçilik payının en yüksek olduğu işletme grubu 20-99 işçi çalıştıran küçük işletmeler olmaktadır.
Bugün AB ülkelerinde sayıları 16,2 milyon olarak saptanan 1-9 arası işçi çalıştıranlar mikro işletme, sayıları 1,9 milyon civarında tespit edilen 10-99 arası işçi
çalıştıranlar küçük işletme olarak tanımlanmaktadır. Orta büyüklükteki 130.000
işletmede 100–499 arası işçi çalışmaktadır. KOBİ’lerin toplam işletmeler içindeki payı % 99,8’dir
Toplulukta 2010 yılında özel sektörde faaliyet gösteren KOBİ’ler 18,2 milyon
işyeridir. 500 ve daha fazla sayıda işçi çalıştıran işletme sayısı ise 15.500 olarak
saptanmıştır. Bunlar sanayideki KOBİ’lerdir.
13
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
1992 yılından bu yana hem AB’ye giren üye sayısı artmış hem de KOBİ niteliğindeki işyeri sayısında büyüme kaydedilmiştir. Ancak, geçmiş on yıla göre bir
nispi yavaşlama gözlenmektedir.
2010 yılında KOBİ’lerdeki toplam istihdam 79,5 milyondur. Toplam istihdamın
21 milyonu işyeri sahibi olup bunlar 58,5 milyon kişiyi istihdam etmektedir.
Çok küçük işletmeler 32,6 milyon kişiye istihdam sağlamaktadır. 10–99 arası
işçi çalıştıran küçük işletmeler, istihdamın % 35’ini oluşturmakta ve 27,8 milyon
kişiyi çalıştırmaktadırlar. 100–499 arası işçi çalıştıran orta ölçekli işletmeler ise
19,1 milyon kişiye istihdam yaratmaktadır. Bu kesimin toplam imalat sanayi
içindeki payı % 41,7’dir. Dolayısıyla istihdam açısından imalat sanayinde KOBİ’ler önemli bir yere sahiptir.
Avrupa’da entegrasyonun başladığı 1992 yılından 2010’a kadar KOBİ’lerin
üretimleri düşüş göstermektedir. 1992’de % 11, 1994’de % 0,4, 1998’de % 1,3
ve 2002’de % 1,5 oranında düşüş ortaya çıkmıştır. Yalnızca 2005’te ise % 2,1
kadar bir artış ortaya çıkmıştır. 2008’de % 6,7 düşüş söz konusudur. 2010 da ise
düşüş % 0,9’dur.
Keza son on yıl içinde özellikle gıda sektöründe (bunun yanında belli başlı tüketim malları imalatında) yatırımlarda düşüş olduğu görülmektedir. Büyük işletmeleri elinde tutan büyük sermaye ve tekeller, daha yüksek kar getirici spekülatif alanlara ve yabancı sermaye olarak başka (Yakındoğu, Uzakdoğu, Güney
Amerika gibi) ülkelere yatırım yapmaktadırlar. Özellikle 2005’ten sonra büyük
sermaye şirketleri Uzak Doğu ülkelerine fason üretim yaptırmakta veya orada
yatırım yapmakta ve üretimlerini bu alana kaydırmaktadır. Tüketim malları
sanayinde, küresel rekabete giren ancak pazar payını giderek düşüren KOBİ
firmaları ise daha az sabit sermaye yatırımı yapmak zorunda kalmaktadır.
KOBİ’ler için ölçek tespitinde, nüfus kompozisyonu ile nüfus artış hızı önemli
faktörlerdir. Bu durum KOBİ’lerin arz ve talep yönlerini doğrudan etkilemektedir. Talep açısından nüfus, iç pazardaki perakende satışları, kişisel hizmetleri ve
tüketim mallarının satışını etkilerken, arz açısından mevcut olan işgücünü etkilemektedir.
AB ülkelerinde nüfusun yaşlanması da genç işgücü arzını önemli ölçüde azaltacaktır. Giderek fason imalata yönelen ve kar marjları düşen KOBİ’ler de bu
işgücünü daha genç bir nüfusa dayandırmak, dolayısıyla ücretleri de aşağıya
14
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
çekmek eğilimine kapılacaktır. Dolayısıyla önümüzdeki beş yıl AB ülkelerinde
KOBİ sorunlarının hayli artacağı öngörülmektedir.
2.3 KOBĠ’lerin Sanayideki Yeri
Küçük ve orta ölçekli işletmelerin AB ülkelerinin ekonomi ve sanayi içindeki
yeri, bir önceki Bölüm’de ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Özellikle istihdamın bu
işletmelerdeki oranları seçilmiş ülkeler için ayrı ayrı listelenmiştir. 1992 yılından sonra Avrupa’daki değişimler ve entegrasyon KOBİ niteliğindeki işletmeleri
de büyük çapta etkilemiştir. Bu işletmelerin gerek sabit sermaye yatırımlarında
gerekse üretim miktarlarındaki büyümede bir yavaşlama trendi gözlenmektedir.
Avrupa Birliği’nin yeni ülkelerin katılımı ile artan sorunları, özellikle küçük ve
orta boy işletmelerde çalışanları büyük çapta etkileyerek bir dizi işsizlik, gelir ve
sosyal güvenlik problemini beraberinde getirmektedir. İşsizlik sorununda birinci
dereceden bunalıma giren genç nüfus olmaktadır. Nitelikli genç nüfusta da işsizlik artmaktadır.
Dünyada olduğu gibi Türkiye ekonomisinde de KOBİ’lerin katkıları beş maddede toplanabilir.


İstihdam yaratılması,
Esneklikleri sayesinde yeniliklere hızlı uyum,


Girişimciliği teşvik,
Butik üretim sayesinde ürün farklılaşması,

Büyük işletmelere ara mal temini.
Tüketici eğilimlerinin değişmesi KOBİ’lerin ekonomideki önemini arttırmıştır.
Zira bu işletmeler değişimlere esnek ve küçük yapıları nedeniyle büyük işletmelere nazaran yeni şartlara daha fazla uyum sağlama şansına sahiptirler. KOBİ’ler
ekonomideki daralma ve konjonktürel değişimlere daha kolay uyum göstermektedir.
KOSGEB, TOSYÖV ve MMO tarafından yapılan araştırmalar ile aşağıdaki
tespitler belirlenmiştir. (2006, 2008 ve 2010)

Küçük ve orta ölçekli sanayi işletmeleri, imalat sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin % 99,4’ünü oluşturmaktadırlar.
15
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)

KOBİ’ler imalat sanayindeki istihdamın % 60,0’ini sağlamaktadırlar.

KOBİ’lerin imalat sanayi katma değerindeki payı % 26,5’dir.

KOBİ’lerin özkaynak ve işletme sermayesi sıkıntıları fazladır. Ticari bankaların kendilerine tahsis ettikleri kredi kaynaklarının ancak % 42’sinden
yararlanırlar. Özkaynak kullanım oranları % 82’yi aşmaktadır. Eximbank
kaynaklarının % 20’si KOBİ’lere ayrılmaktadır. Yatırımcı banka kaynaklarından ise ancak % 5,6 oranında pay almaktadırlar.

KOBİ’ler geleneksel bir yönetim tarzını egemen olduğu işletmelerdir.
Buradan görüldüğü gibi istihdamın % 60,0’ını sağlayan KOBİ’ler, katma değerden ancak % 26,5’lik bir pay alabilmektedirler.
DİE (yeni adı ile TÜİK) Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı 2002 yılı sonuçlarına
göre ve son sekiz yıllık TÜİK istatistikleri değerlendirmesi sonucunda 2010
yılında Türkiye’deki toplam 2.406.720 işletmenin % 99,6’sı yani 2.397.090
işletme AB KOBİ tanımına uygun olmaktadır. Sanayi sektöründe ise 310.500
firma bulunmaktadır. Bunun;
 308.450 adedi KOBİ,
 2.050 adedi büyük işletme
olmaktadır. Yine bu sayıma göre sanayi işletmesi 310.500 firmada 4.086.420
kişi istihdam edilmektedir. KOBİ’ler sanayi istihdamının % 60’ını sağladıklarına göre 308.450 KOBİ’de 2.451.852 kişi çalışmaktadır.
Sanayideki istihdam göstergeleri;

KOBİ’lerde işletme başına düşen istihdam 7,9 olmaktadır. Bu durum mikro işletmelerin sayısının çoğunlukta olduğunu ortaya koymaktadır.

Büyük işletme başına istihdam ise 797 kişi olarak belirlenmiştir.
Sanayide en fazla istihdam tekstil ve konfeksiyon alt sektöründe olup, resmi
kayıtlara göre 2010 yılında 1.449.814 olarak saptanmıştır. Bunu gıda-içki-tütün
üretimi ve makine imalat sanayi izlemektedir.
16
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
3. KOBĠ’LERLE ĠLGĠLĠ MEVZUAT, KOBĠ
KURULUġLARI VE ĠMALAT SEKTÖRLERĠNDE
KOBĠ’LERĠN DAĞILIMI
Bu bölümde KOBİ’lerle ilgili yasal mevzuat, KOBİ’lerin geliştirilmesine katkıda bulunan ve destekleyen kurum ve kuruluşlar ile imalat sektörlerinde KOBİ’lerin dağılımı incelenecektir.
3.1 KOBĠ’lerle Ġlgili Mevzuat, Yasal Çerçeve
KOBİ mevzuatı aşağıdaki karar ve karara ilişkin uygulama tebliğ ve genelgeyle
düzenlenmiş olup, AB mevzuatı ile uyum sağlamak üzere gerekli revizyonlar
yapılmıştır.

Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Yatırımlarında Devlet Yardımları
Hakkında Karar (Karar sayısı: 2000/1822) Ek. Yatırım Teşvik Uygulamalarında Yöresel Destekler.

Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Yatırımlarında Devlet Yardımları
Hakkında Kararın Uygulanmasına İlişkin Tebliğ (Tebliğ No. 2001/1)

Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Yatırımları Hakkında Karar ve Tebliğ
Hükümlerinin Uygulanmasına İlişkin Genelge (Genelge No. 2003/1)

Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmelik (Bakanlar Kurulu Kararı 2005/9617)
Haziran 2000’de Portekiz’in Feira kentinde toplanan “Avrupa Komisyonu Feira
Zirvesi”nde küçük işletmeleri teşvik etmek ve pek çok alanda desteklemek amacıyla “Küçük İşletmeler için Avrupa Şartı–European Charter for Small
Enterprises” sözleşmesini onaylamıştır. AB üyesi ülkelerin devlet ve hükümet
başkanları tarafından imzalanan bu sözleşme, üye ülkelerde politika oluşturanların gözünde, Avrupa ekonomisinin gelişmesinde kritik rol oynayan KOBİ’lerin
önemini vurgulamayı, KOBİ politikasını oluşturan mercilerin, kişi ve kuruluşların KOBİ’lerin gelişmesi ve başarısına yönelik gerekli faktörleri dikkate almalarını sağlamayı amaçlamaktadır. AB Komisyonu, Feira Zirvesi’nde belirlenen
hedeflere ulaşabilmek için “AB İşletmeler 4. Beş Yıllık Programı”nı geliştirmiştir. 2001 – 2005 yıllarını kapsayan bu program, Aralık 2000’de yürürlüğe girmiştir. AB’nin diğer Birlik politikalarının kapsamadığı KOBİ’lere özgü eylemleri için yasal ve mali çerçeve oluşturulmaktadır.
17
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Türkiye 6 Ocak 2003’ten itibaren 4. Beş Yıllık Programa katılmıştır. Beş Yıllık
Program’da KOBİ Genel Politikaları şu şekilde belirlenmiştir:









KOBİ’lerde istihdam geliştirme önlemleri alınması,
Bürokratik, mali ve sosyal engellerin azaltılması, basitleştirilmesi, çalışma
ortamının iyileştirilmesi, yeni işletme kurulmasının teşvik edilmesi,
İş yönetimi kalitesinin yükseltilmesi,
AR-GE ve inovasyon çalışmalarının desteklenmesi,
Finansman ve kredi kaynaklarının geliştirilmesi,
KOBİ’lerin iç pazara entegrasyonu ve uluslararası pazarlara açılmasının
desteklenmesi,
Bilgi çağına uyum sağlanması,
Kamu ihalelerine katılımın desteklenmesi,
İşletme kültürünün geliştirilmesi.
Beş Yıllık Program’ın öncelikli hedefleri aşağıdaki gibi saptanmıştır:
 KOBİ’lere yönelik yasal ve bürokratik düzenlemelerin sadeleştirilmesi,
 Enformasyon ağları ile KOBİ’lerin uluslararası pazarlara açılımının teşvik
edilmesi,
 KOBİ’lerin rekabet gücünün arttırılması, AR-GE, inovasyon ve eğitim
olanaklarının geliştirilmesi,
 Girişimci ruhunun teşviki ve özel hedef kitlelerin belirlenerek desteklenmesi,
KOBİ’ler gerek AB fonları gerekse Yatırım Programı’ndaki teşviklerle bu önceliklere yönlendirilmiştir.
3.2 KOBĠ KuruluĢları ve Destek Kurumları
KOBİ’leri geliştirmek ve desteklemek amacıyla, geniş kapsamlı ve iç-dış kaynaklarla teşvik edilen kuruluş ve kurumlar aşağıda kısaca belirtilmiştir:
A – Küçük ve Orta Ölçekli ĠĢletmeleri GeliĢtirme ve Destekleme Ġdaresi
BaĢkanlığı (KOSGEB):
KOSGEB, 12 Nisan 1990 tarih ve 3624 sayılı kanunla kurulmuş olup, ülkenin
ekonomik ve sosyal ihtiyaçlarının karşılanmasında KOBİ’lerin payını ve etkinli-
18
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
ğini arttırmak, rekabet güçlerini ve düzeyini yükseltmek, sanayide entegrasyonu
ekonomik gelişmelere uygun biçimde gerçekleştirmeyi amaçlamaktadır.
22.04.2009 tarihinde kabul edilen 5891 sayılı “KOSGEB yasasında değişiklik”
yasası ile kurumun adındaki “sanayi” sözcüğü “işletmeleri” şeklinde değiştirilmiş ve kurumun yeni adı “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı” olmuştur. Kısa adı yine KOSGEB olarak kalmıştır.
Bu değişiklik yasası ile imalat sektörünün yanı sıra hizmet ve ticaret sektörlerinde faaliyet gösteren işletmelere de desteklerden faydalanma olanağı getirilmiştir.
KOSGEB’in 3624 sayılı Kuruluş kanunu çerçevesindeki görevleri 4 ana maddede özetlenebilir.
a) Bilgi ve teknoloji temini:Küçük ve orta ölçekli sanayi işletmelerinin talep ve
ihtiyacı olan bilgi ve teknolojinin gerek yurtiçi gerekse yurtdışı kaynaklardan tedarikini sağlama, bununla ilgili araştırma ve geliştirme faaliyetlerini
teşvik etmek ve desteklemek, ileri düzeyde teknolojileri kendilerine aktarma, mevcut teknolojilerin geliştirilerek yenilenmesi için imkanlar hazırlamak, bunları yurt çapında yayacak şekilde sistemler kurarak işletmelerin
kullanımına sunmaktır.
b) Girişimciliğin desteklenmesi: Girişimciliğin geliştirilmesi ve teşviki için
uygun ortamları hazırlamak, tasarrufların uygun yatırımlara yönlendirilmesini sağlamak, ortak girişim imkanları yaratmak, yeni fikir ve buluşların sanayiye kazandırılması yönünde faaliyetleri gerçekleştirmektir.
c) Yan sanayi ilişkilerinin güçlendirilmesi: Küçük ve orta ölçekli sanayi işletmelerinin uluslararası standart ve kalitede mal üretmelerini temin etmek
üzere malzeme tasarım, üretim metotları, bakım-onarım ve pazarlama gibi
faaliyetlere yönelik her türlü desteği sağlamak, yan sanayi ilişkilerini güçlendirici önlemler almak, gerekirse işletmeler arası koordinasyonu temin
etmektir.
d) Eğitim: Küçük ve orta ölçekli sanayi kesiminin bilgiye ulaşmada teknoloji,
yatırım, üretim, yönetim, planlama ve pazarlama gibi konularda güçlenmelerini sağlayacak uygulamalı eğitim sistemlerini kurmaktır.
KOSGEB’in yukarıda belirlenen görevlerini yerine getirmek amacıyla kurulan
hizmet merkezleri:
19
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)










İhtisas Merkezleri,
Danışmanlık ve Kalite Geliştirme Merkezleri,
Teknoloji Geliştirme Merkezleri / Teknoparklar,
Pazar Araştırma Merkezleri,
Bilgi iletişim Merkezleri,
Yatırım Yönlendirme Merkezleri,
Uygulamalı Eğitim Merkezleri,
Test ve Analiz Laboratuarları,
Ortak Kolaylık Atölyeleri
İrtibat Mühendisleri
olarak verilmektedir.
KOSGEB özellikle son beş yıl içinde küçük ve orta ölçekli işletmeler için devletin kendisine tahsis ettiği fonları, AB’nin KOBİ’lere yönelik hibe, destek, kredi
ve teşviklerini almakta ve kullandırmaktadır. Ayrıca Altıncı Çerçeve Programı’ndaki AR-GE fonlarından önemli bir bölümü bazı KOBİ projelerine tahsis
edilmiştir. Yedinci Çerçeve Programı’nda da bu uygulama sürmektedir.
B – Türkiye Küçük ve Orta Ölçekli ĠĢletmeler, Serbest Meslek Mensupları
ve Yöneticiler Vakfı (TOSYÖV):
TOSYÖV Şubat 1990 tarihinde Ankara’da kurulmuştur. Vakıf, çalışan sayısı 5
ile 200 arasında değişen tüm işletmeleri küçük ve orta ölçekli işletme olarak
kabul eder. Bu firmaların sahipleri, serbest meslek mensup ve yöneticileri vakfa
üye olmak için başvurabilirler.
TOSYÖV, ülkedeki küçük ve orta ölçekli işletmelerin desteklenmelerini sağlamayı ve bu işletmelerin lobisi ve örgütü olmayı amaçlamaktadır. Ayrıca ülkenin
her yerinde konferans, seminer, panel ve benzeri etkinliklerle KOBİ elemanlarının eğitimini de amaçlamaktadır. Bu çerçevede hedefleri;

