6. OTURUM

6. OTURUM
Oturum Başkanı :
Kemal TÜRKARSLAN
(İMO Ankara Şube Başkanı)
“AFETLERE HAZIRLIKLI OLMA DAVRANIŞLARININ
PSİKOLOJİK BOYUTLARI”
Prof. Dr. Nuray KARANCI
(ODTÜ Psikoloji Bölümü)
“AFETE HAZIRLIK EĞİTİM ÇALIŞMALARI”
Prof. Dr. Mikdat KADIOĞLU
(İTÜ Meteoroloji Mühendisliği Bölümü ve Afet Yönetim Merkezi)
“DEPREM SONRASI PSİKOLOJİK SORUNLAR”
Prof. Dr. Emin ÖNDER
(Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi)
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
Prof. Dr. NURAY KARANCI
(Orta Do¤u Teknik Üniversitesi Psikoloji Bölümü
Ö¤retim Üyesi)Bence bu ö¤leden sonra haz›rl›kl› olma kavram› üzerinde
durmam›z çok önemli. Onun için, disiplinim olan klinik psikoloji kapsam›nda daha ziyade afetlerin psikolojik sorunlar› üzerinde durabilecekken, bugün sadece haz›rl›kl› olma
davran›fl› ve bu davran›fllarla iliflkili olan de¤iflkenler üzerinde durmak istiyorum ve sizlerle
kendi bulgular›m› ve genel literatür do¤rultusundaki bulgular› tart›flmak istiyorum.
Önce, haz›rl›kl› olmak ne demek? Bu kavram›n üzerinde çok duruluyor ve bu sempozyumun
temel temas› da bu; deprem , ‹stanbul ve haz›rl›kl› olmak. Bir depremin olabilece¤ini ‹stanbul için biliyoruz, ama kavramsal olarak bakt›¤›m›zda, haz›rl›kl› olmak kavram›n›n neleri
içerdi¤ini düflünmemiz yararl› olacak. Öncelikle, haz›rl›kl› olman›n çok çeflitli boyutlar› var;
fiziksel boyutlar› var, psikolojik boyutlar› var, biliflsel boyutlar› var, düflünce düzeyinde ve
yasal mevzuat düzeyinde boyutlar› var. Ayr›ca haz›rl›kl› olma dedi¤imizde, farkl› düzeylerde haz›rl›kl› olmaktan bahsedebiliriz, yani birey ve ailelerin haz›r olmas›, mahallelerin haz›r olmas›, yerel yönetimlerin haz›r olmas›, bölgesel, ulusal ve uluslararas› düzeyde haz›rl›kl› olmak. Dolay›s›yla haz›rl›kl› olmak çok farkl› disiplinlerin görev ve ilgi alan›na giren
bir kavram olarak karfl›m›za ç›kmakta.
Haz›rl›kl› Olma Davran›fllar›n›n Boyutlar›
1. Tedarikli olma – (Afet an› ve sonras› için): Malzeme Sto¤u (yiyecek, içecek, fener, giysi, vs);
2. Gerekli bilgi ve beceriler (ilk yard›m; yang›n söndürme ; gaz , elektrik vanalar›, aramakurtarma, vs)
3. Planlama (aile buluflma plan›; binay› terk etme, vs)
4. Zarar Azaltma - Koruyucu davran›fllar
(Binalar›n depreme dayan›m›n› artt›rmak (güçlendirme) ; Eflya sabitleme ; Yasal düzenlemeler;
Sigorta )
Haz›rl›kl› olmak, bazen biraz içi boflalt›lm›fl bir kavram olarak karfl›m›za ç›kabiliyor. Öncelikle haz›rl›kl› olmak nedir üzerinde durmak istiyorum. Haz›rl›kl› olmay› mümkün oldu¤unca basite indirerek bakt›¤›mda, temel olarak iki konu görüyorum. Birincisi, depremlerin yaratabilece¤i zararlar›n en aza indirilmesi. Bu, haz›rl›kl› olmak için gerekli bir fley, yani bir
deprem olacak, deprem bir do¤a olay›, ama depremin afete dönüflmemesi için zararlar› azaltma yönünde ve bugün ve dün tart›flt›¤›m›z konular, binalar›n de¤erlendirilmesi, güçlendirilmesi, hep zarar azaltmaya giriyor bence. Bir de ülkemizde çok daha fazla eskiden vurgulanan, flimdi sevindirici olarak biraz de¤iflti¤ini gördü¤ümüz, deprem an› ve sonras› için haz›r
hale gelmemiz. Yani deprem zaten olacak, ama o anda mümkün oldu¤u kadar daha az kay›p
vermeyi ve rahats›z olmay› hedefleyen davran›fllar.
Dünyada yap›lan çal›flmalara bakt›¤›m›z zaman, haz›rl›kl› olma davran›fl›n›n flu boyutlar›
karfl›m›za ç›k›yor. Birinci grup, ben buna tedarikli olma dedim, afet an›nda ve sonras›nda rahat edebilmemiz için, s›k›nt›da kalmamam›z için belli malzemelerin biriktirilmesi, yiyecek,
içecek, fener, giysi gibi malzemelerin daha önceden bulundurulmas›. Bunu ülkemizde çok
221
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
yaflad›k, Marmara depremi sonras› insanlar, “arabam›n bagaj›nda ben bu tür malzemeleri
bulunduruyorum...” Klasik dünya literatürüne bakt›¤›m›zda, flu detaya kadar var: E¤er evcil
hayvan›n›z varsa, hayvan bafl›na flu kadar su stoku ve sular›n yenilenmesine gidecek kadar
detayl› bir bilgi var. Tedarikli olma, deprem oldu¤u zaman, büyük kentlerde can ve mal kayb›n› büyük ölçüde engellemeyebilir. Çünkü Türkiye deneyimine, deprem ba¤lam›nda bakt›¤›m›z zaman, açl›ktan kimseye bir fley olmuyor, susuzluktan pek bir fley olmuyor, yiyecek,
içecek bar›nma gibi hizmetler afet sonras› temin edilebiliyor. Ancak, haz›rl›kl› olma kavram› içerisinde büyük eflyalar›n sabitlenmesi gibi uygulamalar, insanlar›n pani¤e kap›lmadan
kendilerini nas›l koruyabileceklerini ö¤renmeleri önemli görünüyor.
‹kinci grup ise, gerekli bilgi ve becerilerin kazan›lmas› yönünde haz›rl›k yapmak. Yani insanlar›n ilk yard›m e¤itimi, yang›n söndürme, gaz-elektrik vanalar›n›n yerini bilmek ve bunlar› nas›l kapataca¤›n› bilmesi, arama-kurtarma becerilerini bilmesi, bu da haz›rl›kl› olman›n yine afet an› ve sonras›na kilitlenmifl bilgi ve becerileri gelifltirmeleri. Bu ba¤lamda sivil toplum örgütlerinin de kat›l›m›n› teflvik etmek çok önemli bir konu.
Üçüncü boyut, planlama boyutudur. Ailelerin afet an›ndan sonra nerede buluflacaklar›, binay› nas›l terk edecekleri, çocuklar› nas›l okuldan alacaklar› türünde planlar yapmalar› da gerekli haz›rl›kl› olma davran›fllar›d›r.
Dördüncüyü ben çok önemsiyorum, niye önemsiyorum? Hepimiz belki çok önemsiyoruz,
çünkü Türkiye deneyimindeki ders buydu, o da zarar azaltma ve koruyucu davran›fllar. Bu
tabii her türlü afete uygulanabilece¤i gibi, bugün depremlerle ilgili konufltu¤umuz için sadece depremlerde zarar azaltmaya odaklanaca¤›m. Nedir zarar azaltma? Binalar›n deprem
dayan›m›n› artt›rmak. Yani olas› bir deprem için bina stokunun daha güçlü hale getirilmesi, y›k›lman›n ve can kayb›n›n azalt›lmas›. Ben buraya eflya sabitlemeyi de koydum; çünkü
evin içi iyi düzenlenmezse, yine o eflya üzerimize y›k›larak, bina sa¤lam bile olsa, can kayb›na yol açabiliyor. Yasal düzenlemeleri de bu kategoride incelenebilir. Kesinlikle hem ‹mar
Yasas›’nda, hem de baflka yasalarda de¤ifliklikler de zarar azaltmaya yönelik. Sigortadan hiç
emin de¤ilim, yani DASK’tan emin de¤ilim. DASK, zarar azaltmaya m› giriyor, tedarikli olmaya m› giriyor? Benim görüflüm, de¤erlendirmem, bu haliyle sigorta, bir tedarikli olma
yöntemi Türkiye’de; çünkü binan›n durumuna göre farkl› primler ve sigortalar yap›lmad›¤›
için, e¤er olursa, mal kayb› olacak, o zarar› engelleyebilecek.
Bu dört boyutta yap›lan davran›fllarla iliflkili olan baz› psikoloji modellerinden ve sonra da
bulgular›m›zdan bahsedece¤im.
Haz›rl›kl› olma davran›fl›yla iliflkili olan de¤iflkenlere bakt›¤›m›zda, öncelikle sosyodemografik de¤iflkenlerin çok önemli olduklar›n› görüyoruz. Hem bizim grubumuzun yapt›¤› çal›flmalar, hem de Bo¤aziçi Üniversitesi’nin yapt›¤› ve dünyada yap›lan çal›flmalarda, e¤itim,
haz›rl›kl› olma davran›fl›n› etkileyen en belirgin de¤iflken olarak ortaya ç›kmaktad›r. Aile
/bireylerinin e¤itim düzeyi artt›kça, haz›rl›kl› olma davran›fllar›na daha fazla giriyorlar. Burada haz›rl›kl› olmaya “sorumlu olma davran›fl›” da diyebiliriz. Bunun d›fl›nda, sosyal a¤lar›n haz›rl›kl› olma davran›fl›n› artt›rd›¤›, yani komfluluk, mahalle birliktelili¤inin artt›rd›¤›,
daha önceden deprem deneyimi olan kiflilerin, gruplar›n daha fazla haz›rl›k yapt›¤› ve son
olarak da benim en çok üstünde duraca¤›m risk alg›s›, bireysel yeterlilik duygusu, ve problem odakl› bafla ç›kma yaklafl›mlar›n›n haz›rl›kl› olma davran›fllar›n› artt›rd›¤›n› görüyoruz.
222
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
Burada, haz›rl›kl› olmay› sa¤lamak için, bireyin kendisine sorabilece¤i iki sorunun çok
önemli oldu¤unu düflünüyoruz. Bunlardan bir tanesi, birincil de¤erlendirme dedi¤imiz, bireyin/ailenin “tehlike var m›?” diye sormas› gerekir. “Tehlike var m›?” sorusu flöyle bir fley:
Deprem olur mu, ‹stanbul’da deprem olur mu, olursa ne zaman olabilir? Diyelim ki 5 sene sonra olur. Peki, 5 sene sonra da olsa, can ya da mal kayb›m olur mu? Biz buna psikolojide kritik fark›ndal›k diyoruz ve kritik fark›ndal›¤›n yüksek olmas› gerekiyor. Benim görüflüme göre ‹stanbul’da insanlara, bireylere yeterince deprem olaca¤› mesaj› verildi, “deprem
her an olabilir” mesaj› verildi. Yani, kritik fark›ndal›k düzeyinin oldukça yüksek oldu¤u görülmektedir. Can ve mal kay›plar› olma konusunda daha sonra baz› bulgular›m›zdan bahsedece¤im.
‹kinci soru ise, bu tehlikeyle bafla ç›kabilir miyim?” Bak›n, bu çok önemli. Kendinizi flöyle
hayal edin istiyorum, ço¤unuz belki ‹stanbullusunuz, hayal etmek zor de¤il: “Deprem olur
mu?” diye sorunca cevab›n›z evet oldu, “tehlike var m›?” dediniz; “var” dediniz. Peki, “ben
bir fley yapabilir miyim?” diye sordunuz ya da “bu konuda bir fley yap›labilir mi?” diye sordunuz ve cevab›n›z, e¤er “evet, yap›labilir” ise, o vakit sorumlu davran›fla yönelirsiniz, yani haz›rl›kl› olma davran›fllar›n› yapabilirsiniz. Yani , e¤er tehlike alg›s› bafla ç›kma becerilerinden daha düflükse ya da eflitse, yani bir fley yapabilece¤ine inan›l›yorsa ancak haz›rl›kl› olma davran›fllar› sergilenebilir.
Baflka bir modele göre ise, kritik fark›ndal›k dedi¤imiz, yani afetlerin olaca¤›n›, depremin
olaca¤›n› kabul etmek, tehlike alg›s›n›n olmas›, kayg›n›n olmas›, genel yeterlilik duygumuzu gelifltiriyor. Genel yeterlilik duygumuz ise, hem özyeterlilik, hem aktif bafla ç›kma dedi-
223
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
¤imiz bafla ç›kmay› getiriyor ve afetlere haz›rl›k yap›yoruz. Dolay›s›yla kayg›n›n bir düzeyi
olumlu, ama çok fazla kayg›n›n da olumsuz bir özelli¤i var. E¤er depremin olma süresini
kendi de¤erlendirmelerinize göre ertelerseniz , örne¤in ancak “5-10 y›l sonra olur” derseniz,
afetlere haz›rl›k davran›fl›na girmiyorsunuz. Dolay›s›yla kritik fark›ndal›kta depremi bekliyorsunuz, ama “hemen olmaz” diyorsan›z, yine bir fley yapm›yorsunuz.
Türkiye’de benim grubum ve baflkalar›yla, Erzincan, Dinar, ‹stanbul’da çeflitli örneklem
gruplar›yla araflt›rmalar yapt›k. Bu çal›flmalardan baz› özet sonuçlar vermek istiyorum. ‹stanbul’dan verece¤im sonuçlar, hem 2004 y›l›nda bir yüksek lisans çal›flmas› kapsam›nda
toplan›lan veriler, hem de Bak›rköy’de flu anda yap›lan güçlendirme fizibilite çal›flmas› kapsam›ndaki 369 binada oturan bireylerden, yani 2 bin 400 kadar haneden toplad›¤›m›z verilerin analizi sonunda. Önce ‹stanbul Bak›rköy’den söz edece¤im. “Deprem olur mu, ne vakit olur?” diye sorduk. Örneklemin büyük bir ço¤unlu¤u, depremin ancak 2-5 ya da daha
uzun y›l sonra olaca¤›n› düflünüyor. Bu kifliler, yüksek riskli binalarda oturduklar›n› biliyorlar ve soruyorsunuz, “deprem ne vakit olur?” diyorsunuz, “2-5 y›l ya da daha uzun süre sonra olur” diyorlar. Yani “bu y›l, önümüzdeki y›l olur” diyenlerin oran› çok düflük. Bak›n, burada psikolojik boyutta bir savunma görüyoruz. Fakat depremle ilgili konuflmalar› ve kayg›lar› orta düzeyde. Bu çeflitli sorularla yap›lm›fl ve istatistik analizlerle bulunmufl sonuçlar.
“Deprem olursa zarar›n›z olur mu, mal kayb›, can kayb›, günlük yaflam›n›zda bölünme olur
mu?” diye sordu¤umuzda, çok yüksek düzeyde “olur” diyorlar. Yani, bizim birinci sorumuza cevap, “tehlike var m›”ya “tehlike var” diyorlar.
‹kinci sorumuz, “peki, sizce önlem al›nabilir mi?” diyoruz. Hat›rlatmak için söylüyorum;
tehlike olacak, önlem al›n›r” diyecekler ki, bir fley yaps›nlar. “Önlem al›nabilir mi?” diye
sordu¤umuz zaman, Erzincan’da yüzde 82, Dinar’da % 71, ‹stanbul Bak›rköy’de % 84’ü
“bir fley yap›labilir” diyorlar. Hani baz›lar›, “bizim millet kadercidir, kadere b›rak›r” diyor;
de¤il, yani bizim halk›m›z bu konuda o kadar güzel e¤itim ald› ki, yüzde 84’ü diyor ki,
“evet, deprem zararlar›n› azaltmak için bir fleyler yap›labilir.” ‹kinci bir soru ile “öz-yeterlilik” dedi¤imiz fleyi soruyoruz; “peki, siz bir fley yapabilir misiniz?” diyoruz, % 47’ye iniyor
ve çok enteresan, Erzincan’dan beri durum ayn›, yüzde 47, yüzde 47’si “biz bir fley yapabiliriz” diyor. Ben en baflta buna biraz olumsuz, karamsar bak›yordum. Ancak ben sizleri dinledi¤im zaman, sizler derken, mühendisleri, yerbilimcilerini dinledi¤im zaman ve genel yasal mevzuata bakt›¤›mda, bu asl›nda çok iyimser bir tablo, yüzde 47’si “bir fley yapabilirim”
diyor. Ama bir fley yapabilmek ne demek; oturdu¤u binan›n de¤erlendirilip güçlendirilmesi
gerekli. Bu vatandafl için çok zor bir fley asl›nda, yani onu aflan bir durum. Tüm kat maliklerinin ortak karar› gerekli, finansman kaynaklar› gerekli. Onun için, yüzde 47’sinin bunu
demesi yine de iyi bir fley.
Baflka önemli bir soru ise: “Zarar azaltmak için önlemler almak kimin sorumlulu¤u?” Burada “devlet” diyen Erzincan yüzde 49, Dinar yüzde 46. Marmara depremi sonras› Kasapo¤lu ve Ecevit’in bir çal›flmas›nda yüzde 81.7, yüzde 82’si diyor ki “devlet yaps›n.” Belediye
de var, “vatandafl” diyen 30, 25, yani “zararlar› da karfl›layacak olan yer ben de¤ilim, devlet” diyor.
Bak›rköy’de “zarar azaltmak için ne gibi yöntemler kullan›labilir?” diye sorduk. ‹ki temel
görüfl belirmifltir. Bir grup, yüzde 31’i diyor ki, “zarar azaltmak için binay› ve temelini güç-
224
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
lendirmek laz›m” diyor. Yani “zarar azaltma” dedi¤imiz güçlendirmeyi yüzde 31’i adeta benimsiyor, bunu de¤iflik de¤iflik flekillerde ifade ediyor. Ama yüzde 25’i de diyor ki, “y›k›l›p
yeniden yap›lmal›, güçlendirmenin hiçbir anlam› yok, bu yamal› elbiseye benzer, eski elbiseye yama yapmaya benzer, yeni elbiseye benzemez” diyor. Ancak bir de y›k›p yeniden inflada belli mesajlar› alm›fl halk. Bu mesaj nedir ya da belli pratikler var Türkiye’de; müteahhide verirsin, sana s›f›r kat verir. ‹mar plan› nas›l olsa de¤iflir, kat izni al›n›r, Bak›rköy’de
böyle düflünüyorlar, kat izni al›n›yor. Bir toplant› yapt›¤›m›zda, bunu Belediyeye soruyorlar.
Belediye diyor ki, “imar plan› revizyonu için Büyükflehir Belediyesine müracaat ettik.” Biz
bu mesaj› halka verdi¤imiz anda, o bu ikinci seçenek, y›k›p yeniden infla etmeden vazgeçmeyecek; çünkü o çok güzel bir seçenek onun için, 30 y›ll›k dairesinin yerine yepyeni bir
daire verilecek. Onun için, benim burada getirmek istedi¤im fley, halka kararl› ve tutarl› mesaj verilmesi çok önemli. E¤er bilirse ki bu mümkün de¤il, o vakit binay› ve temeli güçlendirme konusunda kat›l›mda bulunabilir.
