uluslararası uyuşmazlıkların çözümünde arabuluculuk yöntemi
advertisement
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI ULUSLARARASI UYUŞMAZLIKLARIN ÇÖZÜMÜNDE ARABULUCULUK YÖNTEMİ M. Yusuf EREN YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Yrd. Doç. Dr. Selcen ERDAL Konya – 2014 i ii iii iv v İÇİNDEKİLER KISALTMALAR .......................................................................................... x ANDLAŞMALAR TABLOSU ................................................................... xiii GİRİŞ ............................................................................................................. 1 BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI UYUŞMAZLIKLARIN BARIŞÇI YOLLARLA ÇÖZÜMÜ §1. ULUSLARARASI HUKUKTA UYUŞMAZLIK ................................... 3 I. GENEL OLARAK UYUŞMAZLIK......................................................... 3 II. ULUSLARARASI UYUŞMAZLIKLAR ................................................ 4 A. Kavram ............................................................................................... 4 B. Uluslararası Uyuşmazlıkların Sınıflandırılması ................................... 7 a. Hukuki Uyuşmazlıklar ..................................................................... 7 b. Siyasi Uyuşmazlıklar ....................................................................... 9 c. Diğer Tasnifler ............................................................................... 12 §2.ULUSLARARASI HUKUKTA UYUŞMAZLIKLARIN ÇÖZÜM YOLLARI .................................................................................................... 14 I. GENEL OLARAK ÇÖZÜM YOLLARI ................................................ 14 II. BARIŞÇI ÇÖZÜM YOLLARI ............................................................. 14 A. Yargısal (Hukuki) Çözüm Yolları ..................................................... 19 a. Uluslararası Hakemlik .................................................................... 20 b. Uluslararası Yargı Organları .......................................................... 25 B. Yargı Dışı (Diplomatik) Çözüm Yolları ............................................ 29 a. Görüşme ........................................................................................ 29 b. Dostça Girişim ............................................................................... 33 vi c. Arabuluculuk ................................................................................. 35 d. Soruşturma Komisyonları .............................................................. 36 e. Uzlaştırma Komisyonları ............................................................... 39 C. Uluslararası Örgütler Aracılığı İle Çözüm Yolları ............................. 42 İKİNCİ BÖLÜM UYUŞMAZLIKLARIN ÇÖZÜMÜNDE ARABULUCULUK YÖNTEMİ §1. GENEL OLARAK ARABULUCULUK............................................... 46 I. KAVRAM ............................................................................................. 47 II. TARİHİ SÜREÇ ................................................................................... 50 A. Uzak Doğu........................................................................................ 53 B. Anglo-Sakson Hukuk Sistemleri ....................................................... 56 C. Kıta Avrupası .................................................................................... 58 D. Afrika ............................................................................................... 59 E. İslam Dünyası ................................................................................... 60 III. TÜRK HUKUKUNDA ARABULUCULUK ....................................... 61 §2. ULUSLARARASI HUKUKTA ARABULUCULUK ........................... 65 I. KAVRAM ............................................................................................. 65 II. ARABULUCULUĞUN TEMEL ÖZELLİKLERİ ................................ 70 A. Arabulucunun Üçüncü Bir Kişi Olması ............................................. 70 a. Devletler ........................................................................................ 72 b. Uluslararası Örgütler ...................................................................... 76 c. Gerçek Kişiler ................................................................................ 78 B. Arabulucunun Tarafsız Olması .......................................................... 80 C. Arabulucunun Bağlayıcı Karar Verememesi...................................... 81 D. Arabulucunun Yetkisini Taraflardan Alması ..................................... 82 vii E. Arabuluculuğun Gönüllü Olması ....................................................... 83 III. ARABULUCUNUN ROLÜ ................................................................ 85 A. Hazırlıklı Olmak ............................................................................... 85 B. Rıza .................................................................................................. 86 C. Tarafsızlık ......................................................................................... 87 D. Kapsayıcılık ...................................................................................... 88 E. Ulusal Aidiyet ................................................................................... 89 F. Uluslararası Hukuk ve Normatif Çerçeve........................................... 90 G. Arabuluculuk Girişiminin Tutarlılığı, Eşgüdümü ve Tamamlayıcılığı 92 H. Nitelikli Barış Andlaşmaları.............................................................. 93 IV. ARABULUCULUĞUN TERCİH NEDENLERİ ................................. 94 A. Zamandan Tasarruf ........................................................................... 94 B. Uzman Kişilerin Arabulucu Olması................................................... 96 C. Kontrolün Taraflarda Olması............................................................. 96 D. Yargı Organlarının Yükünü Azaltması .............................................. 98 E. Gizliliğin Korunması ......................................................................... 98 V. ARABULUCULUĞUN BAŞARISINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER ... 99 A. Uyuşmazlığın Ayırt Edici Özellikleri .............................................. 100 a. Uyuşmazlığın Olgunluk Evresi..................................................... 100 b. Uyuşmazlığın Yoğunluk Derecesi ................................................ 102 c. Uyuşmazlık Konusunun Niteliği .................................................. 103 B. Taraflar ve Karşılıklı İlişkileri ......................................................... 104 a. Tarafların Tanımlanması .............................................................. 104 b. Tarafların Rejim Türleri ............................................................... 105 c. Tarafların Arabuluculuğu Kabul Etme Sebepleri .......................... 105 d. Taraflar Arasındaki Eski ve Devam Eden İlişkiler ........................ 106 viii e. Taraflar Arasındaki Güç Dengesi ................................................. 107 C. Arabulucunun Özellikleri ................................................................ 108 a. Tarafsızlık .................................................................................... 108 b. Baskı Gücü .................................................................................. 110 c. Statü............................................................................................. 110 §3. ULUSLARARASI ARABULUCULUK KURULUŞLARI ................ 112 I. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BÜNYESİNDE......................................... 112 A. Arabuluculuk Destek Birimi (Mediation Support Unit (MSU)) ........ 112 B. Arabuluculuk Dostlar Grubu ........................................................... 113 II. BAĞIMSIZ KURULUŞLAR .............................................................. 115 A. Kriz Çözüm Girişimi (Crisis Management Initiative(CMI)) ............ 115 B. Barış ve Arabuluculuk Merkezi (Center for Peace Mediation (CPM)) ..................................................................................................................... 116 C. İnsani Diyalog Merkezi (The Centre for Humanitarian Dialogue (HD)) ..................................................................................................................... 118 D. Birleşik Devletler Barış Enstitüsü (The United States Institute of Peace (USIP)) ................................................................................................ 119 E. Uluslararası Arabuluculuk ve Diyalog için Avrupa Forumu (MEDIATEUR) .................................................................................... 120 §4.TÜRKİYE’NİN ARABULUCULUK FAALİYETLERİNDEN ÖRNEKLER.............................................................................................. 122 I. İSRAİL İLE SURİYE ARASINDAKİ UYUŞMAZLIK ....................... 123 II. LÜBNAN KRİZİ ................................................................................ 124 III. FİLİPİNLER HÜKÜMETİ İLE MORO İSLAMİ KURTULUŞ CEPHESİ (MILF) ARASINDAKİ UYUŞMAZLIK ................................ 124 IV. İRAN’IN NÜKLEER PROGRAMIYLA İLGİLİ ARABULUCULUK GİRİŞİMİ ................................................................................................ 125 ix V. SOMALİ İLE SOMALİLAND ARASINDAKİ UYUŞMAZLIK ........ 126 VI. DİĞER UYUŞMAZLIKLAR ............................................................ 127 SONUÇ ...................................................................................................... 128 BİBLİYOGRAFYA ................................................................................... 133 x KISALTMALAR ABD : Amerika Birleşik Devletleri AB : Avrupa Birliği ABÖ : Afrika Birliği Örgütü AGİT : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı AKÜ : Afyon Kocatepe Üniversitesi ASEAN : Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği AU : Afrika Birliği AÜEHFD : Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi AGİK : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı AGİT : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı AJIL : American Journal of International Law Bkz. : Bakınız BM : Birleşmiş Milletler BYIL : British Yearbook of International Law C. : Cilt CMI : Crisis Management Initiative CPM : Center for Peace Mediation CJRA : Civil Justice Reform Act DEÜHFD : Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi DJILP : Denver Journal of International Law and Policy xi Ed. : Editör EJIL : European Journal of International Law HD : The Centre for Humanitarian Dialogue HUAK : Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu ICJ : International Court of Justice ICRC : Uluslararası Kızılhaç Komitesi LAS : Arap Devletleri Ligi Md. : Madde MEDIATEUR : Uluslararası Arabuluculuk ve Diyalog için Avrupa Forumu MHB : Uluslararası Hukuk Bülteni MILF : Moro İslami Kurtuluş Cephesi MÖ : Milattan Önce MS : Milattan Sonra MSU : Arabuluculuk Destek Birimi NADRAC : National Alternative Dispute Resolution Advisory Council NATO : The North Atlantic Treaty Organization OAS : Amerikan Devletleri Örgütü OIC : İslam İşbirliği Teşkilatı PCIJ : Permanent Court of International Justice Rev. : Özet RG : Resmi Gazete xii s. : Sayfa S. : Sayı SÜ : Selçuk Üniversitesi SDÜ : Süleyman Demirel Üniversitesi T.C. : Türkiye Cumhuriyeti TDK : Türk Dil Kurumu UAD : Uluslararası Adalet Divanı Vb. : Ve benzeri xiii ANDLAŞMALAR TABLOSU 1794 Jay Andlaşması (General Treaty of Friendship) 1856 Paris Andlaşması 1898 Paris Andlaşması 1899 ve 1907 Uluslararası Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümüne İlişkin Andlaşmalar 1905 Portsmouth Andlaşması 1907 Orta Amerika Adalet Divanı Andlaşması 1914 Bryan Barış Andlaşmaları 1919 Milletler Cemiyeti Misakı 1923 Orta Amerika Sözleşmesi 1925 Locarno Andlaşması 1928 Cenevre Hakemlik Genel Sözleşmesi 1929 Amerikalılar Arası Genel Uzlaştırma Andlaşması 1930 İkamet, Ticaret ve Seyrisefain Andlaşması 1933 Rio de Jenerio Andlaşması 1936 Amerikalılar Arası Dostça Girişim ve Arabuluculuk Sözleşmesi 1945 Arap Devletler Ligi Andlaşması 1945 BM Andlaşması 1948 Amerikan Barışçı Çözüm Yolları Andlaşması (Bogota Andlaşması) 1948 Batı Avrupa Birliği Andlaşması xiv 1957 Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümü Konusunda Avrupa Sözleşmesi 1959 Antarktika Andlaşması 1964 Afrika Birliği Örgütü Arabuluculuk, Uzlaştırma ve Hakemlik Komisyonunu Kuran Kahire Protokolü 1966 Taşkent Deklarasyonu 1969 Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi 1970 BM Andlaşması Doğrultusunda Devletler Arasında Dostça İlişkiler ve İşbirliğine İlişkin Uluslararası Hukuk İlkeleri Konusunda Bildirge 1975 Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı Nihai Senedi 1975 Devletlerin Uluslararası Örgütlerle İlişkilerinde Temsil Edilmesi Sözleşmesi 1981 Doğu Karayip Devletleri Örgütünü Kuran Andlaşma 1982 BM Deniz Hukuku Sözleşmesi 1982 Uyuşmazlıkların Barışçı Çözüm Yollarına İlişkin Manila Deklarasyonu 1985 Ozon Tabakasının Korunmasına İlişkin Viyana Andlaşması 1993 Arusha Andlaşması 2010 Tahran Bildirisi 2012 Filipinler Hükümeti - Moro İslami Kurtuluş Cephesi Barış Andlaşması 2013 Ankara Bildirisi 1 GİRİŞ İnsanlık var olduğu günden beri 15 binden fazla savaş yaşanmıştır. Buna bağlı olarak, hayatı boyunca savaş görmemiş ya da tanık olmamış insan neredeyse yok gibidir. II. Dünya Savaşından sonraki “barış ve huzur ortamında” (!) bile 150’nin üstünde irili ufaklı savaş gerçekleşmiş ve bu savaşlarda 60 milyonun üzerinde insan hayatını kaybetmiştir. Bu rakamın 19. yy savaşlarındaki toplam kayıpların iki katından fazla olması, uluslararası toplum üyeleri arasında yaşanan şiddet ve çatışmaların her geçen gün tehlikeli bir şekilde artmaya devam ettiğini göstermektedir. Bu vahim tablonun ortaya çıkmasını tetikleyen birçok faktör vardır. Küreselleşmenin de etkisiyle, dünyamız çok dinamik bir yapıya dönüşmüştür. Özellikle uluslararası ilişkilerde yaşanan gelişmelerin ve değişimlerin hızına yetişebilmek mümkün değildir. Bu hızlı gelişim, uluslararası toplum üyeleri arasındaki rekabeti ve mücadeleleri artırmakta; terörizm, bağımsızlık mücadeleleri ve petrol rekabeti gibi etkenlerle çok sayıda uyuşmazlığın ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Söz konusu uyuşmazlıkların savaşla sonuçlanması dahi mümkün olabilmektedir. Her ne kadar yaşanan bu gelişmelerin başlıca sebebi uluslararası toplum üyeleri olsa da, bu sorunları çözecek olan da yine uluslararası toplum üyelerinin kendileridir. Bu doğrultuda, uluslararası hukukta Milletler Cemiyeti ile başlayan ve Birleşmiş Milletler ile devam eden bir gelişim süreci kendisini göstermektedir. Özellikle Birleşmiş Milletler döneminde devletlerin, uluslararası ilişkilerinde herhangi bir başka devletin toprak bütünlüğüne ya da siyasal bağımsızlığına karşı kuvvet kullanması kesinlikle yasaklanmıştır. Dolayısıyla bir uyuşmazlığı kuvvete başvurmadan barışçı bir şekilde çözmek çok önemli bir vazife haline gelmiştir. 2 Günümüzde uyuşmazlıklar; uluslararası hakemlik, uluslararası yargı organları, görüşme, dostça girişim, arabuluculuk, soruşturma komisyonları ve uzlaştırma komisyonları gibi birçok yöntem ile barışçı olarak çözülebilmektedir. Bu yöntemlerden arabuluculuk ise en dikkat çekici olanlardan biridir. Gerçekten de, uyuşmazlık halindeki iki uluslararası aktörü uzlaştırma ve uyuşmazlığın çözümüne katkıda bulunma gibi anlamlı ama bir o kadar da zor bir görev arabulucunun omuzlarına yüklenmiştir. Dolayısıyla, yukarıda sözü edilen savaşların ve insanlık dramlarının önüne geçilmesinde kilit bir misyonu olan arabuluculuk yöntemi büyük önemi haizdir. Uluslararası uyuşmazlıkların çözüm yöntemlerinden biri olan arabuluculuğu temel alan bu çalışma iki ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde, uluslararası uyuşmazlığın anlamı ve ne gibi sınıflandırmalara tabi tutulabildiği açıklanacak olup; bu uyuşmazlıkların hangi barışçı çözüm yollarıyla çözülebileceği belirtilecektir. Çalışmanın ikinci bölümünde, arabuluculuğun genel tanımıyla birlikte tarihsel süreç içerisindeki gelişimi hakkında bilgi verilecek olup, bir arabuluculuktan söz edilebilmesi için gereken temel özelliklerin neler olduğu belirtilecektir. Arabuluculuk yönteminin niçin tercih edilmesi gerektiği, bir arabuluculuğun başarılı olmasını etkileyen faktörlerin neler olduğu, uluslararası alanda faaliyet gösteren arabuluculuk kuruluşların hangileri olduğu ve Türkiye’nin son on yıl içerisinde yapmış olduğu arabuluculuk örnekleri yine bu bölüm içerisinde anlatılacaktır. 3 BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI UYUŞMAZLIKLARIN BARIŞÇI YOLLARLA ÇÖZÜMÜ §1. ULUSLARARASI HUKUKTA UYUŞMAZLIK I. GENEL OLARAK UYUŞMAZLIK Günlük hayattaki herhangi bir ilişkide taraflar arasındaki görüş ayrılıkları farklı şekillerde ortaya çıkabilir. Ortaya çıkan görüş ayrılığının çözümü için öncelikle mevcut sorun tanımlanmalı ve ardından bu sorunu çözebilecek en uygun çözüm yöntemi benimsenmelidir. Günlük hayatta olduğu gibi uluslararası toplum üyeleri arasında da görüş ayrılıkları yaşanabilmekte ve bu görüş ayrılıkları daha da büyüyerek bir uluslararası uyuşmazlık haline dönüşebilmektedir. Ortaya çıkan uyuşmazlıkları çözmek ise, uluslararası toplumun barış ve huzuru için çok önemlidir. Uluslararası uyuşmazlıklar çeşitli yöntemlerle çözülebilmektedir. Bu yöntemlerden biri olan arabuluculuğun muhtevasını anlayabilmek için öncelikle “uyuşmazlık” kavramının incelenmesi gerekmektedir. Zira ortada somut bir uyuşmazlık olmadığı zaman arabuluculuktan da söz etmek mümkün olamaz. Sözlük anlamıyla “uyuşmama durumu”1nu ifade eden uyuşmazlık kavramının uluslararası hukuktaki anlamını Uluslararası Sürekli Adalet Divanı tarafından 30.08.1924 tarihinde Mavrommatis Davası’na ilişkin olarak verdiği kararında görülmesi mümkündür. Söz konusu kararda uyuşmazlık kavramı, “iki kişi arasında meydana gelen hukuki veyahut maddi bir noktaya ilişkin anlaşmazlık, hukuki görüş ya da çıkarların çatışması” olarak tanımlanmıştır2. Uygulamada “uyuşmazlık” kavramı ile “anlaşmazlık” kavramının karıştırıldığı ve hatta birbirleri yerine ikame edilerek kullanıldığı da görülmektedir. Oysa ikisi birbirinden farklı nitelik taşımaktadır. Anlaşmazlık ve uyuşmazlık kavramları arasındaki farkların incelenmesi, taraflar arasındaki görüş ayrılıklarına en uygun olan 1 2 Bkz. TDK Türkçe Sözlük, C. 2, Ankara 1998, s. 2296. The Mavrommatis Palestine Concessi ons, PCIJ, Series A, No. 2, 1924, s. 11. 4 çözüm yolunun bulunabilmesi için önem taşımaktadır. Zira, taraflar arasındaki soruna çözüm bulabilmek amacıyla hangi usulün kullanılmasının daha uygun olacağını belirleyebilmek için, öncelikle bu sorunun yapısı bilinmelidir. Dolayısıyla bir anlaşmazlıkla mı yoksa bir uyuşmazlıkla mı karşı karşıya olunduğunun tespit edilmesi, sorunun çözümü açısından büyük önem arz etmektedir. Anlaşmazlık, kişiler arasındaki çatışmanın karşı tarafa bildirilmemesi ya da karşı taraftan çatışmaya sebebiyet verecek bir talepte bulunulmaması durumudur3. Daha açık bir ifadeyle, iki taraf arasında herhangi bir sebeple bir görüş ayrılığının ortaya çıkması ve bu görüş ayrılığının açığa vurulmadan kendi iç dünyalarında yaşanması durumuna anlaşmazlık denmektedir. Oysa uyuşmazlık, her iki tarafın da farkında olduğu ve taraflar arasındaki çatışmanın konusunu oluşturan anlaşmazlıktır. Bu sebeple, tarafların somut olarak bir anlaşmazlık içerisinde bulunmaları, bir uyuşmazlığın varlığı açısından yeterli değildir. Gerçek bir uyuşmazlıktan söz edebilmek için, görüş ayrılığı içerisinde bulunan taraflardan birinin diğer taraftan söz konusu anlaşmazlık hususunda bir talepte bulunması ve karşı tarafın da söz konusu talep ya da iddiaya karşı çıkması gerekmektedir. Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, bir uyuşmazlıktan söz edebilmek için öncelikle bir anlaşmazlığın mevcut olması gerekmektedir. Daha sonra, taraflardan birinin diğerinden bir talepte bulunması ve bunun sonucunda taraflar arasında bir çekişmenin başlamış olması gerekmektedir. Bu sebeple, taraflardan biri anlaşmazlık hususunda diğer taraftan bir talepte bulunmadıkça uyuşmazlığın ortaya çıkmayacağı kabul edilebilir4. II. ULUSLARARASI UYUŞMAZLIKLAR A. Kavram Geçmişten günümüze kadar insanlığın yaşadığı acıların en büyük sebepleri devletlerin birbirleriyle yaşamış oldukları sorunlardır. Çoğu zaman bir bölgede barış ve güvenliğin bozulması, konuyla doğrudan ilgisi olmayan uluslararası toplumun 3 4 ÖZBEK, Mustafa Serdar; Alternatif Uyuşmazlık Çözümü, Ankara 2009, s. 73. ÖZBEK; s. 87. 5 diğer üyelerini de etkileyerek bir çıkar çatışması haline dönüşmektedir. Zaten uyuşmazlıklara “uluslararası” nitelik kazandıran husus da, tarafların birer devlet olması değil, taraflar arasında yaşanan uyuşmazlığın sonuçlarının doğrudan ya da dolaylı olarak birçok devleti etkilemesidir. Uluslararası uyuşmazlıklar, klasik anlamıyla devletler arasındaki görüş ayrılıklarından meydana gelen ihtilafları ifade etmektedir. Ancak dinamik bir yapıya sahip olan toplumların devamlı değişkenlik göstermesi sebebiyle, uluslararası hukukta da bazı gelişmeler meydana gelmiştir. Modern hukuk sistemlerinde insan haklarına verilen önemin artmasıyla bireyin ön plana çıkması, uluslararası örgüt ve kuruluşların önemli gelişmeler göstermesi sonucunda, doğrudan doğruya kişileri ve uluslararası kuruluşları da ilgilendiren uluslararası nitelikteki uyuşmazlıklar meselesi ortaya çıkmıştır5. Böylece gerçek kişiler ile devletler veyahut uluslararası örgütlerin birbirleriyle ya da devletler ile arasında meydana gelen ihtilafları da uluslararası uyuşmazlık niteliği kazanmıştır. Durum böyle olmakla birlikte, gerçek kişilerin ve başta ticaret ortaklıkları olmak üzere özel hukuk tüzel kişilerinin de devletler ile arasındaki ihtilafları uluslararası düzeyde bir uyuşmazlık özelliği göstermesi mümkündür6. Ancak çalışmanın konusu itibariyle, uluslararası arenada ortaya çıkan, taraflarından en az birinin uluslararası hukuk kişisi olduğu ve özel hukuk ilişkisi kapsamında değerlendirilmeyen, daha farklı bir ifadeyle “uluslararası nitelik” taşıyan uyuşmazlıklar değerlendirmeye alınacaktır. Bu kapsamda yukarıdaki açıklamalardan yola çıkarak, uluslararası uyuşmazlıklar, “iki ya da daha fazla uluslararası hukuk kişisi arasında ortaya çıkan ve uluslararası nitelik taşıyan uyuşmazlıklar” olarak ifade edilebilir. Uluslararası uyuşmazlığın iki önemli unsuru bulunmaktadır. Öncelikle anlaşmazlık “belirli/spesifik” olmalıdır7. Daha açık bir ifadeyle, uyuşmazlığın barışçıl bir şekilde çözülebilmesi için, öncelikle uyuşmazlık konusunun net olarak tanımlanmış olması gerekir. İkinci olarak anlaşmazlık, birbiriyle çelişen iddialar 5 6 7 BELİK, Mahmut R.; Devletlerin Harp Selâhiyet inin Tahdidi ve Uluslararası İhtilafların Sulh Yolu ile Halli Usulleri, C. 1, İstanbul 1966, s. 1. PAZARCI, Hüseyin; Uluslararası Hukuk, Ankara 2010, s. 451. EVANS, Malcolm D.; International Law, New York 2010, s. 560. 