Sağlıklı alt yapı ve kalıcı bir teşvik sistemi,

Yeterli finansman kaynakları ve uygun yatırım imkanları,

Gelişmiş teknolojiye uygun makineler,

Kaliteli mal üretmek için eğitim ve danışmanlık,
20
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)



Çağdaş işletmecilik ve yönetim ile ilgili eğitim faaliyetleri,
Sağlıklı ana ve yan sanayi ilişkileri,
AB ile entegrasyonu sağlayabilecek yaygın eğitim,
sağlamak olmaktadır.
Vakıf, EMSU, ISBC, WASME, CESCE ve ECSB gibi uluslararası ve Avrupa
küçük ve orta işletmeler birlik, kongre ve asamble ile danışmanlık kurumlarına
üyedir ve bunlarla işbirliği yapmaktadır:
TOSYÖV üyelerine çeşitli hizmetler sunmaktadır. Bunlar; dış ticaret danışmanlığı, basın yayın danışmanlığı, kredi garanti fonu, yatırım danışmanlığı, finansal
ve mali danışmanlık, hukuk ve sigorta hizmetleri, eğitim faaliyetleri, seyahat
organizasyonu, proje hedef ve hizmetleri olmaktadır. Bu hizmetler için Vakıf
şirketler kurabildiği gibi çeşitli kuruluşlarla işbirliği de yapmaktadır.
C – Milli Prodüktivite Merkezi (MPM):
1965 yılında 580 sayılı yasa ile kurulmuş olup özel hukuk hükümlerine tabi
kamu kurumu niteliğinde bir kuruluştur. Verimlilik ilkelerine uygun ekonomik
gelişmeye yardımcı olacak çalışmaların yapılması, kamu ve özel kesim işyerlerinde verimliliği arttıracak yöntemleri araştırıp bularak uygulama önerilerinde
bulunması, verimlilikle ilgili teknik yayın, yardım, eğitim ve danışmanlık çalışmaları kurumun başlıca görevleri olmaktadır. MPM bu konularda KOBİ’lerden
gelen talepleri öncelikle kabul etmektedir.
Danışmanlık hizmetleri aşağıdaki konuları kapsamaktadır:

Verimlilik ölçme ve izleme sistemi kurulması,

Organizasyon geliştirme ve performans arttırma,

Kadro planlaması ve iş değerlendirme,

Özendirici ücret sistemleri ve başarı değerlendirme,

Motivasyon yaklaşım uygulamaları,

İşyeri yerleşim planlaması ve iş etüdü,

Üretim ve envanter planlaması,
21
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)





Kalite yönetim ve enerji yönetimi,
Finansman yönetimi,
Bakım onarım planlaması,
Ergonomi, işçi sağlığı ve güvenliği,
Endüstriyel ilişkiler ve proje yönetimi
MPM’den alınan bilgilere göre 40 yıllık bir süre içerisinde, küçük ve orta boy
işletmelere (KOBİ) özellikle genel yönetim ve üretim konularında danışmanlık
hizmeti götürülmüş olup, yaklaşık 427 KOBİ’ye hizmet verilmiştir. Kurum ayrıca kurs ve seminerler düzenlemekte, çeşitli yayınlar çıkarmakta, bilgi ve uzman
alışverişinde bulunmakta ve verimlilik konferansları düzenlemektedir. Bugüne
kadar, kurs, seminer ve benzeri etkinlikler ile takriben 19.300 kişiye belge ve
sertifika verildiği ifade edilmiştir.
Ayrıca Eximbank ve T. Halk Bankası da KOBİ niteliğindeki kuruluşlara yurtiçi
ve yurtdışı kaynaklardan, kısa, orta ve uzun vadeli krediler vermektedir. Bu
konu ayrı bir bölümde ayrıntılı olarak incelenmiştir
3.3 Ġmalat Sanayi Alt Sektörlerinde KOBĠ’ler
Daha önce de belirtildiği gibi DİE (yeni adı ile TÜİK) 2002 Genel Sanayi ve
İşyerleri Sayımı (GSİS) sonuçlarına göre, 2002 yılında Türkiye’de 1.881.443
işletme faaliyet göstermektedir. 2005 yılında işletme sayısı 2.013.746 bulunmuştur. Tarafımızdan yapılan bir çalışmada da son beş yılın verileri değerlendirilerek sayım 2010 yılı için güncelleştirilmiştir. Buna göre 2010 yılında 2.406.720
işletme faaliyet göstermektedir.
Sayımda tarım dışı faaliyet gösteren ve vergi sicil kaydı bulunan tüm işyerleri
kapsanmıştır. Bu işyerlerinde toplam 10.826.350 kişi istihdam edilmektedir.
İşletmelerin yoğunlaştığı sektörler,





22
Toptan/perakende ticaret, komisyonculuk ve tamirat 2.651.346 kişi
İmalat sanayi
4.086.420 kişi
Otel ve lokantalar
925.305 kişi
Ulaştırma, depolama, haberleşme
903.608 kişi
Gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri
408.207 kişi
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
olmaktadır. Bu beş sektör toplam istihdamın % 82,9’unu sağlamaktadır. İmalat
sanayi istihdamı ise toplamdan tek başına % 37,7 pay almaktadır. Ancak sanayide bir kişinin istihdamı için yapılacak yatırım alt sektörlere göre değişmekle
birlikte ortalama 30.200 USD’yi bulmaktadır.
Toplam işletmelerin faaliyet kollarına göre dağılımı ve her bir faaliyet alanına
göre istihdam topluca Tablo 3/1’de verilmiştir. Bu Tablodan görüldüğü gibi,
imalat sanayinde işletme sayısı 310.500 olup toplam işletmelerin % 12,9’unu
oluşturmaktadır. Ancak istihdam yönünden ele alındığında 4.086.420 kişi toplam istihdamın % 37,7’si olmaktadır. Yani sanayi işletmeleri işyeri başına çalışan kişi olarak (13,1) pek çok faaliyet alanından fazla istihdam yaratmaktadır.
İşletmelerin ortalama ölçek büyüklüğü 4,5 kişidir.
Ortalama ölçek büyüklüğü, mikro işletme boyutunu aşan sektörler şöyle sıralanabilir.

Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri,

Madencilik ve taş ocağı işletmeciliği,

Radyo, TV ve haberleşme cihazları üretimi,

Motorlu kara taşıtları (otomotiv) üretimi, yan sanayileri,

Kimyasal madde ürünleri,

Elektrik, gaz ve su işletmeleri,

Kağıt ve kağıt ürünleri,

Diğer ulaşım araçları üretimi,

Ana metal sanayi,

Tekstil, konfeksiyon ve deri sanayi,

Taş ve toprağa dayalı ürünler
23
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
FAALĠYET KOLLARI
Madencilik ve Taşocakçılığı
İmalat Sanayi
Gıda, İçki, Tütün
Tekstil, Konfeksiyon, Deri
Ağaç ve Mantar Ürünleri (Mobilya hariç)
Kağıt ve Kağıt Ürünleri
Basın Yayın
Kok Kömürü, Rafine Edilmiş Petrol Ürünleri
Kimyasal Madde Ürünleri
Plastik ve Kauçuk Ürünler
Taş ve Toprağa Dayalı Ürünler
Ana Metal Sanayi
Metal Eşya Sanayi (Mak. Teç. Hariç)
B.y.s. (*) Makine Teçhizat
Büro, Muhasebe, Bilgi İşlem Makineleri
B.y.s. Elektrikli Makine ve Cihazlar
Radyo, TV, Haberleşme Cihazları
Tıbbi, Hassas ve Optik Aletler, Saat
Motorlu Kara taşıtları ve Karoseri
Diğer Ulaşım Araçları
Mobilya
Hurda Yeniden Değerlendirme
Elektrik, Gaz ve Su
İnşaat
Toptan ve Perakende Tic., Komisyonculuk,
Tamirat
Otel ve Lokantalar
Ulaştırma, Depolama, Haberleşme
Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri
Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri
Eğitim Hizmetleri
Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler
Diğer Sosyal, Toplumsal ve Kişisel Hizmetler
Genel Toplam
Pay
(%)
ÇalıĢan
Sayısı
Pay
(%)
Ortalama
Ölçek
Boyutu
Tablo 3/1. İşletmelerin Sanayi ve Diğer Faaliyet Alanlarına Dağılımı ve İstihdam Değer
ve Oranları (2010)
2.516
310.500
34.600
82.811
31.608
2.218
11.296
176
4.502
10.923
15.507
7.770
41.705
22.011
520
6.197
618
2.415
5.811
1.230
38.445
135
4.220
38.001
0,1
12,9
1,4
3,1
1,3
0,1
0,5
0,0
0,2
0,4
0,7
0,3
1,7
0,9
0,0
0,2
0,0
0,1
0,2
0,1
1,6
0,1
0,2
1,6
86.302
4.086.420
433.040
1.449.814
140.738
54.130
108.263
10.825
129.912
162.390
270.651
162.212
259.824
324.785
5.801
75.782
21.408
43.304
194.868
20.361
216.520
1.792
85.903
420.435
0,8
37,7
4,4
13,0
1,3
0,5
1,0
0,1
1,2
1,5
2,5
1,5
2,4
3,0
0,0
0,7
0,2
0,4
1,8
0,2
2,0
0,0
0,8
3,9
34,3
13,1
12,5
19,9
4,4
24,4
9,7
61,5
28,9
14,9
17,4
20,9
6,2
14,8
11,2
12,2
34,6
17,9
33,5
16,5
5,6
13,2
19,7
11,0
1.169.132
48,6
2.651.346
24,4
2,3
221.001
358.601
23.525
110.406
8.205
40.211
120.402
2.406.720
9,2
14,9
1,0
4,5
0,3
1,7
5,0
100,0
925.305
8,5
903.608
8,3
247.403
2,3
408.207
3,8
136.701
1,3
196.316
1,8
684.404
6,3
10.826.350 100,0
4,2
3,3
10,5
3,7
16,6
4,9
5,7
4,5
ĠĢletme
Sayısı
Kaynak: DİE (TÜİK) 2002 GSİS
Not: 1) Bu liste GSİS’de yer alan 472 sektöre ait ayrıntılı veriler konsolide
edilerek hazırlanmıştır. Daha ayrıntılı bilgilere www.tuik.gov.tr
adresinden ulaşılabilir.
2) 2010’a revizyonu tarafımızdan yapılmıştır.
(*): B.y.s.: başka yerde sınıflandırılmamış.
24
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
2010 yılı itibarıyla toplam işletme sayısı içinde 10’dan az işçi çalıştıran mikro
ölçekli firmaların payı % 95,28 olup 10-49 işçi çalıştıran küçük ölçekli firmalar
toplamdan % 3,07 pay almaktadır. Orta ölçekli 50-249 işçi çalıştıran firmaların
payı % 0,99’dur. Bu itibarla Türkiye’deki işletmelerin % 99,34’ü KOBİ kapsamına girmektedir. KOBİ’lerin önemli bir bölümünün de mikro ölçekli olduğu
görülmektedir.
Tablo 3/2. İmalatçı KOBİ Niteliğindeki İşletmelerin Sanayi Alt Sektörlerine Dağılımı ve
İstihdam (2010 Yılı)
ALT SEKTÖRLER
ĠĢletme
ÇalıĢan
Sayısı
Sayısı
ÇalıĢan
Sayısı/
ĠĢletme
Sayısı
Adet
Pay
%
Adet
Gıda, İçki, Tütün
34.440
11,1
309.063
12,6
9,0
Tekstil, Konfeksiyon ve Deri Üretimi
72.608
23,5
870.773
35,5
12,6
Ağaç ve Orman Ürünleri
31.524
10,2
93.209
3,8
2,9
Kağıt ve Kağıt Ürünleri
Basım ve Yayı
Kok Kömürü, Rafine Petrol Ürünleri
Pay %
2.209
0,7
44.151
1,8
20,0
10.996
3,6
51.510
2,1
4,7
166
0,0
7.358
0,3
44,3
4.400
1,4
90.757
3,7
20,6
Plastik-Kauçuk Ürünleri
10.623
3,4
98.100
4,0
9,2
Taş ve Toprağa Dayalı Ürünler
15.448
5,0
149.625
6,1
9,7
Kimyasal Madde Ürünleri
Ana Metal Sanayi
7.733
2,5
88.103
3,6
11,3
Metal Eşya Sanayi
41.650
13,6
160.956
6,6
3,9
Makine İmalatı
21.852
7,1
164.342
6,7
7,5
499
0,2
2.452
0,1
4,9
5.951
1,9
41.710
1,7
7,0
594
0,2
12.263
0,5
20,6
Tıbbi, Hassas ve Optik Aletler
2.386
0,8
17.170
0,7
7,2
Motorlu Kara Taşıtları
5.729
1,9
99.528
4,1
17,4
Büro, Bilgi İşlem Makineleri
Elektrikli Makine ve Cihazlar
Radyo, TV ve Haberleşme Cihazları
Diğer Ulaşım Araçları
Mobilya
Hurda Yeniden Değerlendirme
Toplam İmalat Sanayi
1.120
0,4
15.133
0,6
13,5
38.397
12,5
134.808
5,5
3,5
125
0,0
942
0,0
7,5
308.450 100,0
2.451.852
100,0
7,9
Kaynak: DİE 2002 GSİS, 2002’den 2005 TÜİK istatistiklerinden tarafımızca hazırlanmıştır. 2010 için
değerlendirme ile güncelleştirilmiştir.
Tablo 3/1’den analizlenerek tarafımızdan hazırlanmıştır.
25
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Tablo 3/1’den yapılan bir analiz ile imalat sektörü firmaları ayrılmış ve bunlardan KOBİ niteliğinde olanlar Tablo 3/2’de topluca sunulmuştur. Görüldüğü gibi
KOBİ niteliğindeki imalat sanayi işletmeleri sayısı 308.450 olmaktadır. Bunlar
da toplam sanayi istihdamının % 60’ını sağlamaktadır. Bu durumda KOBİ’lerde
işletme başına düşen istihdam 7,9 kişi olmakta ve mikro işletme sınırları içinde
kalmaktadır.
Tablo 3/2’nin incelenmesi ile;

En fazla KOBİ işletme sayısı, tekstil, konfeksiyon ve deri üretiminde olup
toplamdan % 23,5 pay almaktadır. Bunu metal eşya sanayi % 13,6 ve mobilya % 12,5 ile izlemektedir. Ardından gıda–içki sektörü, ağaç ve orman
ürünleri gelmektedir.

En fazla istihdam yaratan sektör yine tekstil, konfeksiyon ve deri üretimi
olup toplamdan % 35,5 pay almaktadır. Bunu % 12,6 ile gıda ve içki üretimi, % 6,7 ile makine imalat sektörü izlemektedir.

İşletmelerin ortalama ölçek büyüklükleri ele alındığında, işletme başına 44,3
kişi ile kok ve rafine petrol üretim tesisleri başta gelmektedir. Bunu 20,6 kişi ile radyo, TV imalatı ve kimya sanayi, 20,0 kişi ile kağıt, ve 17,4 kişi ile
otomotiv üretim sektörü izlemektedir.

İmalat sanayinin tamamında 308.450 KOBİ bulunmakta ve 2.451.852 kişi
istihdam edilmektedir. İşletme başına işçi sayısı ortalama olarak 7,9’dur,
yani mikro ölçeğe girmektedir.

Bu Tablodan ortaya çıkan bir gerçek de bazı sektörlerde bazı sektörlerin
KOBİ niteliğine daha uygun bir gelişme göstermesidir. Örneğin, hem işletme sayısı hem de istihdam büyüklükleri göz önüne alındığında konfeksiyon
ve tekstil sanayi, metal eşya üretimi, mobilya üretim sanayi, ahşap ve orman
ürünleri sanayi KOBİ işletmeciliğine uygun bir özellik ortaya koymaktadır.
Bu işletmeler genellikle emek yoğun olup, ürün çeşitliliği olan bir karakter
sergilemektedir. Dolayısıyla daha rasyonel ve esnektir.
DİE 2002 Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı ile 2005 TÜİK verileri analiz edildiğinde ve 2010 yılı için yeniden değerlendirme yapıldığında Türkiye’de faaliyet
26
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
gösteren işletmelerin büyüklüklerine (çalıştırdıkları personel sayısına) göre dağılımı aşağıda Tablo 3/3’te verilmiştir. Bu Tabloda KOBİ ve Büyük İşletme ayırımı ve KOBİ’lerin kendi arasındaki dağılımı da görülmektedir.
Tablo 3/3. İşletmelerin Büyüklüklerine Göre Dağılımı
ĠĢletme Niteliği
ÇalıĢan Sayısına
Dağılım
Göre ĠĢyeri Grupları
(%)
KOBİ
1-250
99,34
1-9
95,28
Küçük
10-49
3,07
Orta
50-99
0,40
Orta
100-150
0,31
Orta
151-250
0,28
251’den fazla
0,66
Mikro
Büyük İşletme
2010 yılı itibarıyla Türkiye’deki toplam işletmelerin 65,3’ü ferdi mülkiyet, %
18,1’i limited şirket, % 9,3’ü anonim şirket ve % 7,3’ü adi ortaklıktır. Bu durum
aşağıda Tablo 3/4’te topluca gösterilmiştir.
Tablo 3/4. KOBİ’lerin Hukuki Durumuna Göre Dağılımı
Hukuki Durum
Dağılım (%)
Ferdi Mülkiyet
65,3
Limited Şirket
18,1
Anonim Şirket
9,3
Adi Ortaklık
7,3
Toplam
100,0
27
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Türkiye’de işyeri yaş ortalaması ise yine DİE (TÜİK) verileri değerlendirilerek
Tablo 3/5’te verilmiştir.
Tablo 3/5. Sektörlere Göre İşyeri Yaş Ortalamaları (2010 Yılı)
Sektörler
Yaş Ortalaması
Madencilik ve Taşocakçılığı
İmalat
Elektrik, Gaz ve Su Dağıtımı
10,7
9,1
18,9
İnşaat
9,2
Ticaret
9,0
Otel ve Lokantalar
7,5
Ulaştırma, Depolama, Haberleşme
10,1
Mali Aracı Kuruluşlar
12,5
Gayrimenkul Kiralama
10,1
Eğitim Hizmetleri
8,2
Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler
9,9
Diğer Sosyal, Toplumsal ve Kişisel Hizmetler
8,1
Sektörlerin Ağırlıklı Ortalaması
9,5
Kaynak: DİE 2002 GSİS
Not: 2002–2010 TÜİK İstatistiklerinden tarafımızca hesaplanmıştır.
Tablodan görülebileceği gibi işletmelerin yaşı oldukça küçük, devinim yüksektir. Sektörler itibarıyla işyeri yaş ortalaması 7,5 ile 18,9 arasında değişmekte,
imalat sanayinde 9,1 olmaktadır. Ağırlıklı yaş ortalaması ise 9,5’tir.
İllere göre işyeri dağılımı ele alındığında, 2010 yılında işyeri sayısı ve istihdamın durumu Tablo 3/7’de verilmiştir.
Tablodan görülmektedir ki işletmelerin yoğunlaştığı iller; İstanbul, Ankara,
İzmir, Bursa, Antalya ve Konya’dır. Bu altı ilde toplam işletmelerin % 44,0’ı yer
alırken, çalışanların da % 55,7’si istihdam edilmektedir.
28
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Tablo 3/6. İllere Göre İşyerlerinin Dağılımı (2010 yılı)
ĠĢyeri Sayısı
ÇalıĢan Sayısı
Adet
%
Adet
ĠLLER
%
İstanbul
459.188
19,1
3.066.522
28,4
Ankara
173.097
7,2
950.190
8,8
İzmir
158.672
6,6
809.821
7,5
Bursa
98.569
4,1
550.678
5,1
Antalya
93.760
3,9
367.119
3,4
Konya
74.528
3,1
269.940
2,5
Adana
64.910
2,7
280.738
2,6
Mersin
55.294
2,3
205.264
1,9
Balıkesir
50.486
2,1
194.357
1,8
Manisa
52.890
2,2
187.189
1,7
Muğla
45.678
1,9
172.725
1,6
Aydın
48.082
2,0
161.964
1,4
Kocaeli
45.485
1,9
291.535
2,7
Gaziantep
45.370
1,9
205.701
1,9
Samsun
40.869
1,7
140.368
1,3
Denizli
38.465
1,6
182.994
1,7
Hatay
38.335
1,6
129.572
1,2
823.042
34,1
2.659.673
24,4
2.406.720
100,0
10.826.350
100,0
Diğer İller
Toplam
Kaynak: DİE 2002 GSİS
29
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
4. KOBĠ’LERDE SWOT ANALĠZĠ, GÜÇLÜ VE ZAYIF
YÖNLERĠ, TEHDĠT VE FIRSATLAR, REKABET
GÜCÜ
4.1
KOBĠ’lerin Güçlü Yönleri
KOBİ’lerin güçlü yanları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