Ayr›ca, Bak›rköy’de büyük bir ço¤unluk “Evimden ç›kmadan güçlendirme yap›ls›n” diyor.
Burada güçlendirme yönetmeli¤i hakk›nda konufluldu, halk›n/bina kullan›c›lar›n›n “ben evden ç›kamam, bu mümkün de¤il, gidecek yerim yok, evde oturarak, güçlendirirken de bir
kredi bulunursa, çok uzun dönemde geri ödeyerek belki olabilir” dedikleri de göz önünde
tutulabilirse zarar azaltma konusunda uygulanabilir çözümler getirilebilir. Yüzde 6’s› yasal
düzenleme yap›lmas› gerekti¤ini söylüyor. “Haz›rl›k yapt›n›z m›?” diye sorduk halka, Erzincan’da, Dinar’da, Çank›r›’da, ‹stanbul’da haz›rl›k yapanlar›n oran›, ‹stanbul’da 2004 y›l›nda bu kadar korkunun yayg›n oldu¤u bir durumda yüzde 19’u haz›rl›k yapt›¤›n› söylüyor,
yüzde 19’u “yeterli haz›rl›k yapt›m” diyor. Neyle iliflkili haz›rl›kl› olma davran›fl›? Yine korku ve kayg›s› daha çok olanlar haz›rl›k yap›yor, kontrol alg›s› yüksek olanlar, yani “ben yaflam›m› kontrol edebilirim” diyenler, e¤itimi yüksek olanlar.
Geliri yüksek olanlar›n daha fazla haz›rl›k yapt›klar› bulunmufltur. “Peki, neden yeterli haz›rl›k yapmad›n›z?”, yani biliyorsunuz deprem olaca¤›n›, tahmin ediyorsunuz, ‘zarar›m
olur’ diyorsunuz, neden yapmad›n›z?” diye sorduk. En s›k verilen cevaplar, “ihmalden”,
yüzde 45’i “ihmalden yapmad›m” diyor. Yüzde 30’a yak›n› ise, “binama güveniyorum” diyor, “benim binada bir fley olmaz” diyor. Bu Bak›rköy örneklemi de¤il, bu ‹stanbul’da genel bir örneklem, baflka bir çal›flmam›zdan, ama Bak›rköy’deki binalar, bu 369 bina, yüksek
riskli bina asl›nda, daha önceden tespit edilmifl. Orada oturanlar›n da bir k›sm› “ben binama
güveniyorum” diyor, “yap›lan incelemeye güvenmiyorum” diyor, “ben binama güveniyorum, onun için güçlendirmeye gerek yok, haz›rl›k yapmaya da gerek yok” diyor. Dolay›s›yla, ihmal, binaya güvenme ve -ben buna biraz savunma tutumu diyorum- “param” yok nedenleri en s›kl›kla verilen haz›rl›k yapmama nedenleri olarak karfl›m›za ç›k›yor.
Biz, haz›rl›kl› olma davran›fllar› için fark›ndal›k ve e¤itimin önemini görerek, Çank›r›’da
Afet ‹flleri Genel Müdürlü¤ü’nün deste¤iyle bir çal›flma yapt›k ve buradaki amac›m›z, halka e¤itim verip bu tehlike alg›s›n› yükseltmek ve zarar azaltman›n mümkün oldu¤u düflüncesini benimsetmek ve haz›rl›kl› olma davran›fllar›n› artt›rmakt›. Bu çal›flma için bir el kitab› haz›rlad›k ve bu el kitab›yla beraber amac›m›z, yerel kapasiteyi güçlendirmekti, yani Çank›r›’da bulunan baz› kiflileri e¤ittik, hani ayn› yönetmelik konusunda e¤iticilerin di¤erlerini
e¤itmesinden bahsedildi sabah, onun gibi, bu kitab› kullanarak de¤iflik sektörlerden 95 kifliyi e¤ittik. Ellerine birer kitap verdik ve dedik ki, “siz gidip bunu halktan gruplara anlat›n”
225
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
ve Say›n Vali de bize çok destek verdi. Sonunda 5 bin kifliye yak›n halktan bireye, yetiflkine e¤itim verildi, bu kitap kullan›larak.
Bu program çok be¤enildi, Çank›r›’da Çank›r› Valili¤i’nce, Afet ‹flleri Genel Müdürlü¤ü de
çok be¤endi; fakat biz bilim insan› olarak, acaba hakikaten bu program iyi miydi, de¤il miydi? Program›n iyi olmas› nedir; amac› olan haz›rl›kl› olma davran›fllar›n› artt›rmakt›r. Onun
için, program bittikten bir y›l sonra Çank›r›’ya yeniden gittik ve e¤itim verdi¤imiz gruptan
400 kifliyi tesadüfi olarak seçtik, 400 tane de e¤itime kat›lmayan kifliyi seçtik ve aralar›ndaki farklara bakmak üzere 800 kifliye bir anket çal›flmas› uygulad›k. Enteresan olan flu: E¤itim alan kiflilerde risk alg›s› artm›flt›. Yani biz burada bir tek depremi çal›flmad›k, deprem,
sel ve heyelan, üç afet türü üzerine odaklanm›flt›k, Çank›r›’ya uygun oldu¤u için. E¤itim almak, bu kiflilerin risk alg›lar›n› artt›r›yor, yani o birincil de¤erlendirme dedi¤imiz “tehlike
var m›?” sorusuna daha çok “evet” diyorlar, daha çok endifle duyuyorlar, olursa daha çok kay›p beklentisi var ve zarar azalt›labilece¤ine daha çok inan›yorlar, yani biliflsel, düflünce düzeyinde bir de¤ifliklik olmufl. Ancak haz›rl›kl› olma davran›fllar› düzeyinde bakt›¤›m›zda,
maalesef yine e¤itim alanlar›n sadece yüzde 26’s›, e¤itim almayanlar›n yüzde 13’ü haz›rl›k
yapm›fl, yani haz›rl›kl› olma davran›fl›n› gelifltirmek çok zor.
Ayr›ca yine vurgulamak istiyorum: Bizim bakt›¤›m›z haz›rl›kl› olma davran›fllar›, konuflmamda tart›flt›¤›m di¤er zarar azaltma davran›fllar›n› pek kapsam›yor, çok daha bireysel düzeyde, kiflilerin rahat etmesi ve belli oranda can kayb›n› azaltmaya yönelik davran›fllar. “Neden uygulamad›n›z?” dedik, yine ayn› soru, yani “neden haz›rl›k yapmad›n›z, neden uygulamad›n›z?”
Bak›n, çok bir farkl› örneklem, Çank›r›, ama ihmal birinci s›rada geliyor. Hani hem “ihmal”
diyorlar, hem de flunu diyorlar: “Benim hayatta daha önemli kayg›lar›m, meselelerim var,
226
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
yani depremle u¤raflamam.” Hatta Çank›r›’da flöyle bir fley vard›, okullarda Say›n Ifl›kara’n›n yapt›¤› bir çal›flma: “Evinizde flunlar› sabitleyin, flunu yapt›n›z m›, çantan›z var m›?”
Bir ö¤retmen dedi ki, “Ben ö¤rencilerin ço¤unun bunlar› yapt›k demelerine çok flafl›rd›m; s›n›f›mda çok fakir çocuklar var ve hepsi getirdiler, ‘bunu yapt›k, bunu yapt›k’ diye ve gittim,
evlerine bakt›m, ‘yapt›n›z m› bunu?’ Anne babalar dediler ki, ‘yapmad›k, ama çocuk utanmas›n diye iflaretleyip yollad›k.’” Yani baflka meseleleri var bu insanlar›n, onu da düflünmek
gerekiyor. ‹kincisi “zaman›m yok”, üçüncüsü “ekonomik durumum yeterli de¤il.” Yine Çank›r›’da bakt›¤›m›zda, “haz›rl›kl› olanlar kimler?” diye. Erkekler daha fazla haz›rl›kl› oluyor,
e¤itimi yüksek olanlar, oturulan evin sahibi olmak, haz›rl›k e¤itimi almak ve kayg›l› olmak
haz›rl›kl› olma davran›fllar›n› artt›r›yor.
Sonuç olarak, flöyle bir toparlarsak, önemli olan, tehlike alg›s›, ‹stanbul’da en az›ndan, Türkiye’de de var, ama ‹stanbul için konuflursak, bu alg› yeterince var. Yani insanlara çok fazla tehlike alg›s› verirseniz, o vakit de fazla kayg›, çaresizli¤e yol aç›yor ve bu konuyu unutup bast›rmaya çal›fl›yorlar. Onun için, bence bizlere düflen görev, tehlike alg›s›n› daha da
fazla vurgulamak de¤il. ‹nsanlar zarar azaltmaya da inan›yor, yani “bu bir kaderdir, depremde y›k›l›rsa y›k›l›r” demiyorlar. En önemli fley, bir fley yap›labilir görüflünü gelifltirmek ve
pekifltirmek. Ancak, d›flsallaflt›r›lm›fl sorumluluk oda¤› dedi¤imiz bir konu var. Yani “ben
yapamam, devlet yaps›n, belediye yaps›n” “Dünya Bankas›” yaps›n diyerek sorumlulu¤u
kendi d›fl›ndaki kurumlara yöneltmek. Yap›lacak fleyleri baflkalar› yaps›n, örne¤in; “onlar
yaps›n, ben yapamam, ben emekli adam›m, gelirim yok” gibi. Gerçekten bence çok büyük
bir yol al›nm›fl durumda, tehlikenin kabul edilmesi, zarar›n azalt›labilece¤ine inanmak, ancak maddi aç›dan destek ve tutarl› mesajlar›n verilmesi çok önemli.
227
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
Toplumun her kesimine ulafl›labilmesi de çok önemli. Afet yönetimi, bu yüzy›lda yukar›dan
afla¤›ya yap›labilecek bir süreç de¤il, toplumla birlikte, yerel toplumla birlikte afla¤›dan yukar›ya yap›lacak bir fley ve toplumda da bafla ç›kma tutumlar›n›n gelifltirilmesine özen göstermemiz, yasal revizyonlar›n yap›lmas›, sivil toplum kurulufllar› ve gönüllülerin kat›l›m›n›n sa¤lanmas› gibi çok ivedilikle yap›lmas› gereken konular bulunmakta. Bunu anketlerde
halk da söylüyor, yani “bizim apartmanda bu yasalarla anlaflma sa¤lanamaz, biz güçlendirme istesek bile, biz yukar›daki 85 yafl›ndaki kad›n›n ölmesini mi bekleyece¤iz; o kesin kabul etmez” gibi revizyon gereklili¤i vurgulan›yor. Güven çok önemli, güven ne kadar azsa,
davran›fllarda o kadar sorun ç›k›yor. Teknik ekiplere güvenebilmek çok önemli; çünkü ‹stanbul’da konufltu¤umuz baz› kifliler diyorlar ki, “flu ekip geldi, ‘binan›z yüksek riskli’ dedi,
baflkas›na bakt›rd›k, ‘orta olabilir gibi’ dedi.” Dolay›s›yla kime inanacaklar? Bu güveni kurabilmek önemli ve politik kararl›l›¤›n tesis edilmesi gerekli. Yap›lmas› gereken, sorumlulu¤u ve sahiplenmeyi artt›rmak ve örgütlenmeyi sa¤layabilmektir. Bu en baflta yasal revizyonlar, sivil toplum örgütlerinin ve meslek odalar›n›n yerel düzeyde de kat›l›m›yla sa¤lanabilecek bir durumdur. Bunlar›n yan› s›ra halk bilinçlenmesinde süreklilik ve kurumsallaflman›n sa¤lanmas› da çok önemli konulard›r.
Teflekkür ederim.
228
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
Prof. Dr. M‹KDAT KADIO⁄LU
(‹TÜ Meteoroloji Mühendisli¤i Bölümü ve Afet
Yönetim Merkezi)‹nflaat Mühendisleri Odas› ‹stanbul fiubesi’ne, böyle bir
konuflmaya f›rsat verdi¤i için teflekkür ediyorum.
AFETE HAZIRLIK E⁄‹T‹M ÇALIfiMALARI
Özet
Son afetler, güvenli¤imiz ile birlikte flimdiye kadar do¤ru oldu¤una inand›¤›m›z bir çok haz›rl›¤›m›z› ve davran›fl›m›z› sorgulamam›za neden olmufltur. Ayn› zamanda, Türkiye’de afet
yönetimi ve haz›rl›k konusunda daha iyi bir e¤itim, ö¤retim ve haz›rl›¤a ihtiyac›m›z oldu¤unu aç›kça ortaya koymufllard›r. Yerel yöneticiler ve yard›m kurulufllar› afet sonras› afet
alan›nda olacakt›r, fakat an›nda her afetzedeye ulaflamayacaklard›r. Bu nedenle, ailemizin ve
toplumun afet olmadan afetlere haz›rlanmas› onlar›n güvenliklerini sa¤laman›n en iyi yoludur. Halk ne kadar iyi bir flekilde haz›rlan›r ve korunmay› ö¤renirse, yerel yöneticiler olas›
afetler ile o kadar kolay bafla ç›kabilir. Bu nedenle, afet bilinçlendirmesine yönelik kampanyalar, toplumu tehdit eden her tip afet için genel bilgiler ve afetlere müdahaleye yönelik e¤itimler baz› beceriler sa¤lamal›d›r. Halka verilecek olan mesajlar insanlar›n afetlere haz›rlanmas› ve afetleri güvenli bir flekilde atlatmak için yap›lmas› gereken eylemleri ve davran›fllar› içermelidir. Böylece, kurum ve kurulufllar art›k toplumumuzu afetler ve acil durum yönetimi konular›ndaki yanl›fl ön yarg›lardan ve duygusal saplant›lardan ar›nd›racak, tutum ve
davran›fllar›nda iyi bir yönde köklü de¤iflikliklere yol açabilecek yayg›n ve standart bir e¤itim ve ö¤retim sürdürülmelidir. Bununla beraber, afetlere haz›rl›k sadece devletin ve yerel
yönetimlerin görevi de¤ildir. Bu nedenle, deprem ve di¤er afetlere karfl› ulusça ve bireyler
olarak, en k›sa sürede ve öncelikle ö¤renmemiz gereken temel afet bilinci ve belli bafll› davran›fl flekillerini de iyice bellememiz, e¤itim ve mesajlar› standartlaflt›rarak STK’lar vas›tas›yla yayg›nlaflt›rmam›z gerekmektedir. Ülkemizdeki son depremler, terörist sald›r›lar, afet
ve acil durumlardan sonra afetlere yönelik planlama yeni bir anlay›fl ile ele al›nmas› gere¤i
ortaya ç›km›flt›r. Planlama, afetlere haz›rl›¤›n önemli bir parças› olmas›na ra¤men, halk› korumak için tek bafl›na yeterli de¤ildir. Afetlere haz›rlanmak için afet yönetim sistemindeki
tüm çal›flmalar›n yap›lmas› gerekir. Bu çal›flmalar, acil durumlar için gerekli olan tüm araç
ve gereçler ile birlikte acil durum servislerinin kurulmas›n› da içerir. Afet acil yard›m planlar›, ifl ve hizmetlerin süreklili¤inin sa¤lanmas›nda bir araç olarak düflünülmeli ve planlar,
insanlar, araç ve gereçler tatbikat ve egzersizler ile periyodik olarak test edilerek ö¤renilmeli ve gelifltirilmelidir.
Anahtar Kelimeler: Afetler, deprem, toplum, haz›rl›k, planlama, bilinçlendirme, e¤itim.
1. Girifl
17 A¤ustos 1999 tarihinde ‹stanbul, Kocaeli, Sakarya, Yalova, Bolu, Eskiflehir ve Bursa’da
etkili olan 7.4 büyüklü¤ündeki Marmara depremi ile 12 Kas›m 1999 tarihinde Bolu’da meydana gelen 7.2 büyüklü¤ündeki depremden dolay› büyük kay›plar›n verilmesine neden olmufltur. Böylece afetler, Türkiye’de afet yönetimi konusunda daha iyi bir e¤itim, ö¤retim,
229
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
haz›rl›k ve planlamaya ihtiyac›m›z oldu¤unu aç›kça ortaya koymufltur. Di¤er bir deyiflle,
tüm do¤al ve teknolojik tehditlerin yan› s›ra, Anadolu’daki aktif faylar nedeniyle ülkemizin
önemli bir bölümü depreme karfl› yüksek risk alt›ndad›r. Bu afetler, Türkiye’de devlet görevlilerinin, sivil toplum örgütlerinin ve genel olarak bütün toplumun afetler ve afet yönetimi konular›nda daha iyi bir e¤itim, ö¤retim, haz›rl›k ve planlamaya ihtiyac›m›z oldu¤unu
aç›kça ortaya koymaktad›r.
Bu nedenle, art›k toplumumuzu afetler ve acil durum yönetimi konular›ndaki yanl›fl ön yarg›lardan ve duygusal saplant›lardan ar›nd›racak, tutum ve davran›fllar›nda iyi yönde köklü
de¤iflikliklere yol açabilecek bir e¤itim ve planlama çal›flmalar›na ihtiyaç vard›r. Böylece art›k, ülkemiz bir afet sonras› y›k›m ve yara sarma sarmal›ndan ç›kmal›d›r. Bunun için modern afet yönetiminde oldu¤u gibi, müdahale ve iyilefltirme çal›flmalar›ndan oluflan kriz yönetiminden daha çok, kay›p, zarar azaltma ve haz›rl›k çal›flmalar›ndan oluflan risk yönetimine önem verilmelidir. Bu nedenle ülkemizde art›k “insanlar›m›z› enkaz alt›ndan nas›l kurtar›r›z?” düflüncesiyle yap›lan çal›flmalar›n yerine, “insanlar›m›z enkaz alt›nda kalmas›n!” düflüncesiyle yap›lacak olan çal›flmalara öncelik verilmelidir.
Afetler olmadan gerekli haz›rl›klar›n ve önlemlerin al›nmas›n›n, en az afet s›ras›ndaki etkin
müdahale kadar önemli oldu¤u, hatta bunlar›n bir bütünün parçalar› oldu¤u ortadad›r. Ülkemizde ve di¤er ülkelerde yaflanan deneyimlere ba¤l› olarak acil durum yönetimi, e¤itim ö¤retimle sürekli olarak de¤iflebilmeli ve kapsam› geliflebilmelidir.
Bu nedenle, ülkemizde son y›llarda yaflad›¤›m›z ac› derslerden sonra bir çok sivil toplum örgütü, özel ve kamu kurum ve kurulufllar› afetlere haz›rl›k e¤itimleri de almaya ve/veya vermeye bafllad›. Fakat fluan topluma verilen mesajlar ve kafalar karma kar›fl›k; insanlar›m›z
afetlerin öncesinde, an›nda ve sonras›nda ne yapaca¤›n› hala tam olarak bilemiyor. Halbuki bu e¤itimler daha çok beceriye yönelik olmal›, e¤itimlerde biçim olarak taklit öne ç›kmamal› ve topluma do¤rulu¤u flüphe getirmeyen ortak mesajlar verilmelidir. Bu konuda da öncelikle standartlar oluflturulmal› ve kalite denetlenmelidir (Akman ve di¤., 2001; Akman ve
Ural, 2001). Di¤er bir deyiflle, “Afetlere Dirençli Toplum Oluflturma”ya yönelik do¤ru e¤itim ve ö¤retim programlar› ile birlikte bilinçlendirme kampanyalar› yayg›n ve do¤ru bir flekilde gelifltirilip bir an önce uygulanmas› gerekmektedir.