6 içermelidir. Taraflardan birinin iddiasını karşı tarafa bildirmesi ve buna karşılık diğer tarafın da söz konusu iddiayı reddederek kendi iddiasını ileri sürmesi gerekmektedir. Söz konusu iddialar bir beyanat, diplomatik nota, belirli eylemler veya benzer nitelikli bildiriler ile ileri sürülebilir8. Uluslararası uyuşmazlıklar konusunda incelenmesi gereken bir diğer husus “uyuşmazlık” ile “durum” kavramları arasındaki ilişkidir. Birleşmiş Milletler (BM) Andlaşmasının uyuşmazlıkların barışçı yollarla çözülmesini düzenleyen VI. Bölümü, “uyuşmazlık” kavramı ile “uyuşmazlık doğabilecek durumlar” kavramına ayrı olarak değinmiştir. BM Andlaşmasının, 34. maddedeki “herhangi bir uyuşmazlık veya uluslararası bir anlaşmazlığa yol açabilecek ya da uyuşmazlık doğurabilecek bir durum konusunda…” ve 35. maddedeki “Birleşmiş Milletler’in her üyesi herhangi bir uyuşmazlık ya da 34. maddede öngörülen nitelikte bir duruma…” ifadelerini kullanarak iki kavramı ayrı olarak ele aldığı görülmektedir. Ancak söz konusu durum kavramı ile ilgili olarak herhangi bir açıklama ya da tanım yapılmamıştır. Öncelikle “durum” kavramının, henüz uyuşmazlık ortaya çıkmadan, anlaşmazlığın meydana gelmesini sağlayacak bir çatışma ya da gerginlik ortamını ifade ettiği söylenebilir. Böylelikle muhtemel bir uyuşmazlık henüz meydana gelmeden, durum kavramı sayesinde söz konusu gerginlik ortamının çözüme bağlanması mümkün kılınabilir. İkinci olarak “durum” kavramının, Birleşmiş Milletler örgütü üyelerinin hepsini ilgilendiren, kurucu andlaşmanın genel ilkelerine aykırı davranışlardan doğmuş olan ve uluslararası toplum adına çözümün istenebileceği anlaşmazlıkları kapsadığı öngörülmüştür9. BM Andlaşmasının uyuşmazlık kavramının yanında “durum” kavramını da ele almasının nedeni, II. Dünya Savaşından sonra uluslararası çatışmaların tamamen 8 9 BILDER, Richard B.; “An Overview of International Dispute Settlement” (Overview), Emor y Journal of International Dispute Resolution, C. 1, S. 1, 1986, s. 4. MERAY, Seha L.; Devletler Hukukuna Giriş, C. 2, Ankara 1975, s. 343. 7 ortadan kaldırılması çabalarının bir sonucu olarak henüz uyuşmazlığa dönüşmemiş uluslararası gerilim durumlarının da ortadan kaldırılması isteği olduğu söylenebilir10. B. Uluslararası Uyuşmazlıkların Sınıflandırılması Uluslararası toplum üyelerinin sıklıkla karşı karşıya geldiği uyuşmazlıklar, hemen hemen her konuda ortaya çıkabilmektedir. Örneğin, Avrupa Birliği’nin entegrasyon sürecinde yaşanan uyuşmazlıklar siyasi nitelik taşıyabilirken, komşu devletlerin aralarındaki sınır ilişkilerinden kaynaklanan uyuşmazlıklar hukuki nitelik taşıyabilmektedir. Uygulamada hava, deniz ve kara sahası ihlalleri, yabancı devletlerin ulaşım araçlarının durdurulması, diplomatik krizler, silahlı kuvvet kullanımları, andlaşma ihlalleri vb. birçok uyuşmazlık örnekleriyle karşılaşılabilmektedir. Ancak öğretide yaygın olarak yapılan tasnif, uyuşmazlıkların “hukuki uyuşmazlıklar” ve “siyasi uyuşmazlıklar” olarak ikiye ayrılması şeklindedir. Bu ayrımın pratikteki önemi günümüzde eskiye nazaran azalmıştır. Bunun sebebi, I. Dünya Savaşı’ndan önce devletlerin siyasi uyuşmazlıklar bakımından genellikle barışçı çözüm yollarına gitmeyi tercih etmemeleri, bu yükümlülüğü sadece hukuki uyuşmazlıklar bakımından kabul etmeleriydi. Devletler söz konusu çözüm yollarını hukuki uyuşmazlıklar için kabul ederken, her zaman geri adım atma ihtimalleri olduğunu belirten çekinceler koymayı da ihmal etmiyorlardı. Ancak I. Dünya Savaşı sonunda, amacı ülkeler arasında yaşanabilecek sorunları barışçı yollarla çözmek olan Milletler Cemiyeti’nin kurulmasıyla, devletler bütün uyuşmazlıkların çözümü bakımından git gide barışçı çözüm yollarını kabul etmeye başlamışlardır. Dolayısıyla bu tasnif artık sadece uyuşmazlığın tabi tutulacağı barışçı çözüm yollarının tayininde ve tespitinde önem kazanmıştır11. a. Hukuki Uyuşmazlıklar Hukuki uyuşmazlıklar, uluslararası hukuk kişileri arasında, bir uluslararası hukuk kuralının uygulanması ya da yorumlanması nedeniyle ortaya çıkan çıkar 10 11 POYRAZ, Yasin; Uluslararası Uyuşmazlıkların Barışçı Çözüm Yollarından Diplomatik Yollar (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1995, s. 3. BELİK; s. 2. 8 çatışması olarak tanımlanabilmektedir12. Buna göre hukuki bir uyuşmazlıktan söz edebilmek için, öncelikle uyuşmazlığa taraf olanların uluslararası hukuk kişisi olması gerekmektedir. Bu bağlamda devletler, uluslararası örgütler ve yerine göre gerçek kişiler uluslararası nitelikli uyuşmazlıklara taraf olabilirler. Özel hukuk tüzel kişilerinin ise, uluslararası hukuk bakımından hukuki uyuşmazlıklara taraf olması mümkün değildir. Hukuki uyuşmazlığın ortaya çıkabilmesi için gereken diğer bir şart ise söz konusu uyuşmazlığın mevzu hukukun uygulanması veya yorumlanmasından kaynaklanmasıdır. Daha açık bir ifadeyle, söz konusu anlaşmazlık bir pozitif uluslararası hukuk kuralının düzenlediği bir alanda kendisini göstermelidir. Tarafların, iç hukuklarına dayandırdıkları bir anlaşmazlık uluslararası hukuk bakımından uyuşmazlık olarak kabul edilemez. Hukuki uyuşmazlıklar, Uluslararası Adalet Divanı Statüsü’nün 36/2. maddesinde şu şekilde nitelendirilmiştir: “i) Bir andlaşmanın yorumlanması; ii) Uluslararası hukuka ilişkin her konu; iii) Saptandığı takdirde, uluslararası bir yükümlülüğe aykırılık oluşturabilecek her olayın varlığı; iv) Uluslararası bir yükümlülüğe aykırı bir davranışın gerektirdiği zarar gideriminin niteliği ya da kapsamı”. Mevcut bir hukuki uyuşmazlığın çözümü konusu ise kural olarak hukuki yollar ile mümkündür. Taraflar hukuki bir uyuşmazlık ile karşılaştığı zaman, uyuşmazlığı uluslararası yargı organlarına taşıma durumundadırlar. BM Andlaşması md. 36/3’de geçen “Güvenlik Konseyi bu madde’de öngörülen tavsiyelerde bulunurken, genel kural olarak, hukuksal nitelikteki uyuşmazlıkların taraflarca Uluslararası Adalet Divanı Statüsü hükümlerine göre Divan’a sunulması gerektiğini de göz önünde tutacaktır.” ifadesi bu durumu doğrulamaktadır. Yine aynı şekilde, 1959 yılında 12 MERAY; s. 321, PAZARCI; s. 452, SUR, Melda; Uluslararası Hukukun Esasları, İzmir 2000, s. 253, BOZKURT, Enver / KÜTÜKÇÜ, M. Akif / POYRAZ, Yasin; Devl etler Hukuku, Ankara 2010, s. 239, İNAN, Yüksel; “Sınır Aşan Suların Hukuksal Boyutları”, AÜHFD, C. 49, S. 1, 1994, s. 244. 9 Uluslararası Hukuk Enstitüsü tarafından alınan bir karara göre, hukuki uyuşmazlıkların çözümünde bir uluslararası yargı ya da hakemlik organına başvuruda bulunulması, olağan bir yöntem olarak kabul edilmiştir13. Hukuki uyuşmazlığa verilebilecek en güzel örneklerden biri Türkiye’nin de taraf olduğu Bozkurt-Lotus hadisesidir14. Türkiye ile Fransa arasında ortaya çıkan söz konusu uyuşmazlık, konuya ilişkin Türk mahkemelerinin yargı yetkisi olup olmadığı hususu üzerinedir. Uluslararası Adalet Divanı, vermiş olduğu kararında Türkiye’nin yargı yetkisini kullanması bakımından, uluslararası hukuka aykırı herhangi bir kuralın bulunmadığını tespit ederek uyuşmazlığı Türkiye lehine çözüme kavuşturmuştur. b. Siyasi Uyuşmazlıklar Mevcut uluslararası hukukun uygulama alanı içerisinde, devletler arasında ortaya çıkan bütün çıkar çatışmalarına çözüm bulunamamaktadır. Daha açık bir ifadeyle, gelişim süreci devam eden uluslararası hukukta, her uyuşmazlığa çözüm getirecek kural bulunamamaktadır. Bu bakımdan, devletler arasında, hukuki ilişki 13 14 MENGİLER, Özgür; Birleşmiş Milletler Çerçevesinde Uluslararası Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümü, Ankara 2005, s. 21. Söz konusu hadise, 2 Ağustos 1926 tarihinde Midilli Adası açıklarında, “Bozkurt” isimli kömür yüklü Türk vapuru ile “Lotus” isimli Fransız ticaret gemisinin çarpışması sonucu meydana gelmiştir. Bu çarpışma sonucunda Bozkurt batmış ve mürettebattan sekiz kişi boğularak yaşamlarını yitirmiştir. Lotus gemisi kazadan sonra denizden kurtarabildiği Türk tayfalarını ve Bozkurt’un kaptanını alarak İstanbul’a gelmiştir. Bu aşamada ölenlerin yakınlarının şikâyette bulunmaları üzerine Bozkurt’un kaptanı Hasan Efendi ile Lotus gemisinin kaza sırasında vardiyada bulunan süvarisi Jan Demons, dikkatsizlik ve tedbirsizlik sebebi yl e 8 kişinin ölümüne sebebi yet vermelerinden dola yı İstanbul Mahkemeleri’nce tutuklanmış ve yargılama sonucunda her iki kaptana da ceza verilmiştir. Fransız hükümeti bu kararı protesto ederek Türk mahkemelerinin açık denizlerde meydana gelmiş olan bir kazadan dola yı Fransız vatandaşını yargılama hakkına sahip olmadığını iddia ederek Jan Demons’un salıverilmesini talep etmiştir. Bu talebin Türkiye tarafından kabul görmemesi sebebi yle iki taraf arasında büyük bir anlaşmazlık ortaya çıkmıştır. Bunun sonucunda, Türkiye’nin teklifi üzerine taraflar kendi a ralarında bir tahkimnâme düzenleyerek uyuşmazlığı Uluslararası Adalet Divanı’na taşımışlardır. Bu konu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.: BALCIOĞLU, Mustafa / BOZKURT, Enver / KÜTÜKÇÜ, M. Akif / POYRAZ, Yasin; Boz kurt Lotus Davası, İstanbul 2003, s. 1-518, TEZCAN, Durmuş; “Bozkurt-Lotus Davasının Önemi ve Yeri”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları, C. 2, S. 4-5, (1994-1995), s. 267-274, ERSAYDI, Alper; “Bozkurt-Lotus Davası ve Genç Türkiye’nin Hukuksal Yetkinliği”, Tarih Okulu, S. 6, 2010, s.33-43.) 10 sayılmayan ve uluslararası hukuk tarafından düzenlenme getirilmemiş çıkar çatışmaları da söz konusu olabilmektedir. İşte uluslararası hukukun düzenlemediği alanlarda ortaya çıkan uyuşmazlıkların siyasi uyuşmazlık olduğu kabul edilmektedir15. Bunun yanında, devletler bazı durumlarda uluslararası hukukta düzenlenmiş bir kuralın olmasına rağmen, söz konusu kuralın kendi menfaatlerine aykırı olduğu iddiasıyla mevcut durumda değişiklik yapmayı hedeflerler. Dolayısıyla, devletler arasında ortaya çıkan ve mevcut bulunan bir uluslararası hukuk kuralının değiştirilmesiyle ilgili olan uyuşmazlıklar da siyasi uyuşmazlıklardır16. Ayrıca, devletin güvenliğini, bağımsızlığını, onurunu, hayati çıkarlarını ilgilendiren uluslararası uyuşmazlıkların, hukuki olarak değerlendirilemeyeceği ve bu nedenle yargısal yollar ile çözülmesi mümkün olmadığı ileri sürülerek bu tür uyuşmazlıkların da siyasi uyuşmazlık olduğu kabul edilmiştir17. Verilen bilgilerden hareketle, devletler arasında cereyan eden siyasi uyuşmazlıklar; uluslararası hukukun düzenleme getirmemiş olduğu alanlarda ortaya çıkan ya da mevcut bir hukuk kuralının değiştirilmesini hedef alan veyahut devletlerin egemenliklerinden kaynaklanan menfaatlerini büyük önemde ilgilendiren uyuşmazlıklar olarak tanımlanabilir. Örneğin, II. Dünya Savaşı’nın ardından Türkiye ile Sovyetler birliği arasında bir uyuşmazlık ortaya çıkmıştır. Uyuşmazlığın konusu, Sovyetler Birliği’nin Montrö Boğazlar Sözleşmesinin bazı hükümlerinin değiştirilmesini istemesinden kaynaklandığından, söz konusu uyuşmazlık bir siyasi uyuşmazlık niteliğindedir18. Hukuki ve siyasi uyuşmazlık ayrımının dayanağı değerlendirildiğinde, söz konusu ayrımın, somut uyuşmazlığın niteliğinden değil; çözüm için uygulanan karar alma sürecinin farklılığından kaynaklandığı görülecektir. Çünkü, bir uyuşmazlığın 15 16 17 18 BOZKURT / KÜTÜKÇÜ / POYRAZ; s. 240. BROWNLIE, Ian; “The Justiciability of Disput es and Issues in International Realations” (Justiciability), British Yearbook of International Law (BYIL), 1967, s. 123-145. MENGİLER; s. 21, MERAY; s. 321. SUR; s. 253. 11 hukuki veya siyasi niteliği; olayın kendine özgü koşullarına, taraflarca benimsenen görüşlere ve aralarındaki farklılıkları nitelendirmek için tercih ettikleri çözüm yollarına bağlıdır19. Devletler arasında gerçekleşen bir olayın hukuki boyutunun yanı sıra siyasi niteliği de her zaman bulunduğundan, her uluslararası uyuşmazlığın siyasi yönü de bulunacaktır. Dolayısıyla ikisi arasında objektif genel kriterlere ulaşmak oldukça güçtür. Bu bakımdan uygulamada bir uyuşmazlık, hem hukuki hem de siyasi nitelik taşıyabilir. Bu bilgiler ışığında, hukuki ve siyasi uyuşmazlıkların hangi yollarla çözüleceği konusunda da kesin bir ölçütün olduğunu söylemek mümkün değildir. Yukarıda da belirtildiği gibi, hukuki uyuşmazlıkların çözümü “kural” olarak yargısal yöntemler ile gerçekleştirilmektedir. Ancak hukuki uyuşmazlıkların yargısal yöntemler ile çözümü zorunlu bir nitelik arz etmemektedir; diğer çözüm yollarına da gidilebilmesi mümkündür20. Aynı şekilde, siyasi uyuşmazlıkların çözümünde diplomatik yollar tercih edilse de, yargısal çözüm yollarına başvurulabilmesi de mümkündür. Bu sebeple hukuki uyuşmazlıkların yargısal yollarla, siyasi uyuşmazlıkların ise yargı dışı yollarla çözüleceği şeklinde kesin bir kural yoktur. 1982 yılında, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK) platformunda böyle bir ayrıma gidilmiş, ancak taraflarca kabul görmemiştir21. Konuyla ilgili olarak Uluslararası Adalet Divanı, 1928 yılında Doğu Karelia Davası’nda benzer bir istişari mütalaa vermiştir. Bu kararda “Hiçbir devlet, rızası olmaksızın, uyuşmazlıkların arabuluculuğa ya da hakemliğe ya da herhangi bir barışçı çözüm yoluna getirmek zorunluluğunda değildir. Böyle bir istek bir kerede ve bütün uyuşmazlıkları kapsayacak biçimde serbestçe üstlenilmiş bir yüküm olarak açıklanabileceği gibi, bu konuda önceden kabul edilmiş bir yüküm olmaksızın da, belirli bir konu için de açıklanabilir.”22 denilerek herhangi bir uluslararası uyuşmazlığın çözümünde, irade serbestliğinin esas alınması gerektiği vurgusu yapılmıştır. 19 20 21 22 SHAW, Malcolm N.; International Law, Cambridge 2008, s. 1012. MENGİLER; s. 26, BELİK; s. 77, BOZKURT / KÜTÜKÇÜ / POYRAZ; s. 241. ERDOĞAN, Feyiz; Uluslararası Hukuk ve Tahkim, Ankara 2004, s. 20. MERAY; s. 322, POYRAZ, Yasin; “Uluslararası Uyuşmazlıkların Barışçı Çözüm Yollarından Diplomatik Yollar” (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 1995, s. 5. 12 c. Diğer Tasnifler Uluslararası uyuşmazlıkları farklı tasniflere tabi tutmak mümkündür. Öncelikle uyuşmazlıkların birçoğu iki ayrı devlet arasında gerçekleşmekte ve çözüm çalışmaları da bu iki devlet arasında cereyan etmektedir. Ancak uygulamada ikiden fazla tarafı olan uyuşmazlıklar da mevcuttur. Bu tip uyuşmazlıklar uluslararası toplumu daha çok ilgilendiren ve çözümü noktasında üçüncü kişilerin de araya girebildiği uyuşmazlıklardır. Bu bakımdan uyuşmazlıkları ilk olarak uyuşmazlığa taraf olan sayısı bakımından ayrıma tabi tutmak mümkündür. Bu yönüyle uyuşmazlıklar; iki uluslararası hukuk süjesi arasında ortaya çıkan uyuşmazlıklar ve ikiden fazla uluslararası hukuk süjesinin taraf olduğu uyuşmazlıklar olarak ikiye ayrılmaktadır. Uyuşmazlıkları önem derecesi bakımından da sınıflandırmaya tabi tutmak mümkündür. Bu yönüyle uluslararası uyuşmazlıklar önemli ve önemli olmayan uyuşmazlıklar şeklinde ikiye ayrılabilmektedir. Bir uluslararası uyuşmazlığın önemli olup olmamasının tespiti ise objektif kıstaslara göre mümkün olmaz. Genel olarak iki devlet arasında meydana gelen basit nitelikli, örneğin tazminat gerektiren uyuşmazlıklar önemli uyuşmazlık olarak kabul edilmez. Ancak uluslararası barış ve güvenliğin tehdit edildiği ve Birleşmiş Milletler gibi uluslararası nitelikli örgütler önüne taşınabilen uyuşmazlıklar önemli uyuşmazlıklar olarak kabul edilmektedir23. Devletler için büyük önemi olan uyuşmazlıkların siyasi nitelik taşıyacağı ve bu sebeple yargı ya da hakemlik yöntemiyle çözülemeyeceği ileri sürülmektedir24. Diğer bir tasnif ise, uluslararası hukuk kişilerinin kendi aralarında meydana gelen uyuşmazlıklar ve uluslararası hukuk kişileri ile yabancı özel hukuk kişileri arasında meydana gelen uyuşmazlıklardır25. Uluslararası hukuk kişileri arasında meydana gelen uyuşmazlıklar daha çok iki devlet arasında kendisini göstermektedir. Ancak bir devlet ile uluslararası bir örgüt arasında da uyuşmazlığın ortaya çıkması mümkündür. Bununla birlikte bir uluslararası hukuk kişisi ile yabancı özel hukuk 23 24 25 BELİK; s. 3, POYRAZ; s. 10. MENGİLER; s. 21. PAZARCI; s. 453. 13 kişileri arasında ortaya çıkabilecek uyuşmazlıklar daha çok özel hukuku ilgilendirmekte ve çalışmanın konusu kapsamında değerlendirilmemektedir. 14 §2. ULUSLARARASI HUKUKTA UYUŞMAZLIKLARIN ÇÖZÜM YOLLARI I. GENEL OLARAK ÇÖZÜM YOLLARI Uluslararası hukuk kişileri arasında çıkan uyuşmazlıkların çözümü çeşitli şekillerle mümkündür. Uyuşmazlığa taraf olanların başvurabilecekleri yöntemler zorlama yolları ve barışçı yollar olarak ikiye ayrılmaktadır. Zorlama yollarının en belirgin örneği “savaş”tır. Geçmiş çağlarda devletlerin sık sık başvurmuş olduğu bu yöntem, modern uluslararası hukukta kesin olarak yasaklanmıştır. Ancak bu yasağın, pratikte uygulanabilirliği konusunda ciddi şüpheler vardır. Bu şüphelere sebebiyet veren faktörler, daha çok “savaşa varmayan kuvvet kullanma yolları”nda ortaya çıkmakta; devletler çeşitli nedenlerle, “zararla karşılık” ve “müdahale” olarak isimlendirilen yöntemler çerçevesinde kuvvet kullanmaya devam etmektedirler. Bahsi geçen savaşa varmayan kuvvet kullanma yollarının hukuka uygun olup olmadığı konusunda ise görüş birliği olmadığından dolayı, her birinin ayrı ayrı değerlendirilmesi gerekmektedir. Uluslararası uyuşmazlıkların çözüm yöntemlerinden ikincisi ise barışçı yollarıdır. Çalışmanın konusu itibariyle barışçı çözüm yollarının üzerinde daha fazla durulması gerekmektedir. Zorlama yolları olan savaş ve savaşa varmayan kuvvet kullanma yolları hakkında daha detaylı bilgi verilmesi çalışmanın konu bütünlüğünü bozacaktır. Dolayısıyla bu konu hakkında genel bilgi vermek ile yetinilip, bundan sonra uluslararası uyuşmazlıkların barışçı çözüm yolları ayrıntısıyla ele alınacaktır. II. BARIŞÇI ÇÖZÜM YOLLARI Tarih boyunca kabileler, derebeylikler, devletler ve benzer nitelikli her türlü gruplar, kendi aralarında çıkan bir uyuşmazlığın çözümü için savaşmayı en son yöntem olarak tercih etmişlerdir. Bunun sebebi savaşın ekonomik maliyetinin çok fazla olması ve ilişkilerin bozulmasının doğuracağı sorunların, daha büyük zararlara yol açacak olmasıdır. Bu nedenle devletler arasındaki uyuşmazlıkların çözümünde barışçı yollar uzun zamandan beri zaten kullanılmaktadır. Ancak söz konusu çözüm yollarının uluslararası toplumun ortak çıkarları temelinde kurumsallaşması ise geçtiğimiz yüzyılda gerçekleşmiştir. Savaşların giderek artması, yaşanılan insanlık 15 dramlarının had safhaya ulaşması, kuvvet kullanma yasağının hayata geçirilmesi mecburiyetini doğurmuştur. Uyuşmazlıkların barışçı çözümü meselesinin bir bütün olarak ele alınması ilk olarak 1899 ve 1907 yıllarında yapılan La Haye Konferanslarında26 gerçekleşmiştir. Bu konferanslar sonucunda imzalanan Uluslararası Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümüne İlişkin Andlaşmalar uyarınca, taraf devletler uyuşmazlıkların barışçı yollarla çözümü için her türlü gayreti gösterme yükümlülüğü altına girmişlerdir27. Ancak, bu bağlamda kuvvet kullanımının yasaklanması şeklinde bir ilke getirilmemesi dikkat çekicidir. Taraf devletlerin “ciddi anlaşmazlık ya da uyuşmazlık” hallerinde kuvvete başvurmadan önce, koşulların elverdiği ölçüde, bir ya da daha fazla sayıda “dost” devletin dostça girişim ya da arabuluculuğuna başvurmaları hükmü getirilmiştir (md. 2). Üstelik uyuşmazlık tarafı devletlerden birinin, arabulucunun önerisini kabul etmediği anda söz konusu arabulucunun görevinin sona ermesi kabul edilmiştir (md. 5). Dahası, arabuluculuğun kabul edilmesinin, aksine anlaşmaya varılmadıkça, savaşa yönelik hazırlıkların aksaması, gecikmesi ya da engellenmesi etkisini yaratmayacağı hükme bağlanmıştır (md. 7).28 Böylece, taraf devletlerin bir uyuşmazlık karşısında söz konusu barışçı çözüm yollarını uygulamaları bir zorunluluk olarak ortaya çıkmamaktadır. Bu olumsuz yönlerine rağmen La Haye sözleşmeleri, barışçı çözüm yollarının ilk defa bir bütün olarak ele alınması açısından büyük öneme sahiptir. Her ne kadar kuvvet kullanma yasağı dile getirilmemiş olsa da, dünya devletlerinin uyuşmazlıkları savaşa götürmeden önce barışçı yollarla çözüm arayışlarına girmeleri gerektiğinin vurgulanması, gelecek kuşaklar adına ümit verici olmuştur. Bu sözleşmeler ile ilgili bir başka önemli husus ise, sözleşmeye taraf olanların sadece Avrupa ya da sınırlı bir bölgeye ait devletlerden oluşmaması, aksine Asya’dan Amerika’ya kadar birçok devletin katılımıyla sözleşmenin evrensel bir niteliğe sahip olmasıdır. 26 27 28 19 Ma yıs 1899 ile 15 Haziran 1907 tarihlerinde gerçekleştirilen söz konusu konferanslar hakkında detaylı bilgi için bkz.: SCOTT, James Brown; The Hague Peace Conferences of 1899 and 1907, Baltimore 1909, s. 35 -143. MENGİLER; s. 30. MENGİLER; s. 30. 16 Milletler Cemiyeti döneminde uluslararası uyuşmazlıkların barışçı çözüm yolları ile giderilmesi zorunlu hale getirilmeye çalışılmıştır. Bu doğrultuda Milletler Cemiyeti Misakı md. 2’ye göre, “Cemiyet'in bütün üyeleri, aralarında ilişkilerin kesilmesine varabilecek nitelikte bir anlaşmazlık çıkarsa, bu anlaşmazlığı ya hakemliğe ya da Konseyin incelemesine sunmayı kabul etmektedirler.” Söz konusu hükme göre, devletler arasında çıkabilecek bir uluslararası uyuşmazlık karşısında iki çözüm yolu öngörülmüştür. Buna göre devletler uyuşmazlığı ya yargı organları önüne ya da Milletler Cemiyeti Konseyi önüne getirmek durumundadır. Bu iki çözüm yolu dışında bir öneri getirilmediğinden dolayı, devletlerin uyuşmazlığı çözmek için kuvvet kullanması dolaylı olarak yasaklanmıştır. Kaldı ki, Misakın 15/1’inci maddesi, “Cemiyet Üyeleri, aralarında ilişkilerin kesilmesini doğurabilecek nitelikte bir anlaşmazlık çıkarsa, ve bu anlaşmazlık 13. maddede öngörülen hakemliğe sunulmazsa, anlaşmazlığı Konseye götürmeyi kabul ederler.” diyerek uyuşmazlığın yargı yoluyla çözülmesi mümkün olmadığı durumlarda Konsey huzuruna sunulmasını zorunlu tutmuştur. Ancak belirtmek gerekir ki Milletler cemiyeti uyuşmazlıkların çözümü için barışçı yolları ön plana çıkarmaya çalışırken, savaş yaptırımını ise saklı tutmaya devam etmiştir. Misakın md. 12/1’in son cümlesinde geçen “Cemiyet Üyeleri, hakemlerin kararından ya da Konseyin raporundan sonra üç aylık bir süre geçinceye kadar, hiçbir durumda savaşa başvurmamayı da kabul ederler.” ifadesi, söz konusu sürenin geçmesinden sonra savaş seçeneğinin de bulunduğunu açık bir şekilde belirtmektedir. Konu bu perspektifte ele alındığında, Milletler Cemiyeti uluslararası hukukta kuvvet kullanmayı yasaklamamasından dolayı (dahası, savaş yaptırımının yukarıdaki maddeye göre bir hak olarak saklı kalması), uyuşmazlıkların barışçı çözümü mekanizması tam olarak devreye girememiştir. Ancak konunun evrensel bir örgütte ele alınması, Birleşmiş Milletlere kadar olan süreçte barışçı çözüm yollarının gelişmesine katkı sağlamıştır. Bu doğrultuda devletler arasında bazı andlaşmalar imzalanmış29, ancak kuvvet kullanmanın kesin olarak yasaklanmaması sebebiyle, bu andlaşmalarda öngörülen barışçı çözüm yolları tam anlamıyla başarı sağlamamıştır. 