Daha az yatırımla daha çok üretim ve ürün çeĢitliliği sağlamaktadır:
Sektörlere göre farklılıklar göstermekle birlikte, KOBİ’ler gerek kişi başına
gerekse tesis başına daha az yatırımla kurulabilmektedir. Daha önceki bölümde belirtildiği gibi; konfeksiyon, tekstil ve deri eşya üretimi; gıda ürünleri, mobilya sanayi ve madeni eşya sanayi KOBİ işletmelerinin en fazla
yoğunlaştığı alt sektörlerdir. Bu sektörlerde genellikle “ölçek ve teknoloji”
esnek ve ürün çeşitliliğine uygun bir niteliktedir. Kullanılan makinelerde
ürün yelpazesini genişletebilmek ve pazarın talep oluşumuna göre ürün
kompozisyonu değiştirebilmek mümkündür. Özellikle bu tip sektörlerde kalifiye işçi iş yerinde hızlı biçimde eğitilebilmektedir. Dolayısıyla KOBİ’ler
büyük işletmelerden çok daha kısa sürede, ürün yelpazesini talebe uygun
olarak çeşitlendirebilmek olanağına sahip olmaktadır.

Daha düĢük yatırım maliyetleriyle istihdam imkanı yaratmaktadır:
Mikro ölçekteki KOBİ’ler 1–9 işçi çalıştırılan bir işletme yapısına sahiptirler. Bu işçilerin % 60–70’i herhangi bir tecrübeye sahip olmayan düz işçilerdir. 9–49 işçi çalıştıran KOBİ’lerde bu oran daha da artmaktadır. Yapılan
araştırmalar, kişi başına 35.000–45.000 USD bir yatırımla işyerine gerekli
makine ve teçhizatı almanın mümkün olduğunu göstermektedir. Ancak makine imalat sanayi, ana metal sanayi, kimya sanayi gibi alt sektörlerde daha
büyük sabit yatırım maliyetleri ile istihdam yaratmak mümkün olabilmektedir. Nihai olarak büyük şirketlere göre KOBİ’ler esnek bir yapıda olduklarından yatırımlarını da hızlı bir biçimde gerçekleştirme şansına sahiptirler.

Emek yoğun teknolojilerle çalıĢarak ve genelde düĢük vasıflı eleman
istihdam ederek iĢsizliğin aĢağı çekilmesine katkıda bulunmaktadır:
Küçük işletmelerin, istihdam sorunları karşısındaki direnç düzeyleri oldukça
yüksektir. Emek yoğun teknolojiler ağırlıktadır. Büyük firmalara göre % 50
daha az yatırım yaparak ve daha düşük nitelikte işçi çalıştırarak işsizliği bir
31
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
ölçüde aşağı çekmektedirler. Ülkemizde kalifiye işçi sayısı özellikle bazı
yörelerde oldukça düşük orandadır. Bu nedenle KOBİ’ler bu niteliksiz işçiyi
çalıştırmada öncülük yapmaktadırlar. Ancak bunun “düşük ücret ve iş güvenliği”ne ilişkin sorunları arttırdığı da bir gerçektir.

Esnek yapıları itibarıyla ekonomik dalgalanmalardan daha az etkilenmektedir: Özellikle ülkemizde ekonomik dalgalanma, bunalım ve krizler
çık sık yaşanmaktadır. Bu dönemlerde alınan kararlar, kırılgan olan yapıyı
daha da sorunlu bir duruma getirmektedir. 1990 yılından bu yana geçen 22
yıllık dönemde Türkiye ekonomisi beş büyük kriz ve altı önemli bunalım
yaşamıştır. Bu dönemlere yönelik araştırmalar KOBİ niteliğindeki firmaların daha az etkilendiğini, küçülme ve üretim alanı değiştirme de daha hızlı
davranabildiğini göstermektedir. Özellikle büyük kredi ve finansman kaynağına ihtiyaç göstermeden kabuk değiştirebildikleri gözlenmektedir.

Talep değiĢiklikleri ve çeĢitliliklerine daha kolay uyum gösterebilmektedir: KOBİ’lerin her düzeyde tüketiciye yakın olarak çalışmaları, onların
tercihlerini sorunlarını hemen değerlendirerek, üretim mekanizmalarında gerekli değişikliklere hızla gitmelerini sağlamaktadır. Bu nedenle, ortamda
değişimlere karşı gösterdikleri reaksiyon ve esnekliğin yüksek olması, KOBİ’leri yeniliklere daha yatkın kılmaktadır.

Teknolojik yenilikleri almaya esnek yapıları nedeniyle daha yatkındır:
Yapılan araştırmalar tesislerdeki makine ve donanımın değişme süresinin
KOBİ’lerde daha kısa zamanda yapıldığını, özellikle NC ve CNC tezgahları
yenilemede hızlı davrandıklarını ortaya koymaktadır. Hem konvansiyonel
hem CNC tezgahlarla çalışan pek çok işletme, küçük ölçekli şirketler içinde
daha fazla orana sahiptir. Danışmanlık hizmetleri aldıklarında ve doğru teknik seçimler yaptıklarında, bu yenilenmeler KOBİ’lerin yeniden yapılanmasını da sağlamaktadır. Bu durum onların güçlü yanlarının en başında gelmektedir.

Bölgeler arası dengeli kalkınmada önemli bir rol oynarlar: KOBİ’lerin
faaliyet gösterdikleri yörede, bölgenin gereksinmelerini, tüketici eğilimlerini, harcama kalıplarını, gelenek ve davranışlarını dikkate alarak teknoloji
seçimi yapmaları ve istihdamı yöresel sağlamaları bölge kalkınmasına destek olmalarını da getirmektedir. Özellikle bölgenin girişimcileri o yöreye
32
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
yatırım yaptıklarında, orta vadeli bir strateji yürürlüğe konmakta ve yatırımı
kısa sürede üretime geçirmek mümkün olmaktadır. Keza bölgenin insanı ile
sürekli iletişim kurmak ve ihtiyaçlarını saptamak da üretimin kompozisyonunu değiştirebilme duyarlılığı sağlamaktadır. Çevrenin korunması da burada önemli kriterlerden biri olmaktadır.

Gelir dağılımındaki dengesizlikleri azaltır: Ülkemizde özellikle bölgeler
arası kalkınma ve refah düzeyinde önemli dengesizlikler varıdır. Sanayi yatırımlarının dağılımında da bu durum büyük ölçüde ortaya çıkmaktadır. Büyük işletmeler Doğu, Güneydoğu ve Karadeniz bölgeleri ile İç Anadolu’nun
doğu kesimlerinde yatırım yapmaktan kaçınmakta, büyük destek ve teşvikler istemektedir. Bu durum mevcut olan dengesizliği ve gelir dağılımı uçurumunu keskinleştirmekte ve derinleştirmektedir. Emek yoğun teknolojilerin seçilerek büyük istihdam yaratacak yatırımların yapılmaması, politik ve
toplumsal sorunların artmasına ve çatışmalara sebep olmaktadır. Keza alt
yapının hazır olmaması ve yan sanayinin daha gelişmiş yörelerde bulunması, büyük yatırımlar için bu bölgelerin seçimini önleyen faktörlerdir. Küçük
ve orta ölçekli işletmeler, özellikle organize sanayi bölgeleri veya küçük sanayi siteleri içinde yer alırlarsa, bu gelişmemiş bölgeler için önemli bir kalkınma ve istihdam kaynağı olabilmektedir. Gelir dağılımının dengesizliğini
azaltmada bir ölçüde katkıları da olabilmektedir. Ancak temelde, makro düzeydeki sanayi politikaları yönlendirmezse bu katkı büyük ölçüde yararlı
olmamakta, geçici bir etki yaratmaktadır.

Bireysel tasarrufları teĢvik eder: KOBİ’lerin bölgedeki bireysel tasarrufları, özellikle sanayi alanındaki yatırımlara aktardığı, böylece önemli bir
ekonomik yarar sağladığı belirtilmektedir. Bu yargı bir ölçüde doğru olmakla birlikte, önemli bir yaygınlık kazanmadığı da açıktır. Türkiye’de bir bölgede bulunan girişimci her zaman o bölgeye yatırım yapmamakta, bölgesel
teşvik ve desteklere karşın daha gelişmiş yöre ve şehirlere kaymaktadır. Bu
durum özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki girişimciler için çoğunlukla geçerli olmaktadır. Üstelik proje hazırlanmadan ve danışmanlık hizmeti almadan yapılan bu yatırımla, küçük girişimci için olumsuz sonuçlara
yol açmaktadır. Ancak bazı yörelerde de girişimci yerel yapı ve karakterleri
değerlendirerek, tasarruflarını küçük ve orta büyüklükte bir işletmenin kurulmasına yöneltmektedir. Özellikle gıda ve içki sanayi ağaç ve orman ürünleri sanayi, konfeksiyon ve tekstil sanayi ile hayvancılık ürünlerinin işlenmesine yönelik sanayi bu bağlamda yatırım yapılan sektörlerdir.
33
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)

Büyük sanayi iĢletmelerinin destekleyicisi ve tamamlayıcısıdır: Çeşitli
faaliyetleri, farklı üretim tekniklerini kullanma sıklıkları ile küçük ve orta
boy işletmeler ile büyük boy işletmeler rakip olmakta çok birbirlerini tamamlayıcısı olmaktadırlar. Uyum kabiliyetlerinin olması, genel ekonomik
yapı içinde şüphesiz olumlu bir özelliktir. Bu özellik, kendilerine sıkıca bağlanmış küçük işletmelere sipariş veren, onlara belirli standart ve kuralları
getiren, bir ölçüde pazar sorunlarını çözen büyük işletmeler için de bir garanti yaratmaktadır. Ancak yan sanayi ile ana sanayi arasındaki iş bölümü
ve işbirliği yeterli düzeyde değilse, küçük ve orta işletmeler kriz dönemlerinde büyük firmalara oranla çok daha olumsuz etkilenmektedirler. Özellikle
fiyatların büyük ölçüde ana firma tarafından empoze edilmesi, kar marjlarını
düşürmekte ve firma büyük bir mali bunalımın içine girmektedir. Firmanın
bu bağımlılıktan kurtulup yeni pazar ilişkileri içine girmesi de zorlaşmaktadır.

Ekonominin ve toplumsal yapının denge ve istikrar unsurudur: Bu
yargı en fazla tartışılacak olanlardan biridir. Yukarıda belirtilen tüm faktörler, KOBİ’leri ekonominin vazgeçilmez öğeleri haline getirmekte ve bir
denge unsuru olarak ortaya koymaktadır. Ancak bu firmalar aynı zamanda
yetersiz kaynakların israfına ve disipline edilemez yapılarıyla da üretimde
dengesizliğe neden olmaktadır. Ekonominin planlama ve yönlendirme güdülerinden soyutlanması ve kamu yararının ön koşul olarak ele alınmaması halinde, sanayinin gelişmesi de bu karmaşayı arttıracak biçimde bu yörüngeye
oturacaktır. Daha fazla üretim gereksiz tüketimi de hızlandıracak, özellikle
tüketim malları sanayilerine yapılan yatırımları körükleyecektir. KOBİ’ler
bir anlamda ekonominin vazgeçilmez yapılanmaları ise bir anlamda da denetim altına alınamayan tüketimin de sorumlularıdır.
4.2 KOBĠ’lerin Zayıf Yönleri
Küçük ve orta ölçekli işletmelerin zaaflarını belirleyen zayıf yönleri, aşağıda
temel özellikler dikkate alınarak belirlenmiştir.

Küçük ölçekli ve dağınık olmalarından dolayı verimlilikleri düĢüktür:
Türkiye’de KOBİ’lerin % 95,3’ü 1–9 arası işçi çalıştıran mikro ölçekli işletmelerden oluşmaktadır. Dolayısıyla sanayi sektöründe yer alan işletmeler
analiz edildiğinde, geleneksel yapının egemen olduğu aile firmalarının büyük çapta sistemin içinde var oldukları görülmektedir. Bu işletmeler gerek
34
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
yönetim, gerekse mali ve pazarlama konularında muhafazakar bir eğilim ve
davranış göstermekte, verimlilik ilkelerini çoğunlukla hayata geçirememektedirler. Bazen işletmelerde yapılacak küçük değişiklik ve planlamalar dahi
işletmeyi daha verimli kılabilmektedir. Ancak işletmenin sahibi aynı zamanda yönetici de olduğundan, işletme körlüğü nedeniyle ve yeterli bilgiye
sahip olamadığından, bu planlamaya gözlerini kapamaktadır. Bu verimlilik
ilkelerinin bilinmemesi tüm alanlarda işletmeyi etkilemekte dolayısıyla sorunlar kısa sürede büyüyerek işletmeyi dar boğaza sokmaktadır.

Pazar ve sektör bilgileri yetersizdir: KOBİ’ler genel olarak yaptıkları
ürünün iç pazardaki talebini, rakiplerini, bunların pazar payını, talebin yıllara göre trendini bilmeden imalat yapmaktadırlar. Keza bu ürünün ithalat ve
ihracatı, dünya pazarlarındaki durumu da yeterli ölçüde bilinmemektedir. İç
ve dış pazar araştırmaları ile imalat yapılan sektörün etüdü KOBİ’ler açısından büyük önem taşımaktadır. Böylece el yordamıyla hareket edilmeyecek,
bu bilgilere göre karar mekanizmaları işleyecektir. Özellikle mikro işletmeler açısından pazar ve sektör araştırmaları yaptırmak, maddi yapılarını zorlayacaktır. Ancak KOSGEB yardım ve desteklerinden yararlanılarak, bu
bilgilere ulaşmak mümkündür.

Teknik bilgileri yetersizdir: KOBİ’ler arasında en büyük teknik bilgi yetersizliği mikro işletmelerde olmaktadır. Genel olarak geleneksel yapı ve
teknik düzey, kaliteli ürün yapılmasına engel teşkil etmektedir. Bu firmalarda yönetici aynı zamanda işletmenin sahibidir. Çalışan işçiler nitelikli değildir, teknik bilgileri yetersiz olduğundan tezgah kullanımında, takım ve aparat değişiminde hatalar yapılmaktadır. Malzeme seçiminde ve temininde kalifikasyon aranmadığından, ürünün kalitesi de düşmektedir. Bu durum kısa
süre içinde değiştirilebilir bir özellik göstermemekte, ancak eğitim ve kalifiye eleman istihdamı ile çözümlenebilmektedir.

Teknoloji düzeyleri genellikle düĢüktür: hangi sektörde faaliyet gösterirlerse göstersinler küçük ve orta ölçekli işletmelerde genel olarak teknolojik
düzey düşüktür. Özellikle konfeksiyon ve tekstil ürünleri ile gıda ve içki sanayinde üretim yapan pek çok KOBİ, emek yoğun teknolojilere dayanmaktadır. Bu durum özellikle kaliteyi etkilemekte, maliyetleri belli ölçüde düşürse bile küresel rekabette dezavantaj olarak ortaya çıkmaktadır.
35
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)

Yönetim ve organizasyonda zafiyet bulunmaktadır: KOBİ’lerde en büyük sorunlardan biri yönetim zafiyetidir. Yönetici (veya firma sahibi) geleneksel yapıyı devam ettirmekle, pek çok alanda karar almakta zorlanmakta,
sektördeki ve pazardaki değişimleri izleyememektedir. Aile şirketleri veya
geleneksel yapılanmada aile sorunları firmayı da etkilemektedir. Mali yapının denetlenememesi, işletme sermayesinin yetersizliği, malzeme tedarikinde geleneksel ilişkilerin hala sürdürülmesi en büyük açmazlar olmaktadır.
Özellikle mikro işletmelerde ve küçük firmalarda organizasyon planı yoktur,
olsa bile işletilememektedir. Görev ve sorumluluklar tanımlanmamış veya
net bir biçimde ayrışmamıştır. Bu durum yetki karmaşasına neden olmakta,
yapılacak işlere ilişkin kararlar delege edilememektedir. Yönetim zaafları
yöneticiler tarafından bilinmesine karşın, hiyerarşik nedenlerle sorunlar
görmezlikten gelinmektedir.