Böylece, bugün okullarda, de¤iflik kurumlarda ve STK’lar›n düzenledi¤i kurslarda verilen
e¤itim ö¤retimde, hizmet içi kurslarda ve kamu reklamlar›nda afetlere verilen önem/yer,
toplumu oluflturan tüm bireylerde güçlü bir afet bilinci oluflturmak için yeterli de¤ildir. Benzer flekilde fluan yap›lan e¤itim ö¤retim faaliyetlerinde afet bilincini vermeye ve do¤ru davran›fl fleklini ö¤retmeye yönelik konular, yaflama dönük, yaparak ve yaflayarak ö¤renmeye
uygun bir flekilde de¤ildir. Bunlara ilaveten afetlere yönelik e¤itim ö¤retim programlar›nda
tüm tehlikeler/riskler, afet zararlar›n›n azalt›lmas› ve planlama gibi haz›rl›k konular›n› bir
bütün olarak ele al›nmay›p, yanl›fl bir flekilde bir çok afetten sadece birine ve afet yönetim
sisteminin tek bir evresindeki çal›flmalara yönelinmifltir (Kad›o¤lu ve di¤., 2005).
Halbuki, tüm tehlikelere karfl› ve afet yönetim sisteminin her evresinde ailemizin, komflular›m›z›n, kurumumuzun ve ülkemizin güvenli¤ini sa¤lamada kiflisel, kurumsal ve toplumsal
sorumluluklar›m›z var. Bu nedenle afetlere dayan›kl› bir toplum oluflturmak için, e¤itim da-
230
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
hil olmak üzere afetlere haz›rl›k çal›flmalar›n›n tümü her seviyede yayg›n ve do¤ru bir flekilde yap›lmal›y›z. Bunun için de art›k tehlikenin kendisi ve afetlerin olup olmayaca¤›n› tart›flmaktan vazgeçmeli, flimdiye kadar yap›lan çal›flmalar› bir bafllang›ç olarak görüp, bundan
sonra afetlere ve afet yönetimine bir bütün olarak bak›p haz›rl›¤a daha fazla önem vermeliyiz. Bunun için afetlere haz›rl›k durumumuzu, farkl› bir bak›fl ac›s› ile öncelikle gözden geçirmeliyiz. Haz›rl›kl› olma çal›flmalar› bir defaya mahsus olarak da düflünülmemeli. Bireyler ve idari birimler, afet ve acil durum yönetiminin haz›rl›k konusundaki çal›flmalar›n› en
do¤ru bir flekilde, her seviyede ve sürekli olarak yapmal›d›r.
Afet e¤itimi, yönetici seviyesinde çal›flanlar için “Afet Yönetimi E¤itimi”; halk için ise Afet
Bilinci ve Toplum Müdahale Ekipi E¤itimi olarak ikiye ayr›larak incelenebilir. Afla¤›da k›saca aç›klanan belli bafll› afete haz›rl›k çal›flmalar›na yönelik e¤itimlerin periyodik tatbikatlar ile de pekifltirilmesi gerekir. Bununla beraber, bu makalede sadece afetlere haz›rl›k e¤itim çal›flmalar›, afla¤›da s›ralanan sekiz madde ›fl›¤›nda k›saca ele al›nacakt›r.
2. Afet Yönetiminde Afetlere Haz›rl›¤›n Yeri ve Önemi
Afet yönetimi, her türlü tehlikeye karfl› haz›rl›kl› olma, zarar azaltma, müdahale etme ve iyilefltirme amac›yla mevcut kaynaklar› organize eden, analiz, planlama, karar alma ve de¤erlendirme süreçlerinin tümüdür. Afet yönetimi, zarar azaltma, haz›rl›k, müdahale ve iyilefltirme gibi dört ana evreden oluflur. Bunlar zarar azaltma, haz›rl›k, tahmin ve erken uyar›, afetler, etki analizi, müdahale, iyilefltirme ve yeniden yap›lanma ile sekiz evreye kadar ç›kar.
Tehlikenin insanlar için olumsuz etkiler do¤urabilecek sonuçlar›n›, karfl› önlemler alarak,
zaman›nda, en uygun flekilde ve en etkili organizasyon ve yöntemlerle ortadan kald›rmak
önceden haz›rl›k safhas›nda yap›lmas› gereken çal›flmalar›n ana hedefleridir. Haz›rl›kl› olma, acil durum/afet halinde yetki ve sorumluluklar›n belirlenmesi ve destek kaynaklar›n›n
düzenlenmesini içerir. Tüm yönetimler acil durum/afet yönetimi görevleri için gerekli atamalar› veya belirlemeleri yapmal›, belirlenen görevlerin yerine getirebilmesi için gerekli
olan personel, donan›m ve di¤er kaynaklar tan›mlanmal›d›r. Ekipman ve donan›mlar›n bak›m›, tahmin ve erken uyar› sistemlerinin kullan›m›, personelin e¤itimi ve di¤er aktiviteler
sürekli güncellenmelidir (Tezer, 2001; fiener ve di¤., 2002).
Bu nedenle, kurumlar›n ve halk›n afete müdahale kabiliyetini art›rmak için;
1. Ev, kurum, ilçe, il ve bölge düzeylerinde “Afet Acil Yard›m Planlar›”n›n Bak›m, Tahliye, ‹letiflim, Bar›nma, T›bbi Yard›m, vb. ekleri ile birlikte haz›rlanmas› ve sürekli olarak
güncellefltirilmesi,
2. Afet acil yard›m planlar› dahilinde kurulan acil yard›m hizmet gruplar› ve afet yönetim
merkezlerinde görev ve sorumluluk verilen personele gerekli teknik e¤itimlerin verilmesi,
3. Ev, kurum, ilçe, il ve bölge düzeylerinde acil durum malzemelerinin temini, depolanmas› ve kullan›mlar›na yönelik e¤itimler,
4. Afet yönetimi çal›flmalar›nda STK'lar ile iflbirli¤inin gelifltirilmesi,
5. Toplum müdahale ekiplerinin oluflturulmas› ile afetlere haz›rl›k faaliyetlerinin toplum
içinde örgütlenme, e¤itim ve tatbikatlar ile yayg›nlaflt›r›lmas›,
6. Kamuoyunun bilinçlendirilmesine yönelik süreklilik arz eden kampanyalar ve halk e¤itimleri,
231
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
7. Tahmin, erken uyar› ve alarm sistemlerinin kurulmas›, iflletilmesi ve gelifltirilmesi,
8. Ev, kurum, ilçe, il ve bölge düzeylerinde STK’lar ve halk ile birlikte farkl› seviyelerde
yap›lacak olan tatbikatlar ve egzersizler ile planlar›n, bilgi ve beceri düzeylerinin gelifltirilmesi çal›flmalar›n›n yap›lmas› gerekir.
2.1. Afet Acil Yard›m Planlar›
Ço¤u kez acil durumlar ani flekilde ortaya ç›kt›¤›ndan o an etkin bir çözüm bulmak oldukça zordur. Bir idari birim, ancak daha önceden haz›rlanm›fl önlemlerle, acil durum yönetimi sorumluluklar›n› yerine getirebilir. Koruyucu planlama ve haz›rl›k, problem ortaya ç›kmadan önce yap›lmal›d›r. Bu süreç “haz›rl›kl› olma ve planlama” olarak tan›mlanabilir.
Afet Acil Yard›m Planlar›n›n temel amac›, baflta binan›zda sürekli veya geçici olarak bulunanlar›n can güvenli¤ini sa¤lamak, bina içindeki kay›tlar›, evrak ve teçhizat›, eflya ve bina
elemanlar›n› korumak, ifl ve hizmetlerin aksamamas›n› sa¤lamakt›r. Bu konudaki çal›flmalar›n düzenli sürdürülmesi, bir acil durumda kurumdakiler taraf›ndan yap›lmas› gerekenlerin
en sade ve anlafl›l›r bir flekilde ortaya konulmas› gerekir. Böyle bir anlay›fl ile haz›rlanacak
olan Afet Acil Yard›m Planlar›, her türlü acil durum öncesi, an› ve sonras›nda can ve mal koruyucu çal›flmalar›n bafllat›lmas›na temel oluflturmal›d›r.
Afet ile ilgili mevzuat›m›za göre kurumlar›n, il ve ilçelerin Afet Acil Yard›m Plan› olmal›d›r. Ancak ülkemizde ister do¤al, ister teknolojik veya insan kaynakl› olsun, büyük afetlerin
zararlar›n›n önceden yap›lacak planlama ile azalt›lmas›na yönelik önlem almaktan daha çok,
acil durumlar ortaya ç›kt›ktan sonra uygulanacak müdahale ve afet zararlar›n› iyilefltirmeye
yönelik çal›flmalar a¤›rl›ktad›r. Bu nedenle afetler öncesinde yap›lmas› gereken acil durumlara yönelik uzun dönemli stratejik planlama, haz›rl›kl› olma, e¤itim ve lojistik planlama konular›nda önemli eksiklikler bulunmaktad›r. Di¤er bir deyiflle, afetlere yönelik haz›rl›k ve
planlama çal›flmalar›n›n bilimsel ve “Bütünleflik Afet Yönetimi” kavram› aç›s›ndan ele al›nmas› kaç›n›lmazd›r.
Afetlere karfl› haz›rlanmak, planlama ve güvenli bir yaflam tarz›n› toplumda yerlefltirmek
için tüm idari personelden gönüllülere kadar genifl ve de¤iflik kitlelerden temsilcilerin kat›l›m›yla olaya daha genifl bir boyutta bak›lmal›d›r. Bu yaklafl›mla k›sa bir süre içinde kurum
ve kurulufllar›m›z›n birer “Afetlere Dirençli Kurum” ve verdikleri hizmetlerin de “Afetlere
Dirençli ‹fl” haline gelebilmesi için yap›lacak olan çal›flmalar afla¤›daki on ad›mda flöyle
grupland›r›labilir: 1. Afet Yönetimi ve Planlama Ekiplerinin Oluflturulmas›, 2. Risk ve Tehlikeye Maruz Kalma Analizleri, 3. Mevcut Haz›rl›k ve Kaynaklar›n Tespiti, 4. Risklerin
Derecelendirilmesi ve Yüksek Riskli Bölgelerin Tespiti, 5. Acil Ç›k›fl / Yang›n / Tahliye Durumlar›n›n Belirlenmesi, 6. Kontrol Listeleri ve Prosedürlerinin Haz›rlanmas›, 7. Eksik
Acil Durum Malzemelerinin Belirlenmesi, 8. Kritik Görevler ve Görevlilerin Belirlenmesi,
9. Kurum Afet Müdahale Ekiplerinin (KAME) E¤itimi, 10. Periyodik Tatbikatlar ile Planlar›n Benimsenmesi ve Yenilenmesi (Türko¤lu ve Yi¤iter, 2001).
Her bir acil duruma nas›l tepki verilece¤ini önceden bilmeye imkan yoktur. Bunun için,
Standart Operasyon Prosedürleri (SOP) her türlü acil duruma uygulanmas› amac› ile önceden tasarlan›p afet acil yard›m plan›na konur. Her kurumu, kendilerine özel standart operasyon prosedürleri ve kontrol listeleri de gelifltirip planlar›na koymal›d›r. Genel tehlikelerde
232
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
Bölgede beklenebilecek acil
durum tipleri:
1. Deprem
2. Yang›n
3. Duman Alarm›
4. Uçak kazas›
5. Bomba veya bomba tehdidi
6. Tehlikeli madde s›z›nt›s›
7. Gizli atefl veya silahl› sald›r›
8. fiiddetli f›rt›na
Müdahale Prosedürleri:
Acil Yard›m Plan›n› Faaliyete geçirin ve:
Çök, Kapan ve Tutun
Tahliye
Geçici bar›nak yerinin de¤ifltirilmesi
Çök, Kapan ve Tutun
Çök, Kapan, Tutun ve/veya Tahliye
Yerinde S›¤›nak
Yerinde S›¤›nak
Geçici bar›nak yerinin de¤iflmesi
temel davran›fl flekli olarak uygulanacak olan standart davran›fl flekilleri afla¤›daki gibidir:
Özetle, yerleflim birimleri ve kurumlar›m›zda afetler öncesi, s›ras› ve sonras›nda gerçeklefltirilecek faaliyetlere ba¤l› görevlerin süreklili¤inin sa¤lanmas› ve her evredeki uygulamalar›n kontrol edilebilmesi için görev süreklili¤i olan bir afet acil yard›m planlamas› çal›flmas›na ve e¤itimine ihtiyaç vard›r.
2.2. Afet Yönetimi, Acil Yard›m Teflkilat› ve Hizmet Gruplar›
Afetlere ‹liflkin Acil Yard›m Teflkilat› ve Planlama Esaslar›na Dair (1.4.1988, No: 88/12777)
Yönetmeli¤in amac›, “Devletin tüm güç ve kaynaklar›n› afetten önce planlayarak, afetin
meydana gelmesi halinde Devlet güçlerinin afet bölgesine en h›zl› bir flekilde ulaflmas› ile
afetzede vatandafllara en etkin ilk ve acil yard›m yap›lmas›n› sa¤lamak için acil yard›m teflkilatlar›n›n kurulufl ve görevlerini düzenlemek”... Bu yönetmeli¤e göre illerde Valinin veya
Vali Yard›mc›s›n›n baflkanl›¤›nda "‹l Kurtarma ve Yard›m Komitesi” kurulur.
Bu komitenin görevleri aras›nda il acil yard›m planlar› ile birlikte kurum ve kurulufllarda yap›lmas›n› ve uygulanmas›, ilçelere ait planlar› inceleyerek valinin onay›na sunmak, planda
öngörülen teflkilat› kurmak ve burada görev alacaklar› tespit ederek kendilerine duyurmak,
e¤itim ve tatbikatlar düzenleyerek gruplar›n hizmete haz›r olmalar›n› sa¤lamak da vard›r.
Acil yard›m hizmetlerini yürütmekten sorumlu komite, bu hizmetleri afla¤›da belirtilen hizmet gruplar› ile yürütür (fiekil 1):
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Haberleflme Hizmetleri Grubu,
Ulafl›m Hizmetleri Grubu,
Kurtarma ve Y›k›nt›lar› Kald›rma Hizmetleri Grubu,
‹lk Yard›m ve Sa¤l›k Hizmetleri Grubu,
Ön Hasar Tespit ve Geçici ‹skan Hizmetleri Grubu,
Güvenlik Hizmetleri Grubu,
Sat›n Alma, Kiralama, El Koyma ve Da¤›t›m Hizmetleri Grubu,
Tar›m Hizmetleri Grubu,
Elektrik, Su ve Kanalizasyon Hizmetleri Grubu.
Afette faaliyete geçen herhangi bir olay komuta merkezinin, gerekti¤inde d›flar›dan nas›l ve
kimlerden yard›m isteyece¤ini ve kimlerle koordineli olarak afete müdahale etmesi gerekti-
233
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
¤i bilinmelidir. ‹l ve ilçe veya bir kurumun herhangi bir biriminde faaliyete geçen olay komuta merkezi polis, itfaiye veya yak›n çevresindeki anlaflmal› birimlerden do¤rudan do¤ruya yard›m isteyebilece¤i gibi, anlaflmal› birimler, kurulufllar, polis ve itfaiye birimleri, olay
komuta merkezinden de aktive edilebilir. Acil durumlarda birimler gerekirse kendi bafllar›na da d›flar›dan yard›m isteyebilmeli, e¤er olay komuta merkezi tam olarak devreye girmiflse, birimler taraf›ndan olay komuta merkezine bilgi verilmeli ve bu ifller ile birlikte her türlü birim d›fl› etkinli¤in koordinasyonu olay komuta merkezine b›rakmal›d›r.
Afet yönetimi ve planlama ekip çal›flmas› gerektirir; bu çal›flmada kat›l›mc› bir yaklafl›m izlenmesi esast›r. Bu nedenle kurumlarda her kesimin temsilcilerinin kat›l›m›yla oluflan bir
Afet Kurulu gibi bir kurul oluflturulmal›d›r. Bu kurullar›n gözetimi ve deste¤inde acil durumlara müdahale ekiplerinin ayn› anda ve koordine bir flekilde hareket edebilmesi için ülke genelinde bir standart Olay Komuta Sistemi yayg›nlaflt›r›lmal›d›r Bu kapsamda okullar›m›zda da uygulanacak olan standart olay komuta sistemi uygulamada önemli yararlar sa¤layacakt›r (Ünlü ve Dikbafl, 2001).
Acil durum servisleri Olay Komuta Sitemi içinde kurulup sevk ve idare edilir. Olay Komuta Sistemi (OKS), tüm tehlikeler ve her düzeyde ki acil müdahale için oluflturulmufl bir modüler saha acil yönetim sistemidir. Bu sistem standardize edilmifl bir organizasyon yap›s›
içinde iflleyen iletiflim, personel, ekipman, prosedürler ve bir imkanlar kombinasyonu yarat›r. Bu sistem yerel düzeyde, ilçe, il çap›nda ve ülke genelinde Acil Müdahale Yönetiminin
temelidir. Yerleflim birimleri ve kurumlar›m›zda da bu sistemi kullanmam›z ve bu nedenle
idareciler ile düzenli bir iletiflim, koordinasyon ve müdahaleye olanak vermesi için kullan›l›r.
OKS, geniflleyebilen befl fonksiyonel bölümler ile yap›land›r›lm›flt›r (fiekil 1).
•
•
•
•
•
Olay Komuta Sorumlular› ve Komuta Personeli
Müdahale/Operasyonlar Servisi Amiri
Bilgi ve Planlama Servisi Amiri
Lojistik ve Bak›m Servisi Amiri
Finans ve Yönetim Servisi Amiri
Bugüne kadar ülkemizde afet yönetimi denilince, daha çok afet s›ras› ve özellikle “arama ve
kurtarma” konusu ön plana ç›km›flsa da, müdahale konusunda da bir çok fley eksik kalmaktad›r. Örne¤in, müdahalede liderlik boflluklar› olmamas› için uygulanmas› gereken “Olay
Komuta Sistemi”nin bilinmesi gibi. Ayr›ca, “prosedür, yol, metot, yöntem, sistem, model”
gibi s›fatlar ile tan›mlayabilece¤imiz “yönetim, sevk ve idare” konusunda da e¤itimi ile ortak bir anlay›fl ve dilin oluflturulmas› gerekiyor.
Resmi kurtarma ekipleri de afet an›nda, günün saatine göre, baflta okullar olmak üzere toplu bulunulan ortak yaflam alanlar›na öncelik vermek durumundad›r. Bir çok nedenden dolay›, uzman arama ve kurtarma ekiplerinin afet alanlar›na ulaflmalar› zaman alabiliyor. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda il, ilçe, kurum ve kurulufllar›m›zda etkin bir afet ve acil durum yönetimi
ayn› komuta sistemi, dil ve yöntemlerinin kullanabilmesi ile birlikte basit fakat ayn› organizasyon yap›s›yla gerçeklefltirilebilmelidir.
234
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
fiekil 1: 7126 say›l› Sivil Savunma Kanunu, 01.04.1988 gün ve 8/12777 say›l› Afetlere ‹liflkin Acil
Yard›m Teflkilat› ve Planlama Esaslar›na Dair Yönetmeli¤e göre Olay Komut Sistemi.
fiekil 1’de gösterilen ilçe acil yard›m hizmet grup ve servislerinin teflkil edilmesine ilçede
mevcut resmi ve özel kurulufllar›n güç ve kaynaklar› dikkate al›n›r. Yerel idareciler, ilçe acil
yard›m hizmetleri grup ve servislerini, il acil yard›m grup ve servislerine paralel olarak teflkil edebilecekleri gibi ilçenin imkanlar›na göre grup ve servislerde birlefltirme yaparak veya bunlardan bir k›sm›n› teflkil etmeyerek grup ve servis say›s›nda azaltma yapabilirler.