29 1924 yılında imzalanan Cenevre Protokolü, 1925 yılında imzalanan Locarno andlaşmaları ve 1928 Cenevre Genel Senedi, uyuşmazlıkların çözümü için 17 Uluslararası uyuşmazlıkların barışçı yollarla çözümü hususundaki en önemli gelişmeler kuşkusuz Birleşmiş Milletler döneminde gerçekleşmiştir. İlk olarak devletlerin uluslararası uyuşmazlıklar karşısında kuvvet kullanmalarının kesin olarak yasaklanması30, çığır açan bir yenilik olmuştur. Bu kuvvet kullanma yasağına paralel olarak, BM Andlaşması’nın md. 2/3 hükmü; “Tüm üyeler, uluslararası nitelikteki uyuşmazlıklarını, uluslararası barış ve güvenliği ve adaleti tehlikeye düşürmeyecek biçimde, barışçı yollarla çözerler.” diyerek, modern uluslararası hukuk sisteminde uluslararası uyuşmazlıkların ancak ve ancak barışçı yollarla çözülmesi gerektiğini belirtmiştir. BM Genel Kurulu, 1982 yılındaki Uyuşmazlıkların Barışçı Çözüm Yollarına İlişkin Manila Deklarasyonu31’nu kabul ederken “devletler arasındaki çatışma ve uyuşmazlıkların barışçı yollarla çözümü için azami çaba sarf edilmesi gerektiği ihtiyacı” ve “uyuşmazlıkların barışçı yollarla çözümü sorusunun Devletler ve Birleşmiş Milletler için merkezi kaygılardan birini temsil etmesi gerektiği” 32 vurgusunu yapması, bu konuya verdiği önemi göstermektedir. Uyuşmazlıkların barışçı yollarla çözülmesine ilişkin düzenlemeler, BM Andlaşması’nın VI. Bölümünde yer alan "Uyuşmazlıkların Barışçı Yollarla Çözülmesi" başlığı altında ayrıntılı olarak ele alınmıştır. BM Andlaşması’nın bu bölümü, md. 2/3’te devletlere yüklenen yükümlülüğü somutlaştırıcı niteliktedir. Bu bölümün ilk maddesi olan 33. maddeye göre, uluslararası barış ve güvenliğin korunmasını tehlikeye düşürebilecek nitelikte bir uyuşmazlığa taraf olan devletlerin, görüşme, soruşturma, arabuluculuk, uzlaşma, hakemlik ve yargısal çözüm yolları ile, bölgesel kuruluş ya da andlaşmalara başvurarak veya kendi seçecekleri başka yollarla konuya çözüm aramaları gerektiği ifade edilmiştir. Burada dikkat çeken husus, uyuşmazlığın çözümü, şeklî ve hukukî yöntemler bakımından tarafların 30 31 32 barışçı yolların zorunlu yöntem kabul edilmesi gerektiği, uluslararası hakemliğin ve yargı organlarının zorunlu kılınması gibi önemli düzenlemeler içermektedir. (bkz. MENGİLER; s. 36) Bkz. BM Andlaşması md. 2/4: “Tüm üyeler, uluslararası ilişkilerinde gerek herhangi bir başka devletin toprak bütünlüğüne ya da siyasal bağımsızlığa karşı, gerek Birleşmiş Milletlerin Amaçları ile bağdaşmayacak herhangi bir biçimde kuvvet kullanma tehdidine ya da kuvvet kullanılmasına başvurmaktan kaçınırlar.” BM Genel Kurulu Kararı, No: A/RES/37/10, 15.11.1982. BILDER; Overview, s. 1. 18 iradelerine bırakılmış olmasıdır. Dolayısıyla, uluslararası uyuşmazlıkların çözülmesi mekanizması, devletlerin ulusal yargılamalarından farklı olarak, devletler arası ilişkilere has, istisnai bir çözüm yöntemini teşkil etmektedir33. Uluslararası bir uyuşmazlık ile karşı karşıya gelen taraflar, uyuşmazlığın çözümü için öncelikle yukarıda sayılan barışçı çözüm yollarını tercih etmek zorundadırlar. Barışçı çözüm yollarından bir sonuç almadan, BM Güvenlik Konseyi önüne bir uyuşmazlık getirilemez34. Taraflar uyuşmazlığı barışçı yollar ile çözmeyi denemesine rağmen başarı sağlayamazlarsa, uyuşmazlığı Güvenlik konseyi önüne getirmek durumundadırlar. Ancak uyuşmazlık Güvenlik Konseyi önüne gelmemesine rağmen, Güvenlik Konseyi uyuşmazlığın uzamasının uluslararası barış ve güvenliğin korunmasını tehlikeye soktuğu kanısına varırsa, taraflara uygun tavsiyelerde bulunabilir35. Burada taraflara yüklenen bu yükümlülükler, kuvvet kullanılmasının kesin olarak yasak olduğuna bir kez daha dayanak teşkil etmektedir36. Nitekim bir uyuşmazlık ile karşılaşıldığında, statik kalınmayıp, bunu barışçı yollarla çözme konusunda tarafların aktif rol üstlenmesi gerektiği vurgulanmıştır. Bu yollar ile bir çözüme ulaşılmazsa, çözüm için taraflara kuvvet kullanma yolu bırakılmamakta, uyuşmazlığı Güvenlik Konseyi’ne taşımaları istenmektedir. Uluslararası uyuşmazlıkların barışçı yollar ile çözümünde BM Andlaşması’nın getirdiği yükümlülükler, sadece Birleşmiş Milletler’e üye olan devletleri kapsamamakta, üye olmayan devletleri de içine almaktadır. Bunun sebebi ise, Birleşmiş Milletler üyesi devletler arasında ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkların yanı sıra, Birleşmiş Milletler üyesi olmayan devletler ile de uyuşmazlıklar ortaya çıkabilmesi ve bu durumun uluslararası barış ve güvenliğe karşı tehlike 33 34 35 36 BROWNLIE, Ian; Principles of Public International Law, New York 2008, s. 701. Bkz. BM Andlaşması md. 37/1: “33. madde'de belirtilen nitelikte bir uyuşmazlığa taraf olanlar sözkonusu uyuşmazlığı anılan maddede gösterilen yollarla çözmeyi başaramazlarsa, Güvenlik Konseyi’ne sunarlar.” Bkz. BM Andlaşması md. 37/2. ROTHWELL, Donald R. / KAYE, Stuart / AKHTARKHAVARI, Afshin / DAVIS, Ruth; International Law: Cases And Materials With Australian Perspecti ves, New York 2011, s. 659. 19 oluşturabilmesidir. Bu doğrultuda md. 35/1-2’ye göre, Birleşmiş Milletler üyesi olan veya Birleşmiş Milletler üyesi olmayıp uluslararası barış ve güvenliği tehdit eden bir anlaşmazlığın tarafı olan devletler, Güvenlik Konseyi’nin ya da Genel Kurul’un dikkatini bu uyuşmazlığa çekebilmektedirler. Konu ile alakalı bir başka önemli husus ise, bir uyuşmazlığın barışçı yollar ile çözümü için, halen devam ediyor olması gerektiğidir37. Taraflar arasındaki anlaşmazlık konusu ortadan kalktıktan sonra barışçı çözüm yollarına gidilemez. Örneğin, uyuşmazlığın kesintiye uğraması, 1973-74 yıllarında Yeni Zelanda ve Avustralya’nın Fransa aleyhine açmış olduğu “Nükleer Deneme Davası”nın Uluslararası Adalet Divanı tarafından reddedilmesinin temel nedeniydi38. Günümüzde barışçı çözüm yolları üç başlık altında ele alınmaktadır. Bunlar yargısal (hukuki) yöntemler, yargı dışı (diplomatik) yöntemler ve uluslararası örgütler aracılığıyla çözüm yöntemleridir. Genellikle devletler, egemenliklerini koruma kaygısından dolayı yargı dışı çözüm yollarını daha çok tercih ederler. Diplomatik çözüm yollarından başarılı bir sonuç alınamadığı takdirde yargı yollarına eğilim başlar39. Ancak tarafları belli bir çözüm yoluna başvurmayı zorunlu tutan genel bir kural yoktur. Daha açık bir ifadeyle, taraflar dilediği barışçı çözüm yöntemini seçmekte ve kullanmakta serbesttir. A. Yargısal (Hukuki) Çözüm Yolları Yargısal çözümden kasıt, somut bir uyuşmazlığa hukuk kurallarının uygulanması vasıtasıyla çözüm yolu bulunmasıdır. Bu bakımdan uluslararası uyuşmazlıkların yargısal yollarla çözülmesi, somut olayın uluslararası hukuk kuralları kapsamında çözüm yoluna kavuşturulması anlamına gelmektedir. Uyuşmazlıkların yargısal yollar ile çözülmesi tarafların kendi iradelerine bırakılmıştır. Daha farklı bir ifadeyle, bir uyuşmazlığın yargısal mercilere taşınması zorunluluğu bulunmamaktadır. Ancak taraflar daha önceden, bir konu hakkında çıkabilecek 37 38 39 uyuşmazlıkların belli yargı organları tarafından ROTHWELL / KAYE / AKHTARKHAVARI / DAVIS; s. 663. ICJ report 253, 457. SUR; s. 255. çözüleceğini 20 kararlaştırmışlar ise söz konusu uyuşmazlıkların yargısal yollar ile çözülmesi zorunludur. Yargısal çözüm yollarının bir başka özelliği ise, söz konusu mercilerin vereceği kararların bağlayıcı nitelik taşımasıdır40. Bu özelliği ile yargısal çözüm yolları, diplomatik yollardan ayrılmaktadır. Yargısal yollar ile uluslararası uyuşmazlıkların çözümü iki şekilde karşımıza çıkmaktadır. Bunlardan biri uluslararası hakemlik, diğeri ise uluslararası yargı organlarıdır. a. Uluslararası Hakemlik Tahkim olarak da bilinen hakemlik (arbitration) kavramı, taraflar arasında doğmuş veya doğabilecek uyuşmazlıkların, hakem adı verilen üçüncü kişiler tarafından bağlayıcı karar verecek şekilde çözülmesi şeklinde tanımlanabilmektedir41. Tarih boyunca, bir uyuşmazlığın çözümü bakımından başvurulan yöntemlerin en başında gelmektedir. Tahkim uygulamaları, hem zaman içerisinde hem de farklı coğrafi ve siyasi konjonktürlerde önemli ölçüde değişkenlik göstermiştir. Uyuşmazlıkların hakem adı verilen üçüncü kişiler tarafından çözüme kavuşturulması yönteminin Eski Mısır uygarlığı, Yunan, Roma ve İslam hukuklarında kullanıldığı bilinmektedir42. Ancak modern hukuk bakımından uluslararası hakemliğin gelişmesi, Jay Andlaşması43 sayesinde olmuştur. Büyük Britanya ve Amerika Birleşik Devletleri arasında çıkan sınır uyuşmazlığı, Jay Andlaşması çerçevesinde 1794 yılında hakemliğe taşınmış ve bu tarihten sonra 40 41 42 43 PAZARCI; s.462, ERDOĞAN; s. 23. AKINCI, Ziya; Uluslararası Tahkim, Ankara 2007, s. 29. AKINCI; s. 29, ZARTMAN, I. William; Peacemaking In International Conflict: Methods And Techniques, Washington 2007, s. 200. Andlaşmanın resmi adı General Treaty of Friendship (Genel Dostluk Andlaşması)’dir. Ancak genel olarak Amerikan Sekreteri olan John Ja y’in ismiyl e anılan Jay Andlaşması olarak kullanılmaktadır. Andlaşma , Amerika Birleşik Devl etleri’nin bağımsızlığını ilan etmesinden sonra, Amerika ve İngiltere arasında çıkan birçok önemli sorunları çözmüştür. Taraflar tarafından çözüme kavuşturulmayan konular ise hakeme sevk edilmiştir. 21 devletler arasında çıkan bölgesel uyuşmazlıkların çözümünde hakemlik oldukça işlevsel bir uyuşmazlık çözüm yöntemi haline gelmiştir44. Uluslararası toplum tarafından uluslararası tahkim kavramının büyük bir bölümünün kabulü, 1899 ve 1907 tarihlerinde gerçekleştirilen La Haye Konferanslarında gerçekleşmiştir45. 1899 Konferansı sonucunda uluslararası nitelikli olan Sürekli Hakemlik Divanı’nın kurulması öngörülmüştür. 1907 La Haye Uluslararası Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümü Sözleşmesinin 37. maddesi uluslararası hakemliği, “devletler arasındaki uyuşmazlıkların, devletlerin kendi seçecekleri yargıçlarla ve hukuka uygun olarak çözülmesi" olarak tanımlamıştır46. Ancak öğretide, bu tanımda geçen “hukuka uygun olarak” ifadesi üzerinde görüş ayrılıkları ortaya çıkmıştır. Kimi yazarlara göre, hakemlik mutlaka hukuki bir yol olması gerekmemekte, hukuka uygun olarak ifadesi yerine “devletlerin kendilerinin belirleyeceği ilkelerle ve kurallarla” ifadesine yer verilmesi gerektiği 47 vurgulanmıştır . Bu görüşe göre hakemlik, salt hukuka dayanmayan, ancak içerisinde hukuki öğeler de barındıran her türlü barışçı çözüm unsurlarını ifade eden bir kavramdır. Gerçekten de, söz konusu kavram dar olarak yorumlanmamalı, tarafların kabul ettiği her türlü çözüm şeklini de kapsayacak şekilde geniş anlamda ele alınmalıdır. Mevcut uluslararası hukukta, bir uyuşmazlığın hakemliğe sunulmasını zorunlu kılan genel bir kural yoktur. Bu bakımdan, bir uyuşmazlığın hakeme götürülebilmesi için tarafların karşılıklı olarak rızaları gerekmektedir. Nitekim 1924 Mavrommatis Davasında Uluslararası Sürekli Adalet Divanı, “devletlerin diğer devletlerle olan uyuşmazlıklarını, arabuluculuğa, hakemliğe ya da herhangi bir barışçı çözüm 44 45 46 47 COPELAND, Carla S.; “The Use of Arbitration To Settle Territorial Disputes”, Fordham Law Review, C. 67, S. 6, 1999, s. 3073, BORN, Gary B.; International Arbitration: Cases and Materials, Alphen aan den Rijn 2010, s. 5, SHAW; s. 1048, MENGİLER; s. 62. ZARTMAN; s. 200, BORN; s. 28. United Nations; Handbook on The Peaceful Settlement of Disputes Bet ween States, New York 1992, s. 63, ROTHWELL / KAYE / AKHTARKHAVARI / DAVIS; s. 674, BORN; s. 28, MERAY; s. 350, PAZARCI; s. 463. MERAY; s. 351. 22 yoluna, kendi muvafakatleri olmaksızın, sunmaya zorlanamayacakları esası devletler hukukunda iyice yerleşmiştir” ifadelerine yer vermektedir48. Taraflar uyuşmazlık konusunu, uygulanacak kuralları ve yargılama usulüne ilişkin esasları hakem sözleşmesi veya tahkimname (compromis) adı verilen bir belgeyle tespit ederler49. Söz konusu sözleşmelerin içeriğinin neleri kapsayacağı konusu ise yine tarafların kendi iradelerine bırakılmıştır50. 1907 La Haye Sözleşmesinin 51. maddesi, 52. maddede yer alan konuların, somut olayı ilgilendirmesi ölçüsünde, hakemlik sözleşmesinde yer almasını tavsiye etmektedir. Buna göre, bir hakemlik sözleşmesinde bulunması tavsiye edilen hususlar şunlardır: i) Uyuşmazlığın konusu, ii) Hakemlerin atanması için konulan süre, iii) Yazılı ve sözlü savunmalara ilişkin koşullar, iv) Hakemlik masraflarının karşılanmasında tarafların ödeyeceği avans, v) Hakemlerin atanma yöntemi, vi) Hakemlik mahkemesinin yetkileri, vii) Mahkemenin yeri, viii) Kullanılacak dil ya da diller, ix) Gerekli öteki koşullar51. Taraflar hakemlik sözleşmesinde öngörülen kurallara pacta sunt servanda (ahde vefa) ilkesi gereğince uymak zorundadırlar52. Böylece hakemlik sözleşmeleri 48 49 50 51 52 BOZKURT / KÜTÜKÇÜ / POYRAZ; s. 262. BORN; s. 75, MERAY; s. 351. BILDER, Richard B.; “International Dispute Settlement and The Role of International Adjudication” (International Adjudication), Emory Journal of International Dispute Resolution, C.1 S. 2, 1987, s. 134. PAZARCI; s. 464. PAZARCI; s. 465. 23 hukuki etkileri olan sözleşmelerdir. Ancak bu sözleşmelerin hukuki etkilerini doğurabilmesi için, hukuksal geçerliliklerinin de olması gerekmektedir. Bir uyuşmazlığın hakeme götürülmesi için, taraflar hakemlik organının yapısını ve işleyişini önceden belirleyebilirler. Söz konusu organ genellikle geçici (ad hoc) olarak oluşturulmaktadır. Tarafların kendi isteklerine göre, hakemlik organının yapısı her bir olaya göre büyük ölçüde farklılık gösterebilir. O yüzden tek bir hakemlik yöntemi ya da kurumu yoktur. Bununla birlikte, günümüzde en çok kullanılan hakemlik organının yapısı, tarafların eşit sayıda üye atadıkları 3 veya 5 kişilik bir yapıdan oluşur53. Son üye tarafsız bir üçüncü kişiden oluşur. Eğer taraflar tarafsız üye konusunda görüş birliğine varamazlarsa, Uluslararası Adalet Divanı baş yargıcı tarafından bir hakem atanabilir54. Hakemlik organı genellikle oy çokluğu ile anlaşmazlıkları çözüme kavuşturur. Hakemliğe, genellikle uyuşmazlık ortaya çıktıktan sonra başvurulduğu görülmektedir. Daha önce de belirtildiği gibi, tarafların bir uyuşmazlığı hakeme götürme zorunlulukları da yoktur. Durum böyle olmakla birlikte, taraflar kendi aralarında imzalayacakları bir hakemlik sözleşmesi ile ileride çıkabilecek bir uyuşmazlık hakkında hakemliği zorunlu bir çözüm yolu haline getirebilirler. Böylece taraflar, yapmış oldukları hakemlik sözleşmesi ile ileride çıkması muhtemel bir uyuşmazlığı hakeme götürme yükümlülüğü altındadırlar. Taraflardan birinin bu yükümlülüğü yerine getirmemesi, yine ahde vefa ilkesi gereğince uluslararası sorumluluk doğuracaktır. Hakemlik tarafından verilen bir kararın, başka tarih belirtilmediği takdirde, tebliğ edilmesinden itibaren başlayarak en kısa sürede uygulanması gerekmektedir. Hakemlik kararları kesindir ve aksi hakemlik sözleşmesinde belirtilmemişse, üst bir organa başvurma imkânı da yoktur55. Bu bakımdan hakemlik, diplomatik çözüm yollarından ayrılır. Taraflar hakemlik kararına uymak mecburiyetindedir. Söz konusu 53 54 55 COPELAND; s. 3075. COPELAND; s. 3076, MENGİLER; s. 64. 1907 La Ha ye Sözleşm esi md. 81: “Hakem, usulüne uygun olarak taraflara uyuşmazlığın kesin ve itiraz hakkı olmaksızın çözüme kavuşturulduğunu bildirir.” 24 karara uymayan taraf, uluslararası hukuk bakımından sorumlu olur ve teamül kuralları çerçevesinde uluslararası hukukun öngördüğü önlemlere ve zorlama yollarına maruz kalabilir56. Hakemlik sözleşmeleri genellikle hakemin vereceği kararın bağlayıcı ve nihai nitelik taşıyacağını ihtiva eder57. Bununla birlikte taraflar hakemlik sözleşmesinde, hakemin vereceği kararın tavsiye niteliği taşıyacağını da kararlaştırabilirler58. Böyle bir durumda, hakemin vereceği kararlara uyulmaması, taraflara herhangi bir sorumluluk yüklemeyecektir. Uluslararası hakemlik organları, uluslararası hukukun gelişmesine önemli katkılarda bulunmuştur. Trail Smelter 60 sorumluluğu, Palmas Adası Davası Davası59 hakemliği ile devletlerin ile sınır uyuşmazlıkları ve İran-ABD İddialar Mahkemesi61 ile yabancı mülklerin el konulması konuları uluslararası hukuk alanında önemli ölçüde şekillenmiştir62. 56 57 58 59 60 61 62 PAZARCI; s. 475. BORN; s. 76. BILDER; Richard B.; “International Third Party Dispute Settlement” (Dispute Settlement), DJILP, S. 17, 1988-1989, s. 482. Kanada’nın 1941 yılında, ABD sınırına yakın bir kasabasında bulunan bir fa brikanın çıkarmış olduğu dumanlardan dola yı, ABD sınırları içinde kalan yerleşim birimlerinin zarar görmesi üzerine, ABD ve Kanada uyuşmazlığı hakeme taşımıştır. Charles Warren, Robert A.E. Greenshields ve Jan Frans Hostie adlı hakemler Kanada’nın sorumlu olduğuna karar vermiştir. Palmas Adası, Filipinler'deki Mindano Adası'nın yaklaşık 48 mil güneydoğusunda yer alır. 2 mil uzunluğu ve 1 milden az genişliği olup. 1928'de, 750 kişilik bir nüfusa sahiptir ve uyuşmazlık zamanında ekonomik ve stratejik bir değer taşımamaktadır. 1898 tarihli İspanyol -Amerikan Savaşı sonucunda, İspanya, o yıl yapılan Paris Andlaşması uyarınca Filipinler'i ABD' ye devretmiştir. Bu devir sırasında ada Filipinlerin sınırları içinde yer almaktaydı. 1906'da, bir Amerikalı resmî görevli, ABD'nin kendisine devredilen ülkenin bir kısmı olduğuna inandığı Palmas Adası'nı ziya ret etiği esnada orada Hollanda ba yrağını dalgalanır bularak, Hollanda'nın bu ada üzerinde egemenlik iddia ettiğini öğrenmiştir. Hollanda ve ABD'nin ada üzerindeki egemenlik iddiaları uyuşmazlığa yol açmış ve sorun Daimi Hakem Mahkemesi adına Max Huber'e sunulmuştur. İran ile ABD arasındaki 1979 yılında ortaya çıkan rehine krizini çözmek üzere imzalanan Cezayir Andlaşması’na dayanarak 1981 yılında bir tahkim kurulmuştur. Rehinelerin bırakılması karşılığında, ABD, İran’ın dondurulmuş varlıklarını serbest bırakmayı kabul etmiştir. ROTHWELL / KAYE / AKHTARKHAVARI / DAVIS; s. 676. 25 b. Uluslararası Yargı Organları Uluslararası uyuşmazlıkların yargı organları ile çözülmesi, uluslararası hukuk süjeleri arasında ortaya çıkan bir anlaşmazlığın bağımsız, uzman ve sürekli bir organca (teknik anlamda gerçek bir mahkemece), taraflar için bağlayıcılığı bulunan hukuk kaidelerine dayanılarak bir sonuca bağlanmasını ifade etmektedir63. Uluslararası uygulamaya bakıldığında, bir andlaşmayla kurulması düzenlenen ilk uluslararası nitelikli mahkeme Uluslararası Zoralım (Müsadere) Mahkemesi olmuştur. 1907’de toplanan ikinci La Haye Konferansı’nda deniz savaşında ticaret gemilerinin el konulması ve bunların zoralımı konusunda bir uluslararası yargı organı kurulması öngörülmüştür. Bu doğrultuda 18 Ekim 1907 tarihinde Uluslararası Zoralım Mahkemesi’nin kurulması için bir sözleşme imzalanmıştır. Ancak taraf devletler sözleşmeyi onaylamadıklarından dolayı, söz konusu uluslararası mahkeme hayata geçememiş ve sadece tasarı olarak kalmıştır. Hayata geçirilen ilk uluslararası mahkeme ise El Salvador, Guatemala, Honduras, Kosta Rika ve Nikaragua arasında, 20 Aralık 1907 tarihinde Washington’da imzalanan andlaşmayla kurulan Orta Amerika Adalet Divanı olmuştur64. On yıllık bir süre için kurulan söz konusu Divan, 1918 yılına kadar fiilen faaliyet göstermiştir. Uluslararası toplumun tamamını ilgilendiren, uzun soluklu ve başarılı bir yargı organı vazifesi gören ilk mahkeme ise Uluslararası Sürekli Adalet Divanı olmuştur. Milletler Cemiyeti döneminde kurulan ve 15 Şubat 1922 tarihinde fiilen göreve başlayan Divan, 18 Nisan 1946 yılına kadar bu vazifesini sürdürmüştür. Milletler Cemiyeti Misakının 14. maddesine göre, Divan, tarafların kendisine sunacakları uluslararası nitelikteki bütün uyuşmazlıklara bakacağı gibi, danışma görüşleri de verebileceği öngörülmüştür65. Bu bağlamda görev yaptığı süre içerisinde Uluslararası 63 64 65 MERAY; s. 376, MENGİLER; s. 65, BOZKURT / KÜTÜKÇÜ / POYRAZ; s. 264. BILDER; International Adjudication, s. 201, PAZARCI; s. 476. BOZKURT / KÜTÜKÇÜ / POYRAZ; s. 264. 26 Sürekli Adalet Divanı, kendisine sunulan 29 uyuşmazlığın 22’sini karara bağlamış ve 27 olaya ilişkin de danışma görüşü vermiştir66. Günümüzde uluslararası yargı organından bahsedildiğinde akla gelen ilk örnek, 26 Haziran 1945 tarihinde BM Andlaşması’yla kurulan Uluslararası Adalet Divanı (UAD)’dır. Divan, Uluslararası Sürekli Adalet Divanı’nın Milletler Cemiyeti döneminde görmüş olduğu işlevi üstlenerek, onun bir uzantısı konumundadır. Divan, dokuz yıl için seçilen on beş yargıçtan oluşmaktadır. UAD Statüsü’nün 34. maddesine göre, Divan önündeki uyuşmazlıklara sadece devletler taraf olabilmektedir. Bu bakımdan gerçek kişiler, uluslararası örgüt ya da kuruluşlar Divan’da taraf olamazlar. UAD Statüsü’nün 36. maddesine göre, Divan’ın yetki alanına giren hususlar, taraf devletlerin kendisine sunacağı tüm davalar ve özellikle BM Andlaşması’nda ya da yürürlükte olan uluslararası andlaşmalarda özel olarak öngörülmüş bütün durumları kapsamaktadır. Divan’ın yargı yetkisi kural olarak isteğe bağlı olmakla birlikte, taraflar kendi aralarında yaptıkları andlaşmalarla, bütün uyuşmazlıkları ya da birtakım uyuşmazlıkları için, Divan’ın yargı yetkisini zorunlu kabul edebilirler. Bununla birlikte, UAD Statüsü’nün 36/2 maddesine göre, Statüye taraf olan Devletler, herhangi bir zaman, aynı yükümü kabul eden herhangi bir başka Devlete karşı, hukuksal nitelikteki uyuşmazlıklarının hepsine ilişkin olarak, Divan’ın yargı yetkisini fiilen ve özel bir andlaşma olmaksızın, zorunlu olarak tanıdıklarını bildirebilirler. Buna göre; i) Bir andlaşmanın yorumlanması, ii) Uluslararası hukuka ilişkin her konu, iii) Uluslararası bir yükümlülüğe aykırılık oluşturabilecek her olayın varlığı, 66 ROTHWELL / KAYE / AKHTARKHAVARI / DAVIS; s. 677. 