Pazarlama ve tanıtım konusunda alt yapı ve bilgi eksiklikleri vardır:
Günümüzde pazarlama, stratejik bir planlama ile kısa dönemli bölgesel ve
ülke boyutunda politikaları içermektedir. Pazarlama giderek daha fazla bilgi
ve araştırma gerektiren bir disiplin haline gelmektedir. Firmanın ve ürünlerin etkin bir biçimde tanıtımı, pazarlamada araçlardan sadece biri olup önem
taşımaktadır. Reklam, promosyon, web sitesi oluşturulması ve güncelleştirilmesi firmanın pazarda var olması için zorunludur. KOBİ’ler, giderek
karmaşıklaşan ve rekabeti zorlayan pazarlamada alt yapıyı kuramamışlardır.
Bilgi eksiklikleri önemli boyutlardadır. Yan sanayi olarak çalışanlar için bu
eksiklikler önemli değildir. Ancak doğrudan dağıtım yapanlar ve bayi teşkilatı bulunanlar için pazarın günü gününe izlenmesi gerekmektedir. Bu konuda KOBİ’lerin e-ticaret yapılanmasına girmeleri, pazarlar ve firmalar düzeyinde veri tabanı oluşturmaları gerekli almaktadır.

Ürettikleri ürün ve hizmetin kalitesi genellikle düĢüktür: KOBİ’ler için
en büyük sorunlardan biri “maliyet–kalite” optimizasyonudur. Maliyetlerin
düşük olması pazarlamada önemli bir avantaj getirmekte, ancak kalitenin de
düşük olması bu avantajı tersine çevirmektedir. Ürün veya hizmetin bu niteliği, yerel pazarda bir ölçüde giderilebilmekte, ancak ulusal pazarlarda ve
ihracatta dezavantaj olmaktadır.

Standartlara uygun üretim yapmadıkları için ihracat potansiyelleri
düĢüktür: KOBİ’ler özellikle dış pazarlar için önemli olan CE-işareti, ISO-
36
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
14000 (çevre belgesi), ISO 9000 (kalite güvence standart belgesi) ve benzeri
belgelere sahip olsalar bile, standartlara uygun üretim yapmakta zorlanmaktadırlar. Rekabetçi, global dünya pazarlarında hatta iç pazarda başarılı olabilmek için asgari düzeyde bir Kalite Güvence Sistemi’nin geliştirilmesi gerekmektedir. Bu belgelendirme ve akreditasyon için KOSGEB tarafından
verilen KOBİ destek ve yardımları söz konusudur. İşletmeler bu desteklerden yararlanmaları ve kaliteyi yükseltmeden fason üretim bile yapacak düzeyi tutturamazlar. Bu nedenle, özellikle 1–49 işçi çalıştıran küçük işletmelerin ihracat potansiyeli düşük olmaktadır.

Sektörel DıĢ Ticaret ġirketleri (SDTġ) bünyesindeki KOBĠ yapılanmalarında problemler mevcut olup, bu konudaki mevzuat engelleyicidir:
Bu konudaki mevzuat (DTM, İhracat 2004/4 Sayılı Tebliğ), KOBİ’lerin ihracat yapabilmelerine yönelik bir örgütlenme modeli Sektörel Dış Ticaret
Şirketi (SDTŞ) sunmaktadır. Buna göre 1-200 arasında işçi çalıştıran;
a) Normal Yörelerde: en az 10 KOBİ’nin bir araya gelmesiyle ve en az
500.000 TL sermayeli anonim şirket kurarak
b) Kalkınmada Öncelikli Yörelerde: en az 5 KOBİ’nin bir araya gelmesiyle ve en az 250.000 TL sermayeli anonim şirket kurarak
Sektörel Dış Ticaret Şirketi (SDTŞ) olarak ihracat teşviklerinden yararlanabilmektedir. SDTŞ’nin KOBİ niteliğindeki her bir ortağının sermaye payı,
toplam şirket sermayesinin, Normal Yörelerde % 10’unu, Kalkınmada Öncelikli Yörelerde % 20’sini geçemez. Ancak hem şirketin kurulması, hem de
teşvik araçlarından faydalanmak bir dizi bürokratik işlemin tamamlanmasını
gerektirmektedir. Bu konuda deneyimli bir uzman kadronun çalışması ve
formaliteleri eksiksiz yerine getirmesi gerekmektedir. Bunlar yapılsa bile
her teşvik kademesinde, özkaynaklardan harcanmak üzere firmaların bir fon
oluşturmaları da zorunludur. Henüz koordineli ve disiplinli çalışmayı öğrenememiş, ortak etkinlik misyonuna sahip olmayan KOBİ’ler için bu tip şirketlerin yaşama geçip, kurumsallaşması olanaksız görünmektedir.

Rekabet güçleri düĢüktür: KOBİ’lerin küresel rekabet içinde yer alıp,
özellikle özgün ürün imal etmeleri bugün için zor görünmektedir. KOBİ’lerin iç ve dış büyük şirketlerden fason üretim almaları halinde, daha az
rekabet zincirine girdikleri gözlenmektedir. Sipariş ana şirketin belirlediği
37
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
norm ve fiyat skalasında yapılıp, teslim edilmektedir. Ancak burada da şu
tehlike mevcuttur. Ana firma giderek fiyatları düşürmekte ve KOBİ’leri düşük kar marjları ile çalışmaya zorlamaktadır. Küçük firmaların pazarlık edebilme şansı yoktur. Zira yedekte başka KOBİ’ler alternatif olarak beklemekte ve daha düşük fiyata razı olmaktadır. Bu “fason işletme” mantığının çok
bilinen Tablosudur. Ayrıca bu kar marjlarına razı olunsa bile, politik ve
ekonomik dalgalanmalar da ana şirketin siparişi iptal etmek riskini her an
ortaya çıkarabilmektedir. Dolayısıyla ”rekabet gücünün” düşüklüğü KOBİ’lerin birincil sorunudur.

Özkaynakları yetersiz olup, mali dalgalanmalara bağlı olarak zaman
içinde erozyona uğramıĢtır: KOBİ’ler hem yatırım hem de işletme dönemlerinde finansman kaynağı bulmaktan şikayet etmektedirler. KOBİ’lere kredi veren kuruluşlar hem az sayıdadır hem de yeterli krediyi verecek performansa sahip değildirler. Küçük ve orta ölçekli işletmeler kredi alabilmek
için pek çok şartı yerine getirmek, bürokratik engelleri aşmak ve beklemek
zorundadırlar. Yapılan araştırmalar, Türkiye’de KOBİ’lerin tüm kredilerden
aldıkları payın % 12–15 arasında olduğunu saptamaktadır. Bu durumda gerek yatırım yapmak gerekse işletme sermayesi sağlamak için en önemli
kaynak özsermaye olmaktadır. Bu noktada KOBİ’ler yine büyük sorunlarla
baş başa kalmakta, özsermayeleri yeterli olmadığından gerekli yatırımları
yapamadıkları gibi, işletme sermayesi temininde de güçlük çekmektedirler.
İşletme sermayesi olmayan veya bunu kredili satışlarla sağlayan pek çok
KOBİ bulunmaktadır. Bu durum malzeme tedarikinde, işçi ücretlerinin karşılanmasında, stok maliyetinde ve diğer maliyet unsurlarında sorunlar çıkarmaktadır. Bir kere dar boğaza girilince, bunu aşmak zorlaşmakta ve kısır
döngü meydana gelmektedir.

Yatırımlarını geliĢtirmekte zorlanmaktadırlar: KOBİ’lerin tevsi yatırımı
yapmaları, dar boğaz giderici ve modernize yatırım çalışmalarına girmeleri
veya yeni bir yatırım planlamaları oldukça zordur. Özkaynakları yetersiz olduğundan bir finansman kaynağı olarak kullanılmamakta, kredi almaları da
hem teminatlar açısından hem de süre olarak imkansız bir Tablo çizmektedir. Yukarıdaki madde de bu hususlar açıklanmış, ayrıca ilgili bölümde ayrıntılar verilmiştir Keza bu işletmelerin yeterince kurumsallaşmamaları,
sermaye piyasasından kaynak temin etmelerini de mümkün kılmamaktadır.
38
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
4.3 Tehdit ve Fırsatlar
KOBİ’lere yönelik tehditler, değişen rekabet koşullarının ortaya koyduğu küresel ekonomiden kaynaklanmaktadır. Bunlar aşağıda özetle verilmektedir.

Dünya ekonomisinin globalleĢmesi, sermaye dolaĢımının büyümesi ve
hızlı sirkülasyona girmesi: Bu durum, bir sektör içinde yer alan KOBİ’lerin karşısına bir başka ülkedeki veya ülkelerdeki KOBİ’leri koymaktadır. Ana firma satış ve üretim koşullarını istediği kriterlere göre belirlediği
fiyattan şirketlere empoze etmekte, kısacası onları baskılamaktadır. Bu ise
rakipleri çoğaltmakta, kar marjlarını düşürmekte, yaşam alanını daraltmaktadır.

Küresel iletiĢim ve küresel rekabetin artması: iletişim ve bilişim teknolojisinin gelişmesi ile üretim, yönetim, pazarlama ve satış kavramları ve uygulamaları olağanüstü bir değişime uğramıştır. Dünyanın herhangi bir yerinde
herhangi bir sektördeki hareketleri izlemek ve buna göre strateji ve taktikleri
çizmek mümkündür. Bunun için de kalifiye yönetici ve personele ihtiyaç
duyulmaktadır. Ayrıca bu teknolojinin gereği olan ekipmanları, asgari düzeyde de olsa firma alt yapısını oluşturacak biçimde hazır bulundurmak zorunludur. Küresel rekabet KOBİ’leri yeni tedarik sistemlerini (e-pazarlama)
öğrenip, uygulamaya yönlendirmektedir. Bunu yapamayanlar büyük bir
“dışlanma” tehdidi ile karşı karşıya kalmaktadır.

Ekonomik bloklar ve serbest ticaret bölgeleri yoluyla, ya da gümrük
birlikleri biçiminde ortaya çıkan uluslararası ekonomik geliĢmeler: Ülkeler arasında ortaya çıkan bu anlaşmalar KOBİ’lerin pazarlama perspektifini değiştirmekte, talebin karşılanması veya yön değiştirmesi firmaları etkilemektedir. Örneğin Gümrük Birliği’nin 1995’den sonra ihracatın ve ithalatın kompozisyonunu değiştirmesi tüketici eğilimlerinin ithal mallarına kaymasını getirmiş, böylece tüketim malları üreten KOBİ’lerin fiyat ve kalite
anlayışı yeniden biçimlenmiştir.

Dünya pazarlarında yeni ekonomik güçlerin ortaya çıkması: Burada en
önemli faktör Uzakdoğu ülkelerinin durumudur. Japonya, Güney Kore, Çin
ve Hindistan öncelikli küresel rekabeti körükleyen güçler olarak Pazar paylarını yeniden belirlerken, son beş yıldan bu yana Tayvan, Malezya, Tayland, Endonezya gibi ülkeler de önemli rakipler olarak görünmektedir. Özel-
39
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
likle Çin hemen her sektöre girmiş, büyük çapta yabancı sermaye yatırımına
sahne olmuş, aynı zamanda fason üretici olarak bütün küçük ve orta ölçekli
şirketleri etkilemiştir. Bazı orta ölçekli firmalar ürün yelpazesinde Çin mallarını sunmakta, bazı şirketler ise Çin’e fason üretim yaptırmaktadırlar. Bu
durum tüm KOBİ’leri etkileyen bir tehdit olarak ortaya çıkmaktadır.

DıĢ rekabette “korumacılık” akımının önem kazanması: Özellikle gelişmiş kapitalist ülkelerde ucuz mallara karşı “korumacılık” önlemleri alınmakta, böylece rakiplerin malları saf dışı edilmektedir. Burada çifte standart
söz konusudur. Karşı ülkedeki korumacılık tedbirlerini eleştiren bu ülkeler,
kendileri söz konusu olunca “serbest ticareti” bir anda rafa kaldırmaktadırlar. Uzun vadede KOBİ’lere karşı bir ambargo niteliği taşıyan bu tedbirler
bir tehdit olarak algılanabilir.
KOBİ’lerin fırsatları ise vazgeçilmez temel özelliklerinden gelmektedir ve aşağıda ana başlıklar olarak belirtilmiştir.

Büyük sanayilerin ve ana şirketlerin fason imalat yaptırabilecekleri kuruluşlar KOBİ niteliğindeki işletmeler olmaktadır.

Avrupa Birliği’nin KOBİ’ler için şemsiye programları, destekleri ve hibeleri
ile kredileri yıldan yıla artarak ülkelere (Türkiye dahil) tahsis edilmektedir.
Bunlar çeşitli fonlar olarak KOSGEB ve/veya yatırımcı bankalar kanalıyla
KOBİ’lere kullandırılmaktadır. Krediler düşük faizli, uzun vadeli yatırım
kredileri olarak verilmektedir. Ancak mikro işletmelerin bu fonlardan yararlanması zor görünmektedir. Bu kredilerde şans 50-250 işçi çalıştıran orta ölçekli işletmelerden yana olmaktadır. Bu işletmeler belgelendirilmiş, yatırım
ve işletme sermayesi için özkaynak tahsis edebilen, teminat verebilen, ürün
yelpazesi geniş kurumsallaşmış firmalardır. Dolayısıyla mevzuatı ve destekkredi-teşvik kanallarını izleyebilmektedirler. Belirli ölçüde AR-GE alt yapıları vardır ve özgün ürün tasarlayabilme imkanına sahip bulunmaktadırlar.
Yatırımcı bankaların istedikleri kontr-garantileri verebilmektedirler.

Ayrıca Avrupa Araştırma Alanı Çerçeve Programları ile KOBİ’lere AR-GE
projelerinde önemli bir destek fonu ayrılmıştır. Yedinci Çerçeve Programı’nda bu miktar 3,2 milyar Euro civarındadır. Sekizinci Çerçeve Programı
ise daha kapsamlıdır. Ancak bu projeler için üniversite, KOSGEB ve AB
40
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
ülkelerinin KOBİ’leri ile işbirliği gerekmektedir. KOBİ’ler ortak çalışma
misyonuna sahip olmadıkları ve bu alana yönelik bir kadrolaşma yapmadıkları için fonlardan yararlanamamaktadırlar. Ancak önümüzdeki dönem ARGE fonları bir fırsat olarak değerlendirilmeli ve KOBİ gündemine alınmalıdır.