Afetlere haz›rl›k sadece devletin ve yerel yönetimlerin görevi de¤ildir. Maalesef mevcut
afet mevzuat›m›z, bir çok afeti kapsamamas› ve hiyerarflik yap›s› ile birlikte yerel yönetimlere ve sivil toplum örgütlerine yeterince yer vermemektedir (fiener ve di¤., 2002). Halbuki önemli olan fley, afet e¤itimine ve çal›flmalara tüm sektörlerin (birey, toplum, yerel yönetimler ve idareler, özel ve kamu sektörleri vb.) kat›l›m›n› sa¤lamak ve tüm afetleri bir bütün
halinde göz önüne almakt›r (Sözen ve Piro¤lu, 1999).
Öncelikle, ‹l ve ‹lçelerin, Kurum ve Kurulufllar›n Kriz Merkezlerinin veya Afet Yönetim
Merkezlerinin bir amac› da, afet ile ilgili personeline, tüm çal›flanlar›na, mimarlar›na, mühendislerine, yetki alanlar›ndaki STK’lara, ö¤retmen ve ö¤rencilere tüm afetler ve afet yönetiminin tüm konular›nda iyi bir e¤itim sa¤lamak ve bu konuda onlara yol göstermek olmal›d›r. Bu amaçla düzenlenen bir dizi seminer ve kurslarla, yüksek lisans seviyesindeki
e¤itim ö¤retim programlar›yla afet zararlar›n›n en aza indirilmesinde, haz›rl›kta, afetlere
müdahalede ve iyilefltirme çal›flmalar›nda elde edilen yeni teknik ve bilgiler bu kesimlere
süratle aktar›lmal›d›r. Uzun vadeli hedefimiz, afetlerin oluflturdu¤u risklerin önlenmesi ve
235
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
fiekil 2: D’den A’ya s›rayla al›nmas› gereken afet bilinci ve afet yönetimine yönelik e¤itim-ö¤retim
konular›n› ve düzeylerini gösteren afet e¤itim-ö¤retim piramidi (‹DMP, 2004).
zararlar›n azalt›lmas› konular›nda toplum genelinin e¤itilerek afetlere dirençli bir toplum
oluflturulmas›d›r. Bununla birlikte bafllang›çta topluma bu konuda liderlik eden ve yol gösteren acil durum yönetimi ile ilgili kamu yöneticileri ve yerel idarecilerin e¤itilmesine öncelik verilmeli ve daha sonra da özel sektör ve halka yönelik çal›flmalar yap›lmal›d›r.
Afet e¤itimlerinin konusu ve al›nma s›ras› fiekil 2’de gösterilen afet e¤itim ve ö¤retim piramidinde gibidir. Piramidin taban›n› (D-düzeyi) halk afet e¤itimi konular›n› oluflturmaktad›r.
Piramidin afet yönetiminde akademik seviyede ileri bir afet e¤itimi almaya kadar de¤iflik seviyelerdeki afet yöneticileri için e¤itim konular› gösterilmektedir.
Türkiye’nin afet yönetiminde baflar›l› olabilmesi için, yerel yönetim ve merkezi idarelerle
birlikte gönüllü kurulufllar ve ifl çevrelerine ait tüm kaynaklar›n›n kullan›ld›¤›, modern afet
durum yönetiminin tüm süreçlerinin bütün tehlikelere yönelik ekip çal›flmas›yla koordine
edilebilmesi için bütünleflik bir afet durum yönetimi modeli ve olay komuta sisteminin ülkemizde oluflturulup e¤itim ile yayg›nlaflt›r›l›p uygulanmas› gerekmektedir.
Bunun için ülkemizde ve bölgemizde hem profesyonel hem de gönüllü afet ve acil durum
yöneticileri mevcut e¤itim olanaklar›ndan da yararlanarak ayn› afet yönetimi ve komuta sistemini, dil ve yöntemleri kullanabilmeleri için periyodik olarak e¤itilmesine yönelik kurumsal, idari ve yasal düzenlemeler yap›lmal›d›r.
2.3. Acil Durum Malzemeleri
Herkesin hiç bir yerden yard›m almaks›z›n en az 72 saat boyunca kendi bafl›na (ev, iflyeri,
okul, vb.) hayatta kalma mücadelesi vermeye haz›r olmas› gerekmektedir. Gerekli acil durum gereçleri toplanmal›, bunlar› güvenli bir flekilde muhafaza edilen ve eriflilmesi kolay
Acil Durum Çantas›nda vb. benzeri yerlerde saklanmal›d›r. Söz konusu malzemeler, tahliye
gerekti¤inde bir kiflinin tek bafl›na tafl›yabilece¤i ayr› ayr› çantalarda bulunmal›d›r. Küçük
çocuklar, yetiflkinler ve özürlüler için gerekli özel malzemeler unutulmamal›d›r. Tahliye
çantan›z di¤er acil durum gereçlerinizle birlikte güvenli bir yerde muhafaza edilmelidir.
236
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
Malzemelerin mevcudiyeti ve iyi durumda olup olmad›¤› periyodik olarak kontrol edilmelidir.
fiu an yürürlükten kald›r›lm›fl olan 95/7477 Karar Say›l› Kamu Binalar›n›n Yang›ndan Korunmas› Hakk›nda Yönetmeli¤e göre bakanl›k, müsteflarl›k, müstakil baflkanl›k ve genel
müdürlük, hükümet kona¤›, üniversite, hastane, huzurevi, ö¤renci say›s› 200’den fazla okul,
yurt, fabrika, önemli tesisler ile umuma aç›k kamu binalar›nda bulundurulmas› zorunlu araçgereç ve malzeme listesini vermekteydi. Bu yönetmelik yerine ne yeni Yang›n Yönetmeli¤i,
ne de baflka bir yönetmelik art›k bu tür liste ve bilgileri içermemektedir.
Halbuki, afet planlar›nda acil durumlarda ihtiyaç duyulaca¤› beklenen malzemeler de yer almal›d›r. Afete müdahale malzemeleri için uygun bir yerleflim yeri saptanmal›d›r. Da¤›t›m ve
malzemelerin zaman›nda sevk edilebilmesi için, kullan›lacak olan malzemeler alandaki denetimci veya baflka bir lojistik görevlisi taraf›ndan devaml› kontrol alt›nda olmal›d›r.
2.4. Afet Yönetiminde Gönüllüler ve STK’lar
Afetin ilk aflamas›nda yard›ma koflan ve olay yerine gelen gönüllüler, kendili¤inden ortaya
ç›kan, örgütsüz ve hiçbir e¤itimleri ya da uzmanl›klar› olmaks›z›n yard›m etmek isteyen vatandafllar, ya da meslekleri veya e¤itimleri dolay›s›yla kimi yeteneklere sahip olan, olaya
olumlu bir müdahale yapmak isteyen kiflilerdir. Acil müdahalenin büyük bir k›sm› afetin ilk
aflamas›nda olay yerine gelen bu gönüllüler taraf›ndan genellikle herhangi bir düzene ya da
güvenlik kural›na uymadan yap›lmaktad›r. Bireysel gönüllüler, böylece hem büyük bir kaynak, hem de bir sorun yuma¤› olarak görülür.
Modern afet yönetiminin her aflamas›nda bireysel ve örgütlü gönüllüler önemli bir yer tutar.
Bu durumda STK ve gönüllülerin afet yönetimi ergini elinde tutan kamu kurumlar›yla olan
iliflkilerinin gelifltirilmesi, afet yönetimi ve mevzuat›ndaki yerlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu nedenle gönüllü kurulufllar›n geliflimi ve problemleri ülkemizdeki mevcut
STK’lar›n problemlerine benzer oldu¤u için öncelikle STK’lar ile ilgili problemlerin mutlaka ele al›n›p bir an önce çözülmesi gerekmektedir.
Özelde Sivil Toplum Kuruluflu (STK) ve Afet Gönüllüleriyle birlikte, genelde tüm toplumun
e¤itiminde, öncelikle toplumdaki e¤itimde kaynaklara sahip tüm kurum ve kurulufllar›n belirlenmesi büyük önem tafl›r. Bunun STK’lar ve gönüllüler kendileri için belirledikleri rollere göre toplumumuzdaki potansiyel e¤itim kaynaklar›n›n bir listesini ç›kartmal›d›r. Toplumdaki mevcut e¤itim kaynaklar› konusunda çok seçici davran›lmal› ve bu listedeki e¤itim
daha sonra nitelik ve nicelik yönünden de¤erlendirilmelidir.
Türkiye’de afetlere haz›rl›k konusunda “yanl›fl bilgi”nin yayg›nlaflt›r›lmas› engellenmelidir.
Bu nedenle ülkemizde verilen afetlerle ilgili e¤itimlere standartlar getirilmesi ve bu e¤itimlerin s›k› bir flekilde denetlenmesi flartt›r. Her STK, kurum ve kuruluflun afetlere karfl› haz›rl›k ve bilinçlendirme amac›yla haz›rlad›¤› broflür, kitap ve benzeri yay›nlar›n da mutlaka
elden geçirilip afetler konusunda halka “standart mesajlar›n” verilmesi acilen sa¤lanmal›d›r.
Afetlere haz›rl›k ve kurtarma hizmetleri konusunda halk e¤itimi vermek Sivil Savunma Genel Müdürlü¤ü’nün görevidir. Bu kapsamda her y›l sivil savunma yükümlüsü olarak belir-
237
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
lenen sivil halktan kiflilere e¤itim verilmektedir. Sivil Savunma taraf›ndan belirlenen kiflilerin gönüllüler olmamas› nedeni ile e¤itim için gerekli motivasyonlar›n›n olmamas› önemli
bir sorundur. Ancak, son y›llarda Sivil Savunma Genel Müdürlü¤ü (Örne¤in: AKUT; Telsiz
ve Radyo Amatörleri cemiyeti, Türk Hemflireler Derne¤i, vs) ve mahalli Sivil Savunma Müdürlükleri’nin gönüllü kifliler ve STK’lar (Örne¤in: ‹stanbul Do¤a ile Bar›fl Derne¤i; vb) ile
protokoller imzalad›klar› ve bu kifli ve kurulufllara iller ve ilçeler düzeyinde e¤itim verdikleri görülmektedir. Sivil Savunma e¤itim faaliyetlerinin yayg›n olarak halk›n farkl› kesimlerine ulaflabilme bak›m›ndan önemli etkileri olabilece¤i düflünülebilir.
Yukar›da s›ralanan tüm e¤itimler, itfaiye ve sivil savunma gönüllüleri e¤itim programlar› yan› s›ra STK ve afet gönüllüleri afla¤›da s›ralanan “Afet E¤itim Programlar›”n› ve özellikle
de “Acil Durum ve Afet Yönetimi Yüksek Lisans Program›”na kat›larak bu konuda kariyer
yapabilir ve profesyonel afet yöneticileri kadar bilgi sahibi olabilirler.
Bununla birlikte, tüm Mahalle Afet Yönetimi Örgütlerinin ve Gönüllülerinin fiekil 2’de “D”
seviyesi olarak yer alan Toplum Afet Müdahale Ekipleri (TAME) E¤itimini yayg›n ve periyodik bir flekilde almas› önemle teflvik edilmelidir. Bu e¤itiminde amaç, bir ilin/ilçenin afete haz›rl›k sürecinde mahallelerin ve gönüllü gruplar›n afetler s›ras›nda can ve mal kay›plar›n› en aza indirecek flekilde e¤itilerek, afetlere haz›rl›kl› hale getirilmesinde temel oluflturabilecek bir çal›flma sistemati¤i ortaya koymakt›r. Afet sonras› ilk 72 saat içinde halk›n afet
kavram› hakk›nda bilgilendirilmesi, acil müdahale ekiplerinden ve çal›flmalar›ndan beklentilerinin ne olmas› gerekti¤i konusunda ayd›nlat›lmas›, tehlikeler konusunda bilgi verilmesi, temel sa¤l›k müdahaleleri, yang›na müdahale, triyaj, hafif düzeyde arama-kurtarma ve
ekip çal›flmas›n›n nas›l sürdürülmesi gerekti¤i konular›nda e¤itimi kapsanacakt›r. Çal›flmada, il/ilçe civar›nda olmas› beklenen büyük bir afetin ve ard›ndan oluflabilecek di¤er yang›n,
su bask›n›, kimyasal serpinti gibi tehlikelere karfl› halk›n yaflamlar›n› koruyabilecek ve komflular›na yard›m edebilece¤i flekilde e¤itilmesi ile belediye kaynaklar›na ihtiyaç duymadan
kendilerine yeterli olabilmeleri için plan ve haz›rl›klar›n çok yönlü bir model arac›l›¤› ile de¤erlendirilmesini ve önerilerin gelifltirilmesini sa¤lamak hedeflenmelidir.
Bu nedenle, acil durum ve afet için haz›rl›k ve müdahalede bilinçli davranmay› sa¤lamak
üzere, yard›m dernekleri ve ilgili birimler ile afet öncesi temasta olunmas› gerekir. Ayr›ca
kurumlar bulunduklar› yerlerin muhtarl›klar›, belediye, kaymakam, vb. ile de iflbirli¤inin
yollar›n› da aramal›, onlar ile afetlere karfl› haz›rl›k konular›nda iflbirli¤i yapmal›d›r. Özellikle afetler konusunda e¤itimli, yetenekli uzmanl›k veya kaynak sahibi gönüllülerin belirlenmesinde büyük yararlar vard›r. Bunun için, afla¤›da aç›kland›¤› gibi ‹tfaiye Semt Gönüllüleri ve Sivil Savunma Gönüllüleri programlar›n›n daha ayr›nt›l› olarak ele al›n›p yayg›nlaflt›r›lmas› gerekmektedir.
‹tfaiye Semt Gönüllüleri: Muhtemel bir afet halinde itfaiye ve Sivil Savunma birlikleri gelinceye kadar ilk müdahaleyi yapacak olanlar bizzat halk›n kendisidir. Bu nedenle arama kurtarma ekipmanlar› ve personeliyle donat›lm›fl olan itfaiye birimlerinde sivil halk e¤itime
tabi tutulmakta. "Gönüllü ‹tfaiyecileri e¤iterek say›lar›n› ihtiyaca uygun bir miktara ulaflt›rmak, insanlar›n toplu olarak bulunduklar› ve yaflad›klar› yerlerde yang›n güvenlik, söndürme ve kurtarma önlemleri al›nmas›n› sa¤lamak ve denetlemek gerekir.
238
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
Sivil Savunma Gönüllüleri: Sivil savunma hizmetleri 7126 say›l› Sivil Savunma Kanunu
ve bu Kanuna dayal› olarak ç›kar›lan Tüzük ve Yönetmelikler ile 3152 say›l› ''‹çiflleri Bakanl›¤› Teflkilat ve Görevleri Hakk›nda Kanun'' hükümlerine göre yürütülmektedir. Gönüllü kifli ve kurulufllar›n afetlerde ve savaflta sivil savunma teflkilat›n›n eflgüdümünde arama,
kurtarma ve yard›m çal›flmalar›na kat›lmalar› için ''Gönüllülerin Sivil Savunma Hizmetlerine Kat›lma Esaslar› Yönergesi'' 05 May›s 2000 tarihinde yay›mlanarak yürürlü¤e konulmufltur. Afetlerde görev alacak emniyet teflkilat› mensuplar›n›n bu hususta Sivil Savunma Teflkilat› ile birlikte e¤itilmeleri. Sivil Savunma Kanunu’nun Ek-8 inci maddesi uyar›nca; gönüllü kifli ve kurulufllar, sivil savunma teflkilat›n›n eflgüdümünde sivil savunma hizmetlerine kat›labilirler. Bu husus bir yönerge ile düzenlenmifltir. Sivil Savunma hizmetlerinde gönüllü olarak görev almak isteyen kifli ve kurulufllar ‹l ve ‹lçe Sivil Savunma Müdürlüklerine baflvurabilirler.
Yukar›da s›ralanan ve fiekil 2’de s›ralanan e¤itim ve ö¤retim programlar›n›n yan› s›ra toplumumuzun ve STK’lar›n yararlanabilece¤i di¤er e¤itim programlar› afla¤›daki gibidir:
• ABCD e¤itimi: Bo¤aziçi Üniversitesi, Deprem Araflt›rma Enstitüsü AHEP taraf›ndan
haz›rlanan ve afete yönelik toplumsal bilinci yükseltmeye yönelik, 3 saatlik yayg›n halk e¤itimi.
• TAG1 e¤itimi: ABCD e¤itimi, triyaj, yap›sal hasarlar›n tespiti, olay komuta sistemi çal›flmalar›n› kapsayan 2 günlük e¤itim.
• TAG2 e¤itimi: Tüm afetler için haz›rl›kl› olma, yang›n önleme ve müdahale, ilk yard›m
ve hafif arama kurtarma, olay komuta sistemi çal›flmalar›n› içeren 28 saatlik e¤itim.
• Profesyonel Arama Kurtarma e¤itimi: Belediye Arama-kurtarma e¤itmenleri taraf›ndan verilen 80 saatlik s›n›f, saha, Triyaj (laboratuar) çal›flmalar›n› kapsayan bir e¤itimdir.
A¤›r enkaz aletlerinin kullan›m› ile ilgili e¤itim ilave olarak verilmektedir.
• NBC E¤itimi: Türk Silahl› Kuvvetleri taraf›ndan verilen Nükleer, Biyolojik, Kimyasal
silahlar›n tan›m›, etkileri ve korunma, temizleme, müdahale etme yöntemleri e¤itimi.
• Lojistik E¤itimi: K›z›lay taraf›ndan verilen afet sonras› ve haz›rl›k aflamas›nda depolama ile ilgili sevk idare yöntemleriyle ilgili e¤itimler.
• ‹lk Yard›m E¤itimi: K›z›lay taraf›ndan verilen temel bilgilendirme ve ileri aflamada müdahale ilkelerini kapsayan 1 haftal›k e¤itim.
• Yang›n Önleme ve Müdahale E¤itimi: ‹stanbul B.fi.B ‹tfaiye Daire Bflk. taraf›ndan
bafllang›ç yang›nlar›na müdahale, öncesi önlemler ve yang›na karfl› korunma ile ilgili e¤itimler.
• Afet Psikolojisi E¤itimi: Afet öncesi haz›rl›k kapsam›nda afetten sonra direkt etkilenen,
afeti yaflayanlar ve bölgede hizmet veren personelin bilgilendirilmesi ile ilgili seminer ve bir
tam gün teorik uygulamal› e¤itim.
239
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
• Amatör Telsizcilik E¤itimi: Telsiz Radyo Amatörleri Cemiyeti taraf›ndan düzenlenen
e¤itimlerdir. E¤itim sonunda yap›lan s›navda baflar› gösterenlere amatör telsiz kullanma lisans› verilmektedir.