27 iv) Uluslararası bir yükümlülüğe aykırı bir davranışın gerektirdiği zarar giderimin niteliği ya da kapsamı, konularında yargı yetkisi zorunlu olarak kabul edilmiş sayılabilmektedir. Bu ikinci durumda, Divan’ın zorunlu yargısını kabul etmek yine devletlerin kendi iradelerine bırakılmış olduğu için, bu duruma “isteğe bağlı koşul” da denmektedir. Zorunlu yargı yetkisinin tanınması herhangi bir uyuşmazlık ortaya çıkmadan önce gerçekleştirilebilirken, isteğe bağlı yargı yetkisinin tanınması ise, uyuşmazlığın ortaya çıkmasından sonra taraf devletlerin yargı yetkisine başvurma iradelerini göstermeleriyle gerçekleşmektedir67. Ancak her iki durumda da vurgulanması gereken husus, Divan’ın yargı yetkisinin tanınmasının taraf devletlerin rızalarına bağlı kılınmasıdır. Daha açık bir ifadeyle, herhangi bir uyuşmazlığa taraf olan bir devletin bu yönde iradesi olmaksızın Divan kendiliğinden yargılama yetkisini kullanamamaktadır. UAD, kendisine sunulan uyuşmazlıkları uluslararası hukuka uygun olarak çözmekle görevlidir. Divan bu görevini ifa ederken uluslararası hukukun kaynaklarını da göz önünde tutar ve uygular68. Bununla birlikte, taraflar görüş birliğinde olmak koşuluyla, Divan’ın yetkilerini daha da geniş bir biçimde ve tarafların isteği doğrultusunda (ex aequo et bono) kullanması sağlanabilmektedir69. Ancak yargı ve uzlaşma arasındaki farkı belirsizleştiren bu hüküm, bugüne kadar hiç uygulanmamıştır70. Uluslararası Adalet Divanı’nın yanı sıra, bölgesel nitelikli veya sadece belli tip uyuşmazlıkları çözmek için kurulan uluslararası yargı organları da mevcuttur. Bunların en belirgin örnekleri ise, bölgesel nitelikli olarak faaliyet gösteren Avrupa Adalet Divanı ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ile sadece 1982 tarihli BM Deniz Hukuku Sözleşmesi’nin öngördüğü uyuşmazlıkları Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi’dir. 67 68 69 70 MENGİLER; s. 67. UAD Statüsü md. 38/1. UAD Statüsü md. 38/2. EVANS; s. 571. çözmekle görevli olan 28 Devletler arasındaki uyuşmazlıkları çözmekle görevli olan uluslararası yargı organlarının yargılama sonuçları nihai ve verilen kararlar tarafları bağlayıcı niteliktedir71. Hem uluslararası yargı organları hem de hakemlik, bir uyuşmazlığın çözümünde uluslararası hukuk kurallarını baz alır. Bu bakımdan dostça girişim ve arabuluculuk gibi diğer diplomatik çözüm yollarından ayrılar. Her ne kadar uluslararası yargı organları ile uluslararası hakemlik birbirine benzer özellikler gösterse de, öğretide bu ikisi arasında bazı farkların olduğu belirtilmiştir72. Öncelikle, hakemlikte her bir uyuşmazlık için ayrı bir hakemlik organı kurulmaktadır. Taraflar söz konusu organın yapısını ve statüsünü kendileri belirleyebilmektedir. Hakemlik organı, uyuşmazlığı çözüme kavuşturduktan sonra görevi sona ermektedir. Oysa Uluslararası Adalet Divanı gibi uluslararası yargı organları, ileride çıkması muhtemel uyuşmazlıkları çözmek için önceden kurulmuş ve sürekli bir organ niteliğindedirler73. Uluslararası hakemlik ile uluslararası yargı organları arasındaki bir başka fark ise, karar verecek olan hakem veya yargıçların seçilmesi bakımından ortaya çıkmaktadır. Uluslararası hakemlikte taraflar, uyuşmazlığı çözmekle görevli olan hakemleri kendileri seçmektedirler. Bununla birlikte uluslararası yargı organlarında ise, yargıçlar taraf devletler tarafından değil, devletlerin büyük çoğunluğunun önceden belirledikleri kurallar çerçevesinde seçilmekte ve belli bir süre görev yapmaktadırlar74. Uygulamaya bakıldığında, tarafların uluslararası yargı organlarını, hakemliğe veya diğer barışçı çözüm yollarına nazaran daha az tercih ettikleri gözlemlenmektedir. Uluslararası hakemliğin en önemli avantajlarından biri, tarafların hakemleri seçme noktasındaki özgürlüğüdür75. Taraflar seçecekleri hakeme, uyuşmazlık hakkındaki en ince detayı rahatlıkla anlatabilmekte ve böylece hakem, daha hakemlik organı oluşmadan önce olay hakkında detaylı bilgilere sahip olabilmektedir. Devletlerin yargı organlarına başvurmaktan kaçınma sebeplerinden 71 72 73 74 75 United Nations; Handbook on The Peaceful Settlement of Disputes Bet ween States, s. 80. COPELAND; s. 3074. COPELAND; s. 3075, MERAY; s. 376. MERAY; s. 376. BILDER; International Adjudication, s. 204. 29 biri de, tarafların, yargı organı mensuplarının yeterli yetkinliğe sahip olmayabileceği veya tarafsız davranmayabileceği hususlarındaki tereddütlerinden kaynaklanmaktadır76. Bunların dışında, uluslararası yargı organları, daha çok zaman alan, masrafları daha fazla olan ve diğer barışçı çözüm yollarına göre daha fazla prosedürler içermektedir. Bu unsurlar da tarafların, uyuşmazlığı yargı organlarına başvurmak suretiyle çözme iradelerini olumsuz yönde etkilemektedir. B. Yargı Dışı (Diplomatik) Çözüm Yolları Uluslararası uyuşmazlıkların diplomatik yollar ile çözülmesi, tarafların, uyuşmazlığı yargı organına taşımadan, kendi aralarında veya üçüncü bir kişi ya da organ yardımıyla uyuşmazlıklarını çözmeye çalışması işlemidir. Diplomatik yollar ile çözümde hukuk kaidelerine dayanılması mecburiyeti yoktur. Önemli olan uyuşmazlığın çözümü noktasında tarafların uzlaşma sağlamasıdır. Bu çözüm yollarının en önemli özelliği, tarafları bağlayıcı bir yönünün olmamasıdır. Taraflar aralarında anlaşarak uyuşmazlığın çözümü için diplomatik yollara kendi rızalarıyla başvurmayı kabul edebilirler. Ancak buradan çıkan sonuçlara uyma zorunluluğu yoktur. Bu yöntemler tamamen tavsiye niteliği taşımaktadır77. Uyuşmazlık bu yöntemlerle doğrudan doğruya çözülmez. Diplomatik yolların amacı, uyuşmazlığın çözümü için uygun bir zeminin hazırlanmasıdır. Eğer bu yollar ile çözüm başarıya ulaşırsa, bu durum tarafların anlaşmasıyla gerçekleşmiş olacaktır. Uyuşmazlıkların diplomatik yollar ile çözülmesi beş ayrı yöntemden oluşur. Bunlar; görüşme, dostça girişim, arabuluculuk, uzlaştırma komisyonları ve soruşturma komisyonlarıdır. Bir uyuşmazlığı çözmek için diplomatik yollar tercih edildiğinde, bunlardan sadece biri kullanılmak zorunda değildir. Uyuşmazlığın konusu ve niteliğine göre birkaçı ya da hepsi birlikte de uygulanabilmektedir78. a. Görüşme Uluslararası hukukta görüşme (negotiation) ya da diplomasi görüşmeleri, iki ya da daha fazla devlet arasında yetkili temsilcilerin sözlü veya yazılı olarak bir 76 77 78 BILDER; International Adjudication, s. 204, MENGİLER; s. 73. BELİK; s. 6. BOZKURT / KÜTÜKÇÜ / POYRAZ; s. 242. 30 uyuşmazlığı çözmek için birlikte inceleme ve tartışma yapmasıdır79. Aralarında uyuşmazlık çıkan devletlerin başvuracakları ilk ve en basit yöntem tarafların görüşmeler yapmasıdır. Bu sebeple uygulamada doğal olarak en çok başvurulan yöntem görüşme yöntemidir. Öyle ki, aralarında uyuşmazlık yaşayan iki devlet, diğer barışçı çözüm yollarına başvurmadan önce görüşme yöntemini kullanması gerektiği konusunda bir teamül bile vardır80. Uyuşmazlıkların barışçı yollarla çözülmesini düzenleyen BM Andlaşması md. 33/1 hükmü, uyuşmazlığa taraf olanların her şeyden önce görüşme, soruşturma, arabuluculuk, uzlaşma, hakemlik ve yargısal çözüm yolları ile, bölgesel kuruluş ya da andlaşmalara başvurarak veya kendi seçecekleri başka yollarla çözüm yolu aramaları gerektiğini belirtmiştir. Burada ilk olarak “görüşme” yolunun zikredilmesi, bu yola başvurulmasının öncelikli olarak zorunlu olduğu anlamına gelmemelidir. Ancak ilk olarak görüşme yolunun tercih edilmesi; görüşmenin basit bir yol olması ve sonuca ulaşmada taraflara kolaylık sağlaması açısından, gerek doktrinde gerek uygulamada bir tercih sebebi olarak kendisini göstermektedir. Buna bağlı olarak, uyuşmazlıkların barışçı yollar ile çözülmesi ile ilgili andlaşmaların birçoğunda, diğer barışçı çözüm yollarına başvurmadan önce tarafların ilk önce diplomatik görüşmelerde bulunmaları zorunlu tutulmaktadır. Örneğin, Türkiye ile Yunanistan arasında 30 Ekim 1930 tarihinde imzalanan İkamet, Ticaret ve Seyrisefain Andlaşması’nın 35. maddesinde, anlaşmada zikredilen uyuşmazlık durumlarında, 79 80 ZARTMAN, I. William / FAURE, G. Olivier; Escalation and Negotiation in International Conflicts, New York 2005, s. 4, PAZARCI; s. 455. Uluslararası Sürekli Adalet Divanı, 1924 yılındaki Mavrommatis Davası’nda, bir anlaşmazlığın uluslararası mahkeme önüne götürülmesinden önce, diplomatik görüşmeler yoluyla en azından uyuşmazlık konusunun açıkça tanımlanması gerektiğini belirtmiştir. Bkz. MERAY; s. 325. Aynı doğrultuda, Uluslararası Adalet Divanı, 1969 yılındaki “Kuzey Denizi Kıta Sahanlığı Davası”nda, Federal Almanya ile Danimarka’nın ve Federal Almanya ile Hollanda’nın, aralarındaki uyuşmazlığı çözmek için öncelikle görüşme yollarına başvurmaları gerektiği ve bu görüşmelerin sıradan bir resmi görüşme olmasından ziyade, uyuşmazlığı çözme amaçlı iyi niyetli iradelerin ciddi bir şekilde ortaya konması gerektiği belirtilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. BARNIDGE, Robert P.; “The International Law of Negotiation as a Means of Dispute Settlement”, Fordham International Law Journal, C. 36, S. 3, 2013, s. 553. 31 tarafların hakeme gitmeden önce, diplomatik görüşme yoluna başvurmaları gerektiği ifade edilmiştir81. Görüşme yoluyla uyuşmazlıklar, herhangi bir aracıya gerek kalmadan doğrudan çözülebilmektedir. Devletler arasındaki uyuşmazlıkların mahiyeti ve önemi ne olursa olsun, her türlü uyuşmazlık görüşme yoluyla sonuçlandırılabilir. Bu bakımdan aslında tarafların görüşmeler yoluyla çözemeyeceği bir uyuşmazlık yoktur82. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, görüşmelerin tamamen iyi niyet çerçevesinde ve aradaki anlaşmazlığı ortadan kaldırmaya yönelik olarak gerçekleştirilmesi gerektiğidir83. Bu doğrultuda, Uluslararası Sürekli Adalet Divanı, 1969 yılındaki Kuzey Denizi Kıta Sahanlığı Davası’nda, görüşmelerin “anlamlı” olması gerektiğini belirterek, tarafların kendi görüşlerinde hiçbir değişikliğe gitmeden ısrarcı olmaması gerektiğini ifade etmiştir84. Dolayısıyla uyuşmazlığı çözme noktasında isteksiz olan, aksine barışçı çözüm yollarını engelleme maksatlı girişimler uluslararası hukuk bakımından görüşme olarak nitelendirilemez. Görüşmeler, devletlerin aralarındaki uluslararası hukuka ilişkin her türlü işlemi yerine getirirken kullandıkları bir yöntemdir. Dolayısıyla, sadece uyuşmazlıkların çözümünde değil, aynı zamanda taraflar arasındaki bütün ilişkileri düzenlemek için görüşme yöntemine başvurulabilmektedir. Bu özelliğinden dolayı görüşme yönteminin, diğer barışçı çözüm yollarından farklı olarak uyuşmazlık başlamadan önleme özelliği de bulunmaktadır85. Görüşmeler iki veya çok taraflı olabilmektedir. Çok taraflı görüşmeler, genellikle bir uluslararası konferans veya kongre biçiminde ortaya çıkar86. Görüşmeler devletlerin yetkili temsilcileri aracılığıyla gerçekleşir. Her devlet, görüşmeleri yürütecek olan temsilcileri dilediği gibi seçmekte serbesttir. Karşılıklı 81 82 83 84 85 86 BİLGE, Suat; “Uluslararası Uyuşmazlıkların Diplomatik Yollar ile Çözülmesi”, AÜSBFD, C. 17, S. 2, 1962, s. 198. BELİK; s. 6. BARNIDGE; s. 557. MENGİLER; s. 51. ZARTMAN, I. William / FAURE, G. Olivier; s. 5, MERRILLS, J. G.; International Dispute Settlement, New York 2007, s. 3. PAZARCI; s. 455. 32 diplomasi temsilcileri arasında veya devlet başkanları, başbakanlar, dışişleri bakanları arasında görüşmeler gerçekleştirilebilir87. Bunların dışında özel bir konuya ilişkin uzman kişiler de temsilci olarak görevlendirilebilmektedir. Görüşmeler tamamen serbesti içerisinde gerçekleştirilir. Daha açık bir ifadeyle, tarafların görüşmeler esnasında, diplomatik nezaket ve protokol kuralları dışında uymak zorunda olduğu herhangi bir hukuk kuralı yoktur88. Uyuşmazlığın ayrıntılı olarak tartışılıp ortak bir çözüm yolunun bulunabilmesi için, taraflara tanınan bu esneklik ve serbestlik büyük önem taşımaktadır. Taraflar arasındaki görüşmeler söz konusu uyuşmazlığı tamamen çözüme kavuşturabileceği gibi, daha da çıkmaza sokabilir. Uyuşmazlığa taraf olan devletler, kendi iddialarından vazgeçer veya karşı tarafın iddialarını kabul ederlerse anlaşmazlık sona erer. Daha açık bir ifadeyle, görüşmelerin olumlu sonuçlanabilmesi için tarafların ortak bir noktada anlaşmaları gerekmektedir. Bununla birlikte, görüşmeler esnasında taraflar kendi istek ve iddialarında direnerek görüşmeleri olumsuz bir şekilde sonuçlandırabilirler89. Özellikle taraflar arasında şiddetli düşmanlık varsa, güç dengelerinde ciddi bir orantısızlık varsa veya taraflardan biri diğerinin uluslararası arenadaki yasal varlığını tanımıyorsa görüşmeler genelde başarısızlıkla sonuçlanır90. Böyle bir durumda, uyuşmazlık, yine tarafların kendi aralarında anlaşmalarıyla bir başka barışçı çözüm yoluna taşınabilir. Tarafların aralarındaki anlaşmazlığı çözmek için görüşme yolunu tercih etmeleri, uyuşmazlıklarını barışçı yollar ile çözme noktasında önemli bir adım attıklarının göstergesidir. Uygulamaya bakıldığında, uluslararası hukuk bakımından da bir uyuşmazlığın çözümü için ilk olarak tarafların görüşmelerde bulunmasının teşvik edildiği görülmektedir. Çünkü görüşmeler, üçüncü kişilerin müdahil olmadığı 87 88 89 90 MERRILLS; s. 8, DEMİR, İdris; “Settlement of Disputes Bet ween/Among States Through ‘Peaceful’ Wa y”, SDÜ Viz yoner Dergisi, C. 2, S. 1, 2010, s. 44, BOZKURT / KÜTÜKÇÜ / POYRAZ; s. 243. MERAY; s. 324. IRAGORRI, Alexandra García; “Negotiation in International Relations”, Revi sta de Derechio Universidad del Norte, S. 19, 2003, s. 93. JACKSON, Richard; “Successful Negotiation in International Violent Conflict”, Journal of Peace Research, C. 37, S. 3, 2000, s. 325. 33 ve tarafların aralarındaki anlaşmazlığı en iyi bilmeleri sebebiyle çözümü en kolay ve en basit barışçı çözüm yoludur. Diplomatik görüşmeleri diğer barışçı çözüm yollarından ayıran en önemli özellik, uyuşmazlığa taraf olmayan üçüncü bir kişinin uyuşmazlığın çözümünde yer almamasıdır. Böylelikle, görüşme yöntemi, herhangi bir şekil şartına da bağlanmadığından dolayı diğer çözüm yollarına nazaran avantaj sağlamaktadır. b. Dostça Girişim Belli bir uyuşmazlığın tarafı olan devletler arasındaki diplomatik görüşmeler çeşitli sebepler ile kesildiğinde veya başarısızlıkla sonuçlandığında, uyuşmazlığın çözümü için görüşmelerin tekrar başlatılması gerekebilir. Ancak yeteri kadar gerilmiş olan tarafların tekrar görüşme masasına oturması için üçüncü bir kişinin aracılığına ihtiyaç duyulur. İşte bu noktada, diplomatik çözüm yollarından bir diğeri olan dostça girişim ortaya çıkmaktadır. Eski terimleriyle “dostane teşebbüs”, “iyi niyet teşebbüsü” veya “iyi mesai” olarak adlandırılan dostça girişim (good offices), uluslararası bir uyuşmazlığı çözmek için çeşitli sebeplerle görüşmeleri kesilen veya henüz görüşme imkânı bulamayan taraflar arasında yeni bir görüşme zemini oluşturmak için üçüncü bir kişinin girişimde bulunmasıdır91. Üçüncü kişi, istisnai de olsa gerçek bir kişi olabileceği gibi, genellikle bir devlet veya uluslararası örgüt olmaktadır92. Burada üçüncü kişi niteliğindeki devlet veya uluslararası örgütlerin sayısı birden fazla da olabilir. Uygulamada birden fazla devletin müşterek olarak bir uyuşmazlığın çözümü için dostça girişimde bulunduğu örnekler mevcuttur93. Son yıllarda uluslararası uyuşmazlıkların çözümünde dostça girişim yöntemi önemini gittikçe arttırmaya başlamıştır. Bunun sebebi, küreselleşmiş günümüz 91 92 93 SUCHARITKUL, Sompong; “Good Offi ces as a Peaceful Means of Settling Regional Differences”, Li ber Amicorum for Martin Domke, The Hague 1968, s. 339. PAZARCI; s. 456. Bolivya ile Paraguay arasındaki savaş, diğer altı Amerikan devletin 1935 ve 1937 yıllarında yaptıkları dostça girişim ile sona erdirilmiştir. Bkz. BİLGE; s. 200. 34 dünyasında bir uyuşmazlığın, uluslararası barış ve güvenliği tehdit etme düzeyine çok rahatlıkla ulaşabilmesidir. Dolayısıyla üçüncü kişiler, taraflar çatışmaya girmeden bir an önce uyuşmazlıkların sona ermesini isterler ve çözüm yolları ararlar. Bu çözüm yollarından biri olan dostça girişim görevini bir devlet temsilcisi veya uluslararası örgüt sekreteri üstlenir. Uygulamada BM Genel Sekreteri bu görevi sıklıkla yerine getirmektedir94. Uyuşmazlıkların barışçı yollar ile çözülmesini düzenleyen BM Andlaşması’nın 33. maddesinde, söz konusu barışçı yöntemler tek tek sayılırken dostça girişime değinilmemiştir. Ancak dostça girişim yöntemine uygulamada sıklıkla rastlanmaktadır ve önemi her geçen gün daha da belirginleşmektedir95. 1982 yılında kabul edilen Uluslararası Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümüne İlişkin Manila Bildirisi’nde, devletlerin, dostça girişim de dâhil olmak üzere kendi seçecekleri barışçı çözüm yollarından herhangi birine başvurarak uyuşmazlıklarına çözüm aramaları gerektiği ifade edilmiştir. Kaldı ki, uyuşmazlıkların barışçı çözüm yollarında önemli olan, tarafların, her somut uyuşmazlığın kendine özgü koşullarına uygun olarak barışçı çözüm yöntemini seçebilmesidir96. Dostça girişimde bulunmanın amacı, anlaşmazlık yaşayan tarafların bir araya gelerek diplomatik görüşmelerde bulunmaları için uygun bir zemin ortamının hazırlanmasıdır. Dostça girişimde bulunan üçüncü kişi, taraflar arasında olumlu bir hava meydana getirerek, tarafları buluşturmaya çalışmaktadır. Dışarıdan bakıldığında belki bu konu önemsiz gözükebilir. Hâlbuki dostça girişim bazı durumlarda ve özellikle tarafların görüşmelerinin kesintiye uğradığı yerlerde çok büyük fayda sağlamaktadır. Bunun sebebi, çeşitli sebeplerle görüşmelerin kesilip yarım kaldığı hallerde, taraflar durumun düzeltilmesi için bir adım atmaktan kaçınır ve bu hamlenin karşı taraftan gelmesini beklerler. Durum böyle olunca, görüşmeler iyice çıkmaza girer ve aradaki uyuşmazlığın çözümü için üçüncü bir devletin veya 94 95 96 FRANCK, Thomas M.; “The Secretary-General's Role in Conflict Resolution: Past, Present and Pure Conjecture”, EJIL, C. 6, S. 1, 1995, s. 361. WHITFIELD, Teresa; “Political Missions, Mediation, and Good Offi ces”, Revi ew of Political Missions 2010, (Ed.: GOWAN, Richard), New York 2010, s. 28. MENGİLER; s. 56. 35 uluslararası örgütün tarafları bir araya getirmek için girişimde bulunması beklenir. Dolayısıyla dostça girişim uluslararası uyuşmazlıkların çözümünde oldukça önemli bir yer işgal etmektedir. Taraflar arasındaki uyuşmazlığa son vermek için üçüncü bir devlet dostça girişim talebinde bulunabileceği gibi, uyuşmazlık halindeki devletler de bir üçüncü devletten böyle bir girişimde bulunmasını talep edebilir. Dostça girişimde bulunan üçüncü kişi, uyuşmazlığa taraf olanlar arasında gerçekleştirilecek görüşmelere katılmaz. Üçüncü kişinin buradaki rolü, sadece tarafları bir araya getirerek görüşmelerin başlamasını sağlamaktır97. Dostça girişim ile arabuluculuk arasındaki en önemli fark kendisini burada göstermektedir. İkisi arasındaki fark, arabuluculuğun anlatıldığı çalışmanın ikinci bölümünde ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Dostça girişimde bulunmak devletlerin iç işlerine müdahale anlamına gelmez. Bunun sebebi, uluslararası hukukun üçüncü devletlere dostça girişimde bulunmayı bir hak olarak öngörmesidir. 1907 La Haye Sözleşmesi’nin 3. maddesi bu durumu açık bir şekilde belirterek, dostça girişimin anlaşmazlık halindeki devletler tarafından dostluğa aykırı sayılmaması gerektiğini ifade etmiştir. Bununla birlikte, aynı sözleşmenin 6. maddesinde, dostça girişimin sadece bir tavsiye niteliği taşıdığı da belirtilmiştir. Bağlayıcı bir özelliği olmadığından dolayı taraflar dostça girişimi kabul edip etmemekte serbesttirler. Bu serbestliğe rağmen, tarafların bir andlaşma ile önceden bu yoldan yararlanmayı zorunlu hale getirmeleri mümkündür. Uygulamada da devletlerin bir uyuşmazlık durumunda, dostça girişime başvurma yükümlülüğü getiren veya üçüncü bir devletin dostça girişimde bulunması taahhüdünü içeren andlaşmalar yaptığı görülmektedir98. c. Arabuluculuk Uyuşmazlıkların barışçı yollar ile çözülmesinde en önemli yer işgal eden yöntemin arabuluculuk olduğu söylenebilir. Uygulamada çok sık rastlanan bu çözüm yönteminde, dostça girişime benzer şekilde, üçüncü bir kişi taraflar arasındaki uyuşmazlığı ortadan kaldırmayı hedeflemektedir. 97 98 SUCHARITKUL; s. 339. BOZKURT / KÜTÜKÇÜ / POYRAZ; s. 250. 36 Çalışmanın konusu esas itibariyle arabuluculuk yöntemi üzerine olduğundan, bu konu ikinci bölümde ayrıntılı olarak ele alınacak olup, burada sadece diğer barışçı çözüm yollarından biri olarak değinilmekle yetinilecektir. d. Soruşturma Komisyonları Uluslararası arena, devletlerin egemenliklerinden kaynaklanan yetkilerini sınırsız bir biçimde kullanma çabası içerisinde oldukları ve bu nedenle uyuşmazlıkların sıklıkla boy gösterdiği bir platformdur. Söz konusu uyuşmazlıkların çözülmesi hususunda ise uygulamada karşılaşılan en önemli sorunların başında uyuşmazlık konusu olan maddi unsurların tespit edilmesi gelmektedir. Gerçekten de, bir uyuşmazlığın çözülebilmesi için öncelikle, taraflar arasında anlaşmazlığa yol açan olayların ve bu olayların sebeplerinin açık bir şekilde belirlenmesi gerekmektedir. Bu noktada soruşturma komisyonları, uyuşmazlığın çözümü sürecinde önemli bir basamak olarak kendisini göstermektedir. Soruşturma komisyonları (commissions of inquiry), uyuşmazlığa sebebiyet veren olayların ve tarafların karşıt görüşlerine dayanak oluşturan hukuki iddiaların, uluslararası bir komisyonca tarafsız olarak araştırılması ve sonuçların taraflar için bağlayıcı niteliği olmayan bir raporla saptanması ile gerçekleştirilen barışçı bir çözüm yöntemidir99. Aslında uluslararası soruşturma komisyonları, uyuşmazlıkların barışçı yollar ile çözülmesinde başlı başına bir yöntem değildir. Komisyonların amacı, uyuşmazlığın çözülmesine yardımcı olmaktır. Taraflar diplomatik yollar ile bir anlaşmaya varamadıkları zaman, uyuşmazlık konusu maddi olayın tespiti için son bir yol olarak olayı uluslararası soruşturma komisyonlarına taşımaya karar verirler100. Böylece uyuşmazlığın çözümü sürecindeki en birinci engelin ortadan kaldırılması hedeflenmektedir. Soruşturma komisyonları ilk defa 1899 La Haye sözleşmesinde yer almasına rağmen, 1907 sözleşmesinin 9 ile 35. maddeleri arasında çok daha ayrıntılı bir 99 100 MENGİLER; s. 51. SCOTT; s. 266. 37 şekilde düzenlenmiştir. Bu sözleşmelerde “onura ve temel çıkarlara dokunmayan” uyuşmazlıklara ilişkin maddi verilerin saptanmasının soruşturma komisyonları aracılığıyla mümkün olacağı belirtilmiştir101. Ancak bu tanım zaman içerisinde anlamını genişletmiş ve sadece “onura ve temel çıkarlara dokunmayan” uyuşmazlıklar değil, her türlü uyuşmazlıkların maddi verilerinin tespitinde soruşturma komisyonları rol oynamıştır102. Soruşturma komisyonlarının gelişiminde Dogger Bank olayının önemli bir yeri vardır103. Bu olay sonucunda elde edilen tecrübelerin, uluslararası soruşturma komisyonlarının uluslararası hukukta şekillenmesinde büyük katkıları olmuştur. Öncelikle 1907 sözleşmesinde, beş madde revize edilerek, karşılaşılabilecek olası sorunlar düzenleme alanı bulmuş ve soruşturma komisyonları daha kapsamlı bir şekilde ele alınmıştır104. La Haye sözleşmelerinden sonra imzalanan, 1914 Bryan Barış Andlaşmaları, Uluslararası Soruşturma Komisyonu’nun kurulmasına öncülük eden 1923 Orta Amerika Sözleşmesi, 1923 Amerikan Devletleri Arasında Çatışmaları Önleme Andlaşması ve 101 102 103 104 PAZARCI; s. 461, MERAY; s. 330. ROTHWELL / KAYE / AKHTARKHAVARI / DAVIS; s. 669. Dogger Bank hadisesi İngiltere ile Rusya arasında cereyan etmiştir. Rus-Japon savaşının devam ettiği zaman diliminde, Rusya, donanma gemilerini Japon ya’ya karşı kullanmak üzere Uzakdoğu’ya gönderir. 