Yeni pazar olanaklarının ortaya çıkması, Doğu Avrupa, Türki Cumhuriyetler, Rusya ve Kuzey Afrika ile geniş çapta ilişkilerin kurulması KOBİ’ler
için bir fırsat olarak değerlendirilebilir. Burada KOSGEB ve Sektörel Dış
Ticaret Şirketleri, Sektör Dernekleri kanalıyla tanıtımlar yapılabilir, fuarlara
katılım sağlanır ve dış ofisler açılabilirse, hem teşviklerden yararlanmak
hem de yeni pazarlara girmek mümkün gözükmektedir. Üstelik bu ülkelerle
ilk kez bir çalışma başlatılmayacak, yalnızca başlamış olan çalışmalar kurumsal hale getirilecektir.
4.4 KOBĠ’lerin Rekabet Gücü
KOBİ’ler içinde pek az işletme (toplam işletmelerin % 8’i kadar) doğrudan ihracat yapmaktadır. İhracatı kısıtlayan, rekabeti zorlaştıran, makro ve mikro düzeyde bir hayli faktör bulunmaktadır. Bunlardan bir kısmı doğrudan KOBİ nitelikleri ile ilgili olup daha önceki alt bölümlerde ele alınmıştır. Bunlar başlıklar halinde verilirse;
- Yönetsel,
- Yapısal
- Finansal
olarak belirlenebilir.
Yapılan araştırmalar KOBİ’lerin ihracattan yalnızca % 15 oranında pay aldığını
ortaya koymaktadır. Bu durum KOBİ’lerin henüz küresel rekabette var olmadıklarını belgelemektedir. İhracat konusu daha sonraki bölümde ele alınacağından
burada ayrıntıya girilmemiştir.
41
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
5. KOBĠ’LERDE KATMA DEĞER, YATIRIM, KREDĠ
TEġVĠK VE DESTEKLER
KOBİ’lere ilişkin katma değer, yatırım, kredi, teşvik ve destekler konuları aşağıda incelenmiştir.
5.1 Katma Değer ve Yatırım
İşletme büyüklükleri esas alınarak yine DİE 2002 GSİS verileri ve TÜİK 2002–
2010 verileriyle imalat sanayi işletmelerinin sayısı, çalışanların sayısı ve katma
değer ile bunların işletmelere göre payları Tablo 5/1’de verilmiştir.
Tablo 5/1. İmalatta KOBİ’ler ile Büyük İşletmelerin Katma Değer Tablosu, İşletmelere
Göre Kıyaslaması (2010)
ĠĢletme Sayısı
Sanayi Ölçeği
ÇalıĢan Sayısı
Katma
Katma
Değer (*)
Değer Payı
(%)
(Milyon TL)
Adet
Payı
%
Adet
Payı
%
305.345
98,3
1.879.754
46,0
16.677,0
12,5
3.105
1,0
572.098
14,0
17.343,0
13,0
Toplam KOBĠ
(1-250)
308.450
99,3
2.451.852
60,0
34. 020,0
25,5
Büyük Sanayi
(250 +)
2.050
0,7
1.634.568
40,0
99.391,0
74,5
Toplam Ġmalat Sanayi
310.500
100,0
4.086.420
100,0
133.411,0
100,0
Küçük Ölçekli
(1-49)
Orta Ölçekli
(50-250)
Kaynak: DİE 2002 GSİS Tablosunun 2010 yılı revizyonundan yararlanılarak katma değer
hesabı yapılmıştır.
(*) Cari fiyatlarla
Tablodan görüldüğü gibi KOBİ’ler 308.450 işyerine sahip bir sanayi işletmeler
bütünü oluşturmakta ve imalat sanayi istihdamının % 60’ını gerçekleştirmektedir. Buna karşılık katma değerde ancak % 25,5’lik bir paya sahiptir. Büyük işletmeler ise (2.050 adet) işletme sayısında % 0,70 ve istihdamdan % 40 pay
43
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
alırken katma değerin % 74,5’ini yaratmaktadır. Bu durum KOBİ efsanesinin
istenilen boyuta bir ekonomik katkı sağlamadığını açık olarak ortaya koymaktadır.
Bu Tablo ikinci bir değerlendirmeye tabi tutularak Tablo 5/2’de işletme büyüklüklerine göre kişi başına katma değer ve tesis başına katma değer göstergeleri
verilmiştir.
Tablo 5/2. İmalatta KOBİ’lerde ve Büyük İşletmelerde, İşletme Büyüklüğüne Göre
Katma Değer Göstergeleri (2010)
Sanayi Ölçeği
Küçük Ölçekli (1-49)
ĠĢletme
Sayısı
ĠĢletme BaĢına
Katma Değer
(TL)
ÇalıĢan
Sayısı
ÇalıĢan BaĢına Katma
Değer
(TL)
305.345
54.617,0
1.879.754
8.978,0
3.105
5.585.507,0
572.098
30.309,0
(1-250)
308.450
110.293,0
2.451.852
13.875,0
Büyük İşletme (250 +)
2.050
48.483.415,0
1.634.568
60.806,0
310.500
432.886,0
4.086.420
32.647,0
Orta Ölçekli (50-250)
KOBĠ
Toplam Ġmalat San.
Kaynak: DİE 2002 GSİS, Tablosunun 2010 yılı revizyonundan yararlanılarak katma değer hesabı
yapılmıştır.
Tablodan görüldüğü üzere 1–49 işçi çalıştıran küçük işletmeler tesis ve çalışan
başına oldukça düşük katma değere sahiptir. Orta ölçekli işletmelerde katma
değerler tesis başına 3.103.060 USD, kişi başına ise 16.040 USD olmaktadır. Bu
değerler büyük işletmelerde yükselmektedir. KOBİ ortalamaları, tesis başına
katma değer için 57.183 USD ve çalışan kişi başına ise 7.708 USD olmaktadır.
Avrupa ülkeleri ele alındığında bu değerler 4-6 misli bir artış göstermektedir.
Buradan KOBİ’lerin genel olarak düşük katma değerli ürünler imal ettikleri
ortaya çıkmaktadır. Bu durum KOBİ’lerin fason imalat yaptıklarının da göstergesidir.
Tablo 3/1’de belirtilen imalat sanayi sektörlerinden işletme sayısı ve istihdam
gücü açısından en yoğun sektörler:
44
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
 Tekstil, konfeksiyon ve deri ürünleri,
 Gıda, içki ve tütün ürünleri,
 Mobilya üretimi,
 Metal eşya sanayi,
 Makine imalat sanayi
olmaktadır.
Bu sektörlerin KOBİ katma değeri içindeki payları Tablo 5/3’te verilmiştir.
Tablo 5/3. İmalatçı KOBİ’lerde Yaratılan Katma Değerin Sektörel Olarak Dağılımı
(2010)
ĠĢletme Sayısı
ÇalıĢan Sayısı
Katma Değer
Payı (%)
Tekstil, Konfeksiyon, Deri
72.608
870.773
21,5
Gıda, İçki, Tütün Ürünleri
34.440
309.063
17,6
Mobilya
38.397
134.807
6,3
Metal Eşya Üretimi
41.650
160.856
13,7
Ağaç ve Orman Ürünleri
31.524
93.209
8,0
Makine İmalatı
21.852
160.956
16,5
Diğerleri
67.979
722.188
16,4
Toplam
308.450
2.451.852
100,0
Ġmalat Sanayi Sektörü
Kaynak: MMO KOBİ Komisyonu
Bu Tablodan görüleceği gibi altı ana sektör toplam katma değerden % 83,6 oranında pay almaktadır. En fazla katma değer, tekstil, konfeksiyon ve deri üretiminde % 21,5 yaratılmakta, bunu gıda, içki ve tütün üretimi, makine imalatı ve
metal eşya üretimi izlemektedir. Burada özellikle üzerinde durulması gereken
nokta, bazı sektörlerde büyük işletmeler egemen olduğundan (petro-kimya ve
petrol ürünleri, otomotiv, kimya sanayi v.s.) buralarda KOBİ’ler tarafından
önemli bir katma değer yaratılmamaktadır.
KOBİ’lerin yatırım durumu ele alındığında öncelikle bazı önemli noktalar üzerinde durmakta yarar vardır:
45
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)

Son beş yılın ortalaması ele alındığında, KOBİ'ler sabit yatırım maliyeti
olarak cari fiyatlarla toplam imalat sanayi yatırımlarının % 26,3’ünü gerçekleştirmiştir.

Yine son beş yılda bu yatırımların kaynak yönünden araştırması yapıldığında, finansmanın % 34’ünü özkaynaklardan, % 31’ini kısa vadeli krediler ve
geri kalan % 31’ini ise orta/uzun vadeli kredilerden sağlamışlardır. Bu durum yatırımlarda KOBİ’lerin önemli bir dar boğaz içinde olduklarını göstermektedir.

Küçük ve orta ölçekli işletmelerde işletme başına düşen yatırım miktarı
120–130 bin USD’yi aşmamaktadır. Bu yatırımların büyük bir bölümü de
50–250 işçi çalıştıran orta ölçekli işletmeler tarafından yapılmıştır. Mikro
ölçekteki 1–9 işçi çalıştıran işletmelerde ancak dar boğaz giderme ve/veya
yenileme yatırımları yapılmakta (ortalama beş yılda bir), bu yatırımların finansmanı özsermaye veya kısa vadeli kredilerle karşılanmaktadır. Bu durum
“teknolojik yetersizliğin” nedenini ortaya koymaktadır.

KOBİ’ler özellikle kredi bulmakta büyük zorluk çekmektedirler. KOBİ’ler
için tahsis edilmiş krediler, çoğunlukla teminat karşılığı verilmekte veya getirilecek makine veya teçhizata ipotek konulmaktadır. Ayrıca kredinin tahsis
edilmesi oldukça uzun zaman almaktadır. Bu durum sabit yatırımların daha
kısa sürede ve istenilen büyüklükte yapılmasını önlemektedir.
İmalat sanayindeki KOBİ’lerin ve büyük işletmelerin sabit yatırımlarının işletme
büyüklüğüne göre dağılımı Tablo 5/4’te verilmiştir.
Tablo 5/4. İmalat Sanayindeki KOBİ’lerde ve Büyük İşletmelerde Sabit Yatırımların
Dağılımı (2010)
Yatırımın Cinsi
Yatırımın
Dağılımı (%)
Küçük Ölçekli (1-49)
Çoğunlukla darboğaz giderme yenileme
6,1
Orta Ölçekli
Yenileme, tevsi ve modernizasyon
Sanayi Ölçeği
(50-250)
Toplam KOBİ (1-250)
Büyük İşletme (250 +)
Toplam Ġmalat Sanayi
21,5
27.6
Yeni yatırım ve tevsi, modernizasyon
72,4
100,0
Kaynak: DTM ve TÜİK istatistiklerinden analizlenerek ve son beş yılın USD olarak ortalama değerleri
alınarak bulunmuştur.
46
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
5.2 KOBĠ’lerde Kredi, TeĢvik ve Destekler
Türkiye sanayinde işletme sayısı ve istihdam gücü yönünden önemli bir yere
sahip bulunan küçük ve orta ölçekli işletmeler finansman kaynakları ve kredi
kullanımı söz konusu olduğunda olumsuz bir Tablo sergilemektedir. KOBİ’lerin
toplam banka kredilerinden aldıkları pay tam olarak hesaplanamamıştır. Bu
konuda BDDK “2010 Yıllık Raporu” ile “2011 Yılı Kredi Raporu” ayrı ayrı ele
alınmış ve iki yıl için bulunan değerler oransal olarak karşılaştırılmıştır
BDDK 2010 Yıllık Raporu’nda 140.000 TL’den az kredilerin toplam kredilerden aldığı pay % 30’dur. Kredi müşterilerinin % 95’i 140.000 TL’nin altında
kredi kullanmıştır. 2010 yılında tüketici kredileri % 9,6 ve kredi kartları ise %
11,1’lik bir pay almaktadır. Bu oranlar % 30’dan düşüldüğünde geriye % 9,3
kalmaktadır. Tüketici kredilerinden gelen pay % 9 tahmin edilir ve bu değere
eklenirse % 18,3 civarında bir oranın KOBİ’ler tarafından kullanıldığı varsayılabilir.
BDDK 2011 Yılı Kredi Raporu’nda ise bu limit 160.000 TL olarak alınmış ve
toplam krediler içindeki payı % 50 olarak verilmiştir. Burada tüketici kredilerinin payı % 17 ve kredi kartlarının payı % 15 olarak görülmektedir. Buna göre
160.000 TL altındaki KOBİ kredileri, bu payların düşmesi ile % 18 olarak hesaplanmıştır. İyimser yönde kalınarak bu değer KOBİ kredilerine esas alınmıştır.
Bir kıyaslama yapmak amacıyla, seçilmiş bazı ülkelerle Türkiye’deki KOBİ’lerin toplam kredilerden aldıkları paylar Tablo 5/5’te sunulmuştur.
Tablo 5/5. Türkiye KOBİ’leri ile Seçilmiş Ülke KOBİ’lerinin Toplam Kredilerden Aldıkları Paylar (2010)
Ülkeler
ABD
Almanya
Hindistan
Japonya
İngiltere
Güney Kore
Fransa
İtalya
Yunanistan
Türkiye
KOBĠ Kredileri Payı
(%)
39,0
35,0
25,0
52,0
27,0
49,0
50,0
38,0
24,0
18,0
Vade
Faiz Oranı
Uzun
Orta
Orta
Uzun
Orta
Orta
Orta
Uzun
Uzun
Düşük
Düşük
Normal
Düşük
Düşük
Düşük
Normal
Düşük
Normal
Orta
Normal
Kaynak: EIB Information Bulletin 2010
47
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Bu Tablodan görülmektedir ki KOBİ’lerin kullandıkları banka kredilerinin en
düşük seviyede oluğu ülke Türkiye’dir. Hindistan’da bile bu oran % 25’i bulmaktadır.
Bankaların kaynaklarından KOBİ’lere düşük pay ayırmaları pek çok nedenlere
dayanmaktadır.

Kayıtsız çalışan KOBİ’lerin çok sayıda olması,

KOBİ’lerin bilanço ve muhasebe kayıtlarının düzensiz olması ve ikinci
bir defter tutulması,

Krediler için KOBİ’lerin istenilen garanti ve teminatları verememesi,

Çok sayıda ve dağınık yapıda olan küçük işletmelere yönelik kredilerin
istihbarat maliyetinin görece yüksek oluşu,

Geleneksel yapılarının, KOBİ mekanlarını ziyaret eden bankalara güven
vermemesi,

Banka şube ağlarının ve personel sayısının KOBİ kredileri için yetersiz
oluşu,

KOBİ’lerin tedarikçilere ve müşterilerine borçlanmasının daha kolay olması.
Bu durumda KOBİ’lerin desteklenmesi için farklı kredi politikaları gerektiği
ortaya çıkmaktadır. Ancak daha önemlisi, bugüne kadar KOBİ’lere yönelik
sağlıklı bir finansman-kredi stratejisinin saptanamamış olmasıdır.
Burada BASEL Standartları’na kısaca değinmekte fayda görülmektedir. Dünyanın en eski finansal kuruluşlarından biri olan “Bank for International Settlements
(BIS)” 1930 yılında kurulmuştur. Merkezi İsviçre’nin Basel kentindedir ve Türkiye’nin de dahil olduğu 55 ülkenin merkez bankaları ve Avrupa Merkez Bankası tarafından oluşturulmuştur. Kısaca uluslararası parasal ve finansal işbirliğini geliştirmek ve bu konuda merkez bankalarına hizmet etmek amacını gütmektedir. Bu bağlamda banka kredilerinde disiplini sağlamak üzere 1988 yılında
kısaca Basel I” olarak anılan “Basel Accord” yayınlanmıştır. Zamanla bunun
yetersiz bulunması üzerine, BIS’in bir alt komitesi olan “Basel Committee on
Banking Supervisions” tarafından hazırlanan “Basel II: International
Convergence of Capital Measurement and Capital Standards” Haziran 2004’te
kabul edilmiştir.
48
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Basel II’nin 2008 yılında uygulamaya başlanması ile firmaların ve kullanılacak
kredinin risk seviyesi kredi maliyetini doğrudan etkilemektedir. Burada firmalara bağımsız denetim kuruluşları ve bankalar tarafından verilecek değerlendirme
notu önem kazanmaktadır. Kredi alacak firmanın değerlendirme notu düştükçe
bankanın riski artacak, karşılık olarak daha çok sermaye tutacak ve bu nedenle
daha çok kaynağın getirisinden mahrum kalacaktır. Bunun sonucunda kredi notu
düşük firmalara kullandırılan kredini maliyeti artacaktır. Bu konu kadar önem
taşıyan diğer bir faktör de kredi teminatı olarak bugüne kadar kabul edilmekte
olan müşteri çek ve senetleri ile firma ortak ve grup şirketlerinin kefaletleri,
Basel I’de olduğu gibi, Basel II’de de teminat olarak kabul edilmemektedir.
Özellikle Türkiye’de yaygın olarak kullanılmakta olan bu teminatlarla ilgili
tartışmalar halen devam etmekte olup bu konuda henüz bir mutabakat sağlanamamıştır. Ancak 2009 yılından itibaren ileri yöntemlere geçme başvurusu yapan
bankalar müşteri çek ve senetleri ve kefaletleri resmi hesaplamalarında kullanabileceklerdir.
Basel II’de yıllık toplam cirosu 50 milyon Euro’nun altında olan firmalar KOBİ
olarak tanımlanmakta ve kullandıkları nakdi ve gayri nakdi kredilerin toplamı 1
milyon Euro’nun altında kalanlar “Perakende KOBİ” aşanlar ise “Kurumsal
KOBİ” olarak sınıflandırılmaktadır.
Basel II’nin uygulanmaya başlanması ile birlikte kredi kullanan KOBİ’lerin risk
değerlendirmesi belli kurallar ve standartlar çerçevesinde yapılmak zorunda
olduğundan firmalar ticari faaliyetlerine ilişkin kayıtlarını daha gerçekçi tutmak
durumunda kalacaklardır. Kredinin maliyeti açısından bu konu önem taşımaktadır. Ancak bu konu firma bünyesinde mali disipline ve şeffaflığa yönelik bir
altyapı değişimi gerektirmektedir. Bu değişimin bir zaman kaybı ve ilave maliyet getirmemesi için ticari faaliyetlerin planlı bir yaklaşımla ve şeffaflık anlayışı
ile zaman içinde ele alınması daha faydalı olacaktır.
Banka kredisi kullanmakta, KOBİ’lerin karşılaştıkları en önemli sorunlardan biri
bankaların istediği teminatı verebilecek durumda olmamalarıdır. Bu soruna bir
çözüm getirmek üzere “Avrupa Yatırım Fonu (AYF)–European Investmet Fund
(EIF)” anlaşmaların bankaların vereceği krediler için KOBİ’lere kefil olmakta
ve bankaya gerekli teminatı vermektedir.
49
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
KOBİ’lere yönelik kredi ile ticari ürün ve hizmet veren bankalar ve kredi programları aşağıda verilmiştir.
a) Halk Bankası: Esnaf, sanatkar ve KOBİ’lerin kredi ihtiyaçlarının karşılanması için kurulan HALK BANKASI, bu alanda önemli bir deneyime ve geniş bir bayi ağına sahiptir. KOBİ’lere ulaşmak için de portföyünü oldukça
geniş tutmaktadır. Uygulanan ekonomik program çerçevesinde yeniden yapılandırma çalışmalarını tamamlayan HALK BANKASI, en hızlı ve disiplinli çalışan kredi kuruluşlarından biridir.
Oldukça geniş bir kredi çeşitliliğine sahip olan Halk Bankası’nın sanayi
KOBİ’lerine yönelik kredi ve destekleri aşağıda ayrıntıya girilmeden özet
olarak listelenmiştir:
KOBİ Sektörel Destek Paketleri:
o Küçük İşletme Destek Paketi
o İmalat Destek Paketi
o Teknoloji Destek Paketi
o İhracat Destek Paketi,
o Girişimci Destek Paketi
KOBİ Nakit Kredileri:
o Rotatif krediler
o İskonto/İştira Kredileri
o TL Spot Krediler
o Taksitli Krediler
o Diğer Nakit Krediler
o KOBİ Destek Kredileri
KOBİ Gayri Nakdi Krediler:
o Teminat Mektubu
o Referans Mektubu
Yurtdışı Kaynaklı Krediler:
o Avrupa Yatırım Bankası (AYB) Kaynaklı Krediler
o Fransız Kalkınma Ajansı (FKA) Kaynaklı Krediler
o Dünya Bankası Kredileri
50
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Dış Ticaretin Finansmanı Kredileri:
o Eximbank Kredileri
o Ülke Kredileri
Halk Bankası KOSGEB, TOBB, ATO (Ankara Ticaret Odası), ASO (Ankara Sanayi Odası) ve BTSO (Bursa Ticaret ve Sanayi Odası) ile işbirliği
yapmakta ve KOBİ’lere yönelik olarak; İnternet Bankacılığı, Üye İşyeri, Ticari Kredi Kartları, Portföy Yönetimi gibi destek hizmetleri de sunmaktadır.
b) Diğer Ticari Bankalar: Akbank, Garanti Bankası, ING Bank, Alternatifbank,
TEB, Finansbank ve Vakıfbank da KOBİ’ler için çok çeşitli kredi paketleri
sunmakta ve bunların yanında destek hizmetleri vermektedir. Bazı bankalar
krediler dışında yönetim danışmanlık desteği ve belirli firmalardan yapacakları mal ve hizmet alımlarında tenzilat sağlayan kampanya paketleri de
sunmaktadır. Bu bankaların KOBİ kredi program ve destekleri bankadan
bankaya farklılıklar göstermekte ve günün şartlarına göre güncellenmektedir. Bu nedenle burada tek tek ele alınıp ayrıntıya girilmemiştir.
c) Yurtdışı Kaynaklı Krediler: Avrupa Yatırım Bankası (AYB), Fransız Kalkınma Ajansı (FKA) ve Dünya Bankası (DB) tarafından yatırım projelerinin
sabit yatırım ve işletme kredisi ihtiyaçlarını karşılamak üzere Halk Bankası
kanalıyla verilen kredilerdir.
d) Küçük İşletmeler Kredi (SELP) Programı: AB kaynaklı bu kredi programı,
2003 yılında başlatılan ilk aşamada Avrupa İş Merkezleri’nin açıldığı İzmit,
Gaziantep ve İzmir kentlerini kapsayan bir pilot çalışma şeklinde sürdürülmüştür. 2008’de ikinci aşama başlatılmış ve kapsamı genişletilerek gelişmekte olan 49 ilde uygulamaya konulmuştur. Kredi programının toplam
bütçesi 75,8 milyon Euro olup, geri dönen krediler ana bütçeye eklenerek
sürekli artan bir fon oluşturulması öngörülmektedir. Bu kredi programları,
2099-2011’de toplam bütçeyi artırarak uygulamalarını sürdürmüşlerdir. Burada 1–50 işçi çalıştıran ve maddi varlığı 1 milyon Euro’yu aşmayan işletmeler belirlenen bankalara doğrudan başvurabileceklerdir. Projede yer alan
özel bankalar; Akbank, Garanti Bankası, İş Bankası ve Şekerbank olarak belirlenmiştir. Alman Kalkınma Bankası ile Hazine Müsteşarlığı’nın uygulamacısı olduğu bu kredinin üst limiti işletme başına 50.000 Euro olarak saptanmıştır. Bilahare 75.000 Euro’ya çıkarılmıştır.
51
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
e) Orta Ölçekli İşletmeler için Kredi Programı: 50–150 işçi çalıştıran ve yıllık
cirosu 50 milyon Euro’yu aşmayan işletmeler bu program kapsamına alınmıştır. Program toplam bütçesi 30 milyon Euro olup, tesis başına maksimum limit 250.000 Euro olmaktadır. Sektör kısıtlaması yoktur. AB kaynaklı
bir program olup iş geliştirme amaçlı bir KOBİ kredisidir.
Küresel rekabet içinde KOBİ’lerin maliyet-kalite optimizasyonu yaparak, dünya
pazarına çıkmaları oldukça zor görünmektedir. Rekabet sürecinde KOBİ’leri;