Özet ile söylemek gerekirse; muhtemel bir afet halinde ilk müdahaleyi yapacak olan halk›n
bizzat kendisidir. Profesyonel görevlilerin olaya müdahale edene kadar geçecek olan süre
ço¤u zaman hayatta kalabilmek için gerekli olan süreden daha fazlad›r. Afetlerde ilk 15 dakika ile 72 saatlik süre alt›n sürelerdir ve hayatta kalmak için çok önemlidir. ‹flte bu sürelerde olaylara müdahale edebilecek e¤itimli ve donan›ml› kifli ve gruplara ihtiyaç vard›r . Bunun içinde en uygun hedef kitle orada yaflayanlard›r. Geliflmifl ülke örneklerinde ülkemizden
farkl› olarak itfaiye teflkilat›nda çekirdek bir profesyonel kadroya ek olarak "gönüllü" kadroya da yer verilmektedir. Bu nedenle, geliflmifl ülkelerde yayg›n olarak bulunan “Toplum
Müdahale Ekipleri”, "Gönüllü ‹tfaiyecilik" ve "Sivil Savunma Gönüllüsü" sistemlerinin ülkemizde de h›zla yayg›nlaflt›r›lmas› gerekmektedir. Esasen tarihimize bakt›¤›m›zda bu tür
yap›lanmalar›n oldu¤unu görmekteyiz . Zira “tulumbac›lar” bu tür gönüllülük esas›na göre
mahalle halk›ndan oluflturulmufl yang›na müdahale eden birer gönüllü oluflumdurlar. Tarihteki bu örnek de göz önünde bulundurularak gönüllü itfaiyecilik ve sivil savunma gönüllüsü, afetle mücadele gönüllüsü ve benzeri gönüllü teflekküller oluflturulmal›d›r.
Her profesyonel afet yöneticisinin görevi, gönüllü kayna¤› olumlu bir güç haline dönüfltürmek olmal›d›r. Bu nedenle profesyonel afet yöneticilerinin "Gönüllü Kaynaklar›n Gelifltirilmesi" ve STK ile iliflkilerin gelifltirilmesi konusunda bilinçlendirilmesi ve toplum afet müdahele ekibi fleklinde e¤itilmesi sa¤lanmal›d›r.
2.5. Toplum Afet Müdahale Ekipleri (TAME)
Yukar›da da belirtildi¤i ve fiekil 2’de gösterildi¤i gibi, afet sonras› ilk 72 saat hayat kurtarma aç›s›ndan en kritik saatlerdir. Afet sonras› kurtar›lanlar›n büyük ço¤unlu¤u ilk 24 saat
içinde çevreden yetiflen yak›nlar› ve komflular› taraf›ndan kurtar›lmaktad›r. Bu nedenlerden
dolay›;
• Gerekli e¤itim ve ekipmanla donat›larak, afet sonras›ndaki ilk kritik saatlerde müdahale
imkan ve kabiliyeti güçlenmifl,
• Afet riskleri ve bu risklere karfl› al›nabilecek önlemler konusunda bilgilendirilerek afetlere duyarl›l›¤› ve bilinç düzeyi artt›r›lm›fl, vatandafllardan oluflan organize gruplar Toplum
Afet/Acil Müdahale Ekipleri (TAME) olarak adland›r›l›r.
Amaç, afetlere haz›r olmak için kazan›lmas› gereken önemli temel yetenekleri kazand›rmak
ve afet durumunda halk› kendisine yard›ma haz›rlamakt›r.
Hayat kurtarmak ve mülkleri korumak suretiyle topluma yararl› olmalar›n› sa¤lamak için
TAME afetten sonra halk taraf›ndan en az›ndan flunlar› yapabilmesini hedefler: 1. Gaz vb alt
yap› hizmetlerini kesmek, 2. Küçük yang›nlar› söndürmek, 3. Hayati tehlike yaratan küçük
yaralanmalar› tedavi etmek, 4. Hafif arama ve kurtarma çal›flmas› yapmak, 5. Afetzedelere
sakinleflmeleri için yard›mc› olmak.
240
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
TAME E¤itiminin kapsam› ana hatlar› ile afla¤›daki gibidir:
1- Afete haz›rl›k
2- Yang›n söndürme ve alt yap› servis
3- Afet ile iliflkili t›bbi yard›m I
4- Afet ile iliflkili t›bbi yard›m II
5- Hafif düzeyde arama-kurtarma
6- Afet psikolojisi ve ekip organizasyonu
7- Terörizme karfl› bilinçlendirme
8- Tatbikat/egzersizler
TAME’yi Komflular/Site, Okul Aile Birli¤i, Mahalle Esnaf›, Sanayi veya ifl çevresinden birimler, mahalleler, kamu birimlerinin personeli, müdahale ekiplerinin aileleri, amatör radyo
klüpleri, izci gruplar› vb gibi aralar›nda ba¤ olan gruplar (ekonomik, co¤rafik, sosyal veya
di¤er) oluflturabilir.
2.6. Afet Bilinci ve Halk E¤itimi
Afetlere haz›rl›kta valilik, kaymakaml›k ve belediyenin ilgili birimleri tek bafl›na haz›r olmas› yeterli de¤ildir. “Herkese afetlere haz›r olunca, afetlere haz›r olaca¤›z” ilkesiyle halk›n
kendi bireysel güvenli¤ini sa¤lamas› ve “Afetlere haz›rl›k evden bafllar” ilkesiyle de evlerden bafllayarak kurum ve kurumsal haz›rl›klar›n yap›lmas›n›n sa¤lanmas› gerekmektedir.
Okullar ve çocuklar için afet e¤itimi: Kamu kurtarma ekipleri afet an›nda, günün saatine
göre, baflta okullar olmak üzere toplu bulunulan ortak yaflam alanlar›na öncelik vermek durumundad›r. Bu ve baflka nedenlerle uzman ekiplerin mahallelerdeki afet alanlar›na ulaflmalar› zaman alabilir. Bu nedenle okullar›m›zda etkin afet yönetimi ancak ayn› komuta sistemi, dil ve yöntemlerinin kullanabilmesi ile birlikte basit bir organizasyon yap›s›yla gerçeklefltirilebilir. Böylece acil durumlar›n organizasyonel yap›s›, normal durumlardaki yap› ile
uyumlu olmal› ve önceden haz›rlanacak olan afet acil yard›m planlar›nda da yer almal›d›r.
Ö¤retmenlerimizin toplumdaki lider rolünü de göz önüne alarak, planlama baflta olmak üzere afet yönetimi bilgilerini e¤itimcilerimize aktarmak, afet yönetiminde ö¤retmenin aktif kat›l›m›n› sa¤layarak onlar›n bu alandaki becerilerini gelifltirmek hedeflenmelidir. Her il/ilçenin deprem zararlar›n› azaltma ve haz›rl›k sürecinde, okul ça¤›ndaki genç nüfusun afetlere
karfl› e¤itilmesi ve okullar için acil durum eylem planlar› oluflturularak bilgi ve planla güçlendirilmesi sa¤lanmal›d›r. Bu flekilde, toplumun afetlere haz›rl›kl› hale getirilmesine temel
oluflturabilecek bir çal›flma sistemati¤i ortaya konulmal›d›r. Projede, il/ilçe civar›nda olabilecek büyük bir depremin (ve depremin tetikledi¤i yang›n, su bask›n›, kimyasal serpinti vb.
tehlikelerin) tehdit etti¤i okul ça¤›ndaki çocuklar› deprem an›nda do¤ru davran›fla yöneltecek e¤itim metotlar› farkl› boyutlar› ile uygulanmal›d›r. Deprem sonras› okullar›n il/ilce ile
eflgüdüm içinde hareket etmesi, il/ilçe kaynaklar›na ihtiyaç duymadan kendilerine yeterli
olabilmeleri için plan ve haz›rl›klar›n çok yönlü bir model arac›l›¤› ile de¤erlendirilmesi ve
önerilerin gelifltirilmesi sa¤lanmal›d›r.
Bunlara ilave olarak, çocuklara yönelik flark›lar, oyunlar, çocuk tiyatrolar›, çizgi filmleri,
boyama kitaplar›, e¤itim parklar› vb. projeler gelifltirilip uygulanmas› gerekmektedir.
Afet Bilinci Oluflturmaya Yönelik Kampanyalar: Bilinçlendirme kampanyalar›n amac›,
halk›n› mekan, sokak, mahalle, ilçe ve flehirlerinde deprem ve depremin tetikleyebilece¤i
241
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
yang›n, su bask›n›, tehlikeli madde serpintisi gibi tehlikeler konusunda bilgilendirmek ve
e¤itmek, zararlar›n azalt›lmas› ve haz›rl›¤› gündemde tutmak, halk› cesaretlendirmek, motivasyonu ve iyi niyeti artt›rmakt›r.
Toplumsal bilinçlendirme kampanyalar› düzenlenecek olan çeflitli seminerler, konferanslar,
flenlikler, spor yar›flmalar› ve medya yolu ile yürütülebilir. Kampanyada görselli¤e yer vermek, ilgi uyand›rmak ve tekrarlar yapmak çok önemlidir. Ancak tekrarlardan ayn› konuyu
iflleyen farkl› malzemelerin kullan›lmas› yeknesakl›¤› önlemek için gereklidir. Toplumun ilgisini çeken futbol karfl›laflmalar›, konserler vs gibi toplum olaylar›ndan da tan›t›m için yararlan›labilir. Ayr›ca halk›n tan›d›¤›, ünlü kiflilerden de tan›t›mda yararlan›labilir.
Bunun için afetlere haz›rl›kta yap›lan çal›flmalar›n ve gerekli olan bilgilerin halka (medya
araçlar›yla, posta, sergi ve fuarlar, toplant›lar vb. flekillerde) ulaflt›r›lmas›, halktan görüfl ve
öneriler (anketler, araflt›rmalar, halk toplant›lar›, vb. flekillerde) toplanarak katk› al›narak karar verme sürecine kat›l›mc›l›¤›n sa¤lanmas› gerekmektedir (Kad›o¤lu ve ‹skender, 2001).
Afla¤›daki bölümlerde de aç›klanaca¤› üzere halk e¤itiminde hedef kitlenin (alan, kültür düzeyleri, e¤itimleri, bilginin teknik içeri¤in) de tespit edilmesi ve hangi araçlarla onlara ulafl›laca¤›n›n do¤ru bir flekilde belirlenmesi gerekmektedir.
Haz›rl›¤a yönelik mesajlar flu 5 seviyeden biri olabilir; Plan yapmak, Afet malzemelerini temin etmek, E¤itimler almak, Gönüllülük ve Kan ba¤›fl›nda bulunmak. Kamuoyunu bilinçlendirme kampanyalar› afet yöneticileri, meteoroloji mühendisleri, ö¤retmenler, güvenlik
güçleri, itfaiye memurlar›, medya mensuplar› vb. kiflilerden yararlanmal›d›r. Kampanyalarda verilen mesajlar ve ö¤retilen bilgiler, e¤itsel sunumlar, bilbordlar, elektronik medya, radyo ve televizyon gibi ortamlar kullan›larak hedef kitleler ulaflt›r›labilir. Bu tür bilgiler ve
mesajlar toplu yemek yenilen yerlerde, okullarda, okul sonras› programlarda, panay›r vb.
sergilerde, di¤er bir deyiflle toplumun gündelik yaflam›nda nas›l güvende olaca¤›n› ö¤renmek için bilgi toplad›¤› her yerde halka sunulmal›d›r.
Afla¤›daki bölümlerde de aç›klanaca¤› üzere bilinçlendirme kampanyalar› ile halk e¤itiminde hedef kitlenin (alan, kültür düzeyleri, e¤itimleri, bilginin teknik içeri¤in) de tespit edilmesi ve hangi araçlarla onlara ulafl›laca¤›n›n do¤ru bir flekilde belirlenmesi gerekmektedir.
Bu kampanyalar›n bileflenleri ve genel ilkeleri afla¤›daki gibidir:
Bilinçlendirme Kampanyalar›n›n Bileflenleri:
- Yarat›c›l›k: ‹lgi çekmek,
- Tekrarlamak: Mesaj› kuvvetlendirmek.
Bilinçlendirme kampanyalar›n›n hedef kitleleri:
- Örne¤in, aile ve kiflisel haz›rl›klar
- Özel gruplar olabilir:
- Görme ve iflitme engelliler
- Ö¤renciler
- Yafll›lar
- Etnik gruplar
242
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
Ülke, il veya yerel seviyede olabilir gibi hedef kitle genel olarak kamuoyunun tümü olabilir.
B‹L‹NÇLEND‹RME KAMPANYALARI YÜRÜTMEDE DÖRT ADIM
1. ADIM: ARAfiTIRMA
-
Çevrenizdeki tehlikeleri araflt›r›n
Tehlikeye maruz olanlar› tespit edin
Tehlikeler nelerdir
Tehlikeler nerededir
Riskler nelerdir
Kimler ve neler etkilenebilir
Mevcut kaynaklar›n envanteri nedir
2. ADIM: K‹TLE ANAL‹Z‹
-
Kimlere mesaj›n iletilmesi gerekiyor
Onlara ulaflmak için hangi medya araçlar› kullan›lmal›
HEDEF K‹TLE ANAL‹Z‹
•
•
•
•
Onlar kimdir
Materyalleri haz›rlamak için ne kadar zamana ihtiyaç var?
Nerelerde yafl›yorlar
Ne kadar güncel olacaklar?
3. ADIM: GEL‹fiT‹RME/UYGULAMA
•
•
•
•
Araflt›rmaya dayal› olarak bir mesaj haz›rlay›n
Mesaj›n içerik, biçim ve uzunlu¤unu belirleyin
Hedef kitleye göre medya arac›n› belirleyin
Kampanyan›n maliyetini belirleyin
DÜfiÜK MAL‹YET ‹Ç‹N ‹fiB‹RL‹⁄‹
• Yerel meteoroloji bürolar› ve TV Meteoroloji Mühendisleri ile iflbirli¤ine gidin
• Elektrik, su ve gaz faturalar›na ve paketlerine mesajlar yazd›r›n
• Di¤er kampanyalara kat›l›n
• Di¤er kurum ve kurulufllar›n broflür vb e¤itim materyallerini kullan›n.
ZAMANINIZI PLANLAYIN
• Materyalleri haz›rlamak için ne kadar zamana ihtiyaç var?
• Ne kadar güncel olacaklar?
• Materyaller ne zaman bas›l›p yay›mlanacak?
OKUL PROGRAMLARI
• Ders program› ve takvimine uygun bir flekilde çok önceden planlay›n
243
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
• Okul idarecileri ile görüflerek ne zaman sizin program›n›zla onlar›n program›n›n
uyufltu¤unu tespit edin.
Bütün bunlardan sonra afla¤›da belirtildi¤i flekilde yap›lan kampanya;
4. ADIM: DE⁄ERLEND‹RME
fiu dört önemli faktörü belirleyip de¤erlendiriniz:
1. Mesaj(lar), hedeflenen kitleye ulaflt› m›?
2. Mesaj(lar) hedef kitlenin davran›fllar›n› beklenen flekilde de¤ifltirdi mi ve bu de¤iflim
yeterli miydi?
3. Mesaja insanlara verdi¤i tepkiler önemli miydi?
4. Mesaj(lar)› daha etkili k›lmak ve/veya di¤er kitlelere ulaflmak için nas›l de¤ifltirelim /
gelifltirelim?
5. Hangi tip mesajlar daha çok etkilidir.
gibi tümüyle bir de¤erlendirmeye tabi tutulup gelifltirilerek yeniden düzenlenmelidir.
Afetler konusunda bilinçlenme ve afet zararlar›n› azaltmak, haz›rl›kl› olmak ve müdahale
konular›nda halk e¤itiminde görsel ve yaz›l› medyan›n çok önemli rol oynayabilece¤i bilinmektedir. Risk alanlar›, afetlerden korunman›n yollar› gibi konularda medyada ifllenen konular, yaz›lar, gazetelerle da¤›t›lan broflürler olmakla birlikte henüz tüm bu çabalar›n yeterli oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Burada dikkat edilmesi gereken medyan›n bilimsel
olarak do¤rulu¤u kan›tlanmam›fl bilgileri halka sunmalar› durumunda yanl›fl bilgilendirmeye yol açabilecekleridir (Akman ve di¤., 2001). Bu bak›mdan medya mensuplar›n›n da afet
yönetimi, afette haber verme ilkeleri vs. konular›nda e¤itilmelidir. Medyay› paydafllardan
önemli biri olarak ele alarak her evrede medya ile birlikte halk e¤itimi planlamak ve sürdürmek gereklidir.
Afetlere haz›rl›k, zarar azaltma ve müdahale konular›nda çok etkin rol oynama potansiyeline sahip medya mensuplar›na da afetler ve afet yönetimi konular›nda da e¤itim vermek gerekir. Medyan›n afetlerdeki etkin rolü göz önüne al›nd›¤›nda, hem afet öncesi halk›n haz›rlanmas›, toplumun afetlere karfl› dirençsiz olmas›na yol açabilecek her türlü uygulaman›n
tespit edilip önlenmesine yönelik kamuoyu oluflturulmas›, hem de afet an›nda müdahale çal›flmalar›n›n kontrol, komuta ve koordinasyonda ki rolünü en etkin bir flekilde yerine getirebilmesi için afet yönetimi ve bilinci konusunda e¤itimden geçirilmesi gerekmektedir.
Büyük depremlerin y›l dönümlerinde ac›lar›m›z tazelenmekte ve korkular›m›z yeflermektedir. Özellikle böyle günlerde insanlara problemlerinin çözümleri için de yol gösterilmeli ve
korkular› e¤itimle azalt›lmaya çal›fl›lmal›d›r. Halk›m›za acilen ve tatbikatlarla verilmesi gereken e¤itimlerin birisi de deprem an›nda nas›l hareket edilmesi konusudur. fiüphesiz tatbikat veya egzersizler bir sonraki depremdeki can ve mal kay›plar›m›z› azaltmak için tek ve
kesin bir çözüm de¤ildir. Tatbikatlar, k›smen de olsa deprem an›nda gereksiz bir panikle
pencere ve balkondan atlamalar›n önüne geçebilir, merdiven ve asansörlerin kullan›lmas›n›
engelleyebilir, sa¤a sola bilinçsizce kaç›fl›rken düflen eflya veya bina parçalar›ndan yaralanmalar› ve ölümleri azaltabilir.
244
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
Bu tür kitlesel tatbikatlar ve e¤itim kampanyalar› dünyan›n bir çok yerinde medya ile yap›l›yor. Örne¤in, valilik-medya iflbirli¤iyle ABD’nin Washington ve Oregon Eyaletlerinde
Çök-Kapan-Tutun tatbikatlar› bölgesel ölçekte her y›l (18 Nisan 2002’de saat 9:45-10:00
aras› gibi) afetlere haz›rl›k kampanyas› dahilinde yap›l›yor. Böylece, bu eyaletler medya kurulufllar› ve vatandafllar›n› afetlere haz›rl›k çal›flmalar›na katabilmektedir. Bizim de Marmara depremlerinin y›l dönümlerinde insanlar›m›z›, benzer bir flekilde olas› bir deprem an›nda
bulunduklar› ortamlarda nas›l davranacaklar› konusunda bilinçlendirmemiz gerekmektedir.
Bunun için gönüllü bir kaç (yerel, bölgesel ve/veya ulusal) medya araçlar›yla Büyük Marmara Depremlerinin y›l dönümlerinde Çök-Kapan-Tutun (Drop-Cover-Hold) tatbikat› için
bir kampanya bafllat›lmas› gerekiyor. Yerel, bölgesel veya ulusal ölçekte, çok k›sa bir an için
gündelik iflini bir tarafa b›rakabilecek, herkes olas› bir deprem an›nda nas›l davranmas› gerekti¤ini bu tatbikatlarla ö¤renir ve/veya hat›rlarsa afetlere karfl› dirençli bir toplum olma
yolunda önemli bir ad›m atm›fl oluruz.