21 Ekim 1904 gecesinde, Ru s donanması Kuzey Denizi’nde Dogger Bank açıklarında avlanan İngiliz balıkçı gemilerine ateş açarak söz konusu olayın ortaya çıkmasına neden olmuştur. Açılan ateş sonucunda balıkçı gemilerinden biri batmış, beşi hasar görmüş, balıkçıların ikisi ölmüş ve altısı da yaralanmıştır. Bunun üzerine İngi ltere, Rusya’nın özür dilemesini, maddi zararın tazminini ve filo amiralinin cezalandırılmasını talep etmiştir. Rus hükümeti ise, amiralin söz konusu balıkçı gemilerini Japon savaş gemileri sandığını iddia ederek, İngiltere’nin taleplerini reddetmiştir. Ar adaki uyuşmazlığın çözümü için arabuluculuk yapan Fransa, tarafları bir araya getirerek 12 Kasım 1904 tarihinde bir bildirinin imzalanmasını sağlamıştır. Petersburg’ta imzalanan bu bildiri ile beş kişilik bir uluslararası soruşturma komisyonu kurulmuştur. İngiliz, Rus, Amerikan ve Fransız birer amiral ve Avusturyalı bir temsilciden oluşan komisyon, söz konusu ola yı incel emek ve Rus amiralinin kusurlu olup ol madığını ortaya çıkarmak ile görevlendirilmiştir. Yapılan inceleme sonucunda komisyon, Dogger Bank civarında Japon savaş gemisi bulunmadığını tespit etmiş ve ola yın Rus amiralinin kusurlu davranışı neticesinde ortaya çıktığını belirtmiştir. Rus amirali kusurlu bulunsa da, kendisinin cezalandırılması gerekmediğine karar verilmiş, ancak ölenlerin balıkçıların ailelerine tazminat verilmesi gerektiği ifade edilmiştir. Bu karar üzerine Rusya, İngiltere’ye 65.000 sterlin tazminat ödemiştir. Ayrıntılı bilgi için Bkz. MYERS, Denys P.; “The Commissi on of Inquiry”, World Peace Foundation, C. 1913-1914, S. 3, 1913, s. 10-12, MERRILLS; s. 47-48, MERAY; s. 331, BİLGE; s. 203-204. MYERS; s. 12. 38 benzer nitelikli birçok andlaşma soruşturma komisyonlarının günümüzdeki şekline kavuşmasını sağlamıştır105. Bir soruşturma komisyonunun kurulabilmesi için uyuşmazlık halindeki tarafların karşılıklı olarak anlaşması gerekmektedir. Daha açık bir ifadeyle, uluslararası nitelikli bir uyuşmazlık tek taraflı bir iradeyle soruşturma komisyonları önüne taşınamayacaktır. Karşılıklı olarak yapılan anlaşmada, komisyonun kurulma şekli, süresi, yetkileri, çalışma yer ve dili serbestçe tespit edilebilir. Yapılan anlaşmalarda düzenlenme alanı bulmayan hususların olması durumunda, 1907 La Haye sözleşmesinin öngördüğü ilgili hükümler uygulanır106. Komisyonun amacı uyuşmazlık konusu maddi verileri saptamak olduğundan, taraflar uyuşmazlık konusu olayın maddi unsurlarını ortaya çıkarabilecek her türlü araç, belge, doküman ve tanık listesi gibi argümanları komisyonuna sunar. La Haye sözleşmelerine göre komisyonlar beş kişiden oluşur. Taraf devletler ikişer kişi atadıktan sonra, söz konusu bu dört kişi beşinci bir komisyon üyesini birlikte seçmektedir. Bu beş kişilik üye sayısı kesin bir kural değildir. Uygulamada taraflar genellikle üç, beş ve yedi gibi tek sayılar tercih etmektedir107. Komisyon, önüne gelen uyuşmazlık konusunu titizlikle inceler, tarafları dinler, tanıklar ve uzmanlar çağırır ve soruşturma sonucunu oy çokluğuyla bir rapor halinde taraflara bildirir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, soruşturma komisyonlarının uyuşmazlığı çözme gibi bir görevlerinin olmamasıdır. Komisyonların görevi sadece uyuşmazlığa sebep olan olaylara ilişkin maddi verileri araştırıp saptamaktır. Dolayısıyla hazırlanan raporlar sadece olayların tespitine yöneliktir. Açıklanan raporların bağlayıcı etkisi bulunmamaktadır. Daha farklı bir ifadeyle, taraflar açıklanan rapor kararına göre uyuşmazlığı çözüme kavuşturmak zorunda değildir. Komisyon raporları sadece, uyuşmazlığın çözümü noktasında önemli bir dayanak noktası teşkil 105 106 107 ANDERSON, Chandler P. / SCOTT, James Brown; “Advisor y Opinions from Commissions of Inquiry”, American Journal of International Law (AJIL), C. 26, S. 3, 1932, s. 565, HYDE, Charles Chaney; “Place of Commissions of Inquir y and Conciliation Treaties in the Peaceful Settlement of International Disputes”, BYIL, C. 10, 1929, s. 96-110. BİLGE; s. 203, BELİK; s. 105. BOZKURT / KÜTÜKÇÜ / POYRAZ; s. 250. 39 etmektedir. Bu özelliğiyle soruşturma komisyonları, uluslararası hakemlikten ayrılmaktadır. e. Uzlaştırma Komisyonları Diplomatik çözüm yollarının sonuncusu uzlaştırma komisyonlarıdır. Bu çözüm yöntemi, diğer diplomatik çözüm yollarına nazaran daha kesin ve belirgin sonuçlar doğurur. Uzlaştırma (conciliation) faaliyeti, 1961 yılında Uluslararası Hukuk Enstitüsü tarafından şu şekilde açıklanmıştır: “Uzlaştırma, bir uyuşmazlıkla uğraşmak üzere, taraflarca bu mesele için Ad Hoc olarak veya daha önceden sürekli nitelikte tesis edilmiş olan komisyonun güdümü altında, her türden uluslararası uyuşmazlıkların çözümü için bir yöntemdir. Komisyon, uyuşmazlığı tarafsız bir şekilde inceleyip değerlendirir ve bir çözüm üretme bakımından, taraflarca kabul edilebilir ve icra edilebilir çözüm formüllerini sağlamaya çalışır.”108 Kısaca uzlaştırma, mevcut bir uyuşmazlığı araştırmak ve soruşturmakla görevli bir komisyonun, taraflara bağlayıcı niteliği olmayan çözüm önerilerini bir raporla sunduğu barışçı bir çözüm yöntemidir109. Söz konusu kavram, geniş anlamıyla tarafların uzlaşmasını sağlayacak bütün diplomatik barışçı çözüm yollarını ifade etmekte iken, teknik anlamıyla ele alındığında uluslararası soruşturma komisyonlarını bir derece daha ileriye taşıyan bir çözüm yöntemidir. Soruşturma komisyonları, kural olarak uyuşmazlık konusu olayın sadece maddi verilerini saptamak ile yetinirken, uzlaştırma komisyonları, uyuşmazlığın çözülmesi için çözüm önerileri getirip rapor halinde taraflara bildirebilmektedir110. Uzlaştırma komisyonlarının gelişimine bakıldığında, soruşturma komisyonları sayesinde ortaya çıktığı ve görevi arasına arabuluculuğu da dâhil ettiği görülmektedir111. Ancak olayı araştırıp çözüm önerisi getirmesi için bağımsız bir organın kurulması, uzlaştırma komisyonunu arabuluculuktan ayıran ve bir adım daha 108 109 110 111 Uluslararası Hukuk Enstitüsü tarafından çıkarılan Uluslararası Uzlaştırma Prosedürleri Hakkında Yönetmelik (Regulation on the Procedure of the International Conciliation) Madde 1. ERDOĞAN; s. 17, MERRILLS; s. 64. SHAW; s.1022, PAZARCI; s. 459, MENGİLER; s. 58. MERAY; s. 335. BİLGE; s. 207. 40 ileriye götüren bir durumdur112. Uluslararası uygulamada uzlaştırma komisyonlarının bir barışçı çözüm yöntemi olarak ortaya çıkması, I. Dünya Savaşından sonraki dönemde olmuştur. Bu dönemde İskandinav ülkeler birbirleriyle iki taraflı uzlaştırma anlaşmaları imzalayarak, uzlaştırma komisyonlarının gelişimine katkıda bulunmuşlar ve daha sonra diğer imzalamışlardır 113 devletlerin de katılımıyla çok taraflı andlaşmalar . Uzlaştırma komisyonlarının kuruluşu, şekli, yetkileri, süresi, çalışma yeri ve uyulacak yöntemler uzlaştırma andlaşmalarında serbestçe düzenlenebilmektedir. Bu andlaşmaların büyük bir bölümü uzlaştırmaya başvurmayı zorunlu bir yol olarak belirlerken, uzlaştırmaya başvurulmasının isteğe bağlı çalışacak bir biçimde düzenlenmesine de hiçbir engel yoktur114. Uzlaştırma andlaşmalarında usul ile ilgili boşluk olması durumunda, 1907 La Haye Sözleşmesi’nin ilgili hükümleri uygulanır115. Komisyonlar genellikle sürekli nitelik taşımakta ve üyeler bu konularda uzmanlığı olan kişiler arasından seçilmektedir. Uygulamada komisyonların genellikle üç ya da beş kişiden oluştukları görülmektedir. Soruşturma komisyonlarına benzer şekilde, taraflar birer ya da ikişer üyeyi kendileri atamakta ve son üye genellikle atanmış olan bu üyeler tarafından ayrıca atanmaktadır. Uzlaştırma komisyonları kendilerini seçen devletlerden bağımsız ve tarafsız olarak görev yapmak zorundadır. Uzlaştırma komisyonlarının görev ve yetkileri, her andlaşmada farklılık gösterse de, genel olarak uyuşmazlığı incelemek, olayları saptamak ve taraflara bir 112 113 114 115 ROTHWELL / KAYE / AKHTARKHAVARI / DAVIS; s. 673. Başlıca çok taraflı andlaşmalar: 1925 Locarno Andlaşması, 1928 Cenevre Hakemlik Genel Sözleşmesi, 1929 Amerikalılar Arası Genel Uzlaştırma Andlaşması, 1933 Rio de Jenerio Andlaşması, 1948 Batı Avrupa Birliği Andlaşması, 1957 Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümü Konusunda Avrupa Sözleşmesi, 1964 Afrika Birliği Örgütü Arabuluculuk, Uzlaştırma ve Hakemlik Komisyonunu Kuran Kahire Protokolü, 1969 Vi yana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, 1981 Doğu Karayip Devletleri Örgütünü Kuran Andlaşma, 1975 Devletlerin Uluslararası Örgütlerle İlişkilerinde Temsil Edilmesi Sözleşmesi, 1982 BM Deniz Hukuku Sözleşmesi, 1985 Ozon Tabakasının Korunmasına İlişkin Viyana Andlaşması. PAZARCI; s. 459. BİLGE; s. 210. 41 çözüm önerisi getirmektedir. Oluşturulan komisyon uyuşmazlık konusu olay ile ilgili araştırma yaparak her türlü araç ve delili toplar. Komisyon çalışma süresi boyunca tutanaklarını gizli tutar. Kararlar oy çokluğuyla alınır. Komisyon olayı yeterince soruşturup inceledikten sonra, uyuşmazlığın çözümü için bir taslak hazırlayıp, bu taslak rapor haline getirilir. Uyuşmazlığın çözülmesi için uzlaştırma komisyonlarına başvurma zorunluluğu bir andlaşma ile getirilmiş olsa da, kural olarak komisyonun vereceği raporların tarafları bağlayıcı niteliği bulunmamaktadır. Uzlaştırma komisyonları; soruşturma komisyonları, arabuluculuk ve uluslararası hakemlik ile çözüm aşamasında üçüncü bir kişinin görev alması sebebiyle benzerlik göstermektedir116. Bunun yanında uzlaştırma komisyonları, bu üç barışçı çözüm yolundan da farklı özellikler taşımaktadır. İlk olarak soruşturma komisyonlarının görevi sadece uyuşmazlık konusu maddi verileri tespit etmek iken, uzlaştırma komisyonları olay hakkındaki maddi verileri saptamak ile yetinmeyip, uyuşmazlığın çözülmesi için rapor halinde çözüm önerileri getirme görevini üstlenmiştir. Dolayısıyla uzlaştırma komisyonları, soruşturma komisyonlarını da kapsayan daha genel bir barışçı çözüm yöntemidir. İkinci olarak uzlaştırma komisyonları, arabuluculuk yönteminden de ayrılmaktadır. Arabuluculuk yönteminde, üçüncü kişi taraflar arasındaki görüşmeleri gerektiğinde idare ederek çözüm önerilerinde bulunur. Uzlaştırma komisyonlarında ise, taraflar, uyuşmazlığa neden olan maddi olayların tarafsız bir şekilde tespit edilmesini ve uyuşmazlığın çözümü için ayrı bir organ tarafından bir önerinin sunulmasını beklerler117. Böylelikle, arabuluculuktaki üçüncü kişinin yerini, uzlaştırma komisyonunda ayrı bir bağımsız organ almaktadır. Nihayet uzlaştırma komisyonları, uluslararası hakemlik organıyla de benzer özellikler taşımaktadır118. Ancak ikisi arasındaki en belirgin fark, hakemlik kararları bağlayıcı nitelik gösterirken, uzlaştırma komisyonlarının çözüm önerisi getirdiği raporlara uyulup uyulmaması tarafların iradelerine bırakılmıştır. 116 117 118 DONNER, Ruth; “Procedure of International Conciliation: Some Hist orical Aspects”, Journal of the Histor y of International Law, C. 1, S. 2, 1999, s. 103. BOZKURT / KÜTÜKÇÜ / POYRAZ; s. 262. JACKSON, Elmore; Mediation and Conciliation in International Law” (Mediation and Conciliation), International Social Science Bulletin, C. 10, S. 4, 1958, s. 510. 42 Sonuç olarak uzlaştırma komisyonları, uluslararası bir uyuşmazlığın çözümünde çok önemli bir rol oynamaktadır. Her ne kadar çözüm önerisi içeren raporların tarafları bağlayıcı niteliği olmasa da, ilişkilerin pamuk ipliğine bağlı olduğu bir ortamda, her türlü çözüm önerisi, uyuşmazlığın tarafları için son derece önemlidir. C. Uluslararası Örgütler Aracılığı İle Çözüm Yolları Uluslararası uyuşmazlıkların barışçı yollar ile çözülmesi meselesi, geçtiğimiz yüzyıldan itibaren uluslararası hukuk tarafından düzenleme alanı bulmaya başlamıştır. Nitekin Milletler Cemiyeti’ne gelinceye kadar, uluslararası örgütler aracılığıyla uyuşmazlıklara çözüm aranması yoluna gidilmemiştir. Uluslararası örgütlerin uyuşmazlıkların çözümü ile ilgilenmesinin en önemli nedeni, uyuşmazlıkların, taraflardan ziyade uluslararası toplumu da ilgilendirmesidir. Uyuşmazlık uluslararası barış ve güvenliği tehdit etmeye başladığında uluslararası örgütler devreye girerek olayın çözüme kavuşturulmasına çalışmaktadır. Bu konudaki ilk uygulama Milletler Cemiyeti döneminde gerçekleşmiştir. Milletler Cemiyeti Misakı’nın 12. maddesi, üyelerin uyuşmazlıklarını hakemliğe, yargısal bir çözüm yoluna ya da Konseyin incelemesine sunabileceğini ifade ederek uyuşmazlıkların üç yoldan çözülebileceğini belirtmiştir. 15. maddeye göre ise, üyeler arasındaki ilişkilerin kesilmesine neden olabilecek uyuşmazlıklar, hakemlik ya da uluslararası yargı yoluyla bir çözüme kavuşturulamamışsa, ilgili taraflardan herhangi biri tarafından Konsey önüne getirilebilmektedir. Konsey uyuşmazlığı çözmekte başarılı olamazsa, uyuşmazlığa ilişkin bir rapor hazırlar. Bu raporun oybirliği ya da oyçokluğu ile kabul edilmesinin farklı sonuçları vardır. Eğer söz konusu rapor oybirliği ile kabul edilirse, Cemiyet üyeleri, bu rapora uygun davranan tarafa karşı savaşa girmeme yükümü altında iken, rapora uymayan devlete karşı üç aylık moratorium119 süresinden sonra savaş da dâhil her türlü gerekli önlemleri alabilecektir. Buna karşılık raporun oyçokluğu ile kabul edilmesi durumunda, üç 119 Latince kökenli olan moratorium kelimesi, bir faali yetin askıya alınması anlamına gelmektedir. Bir uluslararası hukuk terimi olarak ise, devletler tarafından bir durumun hatırlatılması ya da harekete geçilmesini engelleme amacıyla ilan edilen bekleme süresi anlamına gelmektedir . 43 aylık moratorium süresinden sonra uyuşmazlığın tarafları, savaşa başvurma dâhil, istedikleri önlemleri almakta serbesttirler. Birleşmiş Milletler döneminde ise kuvvet kullanma yollarına başvurulması kesin olarak yasaklandığından dolayı120, uyuşmazlıkların her şeyden önce tarafların kendi seçecekleri barışçı yollar ile çözülmesi ilkesi kabul edilmiştir. Bununla birlikte, Uyuşmazlıkların Barışçı Yollarla Çözülmesi başlığını taşıyan BM Andlaşması’nın VI. bölümünde Birleşmiş Milletler organlarının birtakım uluslararası uyuşmazlıkların çözümü sürecine dâhil olması mümkün kılınmıştır. BM Andlaşması tarafından uluslararası barış ve güvenliği koruma vazifesi yüklenen Güvenlik Konseyi, uluslararası uyuşmazlıkların çözümünde de asıl yetkili organ konumundadır. Öncelikle Güvenlik Konseyi uyuşmazlık halinde bulunan devletleri, gerekli gördüğü takdirde aralarındaki uyuşmazlığı 33. maddede belirtilen görüşme, soruşturma, arabuluculuk, uzlaşma, hakemlik veya yargısal çözüm yolları ile çözmeye çağırabileceği gibi, uygun düzeltme yöntem ya da yollarını tavsiye edebilir. Öte yandan, Güvenlik Konseyi, bir uyuşmazlığın devam etmesinin uluslararası barış ve güvenliğin korunmasını tehlikeye düşürme riskini taşıyıp taşımadığını saptamak için soruşturma başlatabilir. BM Andlaşması md. 37/2’ye göre, Güvenlik Konseyi bir uyuşmazlığın süregitmesinin gerçekten uluslararası barış ve güvenliğin korunmasını tehlikeye düşürdüğü kanısına varırsa, uygun gördüğü başka çözüm yollarını da taraflara tavsiye edebilir. Hukuki bir uyuşmazlığın olması durumunda Güvenlik Konseyi taraflara genellikle, Uluslararası Adalet Divanına gidilmesini tavsiye eder. Burada dikkat edilmesi gereken husus, Güvenlik Konseyi’nin sadece tavsiyede bulunma yetkisine sahip olduğudur. Yani Güvenlik Konseyi’nin vereceği tavsiyelerin, kural olarak taraflar üzerinde bağlayıcı bir etkisi yoktur, sadece psikolojik bir değerinin ve baskısının söz konusu olduğu kabul edilmiştir121. Bununla birlikte, Uluslararası Adalet Divanı’nın 25 Mart 1948 tarihinde 120 121 Bkz. BM Andlaşması md. 2/4: “Tüm üyeler, uluslararası ilişkilerinde gerek herhangi bir başka devletin toprak bütünlüğüne ya da siyasal bağımsızlığa karşı, gerek Birleşmiş Milletlerin Amaçları ile bağdaşmayacak herhangi bir biçimde kuvvet kullanma tehdidine ya da kuvvet kullanılmasına başvurmaktan kaçınırlar.” BOZKURT / KÜTÜKÇÜ / POYRAZ; s. 266. 44 verdiği Korfu Boğazı Davası122 kararında, Arnavutluk için belirttiği gibi, eğer bir devlet Güvenlik Konseyi’nin verdiği tavsiye nitelikli kararına uyacağını bildirmişse, o zaman bu rıza Güvenlik Konseyi’nin tavsiyesini bağlayıcı bir karar niteliğine büründürebilmektedir123. Gerçekten de, uluslararası barış ve güvenliği sağlamak gibi çok önemli bir misyon yüklenmiş olan bir organın vereceği kararların bağlayıcı nitelik taşıması gerekmektedir. Bu konudaki eleştirilerin başında gelen, bağlayıcı nitelikli kararların devletlerin egemenlik haklarına müdahil olacağı endişesi, devletlerin kendi iradeleriyle örgüte üye oldukları göz önünde tutulduğunda yersiz olmaktadır. Dolayısıyla evrensel nitelik taşıyan ve üyelerinin kendi rızalarıyla girebildiği bir uluslararası örgütte, dünya barışı ve güvenliği için Güvenlik Konseyi’nin alacağı kararların bağlayıcı niteliğe sahip olması gerekmektedir. BM Andlaşması md. 35’e göre, Birleşmiş Milletler örgütünün bir üyesi veya üye olmayan bir devlet, herhangi bir uyuşmazlık ya da durum hakkında Güvenlik Konseyi’nin dikkatini çekebilir. Ancak üye olmayan devletin, taraf olduğu herhangi bir uyuşmazlık konusunda Güvenlik Konseyi’nin dikkatini çekebilmesi için, BM Andlaşması’nda öngörülen barışçı yollarla çözme yükümlülüğünü bu uyuşmazlık için önceden kabul etmesi gerekmektedir. 122 123 Bu da vada İngiliz savaş gemilerinin, Korfu Kanalı’nın Arnavutluk karasularından geçerken mayına çarpması ile can ve mal kaybına yol açan bir sonuç ortaya çıkması konu edilmiştir. Kaza 22 Ekim 1946’da meydana gelmiştir. Fakat 1944 ve 1945’te iki kez bu sular İngiltere tarafından mayın taramaya tabi tutulmuş ve temizlenmiştir. O yüzden güvenli olduğu varsayılan bir bölgedir ve İngiltere zararsız geçiş hakkını kullanmakta olduğunu ileri sürer. Ancak Arnavutluk bu tür bir geçişin -ticari ya da savaş gemileri bakımından - yetkili makamlardan izin alarak yapılması gerektiğini iddia etmektedir. Divan bu açıdan İngiltere’yi haklı bulmuş ve tazminata hak kazandırmıştır. Ancak İngiltere daha sonra 12 ve 13 Kasım 1946’da tekrar buradan geçiş yapmıştır. Acil olarak delilleri toplamak amacı ile bunu yaptığını, aksi halde Arnavutluk veya başka bir devletin ya da kişinin mayınlara ilişkin delilleri yok edebileceğini bunun gerekçesi olarak göstermiştir. Her ne kadar mayın temizleme örgütlerinin izni ve bilgisi olmadan yapılmışsa da aciliyet vardır. Ancak Divan yargılamasında bu savları reddetmiş, Arnavutluk’u haklı bulmuştur. İkinci geçişi bir güç gösterisi olarak kabul etmiş ve aksini kabul durumunda, büyük devl etlerce bunun kötü niyetle kullanılmaya müsait olacağını beyan edip, hükme bağlamıştır. Bunu yaparken da yanak olarak, uluslararası hukukun en temel ilkesi olan “bağımsız devletler arasında toprak bütünlüğüne sa ygı” yı göstermiştir. Bkz. KARAKOÇ, İrem; “Uluslararası Hukukta Emredici Kural Olgusuna Tarihsel Bir Yaklaşım”, DEÜHFD, C. 8, S. 1, 2006, s. 114. PAZARCI; s. 497. 45 BM Andlaşması perspektifinde uyuşmazlıkların barışçı çözümü konusunda asıl yetkili organ Güvenlik Konseyi olmakla birlikte, Genel Kurul’un da bu konuda birtakım görev ve yetkileri bulunmaktadır. BM Andlaşması md. 35/1’de, uyuşmazlıklar ile ilgili olarak herhangi bir üye devlet tarafından Güvenlik Konseyi’nin olabileceği gibi, Genel Kurulun da dikkatinin çekilebileceği öngörülmüştür. Birleşmiş Milletler üyesi olmayan devletler için ise, yine yalnızca kendilerinin taraf bulunduğu uyuşmazlıklar bakımından ve bu konudaki BM Andlaşması hükümlerine uymayı kabul etmeleri koşuluyla bu yetki tanınmaktadır. Genel Kurul kendisine sunulan uluslararası barış ve güvenliği ilgilendiren her konuda görüşmeler ve tavsiyelerde bulunabilir. Ancak buradaki kararlar tavsiye niteliği taşıdığından tarafları bağlayıcı etkisi bulunmamaktadır. Gelişimini sürdürmeye devam eden uluslararası hukuk, uluslararası toplum üyelerinin ilişkilerini düzenlediği için dinamik bir yapıya sahiptir. Bu dinamizm toplumların sahip olduğu hukuki ve siyasi kültürlerin farklılıklarından kaynaklanmaktadır. Bu kültürel zenginlikler, devletlerin uluslararası uyuşmazlıkların barışçı çözümünde de farklı yaklaşımları benimsemelerine neden olmuştur. Dolayısıyla günümüzde Birleşmiş Milletler dışında da birtakım uluslararası örgütler bünyesinde uyuşmazlıkların çözüm yollarına gidildiği görülmektedir. Kaldı ki, BM Andlaşması’nın 33. maddesinde sayılan barışçı çözüm yollarından biri de bölgesel örgütlerdir. 1948 tarihli Amerikan Devletleri Örgütü ile 1975 tarihli Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) bölgesel örgütlere örnek olarak gösterilebilir. 46 İKİNCİ BÖLÜM UYUŞMAZLIKLARIN ÇÖZÜMÜNDE ARABULUCULUK YÖNTEMİ §1. GENEL OLARAK ARABULUCULUK Uluslararası hukuka aykırı eylemleri denetleyen ve yaptırıma tabi tutan merkezi bir otoritenin bulunmadığı ve güç ile kuvvetin sadece devletlerin kendi egemenliklerini koruması için kullanıldığı günümüz uluslararası arenasında arabuluculuk oldukça adil ve etkili bir uyuşmazlık çözüm yolu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple son zamanlarda hukukçular ve siyasiler dikkatlerini arabuluculuk üzerine yoğunlaştırmış; hukuk, antropoloji, psikoloji ve politika gibi çeşitli disiplinler ile uğraşan bilim adamlarının hepsi, arabuluculuk anlayışını geliştirmek için yoğun emek harcamışlardır124. Arabuluculuk, uyuşmazlığa doğrudan taraf olmayan yabancı bir üçüncü kişiyi içeren bir uyuşmazlık çözüm yöntemidir. Üçüncü kişi konumundaki arabulucu uluslararası uyuşmazlık halindeki tarafların sorunlarını kuvvet kullanmadan ve yargı önüne çıkarmadan geniş bir yelpaze ekseninde çözmeyi amaçlamaktadır125. Bu amaç doğrultusunda arabulucu, uyuşmazlık halindeki tarafları bir araya getirip görüşmelerini sağlamakla yetinmez, aynı zamanda görüşmelerde oturumlara katılabilir ve çözüm önerileri sunabilir. Uyuşmazlıkların çözümünde binlerce yıldır tercih edilen bir yöntem olan arabuluculuk, hemen hemen tüm uyuşmazlıklarda kullanılabilmektedir. Bu nedenle çalışmada öncelikle özel hukuk ilişkilerinde kullanılan arabuluculuk hakkında kısa bilgi verilecek olup, devamında ise uluslararası uyuşmazlıklarda kullanılan arabuluculuk anlatılacaktır. 124 125 BERCOVITCH, Jacob; “International Mediation” (International Mediation), Journal of Pea ce Research, C. 28, S. 1, 1991, s. 3. BERCOVITCH; (International Mediation), s. 3. 47 I. KAVRAM Bir anlaşmazlığın çözümünün üçüncü bir tarafsız kişi veya kuruma bırakılması anlamına gelen arabuluculuk126, Ulusal Alternatif Uyuşmazlık Çözümü Danışma Kurulu (NADRAC)127 tarafından şu şekilde tanımlanmıştır: “arabuluculuk, uyuşmazlık içindeki tarafların, uyuşmazlığın içeriğine veya çözüme ilişkin belirleyici etkisi olmayan, fakat sürece ilişkin olarak tavsiye veya karar verme yetkisi bulunan bir uyuşmazlık çözümü uygulayıcısı (arabulucu) yardımı ile uyuşmazlık konularının belirlenmesi, çözüm önerileri üretilmesi, alternatiflerin değerlendirilmesi ve bir anlaşmaya varılması çabasını içeren bir süreçtir.”128 Daha farklı bir anlatımla arabuluculuk, uyuşmazlığa düşmüş olan tarafları, (olası) bir anlaşmanın koşullarını müzakere edebilmeleri amacıyla bir araya getirmeye çalışan, tarafların uzlaşmalarını sağlamak için aralarındaki iletişimi kolaylaştıran, tarafsız bir üçüncü kişinin (arabulucunun) katılımıyla yürütülen gönüllü bir usuldür129. Birçok yasal düzenlemede de arabuluculuk tanımlarına rastlamak mümkündür. 