Kurumsal stratejiler oluşturmak,

Teknoloji ve ürün geliştirmek, tasarım yapmak,

Kalite sistemleri kurmak ve akredite olmak,

İşlevsel bilgi kaynaklarına ulaşmak,

Üretimi planlamak, stok ve tedarik sistemlerini maliyeti düşürecek biçimde optimize etmek,

Dış pazarlara açılmak
sorunlarıyla karşı karşıya kalması kaçınılmazdır. Dolayısıyla KOBİ’lerin işletme
bazında, kendi başlarına, bu sorunların üstesinden gelmeleri imkansız olduğundan çeşitli kurumsal desteklerden yararlanmaları kaçınılmazdır. Bu destekler
çeşitli alanlara yayılmaktadır.
Ayrıca 2011 yılından başlayarak hazırlanan Sektörel Strateji Belge ve Eylem
Planlarında da finansman yönünden bazı uygulamalar görülmektedir.
AB kaynaklı desteklerin yanı sıra, iç kaynaklı teşvikler de mevcuttur. Ancak
tüm gayretlere karşın, KOBİ teşvik politikasının yönlendirme kabiliyetini yitirdiği, desteklere ulaşabilen KOBİ sayısının sınırlı kaldığı, uygulama sürecinde
ciddi sorunlar yaşandığı ve teşvik sisteminin öngörülenleri gerçekleştiremediği
açıkça görülmektedir. Tablo 5/6’da KOBİ’lere yönelik destekler topluca verilmiştir.
52
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Tablo 5/6. KOBİ’lere Yönelik Teşvik ve Destekler
FĠNANSMAN DESTEKLERĠ
Halk Bankası
Garanti Bankası
Akbank
Vakıfbank
T. İş Bankası
Türkiye Ekonomi Bankası (TEB)
Eximbank (ihracat kredisi)
Dünya Bankası
Kredi Garanti Fonu (KGF) (garanti, kefalet
şeklinde)
YATIRIM DESTEKLERĠ
Hazine Müsteşarlığı
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB)
KOSGEB
Halk Bankası
Türkiye Ekonomi Bankası (TEB)
PAZAR DESTEKLERĠ
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB)
KOSGEB
İstanbul Ticaret Odası (İTO)
İktisadi Kalkınma Vakfı (İKV)
BĠLGĠ DESTEKLERĠ
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB)
KOSGEB
Halk Bankası
Avrupa Birliği
İktisadi Kalkınma Vakfı (İKV)
İGEME
TESK
YARIM KALMIġ YATIRIMLARIN EKONOMĠYE KAZANDIRILMASI
Hazine Müsteşarlığı
T. Vakıflar Bankası
ORTAK KULLANIM ATÖLYELERĠ DESTEĞĠ
KOSGEB
Bölgesel Kalkınma Enstitüsü (BKE)
ĠSTĠHDAM DESTEKLERĠ
KOSGEB
Dış Ticaret Müsteşarlığı
İGEME
DANIġMANLIK DESTEKLERĠ
KOSGEB
Hollanda Yönetim İşbirliği Programı (NMCP)
TOSYÖV
Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV)
Milli Prodüktivite Merkezi (MPM)
Halk Bankası
EĞĠTĠM DESTEKLERĠ
KOSGEB
İktisadi Kalkınma Vakfı (İKV)
TOSYÖV
İGEME
Milli Prodüktivite Merkezi (MPM)
ĠHRACAT DESTEKLERĠ
Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM)
İGEME
KOSGEB
AR-GE DESTEKLERĠ
Türk teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV)
TÜBİTAK
İGEME
KOSGEB
Dış Ticaret Müsteşarlığı
Hazine Müsteşarlığı
Türk Patent Enstitüsü (TPE)
ĠġBĠRLĠĞĠ DESTEKLERĠ
KOSGEB
İktisadi Kalkınma Vakfı (İKV)
FUAR KATILIM DESTEKLERĠ
İGEME Fuar Destekleri
Devlet Yardımları
ELEKTRĠK ENERJĠSĠ DESTEĞĠ
Hazine Müsteşarlığı
TEAŞ
TEDAŞ
Kaynak:İktisadi Araştırmalar ve Planlama Md. F. Yılmaz, 2003
Eklemeler: MMO Sanayi Çalışma Grubu
53
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Bu Tabloda destek ve krediler, desteğin niteliği ve hangi alanlara yapıldığı göz
önüne alınarak sınıflandırılmıştır. Burada destek ve kredi veren kurum ve bankalar ayrı ayrı belirtilmiştir (KOSGEB, TTGV, Halk Bankası, DTM gibi). Verilen
desteklerde, yatırım indirimi, küçük sanayi sitesi yapı kooperatiflerine düşük
faizli ve uzun vadeli kredi verilmesi, gümrük vergisi muafiyeti, toplu konut fonu
istisnası, KDV, vergi, resim ve harç istisnası, alet-teçhizat, yazılım ve malzeme
kredisi, prototip ve deneme üretimi giderleri ile patent giderleri, faydalı model
belgesi, endüstriyel tasarım v.s. için yapılan harcamaların karşılanması söz konusudur. Ayrıca bunların dışında, yurt dışında mağaza açma ve işletme, marka
tanıtım faaliyetleri ile potansiyel dış pazar araştırmalarının desteklenmesi, uluslar arası kalite ve çevre belgeleri almaya yönelik harcamaların karşılanması gibi
destek unsurları da bulunmaktadır.
KOSGEB destekleri de her yıl kapsam ve niteliği değişerek yürürlüğe girmektedir. Bu da geniş bir alana yayılmış olup yararlanan KOBİ sayısı sanayi dışındaki
işletmeleri de içine alacak şekilde genişletilmiştir.
1997 yılından itibaren uygulama bulan KOBİ yatırımları teşvik belgelerine yönelik krediler yıllara göre Tablo 5/7’de topluca verilmiştir
54
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Tablo 5/7. Yıllara Göre KOBİ Yatırımları Teşvik Belgelerine Tahsis Edilen Yatırım ve
İşletme Kredileri
Yatırım
Kredisi
(1000
YTL)
ĠĢletme
Kredisi
(1000
YTL)
Toplam
Kredi
(1000
YTL)
Sabit
Yatırım
(1000
YTL)
Yıllar
Belge
Sayısı
(Adet)
1997
1.550
16.358
3.279
19.637
37.376
14.974
1998
1.171
15.577
3.857
19.434
33.189
12.117
1999
1.695
25.637
16.764
42.401
57.978
10.222
2000
1.229
21.685
15.073
36.758
45.073
5.587
2001
246
4.648
3.522
8.170
15.326
674
2002
390
20.272
7.933
28.205
66.321
1.498
2003
467
39.671
10.215
49.886
108.425
2.019
2004
569
57.309
14.608
71.917
165.419
3.205
2005
895
73.946
23.547
97.493
192.518
4.698
2006
927
86.412
25.608
112.020
209.116
5.807
2007
939
349.210
52.406
401.616
873.918
17.541
2008
1.362
444.520
66.747
511.627 1.111.307
22.605
2009 (T)
1.012
381.300
59.608
440.908
916.510
21.406
2010 (T)
1.226
490.540
70.380
560.920 1.246.800
23.801
13.678 2.027.085 373.547 2.400.602 5.079.276
146.154
Toplam
Ġstihdam
(KiĢi)
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı
Not: 2009 yılında genişletilen KOBİ tanımı nedeniyle sanayi KOBİ’leri dışında da kredi verildiğinden
kesin değerler verilememiştir. Ancak 2009 ve 2010 yıllarında sanayi KOBİ’leri için tarafımızdan tahmini
değerler çıkarılmıştır.
Tablodan görüldüğü üzere 14 yıllık bir dönemde 13.678 teşvik belgesi alınmış,
ancak yatırımların % 65’i gerçekleşebilmiştir. Yatırımların büyük bir bölümü
tevsi, dar boğaz giderme ve modernizasyon yatırımlarıdır. Ayrıca aşağıdaki
analizler yapılarak teşvik ve yatırım durumu değerlendirilmiştir.

2.027,0 milyon TL (1.126 milyon USD) yatırım kredisinin fiili olarak %
64’ü yani 1.297,2 milyon TL (721 milyon USD)’si kullanılabilmiştir. İş-
55
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
letme kredilerinin ise 373,5 milyon TL (207,5 milyon USD) tahsisli kısmının % 67’si olan 250,2 milyon TL (139 milyon USD) bölümü işletmelerce kullanılmıştır.

Toplam kredi tahsisinin (yatırım + işletme) kullanılmış miktarı ise bu durumda 1.547,4 milyon TL veya 860 milyon USD olmaktadır.

Toplam sabit yatırım maliyetinin (5.079,2 milyon TL) gerçekleşmiş miktarı 3.047,5 milyon TL yani 1.693 milyon USD’dir. Fiili istihdam hacmi
ise 76.000 kişidir.
Yukarıdaki değerler esas alındığında gerçekleşen değerler;

Tesis başına yatırım miktarı
:
123.775 USD

Tesis başına toplam kredi
:
62.874 USD

Tesis başına istihdam
:
5,6 kişi

Çalışan başına yatırım miktarı
:
22.100 USD
olmaktadır. Bu durumda KOBİ’lerin gerçekten çok küçük yatırımlar yaptıkları,
kredi kullanımlarının düşük olduğu ve istihdam hacimlerinin de mikro işletme
ölçeği içinde kaldığı görülmektedir. Keza işçi başına yatırım miktarı da 22.000
USD civarında kalmaktadır.
Tablo 5/7’den görülen diğer önemli bir husus da, ekonomik kriz nedeniyle 2001
yılından itibaren belge sayısında yani yatırım yapan tesis sayısında ortaya çıkan
düşüştür. 2003 yılında toparlanma başlamış ancak 2001 yılı krizinden önceki
düzeye ulaşılamamıştır. Yine 2003 yılından itibaren tesis başına yatırım miktarlarının arttığı, fakat istihdamdaki artışa rağmen büyük boyuttaki işsizlik sorununun çözülemediği ve teşvik alan KOBİ’lerin istihdamı sınırlı olarak kapsadığı
görülmektedir. Bu durum, KOBİ’lere yapılan tüm teşviklerin düşük yoğunlukta
kaldığını, ayrıca sınırlı sayıda işletmenin yatırım yapma imkanı bulabildiğini
ortaya koymaktadır.
56
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
6. KOBĠ’LERDE ĠġGÜCÜ POTANSĠYELĠ, MÜHENDĠS
ĠSTĠHDAMI VE SORUNLARI
KOBİ’lerde istihdam edilen işgücü, Bölüm: 3 ve Bölüm: 5’te işletme sayıları ve
sektörler itibarıyla ayrı ayrı verilmiştir. Tablo 3/2’de her bir alt sektör ele alınarak, çalışan sayısı, sektör içinde çalışanların toplamdan aldıkları pay ve işletme
başına çalışan sayısı listelenmiştir. Tablo 5/2 ve Tablo 5/3’te ise yine sektörel
bazda çalışan ve işçi başına katma değer ile sektörel katma değer payı gösterilmiştir. Bu bölümde tekrara girilmeyecek ancak yine toplam çalışan sayısı içinde
nitelikli işgücü, toplam işgücü ile kıyaslanarak verilecektir. Ayrıca işletme başına nitelikli işgücü belirtilecektir.
Tablo 6/1’de başlıca imalat alt sektörlerinde çalışan sayısı, nitelikli işgücü ve
toplam işgücüne oranı belirtilmiştir.
Tablo 6/1. Sanayideki KOBİ’lerde İşgücü ve Nitelikli İşgücü Kıyaslaması (2010)
Ġmalat sanayi Sektörleri
ĠĢletme
Sayısı
Toplam
ĠĢgücü
Nitelikli
ĠĢgücü
Nitelikli
ĠĢgücü
Oranı
Tekstil, Konfeksiyon, Deri
72.608
870.793
181.991
20,9
Gıda, İçki ve Tütün Ürünleri
34.440
309.063
88.701
28,7
Mobilya Üretimi
38.397
134.807
35.454
26,3
Metal Eşya Üretimi
41.650
160.856
52.921
32,9
Ağaç ve Orman Ürünleri
31.524
93.209
17.244
18,5
Makine İmalatı
21.352
160.958
71.786
44,6
Diğerleri
67.979
722.138
161.048
22,3
308.450 2.451.852
609.145
24,8
Toplam
Kaynak: MMO KOBİ Komisyonu
Tablodan görüldüğü gibi nitelikli işgücü % 44,6 ile en yüksek oranda makine
imalat sektöründedir. Bunu metal eşya üretimi ile gıda, içki ve tütün ürünleri alt
sektörleri izlemektedir. Genel olarak denilebilir ki toplam işgücünün yaklaşık
dörtte biri nitelikli (vasıflı veya kalifiye) çalışanlar olmaktadır. Katma değerden
en fazla pay alan tekstil, konfeksiyon sanayi nitelikli işgücü çalıştırma konusunda son sıralarda bulunmaktadır. Bu sektör işgücünde ücretler en alt düzeydedir.
57
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Sanayideki KOBİ işletmelerinde çalışan mühendislerin sayısı kesin olarak bilinmemektedir. Zira bu işletmelerde sürekli bir mühendis sirkülasyonu vardır.
Dolayısıyla işletmelerdeki mühendis istihdamı ancak bir alan araştırması çerçevesinde ortaya konulabilmiştir. İMES K. Sanayi Sitesi’nde MMO İstanbul Şubesi tarafından yapılan bir anket çalışmasında tamamı KOBİ olan firmalara ilişkin
aşağıdaki sonuçlar alınmıştır.
* Anket yapılan işletme sayısı
:
633
* Anket yapılan işletmelerdeki toplam işçi sayısı
:
6.589
* Anket yapılan işletmelerdeki nitelikli işçi sayısı
:
956
* Anket yapılan işletmelerdeki mühendis sayısı
:
453
* Mühendis / İşletme sayısı
:
0,7
* Mühendis / Toplam çalışan sayısı
:
% 6,4
* Mühendis / Nitelikli işgücü
:
% 47,3
* Nitelikli işgücü / Toplam çalışan işçi sayısı
:
% 14,5
Görüldüğü gibi mühendis sayısı KOBİ başına çok düşük olup, işletme başına 1
mühendis bile düşmemektedir.
İstanbul Küçük Sanayi Siteleri’ndeki KOBİ’lerde yapılan bu anket sonuçları
Türkiye boyutundaki KOBİ’lere uygulanırsa 308.450 işletmede çalışan mühendis sayısının en iyimser yaklaşımla 215.915 olduğu hesaplanabilir. Ancak bu
KOBİ’lerde çalışan toplam işgücü 2.451.852 kişi olup, yine aynı anket sonuçları
(% 6,4 oranı) uygulanırsa bu kez 156.918 mühendis bulunacaktır. Bu duruma
göre Türkiye genelinde “mühendis/işletme sayısı” 0,51 olarak hesaplanmaktadır.
KOBİ’lerin büyük bir bölümünün (% 95,3) mikro ölçekte olduğu bilindiğine
göre, bu son değerin daha gerçekçi bir değer oluğu kabul edilebilir.
Türkiye boyutunda 308.450 adet sanayi işletmesi niteliğindeki KOBİ’lerde
156.918 mühendis çalıştığı kabul edilerek aşağıdaki öngörüler ortaya konulmuştur:

Sanayi işletmelerinin çoğunda (% 80 oranında 246.800 işletme) mühendis
istihdam edilmemektedir. Geri kalan işletmelerden 31.200 adedinde yalnızca 1 mühendis çalıştırılmaktadır. 27.037 firmada 2-5 ve geri kalan orta ölçekli 3.413 işletmede ise 5-35 arasında mühendis istihdamı yapılmaktadır.
58
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)

Sanayide üretim yapan veya hizmet veren KOBİ’lerden mühendis çalıştıran
61.650 işletme toplam 156.918 mühendis istihdam etmekte ve işletme başına 3 (2,54) mühendis düşmektedir.