Afetlere haz›rl›kl› olma konusunda e¤itim programlar› bafllamadan önce konu ile ilgili ilgi
uyand›rmak gerekir. Bu ilginin ve deprem endiflesinin halkta oldu¤u bilinmektedir. Bu ilgiyi, konu ile ilgili bilgi edinme ve beceri gelifltirmek için gönüllü¤e çevirmek için yayg›n
kampanyalar yap›lmal›d›r. Bu kampanyalarda belediyenin medya ile ortak çal›flmas› etkili
olabilir. Kampanya ile bafllat›lacak olan halk e¤itimi ve örgütlenmesi tan›t›lmal›d›r. Bunun
yan› s›ra afifller ve panolar haz›rlan›labilir. Belediye, di¤er ilgili kurulufllarla birlikte seminerler, konu ile ilgili paneller ve okullarda konferanslar düzenleyebilir. Düzenlenecek e¤lenceler veya yar›flmalarla da kampanya kapsam›nda tan›t›m yap›labilir.
Örne¤in, televizyonlar›m›zda yay›nlanan sabah jimnasti¤i hareketleri gibi halkla beraber
depremden korunma egzersizleri yap›labilir. Televizyon ve internet gibi görsel ve iflitsel;
radyo gibi iflitsel; gazete, dergi, al›fl verifl torbalar›, elektrik, do¤al gaz, su, telefon, bil board
vb gibi bas›l› medya araçlar› kullan›larak afetlere dirençli bir toplum oluflturmak mümkündür. Yerel yönetim ve idareler tüm medya araçlar›n› kullanarak ve mevsimsel olarak ortaya
ç›kan afetlerinde zamanlar›n› göz önüne alarak Kamu Reklamlar›yla Afet Bilinci Oluflturma
Y›ll›k ‹fl Plan› haz›rlay›p uygulamal›d›r.
2.7. Tahmin ve Erken Uyar›
Müdahale ve haz›rl›k çal›flmalar›nda “erken uyar›” mant›¤›n› da öne ç›kartmal›y›z. Örne¤in,
meteorolojik afetlerin “önceden tahmin edilerek erken uyar›lar›n›n yap›labilmesi", deprem
vb. di¤er do¤al afetlerden onlar› farkl› k›lan tek ve en önemli özelliktir. Bu özellikten yararlanarak, geliflmifl ülkelerin afet yönetim programlar›n›n bir parças› olan meteorolojik tahmin
ve erken uyar›, planlama ve e¤itim ile can kay›plar›nda önemli azalmalar ve ekonomik zararlarda da önemli düflüfller sa¤lanm›flt›r.
Hangi konuda olursa olsun, sadece “Kaynak, Yer, Zaman, Miktar ve Olas›l›k” gibi nicel büyüklükler belirten kestirimlere tahmin denilir. Erken Uyar› ise, insanlar›n tehlikelere karfl›,
zaman›nda ve gerekti¤i gibi davranmalar›na imkan tan›yacak flekilde haberdar etmek demektir. (Do¤al gaz›n otomatik olarak kesilmesi gibi fleyler “erken uyar›” de¤il; “erken müdahale”dir!)
245
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
Erken uyar› öncesinde tehlikenin meydana gelme olas›l›¤› oldu¤unda, bundan halk›n haberdar olmas› ve gerekli olan haz›rl›klar›n yap›lmas› için izleme yap›l›r. Örne¤in: “Belirtilen
süre ve izleme alan›ndaki nehir taflarak alçak yerleri su basma ihtimali var, haz›rl›kl› ol!” ‹zleme sonucunda tehlikeli flartlar oluflmaya bafllad›¤›n›n ya da her an bafllayabilece¤inin belirlenmesiyle halk uyar›l›r. Örne¤in meteorolojik bir uyar›, 12-36 saat öncesinden tehlikeli
hava flartlar›n›n oluflmas› olas›l›¤› kuvvetlendi¤inde halk›n önlem almas› için belli bir alandaki halk için duyurulur. Örne¤in, “izlenmekte olan sel flu an oluflmakta veya her an oluflabilir, derhal önlemini al!” anlam›ndad›r.
2.8. Tatbikat ve Egzersizler
Yaz›l› bir Afet Acil Yard›m Plan› olmas› tek bafl›na yeterli de¤ildir. Bu plan›n görevli olanlar taraf›ndan çok iyi bir flekilde ö¤renilmesi gerekir. (Acil durum olunca plan› okuyacak zaman bulunamaz hatta, bu planlar okunmak için bile bulunamayabilir). Bu nedenle, planlar›n y›lda en az iki defa uygulanarak denenmesi ve ö¤renilmesi gereklidir.
Al›nan e¤itimlerin pekifltirilmesi ve planlar›n ifllerli¤inin test edilmesi için acil durum egzersiz ve tatbikatlar› en basitinden bafllan›p en karmafl›¤›na do¤ru s›rayla yap›lmal›d›r. Bunlar
s›ras›yla flunlard›r:
1.
2.
3.
4.
5.
Yönlendirme Semineri
Al›flt›rma
Masabafl› Egzersizi
‹fllevsel Tatbikat
Gerçek Boyutta Tatbikat
Deprem ve di¤er afetlere karfl› ulusça ve tek tek bireyler olarak, en k›sa sürede ve öncelikle ö¤renmemiz gereken afla¤›daki belli bafll› dört davran›fl fleklini de iyice bellememiz gerekir. Bunlar› ö¤renerek ister evde, okulda, çarfl›da veya ister baflka bir yerde olal›m, herhangi bir afet an›nda kendimizi nas›l koruyaca¤›m›z› bilmek gereksiz yere can kayb›n› önlemek
bak›m›ndan önemlidir (Kad›o¤lu ve ‹skender, 2001). Ailece, okulda veya çal›flma arkadafllar›m›zla herhangi bir tehlike ortaya ç›k›nca bu davran›fl flekillerini nas›l uygulayaca¤›m›z›n
provalar›n› yaparsak, tehlike bafllad›¤›nda reflekslerimiz otomatik olarak bizi do¤ru davran›fllarda bulunmaya yöneltecektir. Depremde insanlar›n pani¤e kap›lmadan do¤ru hareket
etme flans›, her Çök-Kapan-Tutun egzersizini çal›fl›ld›¤›nda iki kat artt›¤› bilimsel olarak ispatlanm›flt›r (Kad›o¤lu ve di¤., 2005). Bu nedenle afla¤›da toplumumuzun afet bilincine katk›da bulunabilmek için birincil tehlikeler ve davran›fl flekilleri özetlenmifltir:
Birincil Tehlikelere Karfl›n Davran›fl fiekilleri:
1.
2.
3.
4.
Çök, Kapan ve Tutun
Yerinde S›¤›nak Olufltur
Kilitlen ve Yat
Tahliye
246
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
1. Çök-Kapan-Tutun: Bu davran›fl flekli deprem, uçak kazas›, bomba patlamas› ve bomba
tehdidi, y›ld›r›m ve hortum için uygulan›r. Zemin sars›lmaya bafllad›¤›nda veya yüksek sesli bir patlama duyuldu¤unda/hissedildi¤inde veya bir çök, kapan ve tutun tatbikat› uyguland›¤›nda okuldaki herkesin – ö¤rencilerin, personelin ve bulunan di¤er kiflilerin – afla¤›da belirtilen koruyucu faaliyetlere bafllamalar› gereklidir (Gürkaynak ve di¤., 2004; Kad›o¤lu ve
di¤, 2004).
Deprem an›nda tamamen y›k›l›p yass› kaday›f fleklini almayan binalarda ölüm ve yaralanmalara daha çok yap›sal olmayan riskler neden olmaktad›r. Binalar›m›z›n yüzde olarak büyük bir k›sm›n›n yass› kaday›f olmayaca¤› ve yap›sal olmayan risklerden korunman›n evrensel olarak kabul edilen tek davran›fl flekli “Çök-Kapan-Tutun”’dur (fiekil 3). Bugün art›k
“Çök-Kapan-Tutun” ö¤retisi, ABD’deki FEMA (Federal Afet/Acil Durum Yönetim Merkezi), Red Cross (K›z›l Haç) ve NWS (Ulusal Meteoroloji ‹flleri) gibi afetlerle ilgili belli bafl-
fiekil 3: Okullarda yap›lan deprem tatbikat ve egzersizi için bir kontrol listesine bir örnek.
247
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
l› 40 de¤iflik kurum taraf›ndan baflta deprem, hortum, y›ld›r›m olmak üzere bir çok afetten
korunmak için halka tavsiye edilmekte ve ö¤retilmektedir (Kad›o¤lu ve di¤., 2004).
2. Yerinde S›¤›nak: Tehlikeli madde (nükleer, biyolojik ve kimyasal (NBC)) s›z›nt›s› veya
serpintisi, duman, ateflli silah sesi, keskin niflanc› tehlikesi veya fliddetli f›rt›nalarda uygulan›r. Çevrenizde bir tehlikeli madde riski olufltu¤unda: D›flar› ç›kman›z söylenene kadar içeride kal›n ve içeride hava giriflini kesip güvenli bir s›¤›nak oluflturun (Gürkaynak ve di¤.,
2004; Kad›o¤lu ve di¤, 2004).
3. Kilitlen ve Yat: Çevrede ateflli silah sesi duyuldu¤unda, flüpheli veya tehlikeli kifli ya da
keskin niflanc› riskleri ortaya ç›kt›¤›nda uygulan›r. Örne¤in, yak›nlarda bir silah sesi duyuldu¤unda, ö¤retmen veya personel “yere yat›n” komutunu verir. Bunun ard›ndan herkes düz
yere veya zemine yatmal›d›r. Bina içindeyseniz binan›n ve/veya odan›n kap›s›n› içeriden kilitleyiniz. E¤er aç›k havada iseniz, emniyetli oldu¤u anda Yerinde S›¤›nak prosedürünü uygulamaya bafllay›n (Gürkaynak ve di¤., 2004; Kad›o¤lu ve di¤, 2004).
4. Tahliye: Yang›n an›, deprem ve patlama sonras›, sel/su bask›n› öncesi ve an›; kimyasal
kazalar, terör/bomba tehdidinde ve heyelan öncesinde uygulan›r (Gürkaynak ve di¤., 2004;
Kad›o¤lu ve di¤, 2004).
Tahliye yollar›nda tehlike ile karfl›laflma olas›l›¤›n›n en aza indirilmesi gerekir. Yang›n ve
patlama olmas› durumunda en yak›n bina ç›k›fl›na ilerlemelisiniz. Afetler için tahliye prosedürleri oluflturun. Tahliye emri genelde Olay Komutan› taraf›ndan verilir. Olay Komutan›
yang›n, patlama veya binada meydana gelen tehlikeli madde s›z›nt›s› gibi nedenlerden ötürü binalar›n›n içinin emniyetli olmad›¤› durumlarda binan›n boflalt›lmas›n› ister. Tahliye edilip acil durum toplanma alanlar›na gidildi¤inde personel say›lmal› ve eksikler tespit edilmelidir. Eksik tespit edilen durumlarda kesinlikle terk edilen yere dönüp arama yap›lmamal›,
güvenlik görevlisi veya birimleri haberdar edilmelidir. Düzenli ve güvenli bir tahliyeyi gerçeklefltirebilmek için “efl sistemi” kurulmal›d›r.
3. Sonuç ve Öneriler
Afete haz›rl›kl› olma, acil durum/afet halinde yetki ve sorumluluklar›n belirlenmesi ve destek kaynaklar›n›n düzenlenmesini içerir. Tüm yönetimler acil durum/afet yönetimi görevleri için gerekli atamalar› veya belirlemeleri yapmal›, belirlenen görevlerin yerine getirebilmesi için gerekli olan personel, donan›m ve di¤er kaynaklar tan›mlanmal›d›r. Ekipman ve
donan›mlar›n bak›m›, tahmin ve erken uyar› sistemlerinin kullan›m›, personelin e¤itimi ve
di¤er aktiviteler sürekli güncellenmelidir. Yönetime ait acil durum/afet müdahale organizasyonlar›n›n ve kaynaklar›n tehlikeli durumlarda zarar görme olas›l›¤›n› azaltmak veya yok etmek için gerekli çal›flmalar yap›lmal›d›r.
Ülkemizde büyük y›k›mlara neden olabilen afetler, Türkiye’de devlet görevlilerinin, yerel
yönetimlerin, sivil toplum örgütlerinin ve genel olarak tümüyle halk›n afetler ve acil durum
yönetimi konusunda daha yüksek standartlarda ve ortak bir e¤itim ve ö¤retime ihtiyac› oldu¤unu göstermifltir. Di¤er bir deyiflle, tüm do¤al ve teknolojik tehditlerin yan› s›ra, aktif
faylar nedeniyle ülkemizin önemli bir bölümü depreme karfl› yüksek risk alt›ndad›r. Bu
248
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
afetler, Türkiye’de afet ve acil durum yönetimi konusunda daha iyi bir e¤itim, ö¤retim, haz›rl›k ve planlamaya ihtiyac›m›z oldu¤unu aç›kça ortaya koymaktad›r.
Bununla beraber Türkiye’de standardize edilmifl, kültüre uygun, etkinli¤i test edilmifl kaynaklar›n bulunmad›¤› görülmektedir. Bunun yan› s›ra gelifltirilmesi gereken e¤itim kaynaklar›n›n halk›n farkl› kesimlerine uygun olarak çeflitlendirilmeleri gereklidir. Halk e¤itiminin
yayg›nlaflt›r›labilmesi için kurumsal bir yap› gerekmektedir. Sivil Savunma Müdürlükleri’nce verilen yükümlü ve gönüllü e¤itimleri yayg›n olarak halk›n her kesimine ulaflamamaktad›r. Ayr›ca, bu e¤itimlerde daha çok afet an› ve sonras›na yönelik beceriler ele al›nmaktad›r. Bu programlarda afet riski alg›s›n› gelifltirme ve olas› zararlar› azaltma bilincini
gelifltirme çabalar› zay›f kalmaktad›r.
Ayr›ca hali haz›rda afet zararlar›n› azaltmak ve haz›rl›kl› olmak için örgütlenmelerinin bulundu¤u mahalleler Türkiye’nin tümü düflünüldü¤ünde çok azd›r ve sürdürülebilirlikleri s›nanmam›flt›r. Genel olarak bu ilk ad›mlar› kurumsallaflt›rmak, halk e¤itiminin ve örgütlenmesinin sistematik, yayg›n, bilimsel standartlara uygun ve sürdürülebilir olmas›n› getirecektir. E¤itim çal›flmalar›nda afet s›ras› ve sonras› döneme daha çok vurgu oldu¤u, afet öncesi
zarar azaltma konular›n›n daha az ifllendi¤i görülmektedir. Afet e¤itimin içeri¤inde afet öncesi ve sonras› evrelerin dahil edilmesine dikkat edilmelidir. Çok say›da kurum ve kuruluflun yürüttü¤ü e¤itim ve bilinçlenme çal›flmalar›n›n eflgüdümü, e¤itici e¤itimi ve e¤itimin
yerin demografik bilgileri temel al›narak haz›rlan›lacak e¤itim materyalleri ile her kesime
götürülmesinin sa¤lanmas› dikkat edilmesi gereken konulard›r. Valilik, Belediye, STK’lar,
meslek örgütleri ve medyada 1999 sonras› depremlere haz›rl›kl› olma ve zarar azaltma konular›nda oluflmufl olan bilinçlenme ve motivasyonun eflgüdüm içerisinde, belli bir kurumsal yap› içinde sürdürülmesi çok önemlidir. Kurumsal yap› içerisinde e¤itimin tüm hedef kitlelere tafl›nmas›n›n sa¤lanmas›, e¤itici ve e¤itim standartlar›n›n belirlenmesi ve izlenmesi
boyutlar›n›n yer almas› gereklidir (Karanc› ve di¤, 1999a ve b; Akflit ve di¤., 2004).
Yerel yönetim, idareler ile birlikte kurum ve kurulufllar için de¤iflik seviyede ve yetki alan›
içinde (ev, kurum ve kurulufl, mahalle, semt, köy, kasaba, ilçe, il, bölge ve ülke genelinde)
sorumlu olunan ölçe¤e uygun olarak her tür tehlikeye, bütün idari düzeylere ve afet yönetiminin bütün fonksiyonlar›na, sistemin bütün aflamalar›n›n nas›l uygulanaca¤›n›n ö¤retilmesi gerekmektedir. Gerçekte afet konusundaki teorik ve tatbikatlar gibi pratik e¤itimler; gelecekteki acil durumlar› önlemeye ve zararlar›n› azaltmaya yönelik olmal›d›r. Bunun için her
yetki alan› içinde, Bütünleflik Afet Yönetimi Sisteminin tüm bileflenlerinin tan›mlanmas›,
uygulanmas› ve bu çal›flmalar›n koordinasyonunun sa¤lanmas› gerekmektedir.
Bugün Türkiye’de, ilk ve orta ö¤retim ders kitaplar›nda afetlere verilen önem/yer toplumda
güçlü bir afet bilinci oluflturmak için yeterli de¤ildir. Benzer flekilde, yüksek ö¤retimde mühendislik, fen, sosyal ve sa¤l›k bilimler programlar›nda da afetlerle ilgili konulara ve derslere yeterince yer verilmemektedir. ‹lk ve orta ö¤retimde afet bilincini vermeye ve do¤ru
davran›fl fleklini ö¤retmeye yönelik konular yaflama dönük, yaparak ve yaflayarak ö¤renmeye uygun bir flekilde ders programlar›na entegre edilmeli; yüksek ö¤retim programlar›nda
ise afet tehlikesi ve riski ile afet zararlar›n›n azalt›lmas› konular›nda temel bilgileri içeren
zorunlu dersler aç›lmal›d›r. Sertifikal› mühendis uygulamas›na da bir an önce geçilmelidir.
249
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
Sonuç olarak, modern afet yönetiminde sektörler aras› bilgilendirme, kat›l›m projelerinin
bafllayabilmesi ve sonuçta afetler ile mücadelede baflar›l› olabilmemiz için tüm afetleri bir
bütün halinde, e¤itim dahil tüm yönleriyle ele almaktan, tart›fl›p çözümler gelifltirmekten,
yasa ve kurumlar›m›zda gerekli reformlar› yaparak Modern ve Bütünleflik Afet Yönetimini
tüm ilkelerini uygulamaktan baflka bir çaremiz yoktur.
Ülkemizde ve bölgemizde afet ve acil durum yönetimi ve afete müdahale ile ilgili uzman bir
enstitü kurulmal›d›r. Burada hem profesyonel hem de gönüllü afet ve acil durum yöneticileri mevcut e¤itim olanaklar›ndan da yararlanarak ayn› afet yönetimi ve komuta sistemini, dil
ve yöntemleri kullanabilmeleri için sürekli ve periyodik olarak e¤itilmelidirler.
4. KAYNAKLAR
•
Akman, N., ‹skender, H., Kad›o¤lu, M., Kapdafll›, I., Ural, D. (2001) Gönüllü Kaynaklar›n Gelifltirilmesi, ‹TÜ Afet Yönetim Merkezi-‹TÜ Press Yay›nlar›, ‹stanbul.
•
Akman, N., Ural, D. (2001) Afete Dirençli Toplum Oluflturma Seferberli¤i, ‹TÜ Afet
Yönetim Merkezi-‹TÜ Press Yay›nlar›, ‹stanbul.