22.06.2012 tarihinde ülkemizde yürürlüğe giren 6325 sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu (HUAK) md. 2/b’ye göre arabuluculuk, “sistematik teknikler uygulayarak, görüşmek ve müzakerelerde bulunmak amacıyla tarafları bir araya getiren, onların birbirlerini anlamalarını ve bu suretle çözümlerini kendilerinin üretmesini sağlamak için aralarında iletişim sürecinin kurulmasını gerçekleştiren, uzmanlık eğitimi almış olan tarafsız ve bağımsız bir üçüncü kişinin katılımıyla ve ihtiyarî olarak yürütülen uyuşmazlık çözüm yöntemi” olarak tanımlanmıştır. Avrupa Parlamentosu ve Konseyi’nin 2008/52/EC sayılı Belirli Medeni ve Ticari Uyuşmazlıklarda Arabuluculuk Direktifi’nin 3. maddesinde “gönüllülük esasına dayanan, adlandırılma veya başvurulma şekline bakılmaksızın, arabulucu 126 127 128 129 TDK Büyük Türkçe Sözlük, “http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&vi ew =bts", (13.02.2014). 1995 yılında kurulan NADRAC, alternatif uyuşmazlık çözümü konusunda Avustralya Başsavcılığına politik tavsi yeler veren bağımsız bir organdır. KEKEÇ, Elif Kısmet; Arabuluculuk Yoluyla Uyuşmazlık Çözümünde Temel Aşamalar ve Taktikler, Ankara 2011, s. 41. ÖZBEK; s. 492. 48 yardımı ile iki veya daha fazla tarafın uyuşmazlığı bir anlaşmaya varmak suretiyle sonuçlandırmayı amaçladıkları yapısal süreç”130 olarak tanımlanan arabuluculuk, Almanya’da 21.07.2012 tarihinde yürürlüğe giren Arabuluculuk Kanunu’nun birinci maddesinde ise, “taraflar arasındaki bir uyuşmazlığın, gönüllülük esasına dayanarak çalışan bir veya daha fazla arabulucu tarafından dostane bir çözüme kavuşturulmasını kapsayan gizli ve yapısal bir süreç”131 olarak tanımlanmıştır. Avusturya’da 1.05.2004 tarihinde yürürlüğe giren arabuluculukla ilgili federal kanunun birinci maddesinde arabuluculuk “tarafsız uzman bir üçüncü kişinin, uyuşmazlığın taraflar nezdinde kabul görecek makul bir çözüme kavuşturulması için onlara yardım ettiği ve onları iletişime teşvik ettiği iradi bir süreç” olarak tanımlanmıştır. Birleşmiş Milletler’in 2002 tarihinde yayınlamış olduğu Uluslararası Ticarî Arabuluculuğa ilişkin Model Kanun’da ise arabuluculuk, “tarafların aralarındaki sözleşme veya mevcut hukukî ilişkiden doğan uyuşmazlıklarının barışçı yollarla ortadan kaldırılması için üçüncü kişi veya kişilerin yardımına başvurması” şeklinde tanımlanmıştır.132 Yukarıdaki tanımlardan çıkarılabilecek ortak sonuçları şu şekilde sıralamak mümkündür: i) Arabuluculuk müessesesinden bahsedebilmek için öncelikle taraflar arasında bir uyuşmazlığın olması gerekmektedir. ii) Söz konusu uyuşmazlığın giderilebilmesi için, tarafsız ve genellikle gönüllü bir üçüncü kişinin müdahalesi gerekmektedir. iii) Bu üçüncü kişi, tarafları müzakere masasında bir araya getirerek uyuşmazlığın dostane bir çözüme ulaşılmasında aracılık etmelidir. iv) Sonuca bağlanan çözüm önerisi kural olarak bağlayıcı olmamaktadır. 130 131 132 Hukuki ve Ticari Uyuşmazlıklarda Arabuluculuğun Belirli Yönlerine İlişkin 21 Ma yıs 2008 tarihli Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi’nin tam metin için bkz. “http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2008:1 36:0003:0008:En:PDF” (21.03.2014) Mediationsgesetz 21. Juli 2012 (BGBl. I S. 1577). KEKEÇ; s. 42. 49 Arabuluculuk yönteminde arabulucu, pek çok uyuşmazlık çözüm yönteminden farklı olarak, tarafları bir şeyi yapma veya yapmamaya mecbur etmeyi değil, onları ikna etmeyi hedefler. Nitekim arabulucunun tarafları bağlayıcı şekilde bir karar verme yetkisi olmadığından, taraflar arasındaki uyuşmazlığı bizzat çözen arabulucunun kendisi de değildir. Arabulucu sadece tarafların çözüme ulaşabilmesi için onların müzakere edebilmelerini sağlayan aracı görevini üstlenmektedir. Arabuluculuk yöntemi genel anlamda tahkim ile benzerlik göstermesine rağmen, tarafsız üçüncü kişinin görevleri bakımından tahkimden ayrılmaktadır. Tahkimde üçüncü kişi konumunda olan yargıç veya hakem uyuşmazlığı inceler ve ardından edindiği kanaate göre, çözüme ilişkin bağlayıcı bir karar verir. Buna karşılık arabuluculuk yönteminde arabulucu, hâkim veya hakem gibi taraflar için bir karar vermez; bunun yerine tarafların problemleri analiz etmelerine, çözüm üretmelerine ve çözüm için atılacak adımlar üzerinde karara varmalarına imkân tanıyacak bir iletişim ve müzakere sürecinin oluşturulmasına yardım eder133. Dolayısıyla arabulucunun uyuşmazlığın esası hakkında açıkladığı görüşler sadece tavsiye niteliği taşımaktadır. Öğretide arabuluculuk ile uzlaştırma (conciliation) kavramlarının birbirlerinin yerine kullanılabildiği görülmektedir. Özellikle Anglo-Sakson Hukuku’nda arabuluculuk kavramı uzlaştırma ile eş anlamlı olarak değerlendirilmektedir. İngiltere’de uzlaştırma için söylenenler Amerika Birleşik Devletleri (ABD)’nde arabuluculuk bakımından geçerlidir. Nitekim ABD’de arabuluculuk ile uzlaştırma arasında resmi bir ayrım yapılmadığı görülmektedir134. Uzlaştırma, uyuşmazlıkları çözümlemek için taraflar üzerinde güç kullanmadan, taraflar arasında ortaya çıkan ayrılıkları dostane bir çözüme kavuşturmak için, üçüncü bir kişi tarafından onları kendi çözüm önerilerini geliştirmeye teşvik eden bir girişim olarak kabul edilmektedir135. Her ne kadar 133 134 135 KEKEÇ; s. 43. BİLGİN, Hikmet; “Anglo-Sakson Hukuk Sist emlerinde Arabuluculuk” (AngloSakson), Hukuk Gündemi Dergisi, S. 1, 2009, s. 19. ÖZBAY; İbrahim; “Avukatlık Hukukunda Uzlaştırma ve Uzlaştırma Tutanağının İlam Niteliği”, AÜEHFD, C. VIII, S. 3-4, 2004, s. 390. 50 uzlaştırma ile arabuluculuk kavramı arasında benzerlikler olsa da, öğretide bu iki kavramın niteliklerine ilişkin görüş birliği yoktur. Ancak genel kabul edilen görüşe göre, arabuluculuk ile uzlaştırma kavramları teorik olarak birbirinden farklıdır. Arabuluculuğun uzlaştırma aşamasını da kapsayan daha geniş bir süreci kapsadığı kabul edilmektedir. Arabulucu uyuşmazlığın son aşamasında müdahale ederek, aktif bir rol üstlenir, müzakerelere katılır, taraflara uzlaşılabilecek noktalarda tavsiyelerde bulunur. Bununla birlikte, bağımsızlığının da etkisiyle arabulucunun hareket alanı uzlaştırıcıya nazaran çok daha geniştir. Taraflar uyuşmazlığın çözümü ile alakalı kendi önerilerini sunabilir. Uzlaştırma ile arabuluculuğun ortak özelliği ise, taraflar arasındaki anlaşmazlığın giderilmesi için gayret gösterilmesi, uzlaştırıcı ve arabulucunun çözüm konusunda tarafları zorlama yetkisine sahip olmamaları, çözümün tarafları bağlamaması ve çözümün yalnızca tarafların anlaşmasıyla mümkün olmasıdır.136 II. TARİHİ SÜREÇ İnsanoğlu var olduğu günden beri devamlı toplum üyeleri ile tartışmalar yaşamış ve uyuşmazlıklar ile karşılaşmıştır. Söz konusu uyuşmazlıkları bir çözüme kavuşturma yöntemi olan arabuluculuk ise insanlık tarihi ile paralel olarak gelişme göstermiştir. Dünyada gelmiş geçmiş bütün sosyal toplumlarda arabuluculuk yöntemine rastlanmaktadır. Uyuşmazlık yaşayan bireyler, genellikle toplumun ileri gelen üyeleri tarafından müdahale edilerek uzlaştırılmaya çalışılmıştır. MÖ 3000 yıllarında Mısır, Babil ve Asur uygarlıklarında geleneksel arabuluculuk örneklerine rastlamak mümkündür137. Yine aynı şekilde antik Yunan ve Roma hukuk sistemlerinde de arabuluculuk yöntemi, uyuşmazlıkların çözümünde çok önemli bir yere sahip olmuştur. Bu uygarlıklarda, hukuk uyuşmazlıklarının çözülmesinde arabuluculuk ve tahkimin birleştirilmesiyle oluşturulan kurumsallaştırılmış sistemler uygulanmıştır138. Genellikle yaşlılar, din adamları, kabile şefleri veya bilim adamları gibi toplumun saygın üyelerinden biri olan üçüncü kişilerin görevleri, tarafların anlaşmazlıklarını çözmede onlara yardımcı olmaktı. Bu 136 137 138 ÖZBAY; s. 392. ÖZBEK; s. 517. ÖZBEK; s. 517. 51 kişilerin toplumsal nüfuzu ve otoritesi, toplumsal değerleri temsil eden önerisi ve sosyal düzenin tekrar kurulması yönündeki kolektif iradesi bir araya geldiğinde, arabulucu tarafından önerilen çözümün taraflarca kabul edilmesi yönünde, taraflar üzerinde güçlü bir baskı kurulmuş olmaktaydı139. Uluslararası uyuşmazlıkların çözümünde arabuluculuk yönteminin kullanılması ise 19. yüzyılın başlarından itibaren daha sık karşımıza çıkmaktadır. Bu konudaki uluslararası hukuk kuralları, teamül şeklinde gelişmiştir. Arabuluculuk konusundaki kuralların kodifiye edilmesi ilk defa 1899 ve 1907 La Haye Sözleşmeleri ile olmuştur. La Haye Sözleşmelerinin genel felsefesi, barışın korunması meselesinin tüm devletleri ilgilendirdiği ve bir uluslararası uyuşmazlık karşısında hiçbir devletin kayıtsız kalmaması gerektiği üzerinedir. Buna bağlı olarak, ciddi bir uyuşmazlık halinde bulunan devletler için, uyuşmazlığın tarafı olmayan üçüncü devletlere arabuluculukta bulunma yükümlülüğü getirilmiştir. La Haye Sözleşmeleri’nden sonra birçok uluslararası sözleşme ve bildiride arabuluculuk faaliyeti bir uluslararası uyuşmazlık çözüm yolu olarak yer almıştır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür: - 1936 tarihli Amerikalılar Arası Dostça Girişim ve Arabuluculuk Sözleşmesi140, - 1945 tarihli BM Andlaşması, - 1945 tarihli Arap Devletler Ligi Andlaşması, - 1948 tarihli Amerikan Barışçı Çözüm Yolları Andlaşması (Bogota Andlaşması), - 1959 tarihli Antarktika Andlaşması, - 1964 tarihli Afrika Birliği Örgütü Andlaşması ve Arabuluculuk, Uzlaştırma ve Tahkim Komisyonu Paktı, 139 140 ÖZBEK; s. 519. Bogota Andlaşması’nın yürürlüğe girmesinin ardından bu sözleşme yürürlükten kalmıştır. 52 - 1970 tarihli BM Andlaşması Doğrultusunda Devletler Arasında Dostça İlişkiler ve İşbirliğine İlişkin Uluslararası Hukuk İlkeleri Konusunda Bildirge141, - 1975 tarihli Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı Nihai Senedi, - 1982 tarihli Uluslararası Uyuşmazlıkların Barışçı Çözüm Yollarına İlişkin Manila Deklarasyonu.142 Bunların yanı sıra, arabuluculuğun geliştirilmesi ve destek faaliyetlerine ilişkin BM Genel Sekreterinin raporu143, Birleşmiş Milletler ve ortaklarının arabuluculuk alanında karşılaştığı sorunları incelemiş ve arabuluculuk süreçlerinin güçlendirilmesi hususunda bazı değerlendirmelerde bulunmuştur. Arabulucu aktörler, uyuşmazlıkların değişen karakteri ile başa çıkabilmek maksadıyla yaklaşımlarını ve kapasitelerini uyarlamaya devam etmektedirler. Bu çerçevede özellikle devlet içi çatışmaların da uluslararası ve bölgesel barış ve güvenlik için bir tehdit teşkil ettiğini kabul etmişlerdir. Oybirliğiyle kabul edilmiş bulunan 65/283 sayılı “Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümü, Çatışmanın Önlenmesi Ve Çözümünde Arabuluculuğun Rolünün Güçlendirilmesi” başlıklı Genel Kurul Kararı, arabuluculuğun giderek artan bir biçimde kullanılmasını takdirle karşılarken, arabuluculuk çabalarında uluslararası toplumun karşı karşıya olduğu güncel sorunları değerlendirmiş ve kilit aktörleri arabuluculuk kapasitelerini geliştirmeye çağırmıştır. Genel Kurul ayrıca, Genel Sekreter’den, Üye Devletler ve diğer ilgili aktörlerle istişare ederek, geçmiş ve mevcut arabuluculuk süreçlerinden alınan dersleri de göz önünde bulundurmak suretiyle, daha etkin arabuluculuk için bir rehber geliştirmesini istemiştir. Bu doğrultuda 25 Haziran 2012 tarihinde A/66/811 sayılı raporun ekinde yer alan “Birleşmiş Milletler Etkin Arabuluculuk Rehberi” isimli belge düzenlenmiştir. Arabuluculuk faaliyeti çok farklı şekil ve yöntemlerle karşımıza çıkabilmektedir. Özel hukuk uyuşmazlıklarında karşılaşılan geleneksel arabuluculuk yöntemleri ile uluslararası uyuşmazlıklarda kullanılan arabuluculuk faaliyetleri 141 142 143 Genel Kurul kararı 2625 (XXV). United Nations; Handbook on The Peaceful Settlement of Disputes Bet ween States, New York 1992, s. 41. Rapor için bkz. S/2009/189. 53 arasında farklar olabilmektedir. Ancak ikisini ayrı ayrı ele almak konuyu dağıtacağından dolayı, arabuluculuğun tarihi geçmişini incelerken, onu özel hukuk uyuşmazlıklarındaki arabuluculuk ve uluslararası uyuşmazlıklardaki arabuluculuk gibi bir ayrım yapmadan bütün olarak ele almakta fayda vardır. Arabuluculuğun gelişimi kültürler arasında farklılık arz etmektedir. Bu sebeple arabuluculuğu Uzak Doğu, Anglo-Sakson, Kıta Avrupası, Afrika ve İslam devletleri bakımından ayrı ayrı değerlendirmeye tabi tutmak gerekmektedir. A. Uzak Doğu Geleneksel anlamda arabuluculuk yöntemine Uzak Doğu’da çok sık rastlanmaktadır. Özellikle Çin ve Japonya, uyuşmazlıkların çözümünde arabuluculuk yöntemini alternatif değil, temel uyuşmazlık çözüm yolu olarak kabul etmiştir. İnsan ilişkileri ile “uyum ve işbirliği”nin temel kavramlarına dayanan Konfüçyüsçülük ve Taoizm felsefeleri, Çin'in arabuluculuk kültürünün ana karakterini oluşturmaktadır144. Uyum ve işbirliği olgusunun sosyal düzen kuralları içerisinde en önemli yere sahip olduğunu savunan Konfüçyüs felsefesi, Çin felsefi öğretilerinin hemen hemen hepsinde önemli bir yere sahip olmuştur. İnsanların kendi aralarında, devletlerin kendi aralarında, insanlar ile toplum arasında veya insanlar ile doğa arasındaki ilişkilerin yükseltilmesi, uyum ve barış içerisinde yaşamaya dayalı bir kültürün oluşmasını sağlamaktadır. Dolayısıyla arabuluculuğun Çin toplumunda “uyum ve işbirliği” geleneğine dayanan binlerce yıllık bir tarihi vardır. Uyum içerisinde yaşama felsefesine verilen önem, Çinlileri uyuşmazlıkların çözümünde bir üçüncü kişiye başvurmaya itmiştir. Çin tarihinde üçüncü bir kişinin arabuluculuk yapması, sadece toplum üyeleri arasında değil, aynı zamanda devletler arasındaki anlaşmazlıklarda da büyük rol oynamıştır. Özellikle MÖ 1066-771 yılları arasında Komşu Shi Hanedanlığı tarafından birçok kez işgal ve talan edildikten sonra, San Hanedanlığı anlaşmazlığın çözümü için Zhou Hanedanlığı İmparatoru Zhouli’den arabuluculuk yapmasını 144 Q IAN, Cheng (Jason); “The Culture of China’s Mediation in Regi onal and International Affairs”, Conflict Resolution Quarterly, C. 28, S. 1, 2010, s. 54. 54 istemiştir. İmparatorun arabuluculuğu sayesinde Shi Hanedanlığı saldırılarına son vermiş ve iki devlet barış içinde varlıklarını sürdürme sözü vermiştir145. Çin’de arabuluculuk yapılırken, öncelikle tarafların duygusal patlamalarının oluşturacağı olumsuz sonuçların önüne geçilmesi için durumlar dengelenmeye çalışılır ve ardından genellikle karşılıklı tavizlerin verileceği uygun bir çözüm yolu araştırılır. Maddi gerçeği bularak uyuşmazlığı çözmeyi amaçlayan Batı kültüründeki arabuluculuk anlayışının aksine, Çin yaklaşımı daha çok, yüzeysel düzeyde bile olsa başından sonuna kadar huzurlu ve barışçı bir devlet oluşturma ve sürdürmeyi hedefler. Bu sebeple Çinli arabulucular, sabit bir prosedür ya da yöntem takip etmez, bunun yerine karşılıklı kabul edilebilir bir sonuca ulaşabilmek için daha esnek süreçler tercih ederler146. Çin Halk Cumhuriyeti 1949 yılında kurulduktan sonra, arabuluculuk sistemi ile hukuk sistemi birlikte gelişme göstermiştir. Çin’de günümüzde iki farklı arabuluculuk yöntemi karşımıza çıkmaktadır. Bunlardan birincisi bir alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemi olan geleneksel arabuluculuk yöntemidir. Çin’in 1982 Anayasası ile, yakın çevreler, köyler ve işyerlerindeki arabuluculuk faaliyetlerini yürüten “Halkların Arabuluculuk Komitesi” hayata geçirilmiştir147. Bu komite köyler, kasabalar, çalışma birimleri, bölgesel veya meslek örgütleri bünyesindeki sivil meseleleri ve ufak çaplı uyuşmazlıkları çözmeyi hedeflemektedir. Komiteler adil ve tarafsız olduğuna inanılan bireylerden oluşmaktadır. Bu arabuluculuk hizmetini kullanmak taraflara hiçbir maliyeti yüklememektedir. Bu komiteler %90’lık bir çözüm oranıyla yılda yaklaşık 7 milyon davaya arabuluculuk ettiği tahmin edilmektedir148. İkinci yöntem ise hukuk sisteminin bir parçası olan yargısal arabuluculuktur. Yargısal arabuluculuk Çin Halk Cumhuriyeti Hukuk Usulü 145 146 147 148 Q IAN; s. 55. Q IAN; s. 57. LOHMANN, Linda Mealey; “Using Mediation to Resol ve Disputes Differences Bet ween China and the U.S.”, China Insight, 28 May 2010, s. 1. LOHMANN; s. 1. Ayrıca Çin’in resmi ya yınlarındaki verilere göre, 1985 yılında 939.000’in üzerinde arabuluculuk komitesi kurulmuş ve bu kurumlarda 4.570.000’in üzerinde arabulucu çalışmaktadır. Bkz. ÖZBEK; s. 519. 55 Kanunu’nda düzenlenmiştir149. Mahkemeler taraflar arasındaki uyuşmazlığı çözmek ile ilgili birimleri veya kişileri çağırabilir150. İstenen birimler veya kişiler arabuluculuğun yürütülmesinde mahkemeye yardımcı olacaktır. Bir arabuluculuk anlaşması tarafların gönüllülük esasına dayanmaktadır151. Zorlama yoluyla arabuluculuk yoluna gidilemez. Arabuluculuk sonucunda taraflar anlaşmaya varırlarsa, bu durum mahkeme tarafından bir uzlaşı raporuyla belgelenir. Uzlaşı raporu açıkça iddiaları, dava hakkındaki olguları ve uzlaşma sonucunu belirtir152. Uzlaşı raporu bağlayıcı bir etkiye sahiptir. Daha farklı bir ifadeyle, taraflar arabuluculuk sonucunda ulaşılan karara kanunen uymak zorundadırlar. Japonya kültürü de tarih boyunca toplumsal uyum ve barışa önem vermiştir. Budizm ve Konfüçyüsçülük felsefelerini benimseyen Japonya’da, kişilerarası uyuşmazlıkların ortadan kaldırılması temel amaç niteliği taşımaktadır153. MS 894 tarihli bazı kayıtlar, güçlü klanların anlaşmazlıkların çözümü için mahkemelere gitmek yerine "aile baskılarını" kullanmayı tercih ettiğini ortaya koymuştur154. Böylece toplumdaki baskın aileler, taraflar arasındaki uyuşmazlık büyümeden aradaki sorunu kendi aralarında çözerek barışı sağlamaya çalışıyorlardı. Bu gelenek yüzyıllar boyunca devam etmiştir. Tarihi kayıtlar bunun başlıca sebebini, Japon halkının mahkemelere seyahat etmenin zor, zaman alıcı ve pahalı bulmalarından kaynaklandığını göstermektedir155. Modern Japon hukuk sisteminde üç farklı alternatif uyuşmazlık çözüm yolu benimsenmiştir. Bunlar; 156 arabuluculuk’tur 149 150 151 152 153 154 155 156 tahkim, yargısal çözüm ve mahkeme bağlantılı . Mahkeme bağlantılı arabuluculuk, daha farklı bir ifadeyle Bkz. 9 Nisan 1991 tarihinde yürürlüğe giren Civil Procedure La w of The People's Republic of China, md. 85-91. Civil Procedure Law, md. 87. Civil Procedure Law, md. 88. Civil Procedure Law, md. 89. FUNKEN, Katja; “Comparative Dispute Ma nagement: Court-connected Mediation in Japan and Germany”, German Law Journal, C. 3, S. 2, 2002, s. 5. CALLISTER, Ronda Roberts / WALL, James A.; “Japanese Community and Organizational Mediation”, The Journal of Conflict Resolution , C. 41, S. 2, 1997, s. 312. CALLISTER / WALL; s. 313. FUNKEN; s. 5. 56 yargısal arabuluculuk Japonya'da en popüler ve en etkili alternatif çözüm yöntemidir. Ortalama her üç yeni açılan özel hukuk davası yargısal arabuluculuğa gider ve yaklaşık %55 başarıyla sonuçlanır157. Mahkeme bağlantılı arabuluculuk bütün aile hukuku davalarında zorunlu tutulmuş, diğer hukuk uyuşmazlıklarının tamamında ise isteğe bağlı bir yöntem olarak bırakılmıştır. Japonya’da bu düzenlemelerin hukuki dayanağı 9 Haziran 1951 tarihli Sivil Arabuluculuk Kanunu’dur158. Kanunun amacı, taraflar arasında özel hukuk ilişkilerine dayanan anlaşmazlıkları, tarafların karşılıklı tavizleri ve mantıksal gerekçeleriyle çözüme kavuşturmak olduğu belirtilmiştir159. B. Anglo-Sakson Hukuk Sistemleri Amerika, İngiltere, Kanada, Yeni Zelanda, Avustralya gibi Anglo-Sakson ülkelerinde uyuşmazlıkların çözümünde arabuluculuğun kullanılması oldukça yenidir. Söz konusu ülkelerin hukuk sistemlerinde yargılama masraflarının yüksek olması, yargılama sürelerinin uzun sürmesi ve bürokratik kuralların fazlalığı gibi nedenlerden ötürü alternatif uyuşmazlık çözüm yollarına olan talep artış göstermiş, arabuluculuk ve uzlaştırma başta olmak üzere çeşitli çözüm yollarında gelişme kaydedilmiştir. ABD’de 1964 yılında “Topluluk İlişkileri Servisi” (Community Relations Service) adıyla bir kurum kurulmuş ve bu kurumda arabuluculuk faaliyetleri yürütülmüştür. 1960’lı yıllarda “Semt Adalet Merkezleri” (Neighborhood Justice Centers) adıyla yerel adalet merkezleri kurularak bu sayede bireyler arasındaki ihtilaf ve uyuşmazlıkların yerinde çözüm bulması için faaliyet gösterilmiştir. 1980’li yıllardan itibaren de bu merkezler adalet sisteminin bir parçası haline getirilmiştir. ABD’de günümüzde en çok uygulanan alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemi arabuluculuktur. Gerçekten de eyaletlerin yarısından fazlasında mahkemeler uyuşmazlık halindeki taraflara arabuluculuk yöntemine başvurmalarını önermektedir160. ABD’de federal mahkemelerde uygulanan alternatif uyuşmazlık 157 158 159 160 FUNKEN; s. 5. Civil Conciliation Act, No. 222/1951. Civil Conciliation Act, md. 1. CHANTILIS, Peter S.; “Mediation U.S.A.”, The Universit y of Memphis Law Revi ew, C. 26, S. 3, 1996, s. 1033, DAVIS, Edward P.; “Mediation in the U.S. Legal System”, http://lawcommissionofindia.nic.in/adr_ 57 çözüm yöntemlerinin kanuni dayanağını, Birleşik Devletler Kongresi tarafından 1990 yılında kabul edilen Medeni Yargı Reform Kanunu oluşturmaktadır161. Bu Kanun, federal bölge mahkemelerinde alternatif uyuşmazlık çözüm yollarından özellikle arabuluculuğu özendirirken bazı davalarda da zorunlu hale getirmiştir. Bunun sonucu olarak federal bölge mahkemelerinde gelişen alternatif uyuşmazlık çözümü, mahkeme kökenli arabuluculuğun da önünü açmıştır162. Bununla birlikte, arabuluculuğun ülke genelinde tekdüze bir şekilde uygulanabilmesi için Amerikan Barosu 2003 yılında arabuluculukla ilgili bir kanun taslağı hazırlamıştır. İngiltere’de arabuluculuk, ABD’ye nazaran daha geç gelişme göstermiştir. Bunun sebebi, İngiliz hukuk sisteminin geleneksel ve kurumsal yapısından dolayı arabuluculuğa karşı çıkılmış olması ve arabuluculuğun devlet yargısının işlevini ele geçireceği endişesinin duyulmasıdır. Daha sonraları bunun doğru bir argüman olmadığı anlaşılmış ve 1999’da yürürlüğe giren Medeni Usul Kanunu163 sayesinde mahkemelere, arabuluculuğu da içine alan alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerinin uygulanması yönünde yetkiler verilmiştir. Böylece artık mahkemeler, uygun olduğuna kanaat getirdikleri takdirde tarafları arabuluculuk yoluna başvurmaya teşvik edebilir ve bu yola başvurulmasını kolaylaştırabilmektedir. İşleyiş bakımından, İngiltere’de uygulanan arabuluculuk yönteminin ABD’deki arabuluculuktan farkı yoktur. Nitekim taraflar uyuşmazlık çıkmadan önce arabuluculuğa başvurulacağına ilişkin anlaşma yapabilirler ve arabuluculuk süreciyle ilgili temel kuralları belirleyebilirler. Uyuşmazlık ortaya çıktıktan sonra ise uyuşmazlığı ana hatlarıyla belirten özet belge arabulucuya sunulur ve arabulucu tarafları toplantıya davet eder. Sürece ilişkin temel kurallar ortaya konur, uyuşmazlıkla ilgili olmayan hususları bir yana bıraktıktan sonra tarafların beyanları alınır. Birkaç toplantı sonunda taraflar anlaşmaya varınca arabuluculuk anlaşması düzenlenir ve imza altına alınır. Bu sürecin en önemli özelliği tarafların yazılı 161 162 163 conf/DAVIS5.pdf, (21.04.2014). Civil Justice Reform Act (CJRA), Title 28 of the United States Code § 476, 1990. BİLGİN; (Anglo Sakson), s. 17. Civil Procedure Rules (CPR), 1999. 