Sanayi KOBİ’lerinde üretim yapan işletmelerin en yoğun mühendislik hizmeti, makine imalat sanayi, madeni eşya sanayi, otomotiv yan sanayi ve
elektrikli cihazlar üretim sanayi alt sektörlerinde verilmektedir. Dolayısıyla
mühendis istihdamı da büyük çapta bu sektörlerde yoğunlaşmıştır.
KOBİ’lerde çalışan mühendislerin sorunları ise aşağıda sıralanmıştır.

KOBİ’lerde çalışan mühendislerin büyük bir bölümü 1-6 yıllık iş deneyimi
olan mühendislerdir. Ücretleri düşüktür, teknik bilgi ve yetenekleri yeterli
ölçüde değildir. Daha deneyimli olanlar (6-15 yıl) genellikle KOBİ’lerdeki
mühendislerin düşük bir miktarını oluşturmaktadır..

KOBİ’lerde istihdam edilen mühendisler belirli bir alanda ihtisaslaşmamıştır. Üretime, satışa, pazarlamaya, projeye yönelik tüm hizmetleri yapmakta,
bazıları üretimde nitelikli bir tezgah operatörü gibi çalışmaktadır. Bu durumda uzun bir süre işletmede kalmamakta ve kısa sürede yeni bir iş alanına
geçmektedirler.

KOBİ’lerde çalışan mühendisler düşük ücretle ve iş güvenliğinden yoksun
bir statüde görev yapmaktadırlar. Mesai saatleri, normal işgünü süresinin dışına taşmakta, yaptıkları fazla mesai için ek ücret alamamaktadırlar.

KOBİ’lerde görev yapan mühendislerin çok büyük bir bölümü, mesleki
yönden tatmin olamamakta ve içinde bulundukları iş alanını geçici olarak
görmektedirler.

KOBİ’lerde çalışan mühendisler, gerek çalışma saatleri ve gerekse ulaşım
sorunları nedeniyle hiçbir sosyal aktiviteye girememekte, kendilerini geliştirememekte, işyerinin sorunlarına yönelik bir perspektife de sahip olamamaktadırlar. Dolayısıyla ne işletme onlara güven vermekte, ne de onlar işletmeye bilgi ve becerilerini aktarabilmektedirler.

İşyerlerinde çalışan mühendislerin bu durumu, KOBİ’leri rekabet edebilirliğini sağlayacak teknoloji gelişimini engellemekte, AR-GE ve inovasyon çalışmalarının alt yapısının oluşmasına olanak vermemektedir. Dolayısıyla
59
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
KOBİ’lerde mühendislik hizmeti verimli, kalitatif, rasyonel ve efektif sonuçlar ortaya çıkaramamaktadır.

Küçük ve orta ölçekli işletmelerin pek çoğunda sıklıkla rastlanan “kurumsallaşma yetersizliği” özellikle idareci statüsünde çalışan mühendislerin firma sahibi ile ilişkilerinde ciddi sorunlar yaratmakta ve iyi yetişmiş deneyim
sahibi mühendislerin bilgi ve deneyimlerini işletmeye yeterince aktarmalarına engel teşkil etmektedir.
60
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
7. KOBĠ’LERDE ĠTHALAT VE ĠHRACAT DURUMU
ÜRETĠMDE ÖLÇEK SORUNU, TEKNOLOJĠ
Nitelikli eleman istihdam edememeleri, kalite yönetimindeki yetersizlik, finansman sorunları, uluslararası pazara yönelik kalite ve standartta mal üretememeleri, dış ticaret mevzuatına hakim olamamaları, ihracat-yatırım-üretim konularında destek ve teşviklerin iyi kullanılamaması KOBİ’lerin ihracat konusundaki belli başlı dezavantajlarıdır. Ayrıca KOBİ’ler son bir iki yıl hariç ihracatı
hedeflememiş, dış pazarlarla ilgili bir çalışmaya da girmemişlerdir. 2010’da
yapılan bir ihracat analizi, KOBİ’lerin toplam ihracattaki payının % 14 civarında
olduğunu ortaya koymaktadır. Diğer ülkelerle bir kıyaslama yapıldığında, çeşitli
ülke KOBİ’lerinin ihracattaki payları Tablo 7/1’de verilmiştir
Tablo 7/1. Seçilmiş Ülkelerde KOBİ’lerin İhracat Payları (2010)
Ülkeler
Ġhracattaki
Payı (%)
Doğrudan Ġhracat
Payı (%)
Dolaylı Ġhracat
Payı (%)
ABD
Almanya
35
34
21
18
14
16
Danimarka
Fransa
32
26
18
14
14
12
İtalya
Yunanistan
30
24
21
12
9
12
Hindistan
Japonya
40
39
21
28
19
11
İngiltere
Güney Kore
26
25
13
13
13
12
Kaynak: KOBİ’ler ve İhracat, İGEME 2005, 2010’a göre revize edilmiştir.
Tablodan görüldüğü üzere pek çok ülkede KOBİ’ler doğrudan veya dolaylı
olarak önemli oranda ihracat yapmaktadırlar. Hindistan ve Japonya bu konuda
önde gelen ülkelerdir.
Dolaylı ihracatta dış ticaret şirketleri devreye girmekte veya ihracatın tamamını
ana şirket üstlenmektedir. Keza fason üretimde de dolaylı bir ihracat söz konusudur. Türkiye’de de aynı durum mevcuttur. KOBİ’ler ihracat rakamlarına yansımayan fakat ihracata yönelik üretim ve satış yapmaktadırlar. Özellikle tekstil
sektöründe fason üretim yaygın olup ihracatçı büyük firmalara yapılan bu üretim
61
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
o şirketin ihracat portföyünde yer almaktadır. Bunun dışında GİSAD, GSD v.s.
gibi dış ticaret şirketleri aracılığı ile ihracat gerçekleştirilmektedir. Bu şekilde
Türkiye KOBİ’lerinin ihracatının toplam sanayi ihracatı içindeki payının % 11–
12 civarında olduğu tahmin edilmektedir.
KOBİ’ler üretim girdileri ile ilgili ithalat yapmaktadırlar. Ancak ithalatın önemli
bir kısmı büyük ithalatçılar tarafından yapıldığında veya işletmeler ithal malı
ihtiyaçlarını iç pazardan tedarik ettiklerinden, KOBİ ithalatının gerçek rakamını
saptamak mümkün olamamaktadır. KOBİ ithalatının toplam ithalat içindeki
payının % 15 olduğu tahmin edilmektedir. Ancak iç pazardan tedarik edilen
malların, tedarik miktarına, fiyatlara ve üretim trendine göre sürekli değiştiği
göz önüne alınırsa kesin bir “dolaylı ithalat” oranı belirlemek hatalı olacaktır.
KOBİ’lerde rekabet gücünü sınırlayan faktörlerin başında ölçek sorunu gelmektedir. Sanayide 1-9 işçi çalıştıran mikro ölçekli işletmelerin sayısı çok fazladır
ve bu işletmeler maliyet/kalite optimizasyonu yapamamaktadırlar. Küçük ölçekli
bir işletmenin dezavantajları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

Bu işletmeler optimal tedarik sistemi kuramamaktadırlar. İthalat yapmaları
ve fiyatları düşürmeleri mümkün değildir. Özkaynakları kısıtlı olduğundan
hammadde ve yarı mamul stokları minimum seviyededir veya hiç yoktur.

Konvansiyonel tezgahlarla ve niteliksiz işgücü ile çalıştıklarından, verimleri
düşüktür, takım ve aparat kullanımında sarfiyat fazladır. Dolayısıyla rasyonel bir üretim mümkün değildir.

Muhasebe ve finansman sistemleri yoktur, işletme sermayeleri düşüktür,
yatırım yapma kabiliyetleri minimum seviyededir. Bu nedenle kendilerini
yenileyemezler.

Pazarlama ve satış bilgi ve becerileri kısıtlı olduğundan gerek iç talep ve
gerekse dış pazar taleplerini tespit edemezler. Dağıtım sistemleri yoktur. Fason üretimde bile düşük kar marjına razı olmak zorundadırlar.

Mühendislik hizmeti minimum düzeydedir. AR-GE ve inovasyon alt yapıları yoktur. Ölçek bu yapılanmayı mümkün kılmamaktadır.
KOBİ’lerin ölçek sorununu tek başlarına çözmeleri mümkün değildir. Küresel
rekabet içinde ayakta kalabilmeleri zordur. Şirket birleşmeleri, satın almalar
veya üretimi bırakmalar gündemin başlıca sorunlarıdır.
62
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
KOBİ’ler genel olarak teknoloji geliştirememekte, yeni teknolojileri izleyememekte, teknoloji dönüşümü yapmak için çaba ve gayret gösterememektedirler.
Ancak ayakta kalabilmeleri de stratejik işbirliği politikalarının konusu olmaları
ve hızla bu uygulamalara adapte olmaları zorunludur.
Uluslararası stratejik işbirliği politikalarının önemi, günümüzde oluşan sosyal ve
politik gelişmelere bağlı olarak artmaktadır. Pazarların küreselleşmesi, teknolojinin karışık hale gelmesi ve teknolojik değişim hızının yüksek olması bu gelişmelerin başında yer almaktadır. Genel olarak uluslararası işbirliğinin taraflara
sağladığı avantajlar:

Üretimde stratejik birleşmeler,

Ortak AR-GE çalışmaları,

Yeniden yapılanma çalışmaları,

Dağıtım ve pazarlama stratejik bilgileri,

Risk paylaşımı ve pazara giriş kolaylığı,

Rekabet üstünlüğü sağlama,

Kaynakların karşılıklı paylaşımı
olmaktadır.
Ulusal ve uluslararası pazarda rekabet avantajı sağlayabilmek ve bu avantajları
sürekli kılmak isteyen firmaların, rakiplerine göre daha kaliteli ürünü daha kısa
zamanda üretebilecek teknolojik dönüşümü yapmaları gerekmektedir. Aksi takdirde özellikle mikro ölçekli KOBİ’lerin yerel pazardaki taleple yetinmeleri ve
bunu yüzlerce yeni rakiple paylaşmaları gerekecektir. Bu durum ayakta kalmalarını zorlaştıracaktır.
63
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
8. KOBĠ’LERDE AR-GE VE ĠNOVASYONUN YERĠ,
YABANCI SERMAYE ETKĠSĠ
Araştırma Geliştirme (AR-GE) faaliyetleri, teknolojik geliştirmenin işlevsel
olduğu kadar, ürün geliştirmede de büyük öneme sahiptir. AR-GE alt yapısı
olmadan bir işletme ürünlerini küresel rekabete açamaz, rekabet gücü sağlayacak bir ürün yelpazesi gerçekleştiremez. Özellikle makine imalat sanayinin bütününde AR-GE yaşamsal bir aşama oluşturmaktadır.
Firmalar, sektörlerinin ve sektörlerindeki konumlarının biçimlendirdiği bir ARGE proje dizisi oluştururlar. Bu yelpazede, esas olarak üç tip AR-GE faaliyeti eş
zamanlı olarak sürdürülür:

Mevcut üretim süreçlerinin üretkenliğini, kalitesini arttırmak ve maliyetlerini düşürmek üzere yürütülen ve daha çok “geliştirme” olarak adlandırılacak
mühendislik yoğun çalışmalar. Bu etkinlikler her zaman AR-GE tanımına
uymasa da, süreç yenilikleri için ana bilgi altyapısını oluştururlar. Bu çalışmalar teknolojik düzey ne olursa birçok işletmede sürdürülür. Önemli olan
bu tür çalışmaların AR-GE sistematiği ile hedef seçilerek yapılmasıdır. Bu
takdirde bir yenilik kaynağı arşivi olmaktadırlar.

Firmanın mevcut ürün yelpazesinde ya da üretim teknolojilerinde yenilikler,
uygulamalı AR-GE denilebilecek bir faaliyet dizisiyle yaratılabilir. Projeli
çalışma, hedef saptama, yol haritası çıkarma ve zaman planlaması bu grupta
yapılır. Uygulamalı AR-GE kurumlaşmış sanayi sektörlerinde yaygın olarak
kullanılır.

Temel bilimsel AR-GE herhangi bir sanayi sektöründe radikal yenilik yapmanın önkoşuludur. Bu kategoride, proje sınırları ve tanımları daha belirsiz,
hedefler ve getirilerdeki sınırlar açık değildir. Bu tür faaliyetlerin yoğunluğu
firmanın yer aldığı sektöre, konumuna ve genelde ulusal teknoloji kapasitesine bire bir bağlıdır. Bununla firmanın tek başına belirleyici olamayacağını
ortaya koymak yerinde olacaktır.
Her ne şekilde olursa olsun sanayi sektöründe teknolojik gelişme AR-GE faaliyetleri ile iç içedir. Eğer bir ülkede AR-GE alt yapısı kurulmuş ise, sanayinin
rekabet edebilecek boyutlara erişmesi ve yeni ürünleri istenilen kalite ve mali-
65
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
yette ihraç edebilmesi olanaklı görünmektedir. Bu nedenle AR-GE alt yapısının
kurulması, dolayısıyla firmanın ve/veya sanayinin (veya ekonominin)
GSMH’sinin bir bölümünün buraya aktarılması yaşamsal bir önem taşımaktadır.
AR-GE faaliyetlerinde seçilen hedefler arasında, ürün tasarımı yeni ürün veya
özgün ürünün gerçekleştirilmesi, rekabet gücü ve pazarda süreklilik için zorunludur. Özgün ürün, rekabet edebilmek, uluslararası pazara çıkabilmek ve pazarda kalıcı olabilmek için sanayinin vazgeçilmez bir talebidir. Dolayısıyla özellikle yatırım malı üreten sektörlerde, kullanıcıdan (müşteri) gelen talebe, pazarın
gereksinimlerine ve rakip ürünlere göre, üstünlük sağlayıp öne geçebilmek içi
AR-GE faaliyetlerini belirli bir düzeye getirmek önemlidir. Bunu için, maddi
kaynakların bu yöne akıtılması en kadar zorunlu ise nitelikli insan gücünü (mühendis, teknisyen, bilim adamı) seferber etmek de o kadar gereklidir.
Yeni ürünü oluştururken, maliyet faktörü her zaman birinci planda tutulmalıdır.
Bunu için de tasarım, malzeme maliyetlerini düşürecek bir biçimde yapılmalı ve
uygulamada kalite ile bütünleştirilmelidir. Yeni ürün, maliyet-kalite optimizasyonunu pazarla bütünleştiren bir yapıda olmalıdır.
Bir başka konu da inovasyon ve AR-GE’de altyapılarını kurup geliştiren ülkelerin, sürekli gelişmiş ürün ile pazardaki konvansiyonel ürünleri yok etme gerçeğidir. Böylece AR-GE yapan firmalar büyüyecek, pazarın büyük bir bölümünde
tekelleşmeyi sağlayacak ve yoğunlaşmayı maksimize edecektir:

Pazarda ana firmalar istedikleri fiyatları empoze edebileceklerdir.

Ulusal pazarlarda yerel üreticiler tamamen ortadan kalkacak, ithal mallar
veya monte ediliş ulusal katma değeri minimize edilmiş ürünler tüketiciyi
kendine çekecektir. Tüketici maliyet-kalite optimizasyonun gerçekleştirmiş
mallara yönelecektir.

Ana firmalar, gelişmekte olan ülkelerin firmalarını taşeron olarak kullanacak, onlara fason üretim yaptıracak ve ürün geliştirmelerini önleyecek kadar
kar marjı tanıyacaktır. Alternatif fason üretim yapan firmalar, büyük bir
baskı gücü oluşturacaktır. Merkezdeki firmalara sürekli katma değer transferi yapılacaktır.

Sanayileşme çevre kirletici, kar marjı düşük, düşük ücretli işçi istihdam
eden, katma değeri minimize edilmiş alanlara kayacaktır. Dolayısıyla özgün
66
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
üründen geçen markalaşma ve patentli ürün sayısı, gelişmekte olan ülkeler
aleyhine giderek azalacaktır.

Güçlü bir sanayileşme, küresel rekabete açık pazar bir ütopya olarak kalacak; teknoloji üretmek mümkün olmayacaktır.

Bunu önlemek için kendi vizyonunu oluşturan ve öncelikli sektör ve teknolojileri seçen ülkelere ambargo uygulanacaktır.
Bu karanlık Tabloyu tersine çevirmek, yeni bir sanayileşme politikası çerçevesinde firmaların yeniden yapılanmasını sağlamaktan geçmektedir. Burada ARGE çalışmaları ve özgün ürün yaratılması en önemli basamaktır.
Bu genel doğruların dışında KOBİ’ler özel olarak ele alındığında, orta ölçekli
firmaların çok az bir bölümü hariç, AR-GE düzeyi düşüktür. AR-GE ve
inovasyon altyapısının son derece zayıf olduğu görünmektedir. Burada yapılacak olanlar, KOBİ’lerin gücünü aşan finansman kaynağı gerektirdiğinden, ulusal
düzeyde ve güçlü bir AR-GE altyapısı kurmaya yönelik tedbirlerle çözümlenmelidir. Ulusal Araştırma kurumlarının öncülüğünde, yerel ve ulusal düzeyde ARGE ve inovasyon kurumları (veya kurumu) oluşturulmalıdır. Bunlar yalnızca
KOBİ’lere yönelik görev yapmalı ve doğrudan sorumluluk almalıdır. Bu konu
ayrı bir araştırma konusu olduğundan ayrıntıya girilmemiştir.
Türkiye’de sanayiye yapılan doğrudan yabancı sermaye yatırımları, toplam yabancı sermaye yatırımları içinde 2010 yılında % 23 bir paya sahip olmuştur.
Bunun da önemli bir kısmı ara mal ve tüketim malları üretiminde olmaktadır.
Yabancı sermaye yatırımının KOBİ’lerde etkin olmayacak ölçüde küçük kalacağı bilindiğinden, yabancı sermayenin ihracat, katma değer, ücretler, mühendis
istihdamı ve AR-GE etkileri de söz konusu değildir. Ancak genel olarak doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının yapıldığı ve sektörü etkileyecek ölçüde yoğun olduğu sanayi alanlarında;

Doğrudan yabancı sermaye yatırıma konu olan tesislerde ihracat miktarının
bir miktar arttığı bilinmekte, ancak bu aranın % 9’u geçmediği de saptanmaktadır. Yabancı sermaye dış pazarlara açılmada ve bu pazarlarda küresel
rekabete girmede etkin bir güç yaratmamaktadır. Yaratsa bile kalıcı bir “ihracat pazarı” oluşturmamaktadır.
67
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)

Yabancı sermaye yatırımlarında ücret artışlarının daha fazla olduğu ve mühendislerin teknik açıdan daha tatmin edici ortam bulabilecekleri yargısı
gerçeği yansıtmamaktadır. Hatta bazı alanlarda mühendislik çalışma ve
hizmet kapsamı daha da daraltılmaktadır.