•
Akflit, B., G., Erkut, M., Kad›o¤lu,. A.N., Karanc›, S.M., fiener, A. Tezer, D., Ural,. A.,
Ünlü, (2004). E¤itim ve Sosyal Çal›flmalar, ‹stanbul Deprem Mast›r Plan›.
•
Gürkaynak, ‹, M. Kad›o¤lu, H.A. Poydak, 2004: KIZILAY ile Güvenli Yaflam› Ö¤reniyorum-Ö¤retmen Kitab›, Türkiye K›z›lay Derne¤i, Ankara, ISBN-975-92079-2-3.
•
Kad›o¤lu, M., ‹. Gürkaynak, H.A., Poydak, 2004: KIZILAY ile Güvenli Yaflam› Ö¤reniyorum – Ö¤renci Kitab›, Türkiye K›z›lay Derne¤i, Ankara, ISBN-975-92079-1-5.
•
Kad›o¤lu, M., ‹. Helvac›o¤lu, N. Okay, A. Tezer, L. Trabzon, H. Türko¤lu, Y.S. Ünal,
R. Yi¤iter, 2005: Okullar ‹çin Afet Yönetimi ve Acil Yard›m Plan› K›lavuzu, May›s-2005,
‹TÜ Afet Yönetim Merkezi Yay›nlar›, ‹TÜ Press (bask›da).
•
Kad›o¤lu, M., ‹skender, H. (2001) Acil Durumlarda Bas›n ve Halkla ‹liflkilerin ‹lkeleri, ‹TÜ Afet Yönetim Merkezi-‹TÜ Press Yay›nlar›, ‹stanbul.
•
Karanc›, N. A., Akflit, B., Anafarta, M., O¤ul, M. ve Üner, G. (1999a) “Depremlere
Karfl› Haz›rl›kl› Olal›m” ODTÜ, Afet Yönetimi Uygulama ve Araflt›rma Merkezi.
•
Karanc›, N.A., Akflit, B., Anafarta, M., O¤ul, M. ve Üner, G. (1999b) “Depremlere
Karfl› Haz›rl›kl› Olmak ‹çin Ö¤retme ve Uygulama K›lavuzu” ODTÜ Afet Yön. Uyg. ve
Arafl. Mer.
•
Sözen S., Piro¤lu, F., (1999) Acil Durum Yöneticileri için Zarar Azaltma Yöntemleri,
‹TÜ Afet Yönetim Merkezi-‹TÜ Press Yay›nlar›, ‹stanbul.
•
fiener, S. M., Tezer, A., Kad›o¤lu, M., Helvac›o¤lu, ‹., Trabzon, L. (2002) Ulusal Acil
Durum Yönetimi Modeli, ITÜ Afet Yönetim Merkezi Yay›nlar›, ITU Press, ‹stanbul.
•
Tezer, A., (2001) Acil Durum Yönetimi ‹lkeleri, ITÜ AYM Yay›nlar›, ITU Press, ‹stanbul.
•
Türko¤lu, H., Yi¤iter, R. (2001), Acil Durum Planlamas›, ITÜ AYM, ITU Press, ‹stanbul.
•
Ünlü, A., Dikbafl, A. (2001) Olay Komuta Sistemi, ITÜ AYM Yay›nlar›, ITU Press, ‹stanbul.
250
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
Prof. Dr. EM‹N ÖNDER
(Kocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi Ö¤retim
Üyesi)Günün son konuflmalar›ndan bir tanesini gerçeklefltirece¤iz. Gerçekten sabahtan ve dünden bugüne kadar
toplant›lara kat›ld›n›z ve öncelikle farkl› bir alan›n
toplant›s›n› da dinlemek için buraya geldiniz, zor bir
durum diye düflünüyorum. Özellikle benim konum,
Nuray Hocam›z›n afete haz›rl›k davran›fllar›n›n psikolojik boyutlar›yla yumuflak bir geçifl
sa¤lad›. Ama ben belki sizin için biraz daha teknik olabilecek olan bir konuyu aktarmak istiyorum.
Tabii bugün sunumumda genel olarak yer vermek istedi¤im bafll›klar› flu flekilde s›ralamak
istiyorum. Özellikle deprem, hepimizin bildi¤i gibi, travmatik bir sürecin bafllang›c›. Biz
ruhsal travmayla neyi anl›yoruz, onu bir aktarmak istiyorum. Bunun d›fl›nda, bu tür travmalarla karfl› karfl›ya kalm›fl kiflilerin psikolojik boyutlar›nda ne gibi de¤ifliklikler, ne gibi hastal›klar ortaya ç›kabiliyor ve bu hastal›klar›n ç›kmas›nda etmenler neler olabilir, bunlar üzerinde durmak istiyorum.
Ruhsal travma deyince, tabii bu bizim için de zaman zaman de¤iflen bir tan›m. fiöyle geçmifle bakt›¤›m›z zaman, DSM s›n›fland›rma sistemleriyle birlikte belli bir flekilde hastal›klar› s›n›fland›rmam›z ve bu hastal›klar› nelere göre s›n›fland›rmam›z gereklili¤i ortaya ç›kt›¤›nda farkl› tan›mlar ortaya ç›k›yor. Biz ruhsal travmay› DSM 3 ile, 1980’li y›llardan sonra yavafl yavafl literatürümüze almaya bafllad›k; fakat son zamanlarda, özellikle do¤al afetler olsun, travmalar olsun, bu konunun önemini daha da vurgulamaya bafllad›. Travma dedi¤imiz zaman, Türkiye’ye bakt›¤›n›zda, gerçek anlamda çok çeflitli travmalarla karfl› karfl›ya
kald›¤›m›z› da görüyoruz. Bu travmalara geçmeden önce, kiflinin gerçek bir ölüm, ölüm tehdidi veya a¤›r bir yaralanmayla karfl›laflmas›, kendisinin ya da bir baflkas›n›n fizik bütünlü¤üne tehdit olay›n› yaflamas›, böyle bir olaya tan›k olmas› ya da ailesinden birinin ya da bir
yak›n›n beklenmedik ölümü ya da fliddete maruz kald›¤›n› ö¤renmesi gibi durumlar karfl›s›nda yo¤un korku, çaresizlik ve dehflet duygular›n›n yaflanmas›d›r.
Ruhsal travma dedi¤imiz zaman, bir benlik bütünlü¤üne belli bir tehlike arz edecek bir olay
ve bunun sonucunda da mutlaka bir dehflet duygusunu duyacak, bir çaresizlik duygusunu
yaflayacak ve yo¤un bir korku hissedecek. Bu olaylar yafland›ktan sonra, mutlaka bundan
sonra ortaya ç›kabilecek olan baz› hastal›klar, baz› durumlar için bu olay›n önemini ortaya
ç›kart›yor. Psikatriye bakt›¤›m›z zaman da gerçek anlamda nedenlerini çok iyi bilmedi¤imiz
baz› hastal›klar› tedavi etmeye çal›flarak zaman›m›z› geçiriyoruz. Bu psikatriye yans›d›¤› zaman, gerçekten nedeni, belki bu ruhsal travmaya ba¤l› ortaya ç›kabilecek olan hastal›klarda
nedenini nadir olarak bildi¤imiz hastal›klar grubu içerisinde de¤erlendiriyoruz. Halbuki bugün bir depresyona, bir flizofreniye bakt›¤›m›z zaman, neden ortaya ç›kt›¤› konusunda çok
fazla bir bilgimiz yok, ama “onlar› nas›l düzeltebiliriz, neleri yerine koydu¤umuzda o belirtilerle bafl edebiliriz?” sorusunun cevab›n› mutlaka ar›yoruz. “Burada ruhsal travmaya ba¤l› olarak ortaya ç›kabilecek olan bir durum, bir neden varl›¤›n› da ve bu nedenin insan bey-
251
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
ninde, insan merkezi sinir sisteminde nas›l etkiler ortaya ç›kart›yor, ne gibi de¤iflikliklerle
birtak›m belirtilerin ortaya ç›kmas›na neden oluyor?” sorusunun cevab› yine araflt›r›l›yor,
ama elimizde bilinen bir neden var.
Türkiye’de ruhsal travma aç›s›ndan bakt›¤›m›z zaman, gerçekten çok karfl›lafl›lan, çok yaflanan bir ülke. Bu, insan eliyle oluflturulan travmalar olabilir veya bugünkü esas konumuz, do¤al afetler diyebilece¤imiz, deprem gibi, sel gibi di¤er sayabilece¤imiz birçok do¤al nedenden dolay› ortaya ç›kabilecek travmalar olabilir. O bak›mdan biz, genel olarak bakt›¤›m›z
zaman geçmifle, yaklafl›k 3 y›lda, 5 y›lda bir ciddi ölümlü depremler yafl›yoruz. Trafik kazalar›nda zaten bir y›l içerisinde kay›plar›m›z çok fazla oluyor. Bu arada terör ve insan eliyle
di¤er yöntemlerle oluflturulan ruhsal travmalar› da oldukça s›k yafl›yoruz. O bak›mdan bizim gerçekten bunlara karfl› bir önlem almam›z, bunlara karfl› nas›l bafl edebilece¤imiz duygusunu ve bafl etmemiz gerekti¤i yollar›n› ö¤renmemiz gerekiyor.
Ruhsal travmayla karfl› karfl›ya kal›nd›ktan sonra, ne gibi durumlar ortaya ç›kabiliyor? Bunun, her olayda oldu¤u gibi, etkisini göremeyebiliyoruz, yani sonuçta ayn› travmayla karfl›laflan çok insan olmas›na ra¤men, sonras›nda baz›lar›nda hastal›k ortaya ç›karken, baz›lar›nda ise herhangi bir belirti görmeksizin o travman›n etkisi giderilmifl olabiliyor. Bir baflka flekilde, insan belki ufak tefek kiflilik de¤ifliklikleriyle de bu travman›n etkisini yaflayabilecek
boyutlarda etkilenmesi söz konusu olabiliyor. Bu, belki biraz daha agresif davran›fllarla, biraz da “irritable” diyebilece¤imiz tepkisel davran›fllarla kendisini belli edebilecek bir süreç
de yaflatabiliyor. Ama en önemlisi, san›r›m herkeste ortaya ç›kmasa da, baz› hastal›klar›n
mutlak travmadan sonra ortaya ç›kabilece¤i veya baz› hastal›klar›n bu travmaya ba¤l› olarak insanlar› daha yatk›nlaflt›rabilece¤ini bilmemiz gerekiyor.
Travmayla oluflan hastal›klara bakt›¤›n›z zaman, biraz önce de söyledi¤im gibi, travma sonras› stres bozuklu¤u d›fl›ndaki bütün hastal›klar, belki travman›n yatk›nlaflt›r›c› etkisiyle ortaya ç›kan durumlar. Ancak bugün biz biliyoruz ki, travma dedi¤imiz zaman ve bunun yaflanmas›n›n sonucunda ortaya ç›kabilecek olan hastal›k durumu, travma sonras› stres bozuklu¤u dedi¤imiz bir hastal›k. Travma sonras› stres bozuklu¤u d›fl›nda neler görebiliyoruz?
Depresyon görebiliyoruz, sosyal fobi, fobi dedi¤imiz hastal›klarda belirgin bir art›fl olabiliyor; yine yayg›n anksiyete bozuklu¤u gündeme gelebiliyor, panik bozuklu¤u, obsesif-kompulsif bozukluk, alkol ve madde kullan›m bozukluklar›, belki baz› kültürlerde çok daha fazla görülmesine yol açabiliyor. Yine disosiyetet bozukluk dedi¤imiz bozukluklar görülebiliyor, somatizasyon bozuklu¤u dedi¤imiz bozukluk da travma sonras›nda belki bir art›fl gösterebiliyor. Yine nadir de olsa, psikotik bozukluklara da neden olabilecek bir süreç yaflatabiliyor.
Ruhsal bir travman›n etkisini yaflayan kiflilerde travma sonras› stres bozuklu¤u görülme s›kl›¤›na bakt›¤›m›z zaman, -yaflam boyu prevelanslar› olabiliyor, bu nokta düzeyinde prevelanslar olabilir- gerçekten toplumu çok s›k etkiledi¤ini görüyoruz. Literatür çal›flmalar›,
araflt›rmalar, önemli bir travma olay›ndan sonra, 6 ay sonra bile, 12 ay sonra bile, 36 ay, yani 3 y›l kadar geçmifl olan bir süre içerisinde bile travma sonras› stres bozuklu¤unun toplumda oldukça s›k ve yaflayan insanlarda s›k oranda görüldü¤ünü gösteriyor. 6 ay sonra yap›lan çal›flmalar genel olarak yüzde 51 civar›nda bir art›fl›n olabilece¤ini, bir travma sonras› stres bozuklu¤u belirtilerini gösterebilece¤ini ifade ederken, 3 y›l sonra bu oran›n yüzde
252
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
33’ler gibi bir oranda halen kald›¤›n› gösteriyor. Yani Marmara depremini yaklafl›k 5 y›l kadar önce geçirdi¤imizi düflünecek olursak, o dönemdeki travma sonras› stres bozuklu¤u hastal›¤›yla karfl›laflan insanlarda flu anda da büyük bir k›sm›n›n halen devam etmesi gibi bir
durumu ortaya ç›kart›yor.
Normal olarak bakt›¤›m›zda, toplumlardaki görülme s›kl›¤›, bu yüzde 1-15 aras›nda de¤iflen
bir oran, ama çal›flmalar›n sonuçlar›, yüzde 1-4 aras›nda rakamlar üzerinde odaklan›yor. Tabii insan eliyle oluflturulan bir travmadan sadece bir örnek; özellikle iflkence sonras› bu tür
bir rahats›zl›¤›n ortaya ç›kmas›, iflkenceye u¤rayan insanlar aras›nda yüzde 30’unu etkiledi¤ini gösteriyor. Yine esas konumuz olan depreme bakt›¤›m›zda ise, depremde yap›lan çal›flmalarda çok farkl› sonuçlar var, ama bu farkl› sonuçlar da olsa, travma sonras› stres bozuklu¤unun oldukça s›k görüldü¤ünü bize göstermekte. Yine Ermenistan depremi, Türkiye’deki Marmara depremi sonras›, Çin’deki depremlerden sonra bu oranlara bakt›¤›m›zda, travma sonras› stres bozuklu¤unun oldukça s›k olarak yafland›¤›n› görüyoruz. Bu depremin arkas›ndan yap›lm›fl çal›flmalarla da olsa, depremden 2 y›l kadar sonraki çal›flmalarla da olsa,
bu oranlar›n oldukça yüksek oldu¤unu, özellikle Ermenistan depreminden sonra, toplumda
2 y›l sonra neredeyse toplumun yar›s›nda travma sonras› stres bozuklu¤uyla karfl› karfl›ya
kald›¤›m›z› görüyoruz. Bu Türkiye’de de bu flekilde, Türkiye’de çok yüksek oranlar içerisinde ortaya ç›kmasa da, Baflo¤lu ve arkadafllar›n›n yapm›fl oldu¤u bir çal›flmada, depremden yaklafl›k 6 ay ve 8 ay kadar sonra Türkiye’de Marmara depremini yaflayan insanlar›n
yüzde 43’ünün travma sonras› stres bozuklu¤uyla karfl› karfl›ya kald›¤›n› bize bildirmekte.
Tabii ne oluyor da bu travma yafland›ktan sonra baz› kiflilerde belirli hastal›klar ortaya ç›kabiliyor da baz› kiflilerde hastal›k belirtileri ortaya ç›km›yor? Tabii bunu daha iyi de¤erlendirmemiz için, mutlaka travma öncesindeki etmenleri, travma s›ras›ndaki etmenleri ve travma sonras›ndaki etmenleri incelememiz gerekiyor. Genel literatür ›fl›¤›nda bakt›¤›m›zda,
özellikle travma öncesi etmenler aras›nda cinsiyet, yafl›n, medeni durumun, e¤itim düzeyinin, etnik özelliklerinin, travma öyküsünün varl›¤›, ruhsal hastal›k öyküsünün varl›¤› ve
olumsuz yaflam olaylar›n›n ön plana ç›kt›¤›n› görüyoruz. Yani bu çal›flmalarda gerçekten
belli bir travma sonras›, travma sonras› stres bozuklu¤u gelifliyorsa, travmadan önce bu insanlar›n yaflant›lar› ve durumlar› nas›ld› da, bu, bu travmay› yaflad›ktan sonra böyle bir hastal›¤›n ortaya ç›kmas› söz konusu olabildi? En önemli unsurlardan bir tanesi cinsiyet; afla¤›
yukar› bütün çal›flmalarda kad›n cinsiyetinin erkeklere göre yakalanma risklerinin daha fazla oldu¤unu gösteriyor. Bu araflt›rmalarda 2 ile 25 kat aras›nda kad›n cinsiyette daha fazla
görülme ihtimalini ortaya ç›kart›yor.
Yafl, çok tart›flmal› bir konu, özelikle yap›lan çal›flmalarda yaflla ilgili belirgin bir bilgi birikimi fazla de¤il, ama baz› çal›flmalarda, özellikle depremin yaflla birlikte, yafll› nüfusta daha etkili oldu¤unu ve sonucunda travma sonras› stres bozuklu¤unun görülmesini kolaylaflt›rd›¤›n› belirtiyor. Savafl gibi durumlarda ise, yafl›n travmayla bafl edebilme gücünü artt›rd›¤›n› gösteriyor, yani savafl gibi durumlarda ise daha genç insanlar›n travma sonras› stres
bozuklu¤una yakalanmas› daha kolaylaflabiliyor.
Medeni durum, bu da yaklafl›k bütün çal›flmalarda ortak bir veri gibi de¤erlendirilmesi söz
konusu. Çünkü bekâr olmak, dul olmak, boflanm›fl olmak, travma sonras› stres bozuklu¤una yakalanma riskini artt›rabiliyor. E¤itim düzeyi, zeka ise, gerçekten çal›flmalarla bu da
253
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
gösterilmifl; düflük zeka yafl›na sahip olan kiflilerde veya e¤itim düzeyi düflük olan insanlarda travma sonras› stres bozuklu¤uyla belirtilerini yaflamalar› daha kolaylaflabiliyor.
Etnik özellikler, e¤er farkl› bir bölgede deprem olmuflsa, oraya göç eden insanlar›n, farkl›
kimlikleri, farkl› kültürleri yans›tan insanlar›n travma sonras› stres bozuklu¤una yakalanma
riskleri daha fazla. Yine en son yaflad›klar› travmadan önce, daha farkl› alanlarda, yaflam›n›n çeflitli alanlar›nda farkl› ruhsal travmalarla karfl› karfl›ya kalan insanlarda ise yine travma sonras› stres bozuklu¤unun artt›¤›n› ve o insanlar›n daha çok bu belirtileri gösterme e¤iliminde olduklar›n› görüyoruz.