58 anlaşmaya varana kadar bağlayıcı bir etkisinin olmaması ve istedikleri zaman süreci sonlandırma imkânının olmasıdır.164 C. Kıta Avrupası Alternatif uyuşmazlık çözüm yolu olarak arabuluculuk, Anglo-Sakson hukuk sistemlerine dayalı bir yöntem olduğu için öncelikle Amerikan ve İngiliz hukuk sistemlerinde benimsenmiş ve uygulamaya konulmuş olup, daha sonraları küreselleşmenin ve serbest piyasaya dayalı rekabetçi ekonomi modellerinin etkisiyle Kıta Avrupası hukuk sistemlerinde de görülmeye başlanmış ve zaman içerisinde Avrupa Birliği düzenlemelerinde de kendisine yer bulmuştur165. Avrupa Birliği ülkeleri içerisinde arabuluculuk yönteminin uygulanması, öncelikle Avrupa Komisyonu tarafından alternatif uyuşmazlık çözüm yollarına ilişkin olarak yayınlanan Yeşil Kitap166 aracılığıyla olmuştur. Yeşil Kitap adı verilen bu belge ulusal, uluslararası ve Avrupa genelinde mevcut durumu inceleyerek AB düzeyinde alınabilecek önlemlere ilişkin geniş katılımlı bir istişare başlatarak Avrupa Konseyi’nin önerdiği hedefleri ortaya koymuştur. 2004 yılında ise Arabuluculara İlişkin Etik Davranış Kuralları167 düzenlenmiştir. Sözü edilen etik kurallar arabuluculuğun AB ülkelerinde en doğru şekilde uygulanması ve kalitenin artırılması, ayrıca sistemin kendi kendisini kontrol etmesi amaçlanarak koyulmuş kurallardır. Ardından Komisyon, özel hukuk uyuşmazlıklarında arabuluculuğun esaslarını ve işleyişini belirleyen Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Arabuluculuk Yönerge Önerisi hazırlanmıştır. Taslak önerinin amacı; arabuluculuğa başvurulmasını teşvik etmek suretiyle alternatif uyuşmazlık çözüm yollarını 164 165 166 167 BİLGİN; (Anglo-Sakson), s. 21. BİLGİN, Hikmet; “Kıta Avrupası Hukuk Sistemlerinde Arabulculuk” (Kıta Avrupası), Hukuk Gündemi, S. 2, 2009, s. 11. Avrupa Komisyonunun, mahkemeler ve tahkim dışında alterntaif uyuşmazlık çözüm yolları üzerindeki çalışmaları sonucu hazırlanan 2002 tarihli Medeni ve Ticari Konularda Alternatif Uyuşmazlık Çözümleri üzerine Yeşil Kitapçığı (Green Paper on Alternative Dispute Resolution In Civil And Commercial Matters 2002). Avrupa Komisyonu yardımıyla hazırlanmış, medeni ve ticari konulara ilişkin arabuluculuklarda, arabulucuların ve arabuluculuk hizmeti veren kuruluşların ihtiyari olarak takip edebileceği kuralları belirten Avrupa Arabulucu Kuralları. (European Code of Conduct for Mediators 2004) 59 geliştirmek ve üye devletlerde zamanaşımı sürelerinin durması, gizlilik ve uzlaşma anlaşmalarının icra edilmesi gibi konulardaki usul kurallarına ilişkin asgari müşterek ilkeleri oluşturmak olarak tespit edilmiştir. Bu taslak önerinin 21 Mayıs 2008 tarihli Avrupa Birliği 2008/52/EC sayılı Belirli Medeni ve Ticari Uyuşmazlıklarda Arabuluculuk Direktifinin kabulü ile neticelendiği görülmektedir168. AB üye devletlerinin bu Direktif hükümlerini, öngörülen 3 yıl içerisinde iç mevzuatlarına dâhil etmesi ve iç hukuklarına uyarlaması gerekmektedir. AB’nin arabuluculuğa olan desteğinin açık kanıtı olan bu Direktif yabancı unsurlu arabuluculuk andlaşmalarının AB çapında tanınma ve tenfizi ile arabuluculuğun gizlilik ilkesini garanti altına alması, zamanaşımı sürelerinin işlememesi gibi konularda büyük önemi haizdir. Direktifin sınır ötesi uyuşmazlıkların yanı sıra yerel uyuşmazlıklarda da etkin ve yaygın bir biçimde kullanılması beklenilmektedir.169 Kıta Avrupası sistemi işleyiş bakımından diğer hukuk sistemlerindeki arabuluculuk yöntemlerinden farklılık arz etmemektedir. Avusturya, Belçika, Fransa, Hollanda, Macaristan, Slovakya gibi ülkeler iç hukuklarında arabuluculuk yöntemiyle ilgili olarak kanunlar çıkarmış ve bu yöntem sayesinde yargı yüklerini hafifletmişlerdir. D. Afrika Afrika’da geleneksel anlamda arabuluculuk yöntemi yaygın bir uyuşmazlık çözme yöntemidir. Toplumda saygı duyulan önemli bir kişi, çoğu zaman gayri resmî bir şekilde kişiler arası uyuşmazlıkları çözmektedir. Geçmişten bugüne gelen bu uygulamalarda amaç; hâkime, hakeme gitmeden veya ceza uygulamadan uyuşmazlığı çözmeye çalışmaktır. Günümüzde Afrika’da yaklaşık 25 devlet –ki bu da Afrika’daki devletlerin sayısının yarısı demektir-, her ne kadar sosyal yapıları batılı devletlerden farklı olsa da, Fransız hukuk sistemlerini uygulamaktadır. Fransız hukuk sisteminde ise arabuluculuk fikri II. Dünya Savaşı’ndan itibaren gelişme göstermiştir. 1996 yılından 168 169 HOPT, Klaus J. / STEFFEK, Felix; “Mediation: Principles and Regulation in Comparative Perspective” (Rev. CHAN, Peter C. H.), European Business Organization Law Review, C. 14, s. 4, 2013, s. 615. BİLGİN; (Kıta Avrupası), s. 11. 60 itibaren arabuluculuk uygulaması Fransız mevzuatında yerini almıştır. Buna bağlı olarak Afrika’daki birçok devlet Fransa’da uygulanan sistemi kendi ülkelerinde de uygulamaktadır. E. İslam Dünyası İslam hukuk literatüründe taraflar arasındaki sorunların çözümü için kullanılan arabuluculuk kavramı ıslah-ı zati'l-beyn170 tabiri ile, arabulucu kavramı ise musalih171 tabiri ile karşılanmaktadır172. İslâm hukukçuları, Anglo-Sakson hukuk sitemiyle ortaya çıkan ve bir alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemi olan arabuluculuğu, arabuluculuk ismiyle olmasa da, sulh ve tahkim gibi kavramlar içerisinde çok daha önceden değerlendirmişlerdir. İslam kültüründe bireyler arasında vuku bulan anlaşmazlıkların giderilmesi, toplumsal barış ve huzurun sağlanması adına çok önemlidir. Kur’ân-ı Kerim’de, sosyal barışın temini adına, müminlerin kardeş olduğu vurgusu yapılarak, ‘Şayet mü'minlerden iki topluluk birbirleriyle çarpışacak olursa, (geciktirmeden) aralarını bulun.’173 ve ‘Sizler de kardeşlerin aralarını ıslah edin’174 ayetleriyle arabuluculuğun önemine vurgu yapılmıştır. Hz. Peygamber’in hayatına bakıldığında da, kendisinin uyuşmazlık yaşayan bireyler veya topluluklar arasında arabuluculuk yaptığı görülmektedir. Gerçekten de, Hz. Peygamber, yaşadığı dönemde ihtilafa düşen tarafları barıştırmaya gayret etmiştir. Örneğin, Kuba halkının birbirlerine taşlarla hücum ettiklerini duyunca, "Onları bize getirin, barıştıralım, aralarında arabuluculuk yapalım" ifadelerini kullanmıştır.175 170 171 172 173 174 175 ŞEN, Yusuf; “ İslam Hukukunda Arabuluculuk”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 11, S. 22, 2012/2, s. 110. Türk Hukuk Lügatı, Ankara 1991, s. 248. Arabuluculuk kavramı için ayrıca tavassut kelimesinin de kullanıldığı görülmekte, ancak bu kavram daha çok uluslararası hukuk uyuşmazlıklarının çözümü için kullanılmaktadır. Kur’an-ı Kerim, Hucurat, 9. Kur’an-ı Kerim, Hucurat, 10. Buharî, es-Sahih, Sulh 1. 61 Arabuluculuk faaliyeti yapılırken, ihtilaflı konuların her iki tarafın memnun olacağı şekilde sonuçlandırılmasına çok özen gösterilmelidir. Hz. Peygamber de uyuşmazlıkları çözeceği zaman öncelikle tarafların niza konusunu yeterince tetkik etmiş, yerine göre arabulucu ve hakem olarak, sorunun çözüm yolunu uygulamasıyla taraflara göstermiş ve taraflar ikna olarak sonuçtan memnun ayrılmıştır176. III. TÜRK HUKUKUNDA ARABULUCULUK Başta ABD ve Uzak Doğu ülkeleri olmak üzere birçok ülkede yaygın olarak kullanılan arabuluculuk yöntemi, Türkiye gündemini de uzun süre meşgul etmiştir. Kamuoyunda büyük tartışmalara yol açan, hukuk uyuşmazlıklarının arabuluculuk yoluyla çözülmesinde uygulanacak usul ve esasları düzenleyen, Avusturya Federal Kanunu model alınarak hazırlanan177 6325 sayılı “Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu” 22 Haziran 2012 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanmış178 ve 22 Haziran 2013 tarihi itibariyle yürürlüğe girmiştir179. Böylece özel hukuk uyuşmazlıklarının çözümlenmesinde Türk yargı sistemi bakımından yeni bir dönem başlamıştır. Söz konusu kanunda arabuluculuk kavramı md. 2/b’de “sistematik teknikler uygulayarak, görüşmek ve müzakerelerde bulunmak amacıyla tarafları bir araya getiren, onların birbirlerini anlamalarını ve bu suretle çözümlerini kendilerinin üretmesini sağlamak için aralarında iletişim sürecinin kurulmasını gerçekleştiren, uzmanlık eğitimi almış olan tarafsız ve bağımsız bir üçüncü kişinin katılımıyla ve ihtiyarî olarak yürütülen uyuşmazlık çözüm yöntemi” olarak tanımlanmıştır. Arabulucunun ise, arabuluculuk faaliyetini yürüten ve Bakanlıkça düzenlenen 176 177 178 179 ŞEN; s. 128. Kanunun genel gerekçesinde kanun hazırlanırken Avustur ya Hukuk Uyuşmazlıklarında Federal Kanun’dan yararlanıldığı ifade edilmiştir. Gerekçe için bkz. “http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem24/ yil01/ss233.pdf” (16.04.20 14). RG, 22.06.2012, S. 28331. HUAK’ın 28 ila 32’nci maddeleri ve geçici maddeleri yasanın ya yımı tarihinde yürürlüğe girmiştir. Diğer taraftan HUAK’ın 36. maddesine istinaden düzenlenen Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu Yönetmeliği 26 Ocak 2013 tarihli Resmi Gazete’de ya yınlan mış ve 22 Haziran 2013 tarihi itibariyl e yürürlüğe girmiştir. 62 arabulucular siciline kaydedilmiş bulunan gerçek kişi olduğu ifade edilmiştir180. Arabulucuların sicile kaydedilebilmeleri için mesleğinde en az beş yıllık kıdeme sahip hukuk fakültesi mezunu olmaları, arabuluculuk eğitimini tamamlamaları ve Adalet Bakanlığı’nca yapılan yazılı ve uygulamalı sınavlarda başarılı olmaları gerekmektedir. Kanunun gerekçesinde, arabulucunun, uyuşmazlığı bir karar vermek suretiyle çözmeyi değil; ikna ve telkin ile tarafların yeniden müzakerelere girişmelerine ve bir anlaşma sağlamalarına imkân veren bir ortamı oluşturmayı hedefleyeceği; haklıyı veya haksızı bulmaya yahut belirlemeye yönelik olarak değil, tarafların her ikisinin de menfaatlerinin en uygun bir şekilde dengelenmesini öngören bir anlaşma zeminin bulunmasına çaba sarf ederek uyuşmazlığın çözüme kavuşturulmasını gerçekleştirmeye çalışacağı vurgulanmıştır. Kanunun 1. maddesinde arabuluculuğun, yabancılık unsuru taşıyanlar da dâhil olmak üzere, ancak tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edebilecekleri iş veya işlemlerden doğan özel hukuk uyuşmazlıklarının çözümünde kanun hükümlerinin uygulama alanı bulabileceği belirtilmiştir. Bu durum karşısında, kamu düzenine ilişkin olan ve dolayısıyla tarafların üzerinde serbestçe tasarrufta bulunmalarına olanak vermeyen hukuki ilişkilerden kaynaklanan uyuşmazlıkların çözüme kavuşturulmasında arabuluculuk kurumuna başvurulamayacaktır. Diğer taraftan tarafların arabulucuya başvurmak, süreci devam ettirmek, sonuçlandırmak veya bu süreçten vazgeçmek konusunda serbest oldukları, gerek arabulucuya başvururken gerekse tüm süreç boyunca eşit haklara sahip olduğu ifade edilmiştir181. Bu duruma ek olarak, taraflar dava açılmadan önce veya davanın görülmesi sırasında arabulucuya başvurma konusunda anlaşmakta serbest olup, mahkeme de tarafları arabulucuya başvurmak konusunda aydınlatıp, teşvik edebilir182. Taraflara tanınan bu serbestlik, arabuluculuğun niteliğinden kaynaklanmaktadır. Zira, devlet yargısı dışında bu yola başvurmak, süreci yürütmek 180 181 182 HUAK md. 2/a. HUAK md. 3. HUAK md. 13. 63 ve sonuçlandırmak bakımından gönüllü olmak bu yolun başarısını sağlamaktadır. Taraflar istedikleri zaman bu süreçten çekilebilirler; onların artık bu yolla uyuşmazlığı çözmek istememelerini de kabul etmek gerekir. Uyuşmazlığı tamamen çözen bir anlaşmaya varılabileceği gibi, kısmen çözüme varılabilir veya farklı bir çözümle de arabuluculuk faaliyeti sonuçlandırılabilir. Yani, süreç her zaman anlaşma ile sonuçlandırılmak zorunda değildir. Bu, arabuluculuğun esnek yapısının da bir gereğidir.183 Kanunun 18. maddesinde, arabuluculuk faaliyetinin sonunda varılan anlaşmanın kapsamı, şekli ve sonuçları düzenlenmiştir. Söz konusu maddeye göre arabuluculuk faaliyeti sonucunda varılan anlaşmanın kapsamı taraflarca belirlenir; anlaşma belgesi düzenlenmesi hâlinde bu belge taraflar ve arabulucu tarafından imzalanır. Anlaşma belgesi, iki olasılığa göre farklı hukuki etkiye tabi olacaktır. Taraflar varılan anlaşmayı mevcut haliyle uygulamak isterlerse arabuluculuk sonunda düzenlenen belge genel hükümlere tabi olacaktır. Ancak bu belgeye ilam niteliği kazandırılmak isteniyorsa, mahkemeden anlaşma belgesinin icra edilebilirliğine ilişkin şerh verilmesini talep etmeleri gerekmektedir. Dava açılmadan önce arabuluculuğa başvurulmuşsa, anlaşmanın icra edilebilirliğine ilişkin şerh verilmesi, asıl uyuşmazlık hakkındaki görev ve yetki kurallarına göre belirlenecek olan mahkemeden talep edilebilir. Davanın görülmesi sırasında arabuluculuğa başvurulması durumunda ise anlaşmanın icra edilebilirliğine ilişkin şerh verilmesi, davanın görüldüğü mahkemeden talep edilebilmektedir. İcra edilebilirlik şerhinin verilmesi, niteliği itibariyle bir çekişmesiz yargı işidir ve buna ilişkin inceleme dosya üzerinden de yapılabilir. Ancak arabuluculuğa elverişli olan aile hukukuna ilişkin uyuşmazlıklarda inceleme duruşmalı olarak yapılır. Gelişmiş ülkelerin ardından gelişmekte olan ülkelerin de yavaş yavaş hukuk sistemlerine dâhil ettikleri arabuluculuk uygulamalarının toplum barışına katkı sağlayacağına ve alternatif bir uyuşmazlık çözme yöntemi olarak arabuluculuğa elverişli olan konularda mahkemelere gelen dava sayısının azalmasına ve böylece 183 KAPLAN, Yavuz; “Arabuluculuk ve Türk Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu Tasarısına Eleştirel Bir Bakış”, MHB, C. 28, S. 1 -2, 2008, s. 136. 64 mahkemelerin yükünü hafifleteceğine şüphe yoktur. Dolayısıyla 6325 sayılı kanun kapsamındaki arabuluculuk faaliyetinin etkinliği ve uygulanma sıklığı zamanla tecrübe edilebilecek olmakla birlikte, Türk hukuk sisteminde şimdiden çok önemli bir yere sahip olduğunu söylemek mümkündür. 65 §2. ULUSLARARASI HUKUKTA ARABULUCULUK I. KAVRAM Yaşadığımız çağ, hızlı değişimlerin yaşandığı çok dinamik bir çağdır. Buna bağlı olarak uluslararası ilişkilerde yaşanan gelişmeler ve sorunlar da daha karmaşık bir nitelik kazanmıştır. Aslında küreselleşmenin yarattığı birçok fırsat çerçevesinde kalıcı barış umudunun daha canlı olması gerekirken, klasik güvenlik sorunlarının yanı sıra sıkça karşımıza çıkan terörizm, kitle imha silahlarının yayılması tehlikesi, sınır ötesi suç şebekelerinin faaliyetleri, petrol mücadeleleri ve yasadışı göç gibi sorunlar uluslararası toplumun önündeki başlıca tehlikeler olarak göze çarpmaktadır. İki devlet arasında çıkan basit bir uyuşmazlık, komşu devletleri de zincirleme bir şekilde etkileyerek uluslararası bir krize dönüşür hale gelmiştir. Dolayısıyla günümüzde yaşanan bu değişimin ve gelişmelerin hızına ayak uydurarak gerekli adımları zamanında atabilmek, bugün uluslararası arenaya yön veren aktörlerin önündeki en önemli görev haline gelmiştir. Uyuşmazlıkları kuvvet kullanarak çözmek başta insan hakları ihlallerine neden olmakla birlikte, ekonomik yıkımlara sebebiyet vermekte, uluslararası toplum tarafından tepkiyle karşılanmakta, dış aktörlerin baskısıyla uyuşmazlık belki de hiç çözülememekte ve prestij kaybına neden olmaktadır. Bu sebeple günümüzün aktörleri, karşılaştıkları uyuşmazlıkları her bakımdan daha insani olan barışçı yollar ile çözme yoluna gitmektedir. Görüşme ve dostça girişim yollarına başvurmayan veya başvurup istedikleri sonucu alamayan tarafların tercih ettiği en önemli barışçı çözüm yolu arabuluculuktur184. Uluslararası literatürde “mediation” ifadesiyle karşımıza çıkan arabuluculuk kavramı Latince “mediato”dan gelmektedir185. Eski dildeki karşılığı “tavassut”186 olan uluslararası arabuluculuk, günümüzün en önemli uyuşmazlık çözüm yollarından biridir. Arabuluculuk, üçüncü bir kişinin, uyuşmazlık yaşayan iki ya da daha çok tarafa, kendi rızalarıyla, uyuşmazlığı önlemek, yönetmek ya da çözmek için, 184 185 186 BERCOVITCH, Jacob / JACKSON, Richard; Conflict Resolution in the Twent y-first Century, Michingan 2009, s. 32. HOROWITZ, Sara; “Mediation”, Handbook of Peace and Conflict Studies, (Ed.: WEBEL, Charles / GALTUNG, Johan), New York 2007, s. 51. Tavassut, iki veya daha ziyade devlet anlaşmazlık halinde bulunduklarında, üçüncü bir veya birkaç devletin araya girerek bir hal sureti teklif etmesine denir. Bkz. Türk Hukuk Lügatı, Ankara 1991, s. 325. 66 karşılıklı kabul edilebilir mutabakatlar geliştirmelerine yardım ederek yardımcı olduğu bir süreçtir187. Tanımdan yola çıkarak uluslararası arabuluculuktan söz edebilmek için öncelikle iki veya daha fazla devletin arasında bir uyuşmazlığın söz konusu olması gerektiği anlaşılmaktadır. Söz konusu uyuşmazlığın hukuki veya siyasi olması önemli değildir. Daha önce de belirtildiği gibi, I. Dünya Savaşı’ndan önce devletler siyasi uyuşmazlıklar bakımından genellikle barışçı çözüm yollarına gitmeyi tercih etmiyorlardı. Barışçı çözüm yollarını hukuki uyuşmazlıklar bakımından kullanırken bile tereddütlü davranıyorlar ve geri adım atma ihtimalleri olduğunu belirten çekinceler koyuyorlardı. Bu durum Milletler Cemiyeti’nin kurulmasıyla git gide kırılmaya başlamış ve devletler bütün uyuşmazlıkların çözümünde öncelikle barışçı çözüm yollarını tercih etmeye başlamıştır. Uyuşmazlığın iki veya daha fazla devlet arasında olması sadece tarafların niteliğini belirtmek içindir. Dolayısıyla uluslararası örgütler arasında çıkacak uyuşmazlıkları da bu kapsamda ele almak mümkündür. Uluslararası bir örgüt ile devlet arasında çıkabilecek uyuşmazlığa, Rusya ile NATO arasında çıkan gerginlik örnek olarak gösterilebilir. 28 Şubat 2014 tarihinde Rusya’nın Kırım’ı ilhak etmesi üzerine, 28 ülkenin Dışişleri Bakanları ile toplanan NATO, Rusya’ya tepki olarak her türlü sivil ve askeri işbirliğini askıya aldıklarını açıklayan bir bildiri yayınlamış ve siyasi bir uyuşmazlığın ortaya çıkmasına sebep olmuştur188. Uluslararası hukukta arabuluculuk kavramı tarihte ilk defa uluslararası uyuşmazlıkların barışçı yollarla çözülmesine dair 1899 ve 1907 La Haye konferanslarında ele alınarak resmi bir belgede düzenlenmiştir189. BM Andlaşması da uyuşmazlıkların arabuluculuk yolu ile çözülmesine ilişkin olarak, andlaşmanın VI. Bölümünde "Uyuşmazlıkların Barışçı Yollarla Çözülmesi" başlığı altında konuya değinmiştir. Andlaşmanın 33. maddesine göre, uluslararası barış ve güvenliği 187 188 189 BERCOVITCH, Jacob; “Mediation in International Conflicts” (International Conflicts), Peacemaking In International Conflict: Methods And Techniques, (Ed. ZARTMAN, I. William), Washington 2007, s. 165. Bildirinin tam metni için bkz. http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_108499 .htm?select edLocale=en (22.02.2014). SHAW, s. 1019, ROTHWELL / KAYE / AKHTARKHAVARI / DAVIS; s. 669. 67 tehlikeye düşürecek nitelikte bir uyuşmazlığa taraf olanların her şeyden önce görüşme, soruşturma, arabuluculuk, uzlaşma, hakemlik ve hukuki çözüm yolları ile, bölgesel örgütler ya da andlaşmalarla veya kendi seçecekleri başka yollarla bu uyuşmazlığı gidermelerini öngörmektedir. Görüldüğü üzere arabuluculuk yöntemi, uyuşmazlık halinde başvurulacak çözüm yollarından biri olarak BM Andlaşması’nda zikredilmektedir. Aynı maddenin 2. fıkrasında, BM Güvenlik Konseyi’nin gerekli gördüğü durumlarda taraflar arasındaki uyuşmazlığı çözmeye yardımcı olmak adına bizzat arabuluculuk yapabileceği belirtilmektedir190. Arabuluculuk kavramı, uluslararası uyuşmazlıkların barışçı çözüm yollarından bir diğeri olan dostça girişim kavramıyla anlam bakımından birbirine çok benzemektedir. Çünkü her ikisinde de, taraflar arasındaki bir uyuşmazlığın çözümünde bir üçüncü kişi müdahil olmakta ve tarafların arasını bulmaya çalışmaktadır. İkisi arasındaki en belirgin fark ise, dostça girişimde bulunan üçüncü kişinin, uyuşmazlığa taraf olanlar arasında gerçekleştirilecek görüşmelere doğrudan doğruya katılmamasıdır. Üçüncü kişinin buradaki rolü, sadece tarafları bir araya getirerek görüşmelerin başlamasını sağlamaktır. Oysa arabuluculuk yönteminde arabulucu konumunda olan üçüncü kişi, tarafları bir araya getirmekle yetinmez, uyuşmazlığın çözümünde de etkili bir rol oynar. Dolayısıyla arabuluculuk ile dostça girişim arasında çok ince bir çizgi vardır. Dönemin ABD Başkanı Theodore Roosevelt’in 1905 yılında Rusya ve Japonya arasındaki savaşın sonuçlanmasında oynadığı önemli rol dostça girişim ile çözüm yoluna önemli bir örnektir. Roosevelt, savaş halindeki tarafların bir araya gelip görüşmelere başlaması için yoğun diplomatik girişimlerde bulunmuş ve tarafları Portsmouth Andlaşması191’nın imzalanması için masaya oturmaya ikna etmiştir. Bu başarılı dostça girişiminden dolayı Roosevelt 1906 yılında Nobel barış ödülüne layık 190 191 BİLGE; s. 201. Portsmouth Andlaşması, 5 Eylül 1905 tarihinde Amerika’nın Maine eyaletindeki Portsmouth Tersanesinde Rusya ile Japon ya arasında imzalanmıştır. Andlaşm a ile 1904-1905 yılları arasında iki ülke arasında süren savaş sona ermiş, Ruslar Çin toprağı olan Mançurya'dan çekilmek, Port Arthur, Dairen limanları ile Sahalin adasının güneyini Japonlara bırakmak zorunda kalmıştır. 68 görülmüştür192. Benzer bir örnek, Pakistan ile Hindistan arasındaki 1965 yılındaki şiddetli savaşın sonlandırılma çabasında görülmektedir. Dönemin Sovyetler Birliği başbakanı Alexei Kosygin'in dostça girişim çabaları üzerine, Pakistan Devlet Başkanı Eyüp Han ile Hindistan Başbakanı Lal Bahadur Shastri, Özbekistan Sovyet Cumhuriyetinin başkenti Taşkent'de 4 Ocak 1966'da bir araya gelmişler ve Keşmir konusunda, 10 Ocak 1966'da Taşkent Deklarasyonu’nu imzalamışlardır. 9 maddelik bu andlaşmaya göre, her iki taraf da, kuvvetlerini, çatışmaların başladığı 5 Ağustos 1965 tarihinden önceki mevzilere çekecekler ve anlaşmazlıklarını kuvvet yoluyla değil, barışçı vasıtalarla çözeceklerdi. Deklarasyonun sonunda Pakistan ve Hindistan, bu andlaşmanın gerçekleşmesine zemin hazırlamasından dolayı Sovyet hükümetine ve Başbakan Kosygin'e teşekkür etmişlerdir193. Arabuluculuk hakkında güzel bir örnek ise, ABD dışişleri bakanı Henry Kissinger’ın 1973-74 yılları arasındaki Arap-İsrail savaşının sonlandırılmasında gösterdiği üstün gayretleri gösterilebilir. 