Tesislerde yüksek katma değerli ürünlere yönelik daha gelişmiş teknolojilerin uygulanacağı, kalite-maliyet optimizasyonu sağlanacağı, yönetimin yeniden yapılacağı genel bir yargı olarak belirlenemez. Keza AR-GE harcamalarının artacağı öngörüsü gerçekleşmemiştir. Zira birçok proje ve bilgi dışarıdan gelmektedir.
68
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
9. KOBĠLERDE FASON ÜRETĠM, ANA ġĠRKET VE
TAġERON ġĠRKET ĠLĠġKĠLERĠ
Küçük ve orta ölçekli işletmelerin önemli bir kısmı büyük şirketlere fason üretim yapmakta veya ana firmanın yan sanayi tesisi olarak işlev görmektedir.
Özellikle 1–49 işçi çalıştıran küçük işletmelerde bu fonksiyon, önemli ölçüde
ana şirket ile taşeron şirket ilişkilerinin çerçevesini çizmektedir. Üretimin niteliği, planlaması, hacmi, stok miktarı, tedarik sisteminin oluşturulması, mamulün
kalitesi, satış fiyatı, teslimat süre ve miktarı, bu ilişkiler zinciri içinde belirlenerek, fason üretim yapan şirketi önemli ölçüde ana şirkete bağımlı kılar. Bir anlamda küçük işletmenin, üretim ve satış siparişleri ana şirkete bağımlı olarak
sınırlandırılmıştır. Ana firmanın satış ve üretim programında meydana gelebilecek tüm dalgalanmalar küçük işletmeyi doğrudan etkilemektedir. Sektörel bazda, üründen ürüne değişmekle birlikte hizmet ve mal üretiminde, belgeli veya
sözlü olarak iki taraf arasında, süresi belirli veya belirsiz bir anlaşma akdedilmiştir. Bu anlaşma ve ilişkiler zinciri makro-ekonomik politikalarda bir değişiklik olmadığı sürece kesintiye uğramaz. Ama kesin olarak bilinen bir husus, ana
şirketin burada ilişkiler bütününü belirleyici kriterleri koyan taraf olmasıdır.
Küçük işletmenin söz ve itiraz hakkı bir yerden sonra işlemez hale gelir. Hatta
ana şirketin verdiği yeni programı ve fiyatları kabul etmek zorunda kalır. Yani
anlaşma genellikle, ana şirket lehine tek taraflı olarak işler.
Fason üretim mekanizması veya ana şirket–taşeron şirket ilişkileri, genellikle
aşağıdaki kriterler çerçevesinde işleyen bir prosedüre dayanır:

Taşeron işletme, ana şirketin ürettiği mamulün bir komponentini veya aracın
bir bölümünü üretir. Burada üretilecek malın teknik resmi, toleransları, miktarı, teslim süresi ve fiyatı ana şirket tarafından belirlenir. Kar marjları taşeron şirketin maliyetleri göz önüne alınarak, dar limitler içinde saptanır. Hatta burada ana şirket, taşeronun başka bir firmanın işini alıp almayacağını da
empoze edebilir. Bazı alt sektör ve ürün gruplarında hammaddenin veya yarı
mamul malzemenin bir kısmı veya tamamı ana şirket tarafından da verilebilir. (Makine imalat, madeni eşya, elektrikli eşya üretimleri alt sektörleri)

Fason üretimde, ana şirket yaptığı ürünün bir kısmını taşeron şirkete sipariş
eder. Burada ürünün kantitatif bir dağılım mekanizması söz konusudur. Büyük bir sipariş alan ana şirket, kendi üretim kapasitesinin yetmezliği durumunda, üç ile beş bazen daha fazla sayıda küçük işletmeyi kendine fason
imalatçı olarak bağlar ve büyük bir satış potansiyelini kendi lehine kullanılır. Tekstil ve konfeksiyon firmalarında bu yöntem geçerlidir. Veya ana şirket ürünün apre, boyama, paketleme işlemlerini küçük şirketlere yaptırır.
69
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
Böylece büyük bir satış kapasitesinin, fiyatları belirleyen ana şirketi ve ona
eklemlenmiş fason çalışan yan sanayi (taşeron şirketleri) vardır. Hammadde
yine ana şirket tarafından verilebilir. Anlaşma süresi ve şartlar ana şirketçe
belirlenir. Kalite kontrolü de genellikle ana şirketin koyduğu kriterler çerçevesinde, taşeron şirket veya ana şirket tarafından yapılabilir.

Uluslararası bir büyük şirket, çeşitli ülkelerdeki yerel veya ulusal firmaları,
kendi üretiminin bir bölümünü yapmaya yetkili kılabilir. Ürünün tamamını
bu taşeron şirketlere yaptığı, hatta siparişi veren müşteriye teslimatını yaptırır. Ancak “marka” kendisinin tescil edilmiş markasıdır. Burada fason üretim yapan, belirli bir kâr marjı ile çalışan ürünün yalnızca transit üreticisidir.
Fason üretimin işleyiş biçimlerini ortaya koyduktan sonra, KOBİ’lerin bu tip
üretim biçimi ve ihracat ile AB müzakere sürecinde (süreç işlememektedir) nasıl
bir gelişme göstereceğini de belirtmekte yarar bulunmaktadır.

KOBİ’lerin fason üretim yapması ve bir ana- taşeron şirket ilişki zincirinde
“taşeron” rolüne girmesi uzun vadeli bir bağımlılık ilişkisi doğuracaktır.
Firmanın tedarik sisteminden pazarlamaya, üretiminde satışa tüm fonksiyonları bu ilişkiler içinde şekillenecektir. Dolayısıyla bu durum işletmelerin
ürün geliştirme ve yenilikçi üretim yapmasını, buna göre de rekabet yapabilme şansını ortadan kaldıracaktır.

Ana firmanın taşeronu olarak biçimlenen üretim yapılanması, ekonomik ve
siyasi etkilere karşı duyarlı bir dalgalanma ve risk içermektedir. Ulusal veya
uluslararası bir önemli politik olay, ihracatta bağımlı olunan ülke ile siyasi
bir sürtüşme, taşeron durumunu belirleyecektir. Siparişlerin durması veya
azalması, alternatif ülke/ işletmecinin devreye girmesini getirecek veya daha
düşük satış fiyatları konusunda baskılama artacaktır. Keza ekonomik kriz ve
ambargolar da benzeri etkileşimleri ortaya çıkaracaktır. Hazırlıksız yakalanan KOBİ niteliğindeki firmalar olasılıkla bitkisel yaşama girecektir.

Fason üretim yapan işletme, özgün ürün yapmayan, AR-GE alt yapısını
kuramamış, AR-GE yeteneği ve uzman araştırmacı personeli olamayan firma demektir. Bu durum çağdaş üretim yapısına ters bir işletme anlayışını
getirecek, kısa dönemde olmasa bile uzun vadede firma mutlak bir açmaza
girecektir. Küçük ve orta işletmelerin en büyük açmazı buradadır.

Fason üretim uzun vadede düşük katma değer ve düşük kar marjı ile işletmelerin gelişmesini ve kaynak yaratmasını önleyecektir. Modernize olamayan, yatırım yapamayan ve teknolojik gelişmeleri izleyemeyen firmaların
vizyonu yoktur. Vizyonsuz bir firma ise, ana firma direktiflerinin peşi sıra
sürüklenir, empoze edilen fiyatlara razı olur. Sonunda pazarını ve siparişi
bir başka firma veya ülkeye kaptırır. Fason çalışmaya dayanan ihracat kalıcı
olamaz. Firma katma değer zincirinin son halkasında yer alır.
70
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
10. KRĠTĠK VE SONUÇ
Avrupa’da özellikle küresel rekabetin sanayiyi büyük ölçüde etkilediği
1980’lerden itibaren ölçek ekonomileri görüşüne alternatif olarak KOBİ’ler
benimsenip kabul görmeye başlamıştır. Dünyanın birçok ülkesinde küçük ve
orta ölçekli sanayi işletmelerinin korunması ve geliştirilmesi için bu kesimin
gereksinimi olan finansal ve teknolojik destekler veren kuruluşların mevcut
olduğu ve KOBİ’lerin yasal düzenlemelerle korunduğu bilinmektedir.
KOBİ’lerin ekonomiye katkıları genel olarak beş ana maddede toplanmıştır.
a) İstihdam yaratılması,
b) Esneklik sayesinde yeni durumlara hızlı uyum sağlaması,
c) Girişimciliği teşvik etmesi,
d) Butik üretim sayesinde ürün farklılaşması ortaya çıkartması,
e) Büyük işletmelerde yan sanayi olarak çalışma ve fason üretim yapması.
Bunlar tek tek ele alındığında, Türkiye KOBİ’leri için bu Araştırma’nın çeşitli
bölümlerinde verilen değer ve tespitler ile aşağıdaki sonuçlar özetlenebilir:

İstihdam yaratılması maddesi ele alındığında, KOBİ’lerin toplam sanayi
istihdamının % 60’ını sağladığı görülmektedir. Ancak işletme başına işçi
sayısı 8 kişiyi geçmemektedir. KOBİ’ler örgütsüz (sendikasız), düşük ücretle çalışmaya koşullu, sosyal güvenceden yoksun bir istihdam alanı olmaktadırlar. Bazılarında kayıt dışı işgücü görev yapmakta, çocuk ve genç işçi çalışmakta, işçi sağlığı ve güvenliği bulunmamaktadır. Bu duruma ana şirket
(büyük işletme) ve devlet tarafından göz yumulmaktadır. Çalışan işgücünün
büyük işletmeye maliyeti küçük ve orta ölçekli işletmelerin neredeyse bir
mislidir. Bu nedenle, küçük işletmelerde ürün maliyetleri içindeki işçilik
payı düşüktür ve küçük işletmede fason üretim yaptırmak cazip olmaktadır.

Esneklikleri nedeniyle yeni durumlara hızlı uyum olgusu, küresel rekabette
fazla önem taşımamakta, hızlı uyum olsa da fason üretim bu yeniliklerin
gerçekleşmesini önlemektedir. Kaldı ki AR-GE alt yapısının olmaması
KOBİ’ler için en büyük dezavantajdır.
71
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)

Girişimciliği teşvik, 1–9 işçi çalıştıran mikro ölçekli işletmelerin kurulmasını körüklemekte, bu işletmeler ise yan sanayi ürünleri veya ara mal üretiminde, büyük işletmelere bağımlı kılınmaktadır. Kriz dönemlerinde ve ekonomik çalkantılarda ilk devreden çıkanlar bu tip firmalardır. Çeşitli uzman
çevre ve kuruluşlar, bu tür işletmelerde önemli bir finansman kaynağı israfı
olduğunu belirtmektedirler. Kar marjlarının düşük olması, yenilenmeyi ve
oto finansmanı önlemekte, başlangıçta yatırılan sermaye de hızla erimektedir.

Ürün farklılaşmasının KOBİ’lerin ayrıcalığı olması da giderek ortadan
kalkmaktadır. Küresel rekabet, düşük maliyetli pek çok ürünün ithal edilerek pazara girmesine ve yerli ürünün yerine ikame edilmesine neden olmaktadır. Bu durum KOBİ’lerin geniş bir ürün yelpazesine sahip olmasını önlemektedir.

Büyük işletmelere ara mal temini ve fason üretim, ana şirket lehine pek çok
avantaj getirmekte, büyük işletmeler böylece daha düşük maliyetli, daha
yüksek karlı ürün pazarlamak imkanını bulmaktadırlar. Katma değerin KOBİ’lerde yalnızca % 25,5’lerde kalması, bu durumun somutlanmasıdır. Keza
KOBİ ihracatının % 14’ü aşmaması, KOBİ’lerin büyük firmalara ve ihracat
şirketlerine fason üretim yapmasından kaynaklanmaktadır. Yani KOBİ’ler
büyük sermayenin birikimine ve yoğunlaşmasına katkı sağlamaktadırlar. Bu
nedenle teşvik ve destekler ile ayakta kalmalarına yardımcı olunmaktadır.
Ancak ikame edici başka firmalar veya yatırımlar, alternatif olarak ortaya
çıkmaktadır.
Sonuç olarak KOBİ’ler küresel rekabetin olağanüstü boyuta eriştiği günümüzde,
vazgeçilemeyen işletmelerdir. Hem ucuz ve sosyal güvenlikten yoksun istihdam
depoları hem de büyük işletmelere katma değer transferi yapan firmalar olarak
sanayileşmede tekelleşme ve yoğunlaşmanın hızlanmasına hizmet etmektedirler.
Ancak kalkınma ve refahın geniş kesimlere yaygınlaştırılması açısından bu ölçüde bir işlev görmemektedirler.
72
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
KISALTMALAR
CESCE
:
DĠE
DTM
ECSB
:
:
:
EIB
ERA
GSĠS
:
:
:
ISBC
:
KOSGEB :
MPM
SELP
SDTġ
TOSYÖV
:
:
:
:
TÜĠK
WASME
:
:
DanıĢmanlık Hizmetleri Avrupa Komitesi (European Committee for
Consulting Services)
Devlet Ġstatistik Enstitüsü (State Statistical Institute)
DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı (Undersecretary of Foreign Trade)
Avrupa Küçük ĠĢletmeler ve GiriĢimciler Komitesi (European Council for
Small Business and Entrepreneurship)
Avrupa Yatırım Bankası (European Investment Bank)
Avrupa Alan AraĢtırması (European Research Area)
Genel Sanayi ve ĠĢyerleri Sayımı (General Census of Industry and Business
Establishments)
Uluslararası Küçük ĠĢletmeler Kongresi (International Small Business
Congress)
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi GeliĢtirme ve Destekleme Ġdaresi BaĢkanlığı
(Small and Medium Enterprises Development Organization)
Milli Prodüktivite Merkezi (National Productivity Center)
Küçük ĠĢletmeler kredi Programı (Small Enterprises Loan Program)
Sektörel DıĢ Ticaret ġirketi (Sectoral Foreign Trade Company)
Türkiye Küçük ve Orta Ölçekli ĠĢletmeler, Serbest Meslek Mensupları ve
Yöneticiler Vakfı (Turkish Foundation for Small and Medium Business)
Türkiye Ġstatistik Kurumu (Turkish Statistical Institute)
Dünya Küçük ve Orta Boyutta ĠĢletmeler Örgütü (World Association of
Small and Medium Enterprises)
KAYNAKÇA
1)
Deniz Şenyurt, Küçük ve Orta Boy İşletmelerin Avrupa Topluluğu’nda ve Türkiye’de
Teşviki, TGSD Yayını, Ankara, 1995
2)
DPT, KOBİ’ler Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara, 2000
3)
Cumhurbaşkanlığı Denetleme Kurulu, KOBİ Denetleme Raporu, 2006/5
4)
Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996–2000), DPT Yayını, Ankara, 1996
5)
Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2000–2005), DPT Yayını, Ankara, 2005
6)
Dokuzuncu Kalkınma Planı, (2007–2013), DPT Yayını Ankara, 2007
7)
KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı, DPT Yayını, Ankara, 2004
8)
KOBİ’lerin Rekabet Gücünün Geliştirilmesinde E-Tedarik Sistemleri, İTO, Yayın No: 5–
2000, 2005
9)
Türkiye’nin Dâhil Olduğu AB Programları ve Fonları, İTO, Yayın No: 9-175, 2005
10)
İMES Sanayi Sitesi Bilgi ve Anket Sonuçları, MMO İstanbul Şubesi Yayını, İstanbul, 2005
11)
DES Sanayi Sitesi Bilgi ve Anket Sonuçları, MMO İstanbul Şubesi Yayını, İstanbul, 2005
73
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri (KOBİ’ler)
12)
KOBİ Efor Dergisi’nin muhtelif sayıları, 2004 ve 2005
13)
Yavuz Bayülken, Makine İmalat Sanayi Sektör Araştırması, TMMOB MMO Yayını,
Yayın No: MMO/2004/359, Ankara, 2004
14)
Agence Europe, çeşitli yıllardaki ajandalar
15)
EIB Information Bulletin, çeşitli yıllardaki bültenler
16)
KOSGEB, Avrupa Topluluğu ve Gümrük Birliği Kapsamında Küçük ve Orta Ölçekli
İşletmeler, Aralık 1993
17)
Fügen Yılmaz, Türkiye’de Küçük ve Orta Boy İşletmeler, İktisadi Araştırmalar ve Planlama Müdürlüğü, Aralık 2003
18)
KOBİ’lerin Ekonomideki Yeri, Genel Yaklaşım ve Anket Sonuçları Değerlendirmesi,
İstanbul, 2002
19)
Yrd. Doç. Dr. Özlem İpekgil, KOBİ’lerin Dış Pazarlara Açılmada Karşılaştıkları Sorunlar
ve Çözüm Önerileri, Dokuz Eylül Üniversitesi, Tebliğ, 2002
20)
KOBİ El Kitabı, KOBİ Komisyonu, TMMOB MMO Yayını, Yayın No: 211/2, 2007
21)
Prof. Dr. Mete Oktay, Doç. Dr. Alican Kavas, Orta ve Küçük İşletmelerde İhracata Yönelik
Pazarlama Sorunları ve Çözüm Önerileri, TOBB, Ankara, 1990
22)
Halk Bankası, Akbank, TEB, Finansbank, Eximbank tanıtıcı broşürleri
YARARLANILAN ĠNTERNET SĠTELERĠ
www.idosb.org.tr
www.hazine.gov.tr
www.sanayi.gov.tr
www.dtm.gov.tr
www.igeme.gov.tr
www.ito.org.tr
www.tubitak.gov.tr
www.ttgv.org.tr
www.ikv.org.tr
www.kobi.org.tr
www.kobi.mynet.com
www.kobinet.org.tr
www.kobitek.com
www.kosgeb.gov.tr
www.mmo.org.tr
www.tobb.org.tr
www.tosyov.org.tr
www.tuik.gov.tr
www.iso.org.tr
www.halkbank.com.tr
www.teb.com.tr
74