Ruhsal hastal›k öyküsü, bu da önemli bir fley; daha önceden herhangi bir ruhsal hastal›¤›
varsa, bu kiflilerin travmay› yaflad›ktan sonra, travma sonras› stres bozuklu¤u belirtilerini
göstermesi daha kolaylaflabiliyor. Yine bizim yapm›fl oldu¤umuz bir çal›flmadan örnek vermek istiyorum. Daha önce bu flekilde ruhsal belirtileri veya ruhsal hastal›k tablosu olan insanlarda, daha sonra travma sonras› stres bozuklu¤unun görülmesi fazla olurken, ama bu
hastal›klar nedeniyle antidepresan ilaç kullanan kiflilerde ise travma sonras› stres bozuklu¤u
belirtilerinin daha az oranda görüldü¤ünü saptad›k. Bu farkl› bir bilgi, tabii belki daha düzgün araflt›rmalarla, daha bilimsel yöntemler kullan›ld›ktan sonra bu verilerin de¤erlendirilmesinin yap›lmas› uygun olacakt›r. Olumsuz yaflam olaylar›; olumsuz yaflam olaylar›yla ilgili kastetti¤imiz fley, mutlaka travma fliddetinde olmayan çeflitli olaylarla karfl› karfl›ya kalma durumundan bahsediyoruz. Bu daha önceki yaflam›nda boflanm›fl olabilir, göç etmifl olabilir, iflinden at›lm›fl olabilir, bunlar hep kiflinin yaflam›nda stres faktörleri olabilece¤i için,
bu gibi durumlarla karfl› karfl›ya kalm›fl olan kiflilerde gerçek ruhsal travma olay›n› geçirdikten sonra, travma sonras› stres bozuklu¤una yakalanma riski daha fazla.
Travma s›ras›nda etmenlere bakt›¤›m›z zaman ise, özellikle buradaki en önemli etmenlerden
bir tanesi, travman›n fiziksel fliddeti, yani ölçülebilir fliddeti. Travma ne kadar ölçülebilecek
büyüklükte ise, fliddeti fazla ise, daha sonraki yaflamda insanlar›n bu travman›n etkisinde kalarak travma sonras› stres bozuklu¤u belirtilerini gösterme e¤ilimini artt›rabiliyor. ‹kinci bir
önemli olay, travman›n alg›sal fliddeti dedi¤imiz, yani olay karfl›s›nda duyulan korku. Buna
flöyle bir örnekle de¤erlendirmek istiyorum: Özellikle Kocaeli depreminden sonra bilgilendirme toplant›lar›n›n s›k yap›ld›¤› bir dönem yaflanm›flt›. Burada belki do¤ru bilgilendirmenin de mutlaka travma sonras› stres bozuklu¤u veya di¤er psikiyatrik bozukluklar›n görülme riskini azaltabilece¤i düflüncesiyle ve topluma belki daha farkl› alanlarda tedavi imkânlar› sa¤layabilecek toplant›lar olarak düflünülmüfltü. Bu gibi toplant›lar›n birisinde hiç unutmuyorum, okullarda yapt›¤›m›z bir toplant›yd›; ayn› apartmanda oturan iki aile, iki ö¤retmen, deprem s›ras›nda depremden uyand›klar›n›, ö¤retmenin birisi flu flekilde aktarm›flt›:
“Deprem oldu, depremden uyand›m ki dünya y›k›l›yor, sonuçta baflka aç›klanabilecek taraf› yoktu.” Yani bu kadar fliddette ve bu kadar sallant›da bir fley, sadece evlerin y›k›lmas› diye bir fley söz konusu de¤il, mutlaka dünya da yerle bir oluyor fleklinde düflünerek üzerindeki giysileri hiç düflünmeksizin d›flar›ya kendisini atmaya çal›flmas› söz konusuyken, ayn›
apartman dairesinin farkl› bir kat›nda oturan ayn› e¤itim düzeyine sahip olan bir kifli, depremi yine uykudan uyanarak yaflamaya bafllam›fl; deprem oldu¤unun fark›na vard›¤›n› ve
gerçekten korktu¤unu da söylüyor, ama “d›flar›ya ç›karsam, bu gecelikle nas›l olur, insanlar
nas›l karfl›lar” düflüncesiyle evden d›flar›ya ç›kmad›¤›n› söylüyor. ‹ki kiflinin ayn› fliddette
yaflad›¤› bir deprem felaketini farkl› alg›lama nedenleriyle -buna mutlaka kiflilik özellikle-
254
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
ri de girecektir- gösterdikleri tepki çok farkl›, yani korkunun fliddeti farkl›. ‹flte burada travman›n alg›sal fliddeti bu yönden önem kazan›yor, yani kifli gerçekten olay karfl›s›nda ne kadar fazla bir korku duymuflsa, bunun sonucunda mutlaka travma sonras› stres bozuklu¤u
gösterme riski de o ölçüde yüksek bir orana sahip olabiliyor. Yine kay›plar çok önemli; burada sadece ifl kayb›, maddi kay›plar de¤il, yak›n kay›plar› olabilir, organ kay›plar› olabilir.
Bütün bunlar da travma sonras› stres bozuklu¤unu artt›r›c› özellikler tafl›yabiliyor.
Travma sonras›ndaki etmenlere bakt›¤›m›z zaman ise, yine travma sonras›ndaki olumsuz
yaflam olaylar›, travma sonras› stres bozuklu¤unun görülmesini etkileyebiliyor. Buradaki ifli
bozulmufl olabiliyor, farkl› bir yere tafl›nmak gere¤i ortaya ç›kabiliyor, birtak›m nedenlerden
dolay› aile düzeni bozulmufl olabiliyor. Bu gibi stresör faktörler de travma sonras› stres bozuklu¤unu ortaya ç›kart›c› bir etken olabiliyor. Sosyal destek azl›¤›; depremden sonra gerçekten sosyal deste¤in azl›¤› Türkiye’de ne ölçüde yaflan›yor, bu çok soru iflareti olan bir
fley. Gerçek anlamda bakt›¤›m›z zaman, Türkiye’de sosyal destek çok da az de¤ilmifl gibi
görünüyor. Mesela Bat› toplumlar›nda, herkesin belki yabanc›laflman›n içerisine düfltü¤ü
toplumlarda bu sosyal destek azl›¤› biraz daha fazla olabilir gibi geliyor. Ancak Türkiye daha geleneksel aile yap›s› içinde yer ald›¤› için, insanlarla etkileflimi, iletiflimine o geleneksel yaklafl›m içerisinde yer verdikler için, bundan bahsedemeyiz. Biraz önce de söylendi¤i
gibi, gerçekten daha iyi organize olunmas› mutlaka gerekir, ama katk›lar› da göz önüne ald›¤›m›zda, gerçekten sosyal deste¤in Türk toplumunda çok da az oldu¤unu ve buna ba¤l›
olarak da travma sonras› stres bozuklu¤unun daha fazla görülebilecek ya da daha az görülebilecek gibi bir sonuçla karfl› karfl›ya b›rakmas›, yaflad›¤›m›z durumlarla iliflkili olarak çok
söz edemeyece¤imiz bir durum. Ama mutlaka bu sosyal destek Türk toplumunda da var ve
yeterince var ve bunun etkilerini de biz olumlu olarak görebiliyoruz.
Bu sosyal destek azl›¤›nda da yine deprem sonras›nda ayn› apartmanda oturan insanlar, birbirleriyle hiç görüflmezken, çad›r yaflam›na geçtiklerinde bu insanlar›n yedikleri, içtikleri
birbirlerinden ayr› gitmemeye bafllad›¤›n› ifade eden birtak›m iliflki modelleri vard›r ve bu
insanlar birbirlerini çok sevmifllerdi ve bundan sonra birlikte vakit geçirmenin yollar›n› ar›yorlard›. Mutlaka sosyal destek bu demek de¤ildir, ama bunun da etkilerinin olabilece¤ini,
insanlar›n birbirlerinin yard›m›na koflabilece¤i, birbirlerine dertlerini anlatabilecekleri, dertlerini dinleyebilecekleri bir ortam›n yarat›lmas› da mutlaka travma sonras› stres bozuklu¤u
aç›s›ndan yard›mc› olabiliyor.
Di¤er önemli noktalardan bir tanesi ise, gelir düzeyinin azalmas›. Yap›lan çal›flmalar de¤erlendirildi¤inde, travma olay›ndan sonra gerçekten birtak›m gelirlerin azalmas›, iflsizlik yaflanmas› sonucunda travma sonras› stres bozuklu¤unun görülme ihtimalini de artt›rabiliyor.
Genel olarak gözden geçirdi¤imiz bu literatür bilgisini özellikle depremden yaklafl›k 6 ay
kadar sonra yapt›¤›m›z ve ondan sonda da depremden 3 y›l sonra yapt›¤›m›z araflt›rma sonuçlar›yla pekifltirmek istiyorum. Tabii buradaki iki önemli araflt›rma ve bunun sonucunda
da 5 y›l sonras›nda yine ayn› örneklem grubu üzerinde yapm›fl oldu¤umuz araflt›rmam›z da
var, ama bunun sonuçlar›n› flu anda de¤erlendirmede oldu¤u için veremiyorum. ‹ki tane
önemli araflt›rma; tabii bu araflt›rma, toplum katmanl› bir araflt›rmayd›, ama bunun d›fl›nda
mutlaka organizasyon için bize yeni bilgiler, yeni veriler verebilecek olan çeflitli araflt›rmalar›n yap›lmas› da gerekiyor. Bunlar›n bir k›sm›n› yapabildik Kocaeli Üniversitesi olarak,
ama bir k›sm›n› da mutlaka yap›lmas› gereken araflt›rmalar olarak de¤erlendiriyoruz. Çün-
255
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
kü sadece toplum de¤il, toplumun içerisinde depremden sonra aktif rol alan birtak›m gruplar var ki, bunlar da gerçekten sonuçlar›n çok iyi de¤erlendirilmesi ve bu insanlara karfl› organizasyon içerisinde nas›l yer verilmesi gerekti¤i konusu, belki t›bbi aç›dan yaklafl›mla onlar›n nas›l yönlendirilebilece¤i hakk›nda bilgi toplamam›z da uygun olacakt›r diye düflünüyorum. Bu gruplar içerisine bakt›¤›m›z zaman, hekim, sa¤l›k çal›flanlar›, bunlar önemli bir
kesim. Bunun d›fl›nda, yine sivil savunma çal›flanlar›, itfaiye çal›flanlar›, askerler, bunlar›n
hepsi deprem sonras› veya afet sonras› aktif olarak rollerinin olabilece¤i gruplar ve bunlar›n da hem travmadan, hem ondan sonraki karfl›laflacaklar› travmalardan etkilenmesinin söz
konusu olabilece¤ini bilerek bunlara yeni yaklafl›mlar getirmenin de uygun olaca¤›n› düflünüyoruz.
Bu araflt›rmalardan ilki, deprem yafland›ktan yaklafl›k 6 ay sonra yap›lm›fl olan bir çal›flma.
Di¤eri de biraz önce söyledi¤i gibi, depremden 3 y›l sonra yapm›fl oldu¤umuz bir çal›flma.
Birinci araflt›rmam›z 910 kifliden oluflan bir örneklem grubuna sahipti. Bu, yaklafl›k 5 bin kiflilik bir K›z›lay çad›r›ndaki kiflilerden seçilmifl olan bir örneklem grubuydu. Di¤eri ise, ‹zmit genelinde yapm›fl oldu¤umuz bir çal›flma, bu da 683 kifliyle sonuçland›rd›¤›m›z bir çal›flmayd›. Tabii buradaki yöntemlerimiz, veri toplama araçlar›m›z, genellikle hastal›klara yönelik olarak, yeti yitimine yönelik olarak, yaflam kalitesine yönelik olarak de¤erlendirmeleri içeriyordu. Bu çal›flmalar›n ›fl›¤›nda sonuçlar›m›z, depremden yaklafl›k 6 ay kadar sonra
çad›rkentte yapm›fl oldu¤umuz çal›flmada, yüzde 25.4 civar›nda, yani toplumun neredeyse
yaflayanlar›n 1/4’ünü etkileyecek düzeyde travma sonras› stres bozuklu¤u belirtilerini saptad›k. Yani bu belki Ermenistan, ‹ran, Çin depremlerindeki rakamlardan biraz daha düflükmüfl
gibi gözükse de, yine toplumu etkileme aç›s›ndan de¤erlendirdi¤imizde, her 4 kifliden birisinin bu hastal›ktan etkilenmesi söz konusu oluyorsa, önemli bir sorun olarak de¤erlendirmemiz gerekiyor. Yine kad›n-erkek oran›na bakt›¤›m›z zaman ise, kad›nlar›n bu durumdan
daha fazla etkilendiklerini görüyoruz. Yine ikinci araflt›rmam›z› 3 y›l sonra yapm›flt›k, burada deprem sonras›, 3 y›l içerisinde travma sonras› stres bozuklu¤unun görülme s›kl›¤›n› yüzde 14.6 olarak bulduk. Yani 3 y›l içerisinde, çeflitli dönemlerde travma sonras› stres bozuklu¤uyla karfl› karfl›ya kalm›fl bir grup olarak de¤erlendirmek uygun. Bunlar›n içeri¤ine bakt›¤›m›zda, yine kad›nlar›n bu durumdan daha fazla etkilendiklerini görüyoruz.
Nokta prevelans›na bakt›¤›m›z zaman ise, o andaki “gerçekten kaç kifli travma sonras› stres
bozuklu¤uyla karfl› karfl›ya?” sorusuna cevab›m›z ise, yine bu oran›n yüzde 11 oldu¤unu görüyoruz. Yine kad›nlar›n erkeklere göre bu durumdan daha çok etkilendiklerini, travma sonras› stres bozuklu¤u belirtileri göstermeleri aç›s›ndan daha fazla etkilendiklerini görüyoruz.
3 y›ll›k dönem içerisinde bakt›¤›m›z zaman, gerçekten yüzde 25 oranlar›, yüzde 11 oranlar›, yaklafl›k nereden bakarsan›z bak›n, yar›ya yak›n bir k›sm›n›n halen daha travma sonras›
stres bozuklu¤u belirtileriyle karfl› karfl›ya kald›¤›n› gösteriyor. Bu karfl›laflma, belki de travma sonras› stres bozuklu¤unun kronik e¤ilimini gösteren, belki buna ba¤l› olarak da yetki
yitimine neden olabilecek, yaflam kalitesini bozabilecek bir hastal›k olmas› aç›s›ndan son
derece önemli oldu¤unu gösteriyor. Buradaki temel fleyimiz, e¤er bir travma yafland›ktan
sonra bu insanlarda böyle bir hastal›¤›n geliflmesi söz konusuysa, geliflmesini önlemek veya gelifltikten sonra da k›sa süre içerisinde tedavisini üstlenmek uygun olacakt›r. E¤er bunlar› yapam›yorsak, bu hastal›¤›n kronikleflmesi söz konusu olabiliyor.
256
3. ‹STANBUL VE DEPREM SEMPOZYUMU / 2005
Yine araflt›rma sonuçlar›nda, kad›n olma, özellikle travma öncesindeki etmenleri belirleme
aç›s›ndan önemli. Yaflta herhangi bir etkinlik farkl›l›¤› göremedik, çünkü yafl gruplar› aras›nda travma sonras› stres bozuklu¤u görülme ihtimali farkl› de¤ildi, herkes ayn› oranda
travma sonras› stres bozuklu¤u gösterebiliyordu. Dul, boflanm›fl olanlarda özellikle ruhsal
hastal›k öyküsü varl›¤›nda, daha önceki y›llarda olumsuz yaflam olaylar› yaflam›fl olanlarda
her iki araflt›rmada da travma sonras› stres bozuklu¤unu daha fazla gördük.
Travma s›ras›ndaki etmenlere bakt›¤›m›z zaman ise, bu gerçekten bilimsel verilere uygun
bir sonuçla karfl› karfl›ya b›rakt› bizi. Travman›n fliddeti ne kadar yüksekse, travmadan etkilenmesi ve sonras›nda travma sonras› stres bozuklu¤unu göstermesi o kadar fazla oluyordu.
Özellikle 3 y›l sonraki yapt›¤›m›z çal›flmada, daha çok bina hasar› görmüfl olan yerlerde
travma sonras› stres bozuklu¤unun daha fazla oranda görüldü¤ünü; halbuki daha az ölümle,
daha az binalar›n y›k›m›yla atlat›lan yerlerde ise bu rakam›n oldukça azald›¤›n› gördük.
Yine alg›sal fliddet dedi¤im olay karfl›s›nda duyulan korkunun, oturulan binadaki hasarlar›n,
yak›nlar›n› kaybetmenin, yak›nlar›n›n cesedinin görülmesi, al›fl›lmad›k ›fl›k görme, ses duyma gibi travma s›ras›nda yaflanan fleyler, mal kay›plar›, travma sonras› stres bozuklu¤unu
artt›ran özellikler aras›nda yer al›yordu. Travma sonras›nda ise sosyal deste¤in varl›¤› mutlaka önemliydi. Gelir düzeyinde azalma, olumsuz yaflam olaylar› ise, ilk araflt›rmada bunlarla ilgili verilerimiz, veri toplama araçlar›m›z için saptayamad›¤›m›z için soru iflareti olarak b›rakt›k, ama di¤erlerinde bunlar›n da travma sonras› stres bozuklu¤unu ortaya ç›kartmada önemli oldu¤unu gördük.
Tabii sadece travma sonras› stres bozuklu¤u, travmadan sonra belki nedeni bilinen bir hastal›k olarak ön plana ç›kabiliyor, ama bunun d›fl›nda da birtak›m hastal›klar›n görülmesi söz
konusu olabiliyor. Majör depresif bozuklu¤a bakt›¤›m›z zaman, -3 y›ll›k araflt›rman›n sonuçlar›nda bu bulgular› bulduk- yüzde 10,5 civar›nda majör depresyondan yak›nan insanlar›n varl›¤›n› gördük. Yine fobik reaksiyonlar›n yüzde 10 civar›nda oldu¤unu, yine yayg›n
anksiyete bozuklu¤u, sosyal fobi, panik bozuklu¤u, obsesif-kompulsif bozukluk gibi hastal›klar›n da travmadan sonra art›fl gösterebildi¤ini gördük. Tabii buradaki temel olan fley,
bunlar ne ölçüde depreme ba¤l›yd›, ne ölçüde gerçekten kendi hastalanma prevelanslar›na
ba¤l›yd›? Oras›n› saptamak için, özellikle Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n ruh sa¤l›¤› profil çal›flmas›,
Türkiye genelinde yapm›fl oldu¤u bir çal›flman›n sonuçlar›yla da karfl›laflt›rma f›rsat› bulduk.
Orada Türkiye genelinde bakt›¤›m›z zaman, depresyonun yüzde 4 oranlar›nda oldu¤unu
saptad›k ve di¤er bozukluklar›n, di¤er hastal›klar›n ise yaklafl›k ruh sa¤l›¤› profili sonuçlar›na göre 2-3 kat civar›nda bir art›fl›n Kocaeli bölgesinde yafland›¤›n› gördük. Bunu da mutlaka travman›n etkisiyle oluflabilecek olan bir durum olarak de¤erlendirdik.
Sonuç olarak, tabii mutlaka afete haz›rlanma, afet sonras› iyi bir organizasyonun yap›lmas›,
Türkiye için gerçek anlamda bu tür noktalara e¤ilme ve bu noktalar› gidermeye çal›flmak
çok önemli. Tabii bu, iyi bir organizasyon içerisinde belirlenen risk gruplar›na yönelik çal›flmalar›n yap›lmas›, en az›ndan toplumun ruh sa¤l›¤› aç›s›ndan daha sorunsuz bir halde yaflamas›n› sa¤layabilecek olmas› aç›s›ndan önemli. Türkiye’de her ne kadar yeterince sosyal
destek sa¤l›yoruz desek de, mutlaka bu sosyal deste¤i artt›r›c› yönünde yap›lmas›n›n ve bunlar›n bütün insanlar› içermesi aç›s›ndan önemli oldu¤unu düflünüyoruz. En önemlisi de, gerekli olan hastalar›n biran önce tedavisine bafllanarak bunlar›n kronikleflmesinin önüne geçmemiz gerekiyor.
257