1967 yılındaki Altı Gün Savaşı’nda mağlup olan Arap devletlerinden Mısır ve Suriye kaybettikleri toprakları geri almak için, 6 Ekim 1973 tarihinde büyük bir taarruz başlatmıştır. Savaş İsraillilerin en büyük bayramının kutlandığı gün olan Yom Kippur gününde başladığı için bu savaşa Yom Kippur Savaşı da denmektedir. Yoğun bir mücadeleye sahne olan savaşın sona erdirilmesi için ABD büyük çaba sarf etmiştir. Dışişleri bakanı Kissinger’ın Tel-Aviv ile diğer Arap başkentleri arasında defalarca gidip gelmek suretiyle gerçekleştirdiği mekik diplomasisi194 (shuttle diplomacy) sonunda, Mısır ile İsrail arasında, 18 Ocak 1974'de, İsrail'in Sina'da belli bir ölçüde geri çekilmesini sağlayan bir andlaşma imzalandı. Kissinger, Tel-Aviv ile Şam arasında bir süre yine mekik dokuduktan sonra, 31 Mayıs 1974'de, İsrail-Mısır andlaşmasına benzer bir andlaşmanın İsrail ile 192 193 194 FENDER, James E.; “Roosevelt, The Mikado and The Czar”, NH Bar Journal, C. 46, S. 2, 2005, s. 68, ESTHUS, Raymond A.; “Double Eagle and Rising Sun: The Russians and Japanese at Portsmouth in 1905” (Rev. VALLIANT, Robert B.), Monumenta Nipponica, C. 43, S. 3, s. 377. Cumhuriyet Gazetesi, 3 Ocak 1966, s. 3. Mekik diplomasisi, iki ihtilaflı taraf arasında çözüme ulaşabilmek için arabulucu rolündeki üçüncü bir tarafın, klasik diplomasi kurallarına uymadan yaptığı ve her iki tarafta da seri görüşmelerle sonuca ulaşmaya çalıştığı bir diplomasi türüdür. Terim, üçüncü tarafın ihtilafa taraf ülkeler arasında mekik dokuması eyleminden alıntılandırılarak adlandırılmıştır. 69 Suriye arasında da imzalanmasını sağladı. Bu andlaşma ile de, İsrail Kuneitra'nın gerisine çekiliyor ve İsrail ve Suriye kuvvetleri arasına Birleşmiş Milletler kuvvetleri konuyordu. Görülüyor ki, Kissinger'in orta doğu barışı için göstermiş olduğu arabuluculuk taktiği, barışa adım adım ilerlemekti. Bundan dolayı Kissinger'in bu politikasına denilmiştir 195 mekik diplomasisinin yanında, "adım adım" diplomasisi de . Yukarıdaki örneklerde de görüleceği üzere arabuluculuk kavramı ile dostça girişim kavramı çok sıkı ilişki içerisindedir. Bu sebeptendir ki, dostça girişimin arabuluculuk ile arasındaki en önemli fark olan üçüncü kişinin sadece tarafları bir araya getirerek görüşmelerin başlamasını sağlayan özelliğine rağmen, uygulamaya bakıldığında bu durumun göz ardı edildiği ve böylelikle dostça girişimin kapsam olarak genişletildiği de görülmektedir196. Bunun sonucu olarak, arabuluculuk ile dostça girişim kavramları öğretide çoğu zaman birlikte zikredilmektedir. 1899 ve 1907 La Haye Sözleşmeleri arabuluculuk ile dostça girişimi birbirinden tamamen ayırmadan ikisini birlikte düzenlemiştir. Yine aynı şekilde, Amerikan Barışçı Çözüm Yolları Andlaşmasına ilişkin olarak 1948 yılında yapılan Bogota Andlaşması’nın ikinci bölümü, dostça girişim ve arabuluculuk prosedürlerini birlikte ele almıştır197. Bununla birlikte, öğretide ikisi arasında bir derece farkının olduğu ve bir ayrım yapmanın uygun olduğunu savunanlar da vardır198. Bu görüşü savunanlara göre, üçüncü kişinin görüşmeleri yürütmesi, uyuşmazlığın özüne ilişkin çözüm önerileri sunması arabuluculuğun en önemli özelliğidir. Ancak uygulamaya bakıldığında böyle bir ayrıma gidilmesinin pratikte önemli bir sonuç doğurmayacağı görülmektedir. Gerçekten de, her iki barışçı çözüm yönteminde üçüncü bir kişi, tarafları uzlaştırmayı hedefleyerek aracılık yapma görevini üstlenmiştir. Durum böyle olunca ikisi arasında ciddi bir farkın olduğunu söylemek güçtür. Bu sebeptendir ki, doktrinde birçok yazar, haklı olarak arabuluculuk ve dostça girişimi 195 196 197 198 SHEEHAN, Edward R. F.; “How Kissinger Did It: Step by Step in the Middle East”, Foreign Policy, S. 22, 1976, s. 4. BİLGE; s. 199. SUCHARITKUL; s. 340. BELİK; s. 88, MERAY; s. 326. 70 aynı başlık altında ele alarak konuyu inceleme gereği duymuştur199. BM Andlaşması’nın 33. maddesinde barışçı çözüm yolları sayılırken dostça girişime yer verilmemesi bu tezi destekler niteliktedir. II. ARABULUCULUĞUN TEMEL ÖZELLİKLERİ Uluslararası hukuk bakımından arabuluculuktan söz edebilmek için belirli özelliklerin mevcudiyeti gereklidir. Bu özellikler arabuluculuğun olmazsa olmaz şartlarındandır. Arabuluculuğun temel özelliklerini şu şekilde özetlemek mümkündür: A. Arabulucunun Üçüncü Bir Kişi Olması Gerek uluslararası uyuşmazlıkların yargısal yollar ile çözülmesinde gerek ise barışçı çözüm yöntemlerinin birçoğunda, üçüncü bir kişinin katılımı sayesinde çözüme ulaşmaya çalışılmaktadır. Yargısal çözüm yollarında üçüncü kişi konumundaki süje, bağımsız bir hakem ya da yargıç olmaktadır. Barışçı çözüm yollarında ise, bu misyonu genellikle arabulucu üstlenir. Arabuluculukta, uyuşmazlığın çözüm sürecinde bağımsız bir veya birden fazla üçüncü kişi taraflara yardımcı olmaktadır. Nitekim arabulucu olmadan tarafların kendi aralarında yapacağı görüşmeler, diğer barışçı çözüm yollarından biri olan “görüşme” olacaktır. Ancak, çoğu zaman uyuşmazlığın getirmiş olduğu psikolojik baskı, taraflar arasında gergin bir ortam oluşmasına sebep olmakta, bu da birebir görüşmelerin yapılmasına engel olmaktadır. İşte tam bu noktada, rızaî çözüm için, uyuşmazlık yapısını iyi bilen üçüncü bir kişinin yardımına gereksinim duyulur. 199 SHAW; s. 1018, OPPENHEIM, Lawrance; International Law, A Treatise, (Ed.: Ronald F. ROXBURGH), New Jersey 2005, s. 684, VERZIJL, J.H. Willem; International Law in Historical Perspective, Part VIII, Leiden 1976, s. 49, COLLIER, John / LOWE, Vaughan; The Settlement of Disputes in International Law, Oxford 2000, s. 27-29, UMBRICHT, Victor H.; Multilateral Medation Practical Experiences and Lessons, Dordrecht 1989, s. 24, VERMA, S. K.; An Introduction to Public International Law, New Delhi 2004, s. 333, JACKSON; (Mediation and Conciliation), s. 508-544, GOH, Gerardine Meishan; International Space Law, Leiden 2007, s. 101-104, Q UIROGA, Cecilia Medina; The Battle of Human Rights, Dordrecht 1988, s. 139, SALMAN, M.A. Salman; Resolution of International Water Disputes, Hague 2003, s. 155, WHITFIELD; s. 27-34. 71 Üçüncü kişi konumundaki arabulucunun uyuşmazlığa katılımındaki amaç; tarafların düşüncelerini ve davranışlarını etkileyerek veya daha etkili bir müzakere yöntemi ortaya çıkararak, mevcut bir uyuşmazlık ilişkisindeki gücün ve sosyal dinamiklerin değiştirilmesi ve böylelikle tarafların çekişmeli olan konularda anlaşmaya varmasının sağlanmasıdır200. 1907 La Haye Uluslararası Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümü Sözleşmesi’nin 4. maddesi arabulucunun görevini, karşılıklı iddiaları değerlendirerek uzlaştırmaya çalışmak ve uyuşmazlığa taraf devletler arasındaki düşmanlık hislerini yatıştırmak olarak tarif etmiştir. Arabulucunun müdahalesiyle, uyuşmazlık halindeki taraflar arasındaki müzakerelere yeni bir dinamizm gelir. Anlaşmaya varmada ne gibi engellerin mevcut olduğuna bağlı olarak arabulucu şu noktalarda gayret gösterebilir: - Bilginin değişimini teşvik etmek, - Taraflara yeni bir vizyon kazandırmak, - Tarafların birbirlerini anlamaları için onlara yardım etmek, - Endişe ve görüşlerinin karşı tarafça anlaşıldığı konusunda tarafları ikna etmek, - Duyarlı ve hassas açıklamaların verimli bir düzeyde yapılmasını ve sonuç doğurmasını sağlamaya çalışmak, - Taraflar arasındaki menfaatler ve anlayışlardaki farklılıkları gidermek, - Taraflara, çözüm için gerçekçi seçenekler tayin edebilmelerinde yardımcı olmak, - Esnekliği ve karşılıklı hoşgörüyü teşvik etmek, - Tarafları yaratıcı çözüm önerileri bulunma konusunda tahrik etmek, 200 KEKEÇ; s. 76. 72 - Genellikle taraflarla ayrı oturumlarda bulunmak suretiyle, tarafların birbirlerine açıklamak istemedikleri menfaatleri ve konuları hakkında bilgi sahibi olmak, - Tarafların tamamının temel menfaatlerine uygun olan çözüm şekillerini üretmek.201 Arabulucunun üçüncü kişi olması ile kastedilen, uyuşmazlığın tarafları dışında kalan, uyuşmazlığa taraf olmayan bir kişinin arabulucu olmasıdır. Uluslararası uyuşmazlıklar genellikle iki taraflı olmasına rağmen, bazı durumlarda uyuşmazlığın ikiden fazla tarafı olabilir. Fakat bu şekliyle bile uyuşmazlığa taraf olmayan arabulucu, üçüncü kişi olarak kalmaya devam eder. Arabulucu olabilecek üçüncü kişiler devletler, uluslararası örgütler ve gerçek kişiler olarak karşımıza çıkmaktadır. a. Devletler Uyuşmazlık halindeki devletlerin arasını yine uyuşmazlığa taraf olmayan bir başka üçüncü devlet düzeltebilir. Uygulamada en çok rastlanılan yöntem budur. Arabuluculuk vazifesini devletler adına onların yetkili temsilcileri yapar. Yetkili temsilciler devlet başkanı olabileceği gibi, Başbakan, Dışişleri Bakanı, diplomatik temsilciler veya hükümetin arabulucu olarak atadığı diğer üçüncü kişiler olabilir. Uyuşmazlığın tarafları ve uyuşmazlığın konusu hakkında detaylı bilgi sahibi olan devletlerin, uyuşmazlık hakkında bilgi olmayanlara göre daha başarılı arabuluculuk faaliyetleri yaptığı bilinmektedir202. Herhangi iki devlet arasında yaşanan bir uyuşmazlık, aynı coğrafyada yaşayan diğer devletleri de sosyolojik, ekonomik veya farklı faktörler ile etkileyebilir. Her devlet, kendi bölgesinde barış, huzur ve güvenliği sağlamak isteyeceğinden dolayı, bölge devletleri arasında yaşanabilecek olası bir uyuşmazlık durumunda, bu uyuşmazlığı çözme gayretinde ilk bulunacak olanlar yine komşu ve bölgedeki diğer devletler olacaktır. Örneğin 20 Ağustos 2009 tarihinde, Irak'ın başkenti Bağdat'ta 201 202 ÖZBEK; s. 497. SAVUN, Burcu; “Mediator Types and The Effecti veness of Information Provisi on Strategies in The Resolution of International Conflict” (Mediator T ypes), International Conflict Mediation, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / GARTNER, S. Sigmund), London 2009, s. 100. 73 hükümet binalarını hedef alan bombalı saldırılarda 101 kişi yaşamını yitirmiş, 563 kişi de yaralanmıştı203. Bombalı eylemleri gerçekleştiren bazı militanların Suriye tarafından korunduğu iddialarıyla tırmanan diplomatik krizde, Suriye ve Irak birbirlerinin başkentlerindeki büyükelçilerini çekmişlerdi. Bunun üzerine bu iki devlete komşu olan Türkiye, Irak ve Suriye arasındaki gerginliğin giderilmesi için arabuluculuk faaliyetlerinde bulunmuştur204. Aynı coğrafi bölgede bulunmayan diğer devletlerin de arabuluculuk yapması elbette mümkündür. Uygulamada özellikle ABD ve Sovyetler birliği gibi süper güçlerin II. Dünya savaşından sonra sayısız uyuşmazlığa arabuluculuk yapma girişimleri olmuştur205. Süper güçler daha çok birbirlerine rakip konumunda olduklarından dolayı, arabuluculuk faaliyetini bir rekabet haline getirebilmektedirler. Dolayısıyla uyuşmazlık halindeki tarafların uyuşmazlık konuları çoğu zaman kendileri bakımından hiçbir anlam ifade etmemekte, sadece uyuşmazlığı çözerek rakip ülkeye karşı prestijini yükseltme hedefi taşıyabilmektedir. Bu konuda göze çarpan en önemli tespit, uyuşmazlıklar karşısında ABD’nin üstlenmiş olduğu arabuluculuk rolünün, Sovyetler Birliği’ne nazaran çok daha fazla olmasıdır (Bkz. Tablo 1). Dikkat çeken bir başka husus ise söz konusu devletlerin en fazla Ortadoğu’da yaşanan uyuşmazlıklar üzerinde arabuluculuk yapmaya çalışmalarıdır (Bkz. Tablo 2)206. Bu da gösteriyor ki, süper güçlü devletler arabuluculuk faaliyetini prestij amaçlı yapmanın yanı sıra, kendi ideolojik ve siyasi çıkarlarını da ön planda tutmayı ihmal etmemektedirler. 203 204 205 206 Ayrıntılar için bkz. http://www.ntvmsnbc.com/id/24992959/ (02.05.2014) TINÇ, Ferai; “Irak-Suriye Krizi ve Suriyeli PKK'lılar ”, Hürriyet Gazetesi, 31 Ağustos 2009. TOUVAL, Saadia; “The Superpowers as Mediators”, Mediation in International Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z. ), New York 1992, s. 232. Tablo 1 ve Ta blo 2’de belirtilen veriler ABD ve Sovyetl er Birliği’nin yapmış oldukları arabuluculukların tam rakamlarını orta ya koymamaktadır. Bunlar sadece alenen herkesin bildiği uyuşmazlıklardan baz alınarak çıkarılmıştır. Bunlara ek olarak, bu iki devletin kuşkusuz kamuoyuna yansımayan ve gizli yapılan onlarca uluslararası arabuluculuk faaliyetleri vardır. Bkz. TOUVAL; s. 236. 74 TABLO 1 ABD ile Sovyetler Birliği’nin 1945-1990 Yılları Arasındaki Uluslararası Uyuşmazlıklarda Yapmış Oldukları Arabuluculuk Örnekleri Latin Amerika ülkeleri hariç küresel çapta ABD 57 uyuşmazlığa arabuluculuk yapılmıştır. (Latin Amerika’da yaklaşık 30 ek arabuluculuk girişimi daha olmuştur) Doğu Avrupa ülkeleri hariç 17 uyuşmazlığa SOVYETLER BİRLİĞİ arabuluculuk yapılmıştır. (Doğu Avrupa’da birkaç küçük çaplı arabuluculuk girişimi olmuş olabilir) TABLO 2 Arabuluculukların Dağılımı ABD tarafından yapılan arabuluculuklar Latin Amerika: 30 ? Arap-İsrail uyuşmazlıkları: 24 Birleşik Krallık: 7 Türkiye, Yunanistan ve Kıbrıs: 6 Sovyetler Birliği arabuluculuklar tarafından Pakistan: 6 Hindistan: 4 Mısır: 4 Fransa: 3 Endonezya: 3 Hollanda: 2 Afganistan: 2 yapılan Orta Doğu: 6 Güney Doğu Asya: 4 Afrika: 3 Doğu Avrupa: ? 75 Süper güçlerin yanı sıra, küçük devletler de başarılı bir şekilde arabuluculuk faaliyeti yapabilir207. Buna örnek olarak, İran ile ABD’nin 1979 yılında yaşamış oldukları rehine krizi gösterilebilir. Bir grup İran’lı öğrenci 4 Kasım 1979 tarihinde Tahran’daki Amerika büyük elçiliğini işgal ederek 52 Amerikan diplomatını tam 444 gün boyunca rehin almıştır. Rehine krizinin patlak vermesiyle Papa II. John Paul, Yasir Arafat, BM Genel Sekreteri, Almanya, İsviçre ve Türkiye de dahil olmak üzere dünya genelinde birçok devlet ve uluslararası örgüt taraflar arasında arabuluculuk yapmak istemiş, ancak İran hükümeti tarafından bu teklifler reddedilmiştir208. Krizin çözülmesinde başarılı olamayan bu devletlerin aksine, küçük bir devlet olan Cezayir’in arabuluculuk girişimi taraflardan kabul görmüş ve Tahran-WashingtonCezayir üçgeninde günlerce süren mekik diplomasisi neticesinde taraflar uzlaştırılabilmiştir. Cezayir’in arabuluculuktaki bu başarısı, küçük devletlerin de uyuşmazlıkların çözümünde rol oynayabileceğini göstermektedir. Küçük devletler, tehditkâr olmayan ve mütevazı duruşları sayesinde genellikle arabulucu olarak kabul edilmektedir. Küçük devletlerin stratejik olarak zayıf görünmeleri, onların arabuluculuk girişimlerinin, daha ahlaki üstünlükle neticelenmesini sağlamaktadır. Bunun sebebi, küçük devletlerin, güçlü devletler gibi taraflar üzerinde psikolojik baskı kurmaya çalışmamalarıdır. Uyuşmazlığın güçlü tarafı için küçük devletler, güçlü tarafın pazarlıkçı duruşunu tehdit etmeden istediklerini alabilmesini sağlayabilmektedir. Uyuşmazlığın zayıf tarafı için ise, küçük devletler zayıf tarafın durumunun müzakereler esnasında nasıl olabileceğini daha iyi anlayabilen sempatik bir müttefik görüntüsü vermektedir. Böylece güç ve kuvvet kullanmadan tarafları ikna etmede oldukça başarılı olur. Küçük devletler arabuluculuk yaptığı zaman, taraflarda arabulucuya karşı süper güçlü devletlerin aksine herhangi bir öfkeden kalan duygu veya haksız muamele göreceğine ilişkin endişeler kalmaz209. 207 208 209 ZARTMAN, I. William / TOUVAL, Saadia; “International Mediation in the Post-Cold War Era” (Post-Cold War Era), Managing Global Chaos, (Ed.: CROCKER, Chester / HAMPSON, Fen / AALL, Pamela), Washington 1996, s. 430. SLIM, Randa M.; “Small-State Mediation in International Relations: The Algerian Mediation of the Iranian Hostage Crisis”, Media tion in International Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z. ), New York 1992, s. 206. SLIM; s. 207. 76 b. Uluslararası Örgütler Arabuluculuk yapabilecek olan uluslararası hukuk süjelerinden biri de uluslararası örgütlerdir210. İki devlet bir uyuşmazlık yaşadığında, bu uyuşmazlığın uluslararası barış ve güvenliği de tehdit etme ihtimali olduğundan dolayı uluslararası örgütler devreye girerler ve uyuşmazlığı bir an önce çözüme kavuşturmaya çalışırlar. Bir üçüncü kişi olarak uluslararası örgütlerin arabulucu olarak seçilmesi oldukça yaygındır. Bunun sebeplerinden biri, hiçbir aktörün uluslararası örgütler kadar etkili bir pozisyonda olamamasıdır. Nitekim, uygulamada en karmaşık uyuşmazlıkların çözümünde genellikle uluslararası örgütlerin arabulucu olarak rol oynadığı görülmektedir. Uluslararası örgütler, uyuşmazlığa taraf olan devletlerce, risklerin yüksek olduğu uyuşmazlıkların ortaya çıkarabileceği vahim sonuçların doğmasına engel olabilecek güçte görülmektedir. Uluslararası örgütleri önemli kılan bir diğer sebep ise, risklerin yüksek olduğu çok çetin uyuşmazlıklarda, uluslararası örgütler daha vahim sonuçların doğmasına engel olabilecek tek organ konumunda olabildiklerinden dolayı, dünya genelinde tüm devletler kendilerine umut bağlamışlardır. Dolayısıyla uluslararası örgütler savaşların doğmasına engel olmak için arabuluculuk yaparken çok büyük bir baskı ve sorumluluk altındadırlar211. Uluslararası örgütlerin arabuluculuk yapmasını önemli kılan bir başka etken ise, uluslararası örgülerin uyuşmazlık konusu hakkında bilgi ve belge toplayabilme imkânlarının oldukça yüksek olmasıdır. Uluslararası örgütler uyuşmazlığın çözümü konusunda daha istekli, daha verimli ve bilgi toplama kabiliyetleri daha yüksek olduğu için arabuluculuk yapan diğer devletlere göre daha başarılı sonuçlar alabilmektedir212. Uluslararası örgütlerin birçoğu zaten barış ve güvenliği sağlamak maksadıyla kurulmaktadır. Dolayısıyla bu örgütlerin temel hedefi karşılaşılabilecek olası uyuşmazlıklara çözüm aramaktır. Bu doğrultuda genellikle örgütlerin Genel Sekreterleri ve bölgesel meslektaşları taraflar arasında arabuluculuk yapmak ile 210 211 212 BERCOVITCH / JACKSON; s. 39. JONAH, James O. C.; “The United Nations and International Conflict: the Military Talks at Kilometre Marker-101”, Mediation in International Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z. ), New York 1992, s. 177. SAVUN; (Mediator Types), s. 102. 77 uğraşırlar213. Uyuşmazlıkların Barışçı Yollarla Çözülmesi konu başlığını taşıyan BM Andlaşması’nın VI. Bölümünde Birleşmiş Milletler organlarının birtakım uluslararası uyuşmazlıkların çözümüne katılması ve arabuluculuk yapması mümkün kılınmıştır. Özellikle BM Güvenlik Konseyi, gerekli gördüğü takdirde tarafların arasındaki uyuşmazlığı çözme noktasında aktif rol üstlenerek arabuluculuk yapabilmektedir. BM Güvenlik Konseyi bu doğrultuda birçok uluslararası uyuşmazlığın çözümünde aktif rol oynamaya gayret etmiştir. Örneğin Guatemala krizinde Hükümet ve Guatemala Ulusal Devrim Birliği’nin isteği üzerine BM Güvenlik Konseyi, 1991 yılından başlayarak 30 yıl süren ve yaklaşık 200.000 insanın ölümü ve kaybolmasıyla sonuçlanan iç savaşı bitirme amacıyla yapılan görüşmelerde arabuluculuk görevi üstlenmiştir. Taraflar, 1994 yılında Birleşmiş Milletler’e, varılan tüm andlaşmaları denetleme ve insan hakları misyonu kurma imkânı tanıyan barış andlaşmasını imzalama kararı aldı. Genel Kurul, Birleşmiş Milletler Guatemala İnsan Hakları Denetleme Misyonu’nu kurdu. Ateşkes 1996 yılında yapıldı ve Orta Amerika’nın son ve en uzun çatışmasına son veren barış andlaşması imzalanmış oldu. Böylece BM Güvenlik Konseyi’nin taraflar arasındaki aktif arabuluculuğu sayesinde 36 yıl sonra ilk kez bölgede barış sağlanmış oldu214. Birleşmiş Milletler adına arabuluculuk faaliyeti genellikle BM Genel Sekreteri tarafından yürütülür. Bu doğrultuda BM Genel Sekreterlerinin tarih boyunca birçok uyuşmazlığa arabuluculuk yaptığı görülmüştür215. Birleşmiş Milletler’in yanı sıra, diğer uluslararası örgütler de arabuluculuk faaliyeti yapabilmektedir. Örneğin NATO, 1958 yılında Kıbrıs uyuşmazlığını çözmek için Türkiye, İngiltere ve Yunanistan arasında iki defa arabuluculuk girişiminde bulunmuştur216. Sivil toplum kuruluşu niteliğinde olan uluslararası örgütler de bu gruba dâhildir. Mesela Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC) de bazı durumlarda arabulucu olarak hareket edebilir. ICRC siyasi uyuşmazlıklara müdahil 213 214 215 216 MERRILLS; s. 29. Bkz. “http://www.unicankara.org.tr/today/2.html”, (22.02.2014). Örneğin, 2004 yılında Kıbrıs uyuşmazlığı ile ilgili olarak BM Genel Sekreteri Kofi Annan, uyuşmazlığın tarafları arasında arabuluculuk yapmış ve taraflara çözüm önerisi içeren bir plan sunmuştur. BİLGE; s. 201. 78 olmaz ama silahlı çatışmalardaki esirler, mülteciler veya tutukluların tedavisi gibi insani konularda düzenli olarak arabuluculuk faaliyetlerinde bulunur217. Arabuluculuk yapacak olan uluslararası örgütün evrensel nitelikte olması gerekmez, bölgesel nitelikli bir uluslararası örgüt de bu faaliyeti gerçekleştirebilir. Bölgesel nitelikli bir uluslararası örgüte örnek olarak Afrika Birliği Örgütü (ABÖ) gösterilebilir. ABÖ, Afrika devletlerinin bağımsızlıklarını ve egemenliklerini kazanmaları ve Afrika’da sömürgeciliğe son verilmesi hedefleriyle 1963 yılında kurulmuş, 1975-1990 yılları arasındaki Libya ile Çad arasındaki uyuşmazlıkların çözümünde yoğun arabuluculuk faaliyetlerinde bulunmuştur218. Bölgesel nitelikli uluslararası örgütler, genellikle örgüte taraf devletlerin kendi aralarındaki uyuşmazlıklarının çözümünde arabuluculuk yapmak isterler. Örgüte üye olmayan veya örgüt politikası ile bir ilişkisi bulunmayan devletler arasındaki uyuşmazlıklarda arabuluculuk yapmazlar. Ancak bu durumun istisnaları da söz konusu olabilir. Örneğin Ukrayna’nın 2013 yılında, hükümet karşıtı protestolarla başlayan ve Kırım’ın Rusya tarafından işgal edilmesiyle üst düzeye çıkan uluslararası uyuşmazlığında, krizin çözümüne yardım etmek amacıyla bölgesel bir topluluk olan Avrupa Birliği arabuluculuk yapma teklifinde bulunmuştur. Ukrayna’nın Avrupa Birliği’ne üye olmamasına rağmen, Avrupa Birliği’nin bu şekildeki bir arabuluculuk teklifinde bulunması bölgesel örgütlerin arabuluculuk konusundaki rolünü ortaya koyması bakımından önemlidir. c. Gerçek Kişiler Öncelikle arabuluculuk yapan kişi her halükarda gerçek kişidir. Bu durum, arabulucunun bir devlet veya uluslararası örgüt olması halinde de değişmez. Ancak bu başlık altında kastedilen üçüncü kişi, herhangi bir devlet veya uluslararası örgüt adına hareket etmeyen bağımsız gerçek kişileri ifade etmek için kullanılmaktadır. Gerçekten de, bazı kişilerin herhangi bir devlete veya uluslararası örgüte bağlı 217 218 MERRILLS; s. 29. ZARTMAN, I. William / AMOO, Samuel G.; “Mediation by Regi onal Organizations: Organization for African Unit y (OAU)”, Mediation in International Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z. ), New York 1992, s. 131-148. 79 olmaksızın bireysel olarak uyuşmazlık halindeki devletlerin aralarını düzeltmek için arabuluculuk yaptığı görülmektedir219. Gerçek kişilerin uyuşmazlığa yaratıcı çözümler getirebilmesi için entelektüel birikimleri ve sosyal yeteneklerinin üst düzeyde olması gerekmektedir220. Toplumun ileri gelenlerinden ve söz sahibi olmayan bir arabulucunun sunduğu çözüm önerilerinin taraflar tarafından ciddiye alınması beklenemez. Bu sebeptendir ki, uygulamaya bakıldığında arabulucu olan özel kişilerin hukukçu, kanaat önderi, bilim adamı, dini lider, ünlü diplomatlar gibi genellikle uluslararası toplum tarafından tanınmış, tarafsızlığına güvenilen ve söz sahibi kimseler olduğu görülmektedir. Bu konuda Beagle Kanalı ihtilafı önemli bir örnektir. 1977 yılında Şili ile Arjantin arasında bulunan Beagle Kanalı’nın güneyindeki Lennox, Picton ve Nueva adlı üç adanın hâkimiyeti hususunda iki devlet arasında uyuşmazlık çıkmıştır. Taraflar İngiliz Kraliyeti'nin himayesindeki bir mahkeme kürsüsünün, adaların kime bırakılacağına karar vermesi konusunda uzlaşmaya varmıştır. Hakemler adaların Şili'ye ait olduğu konusunda karar verince Arjantin bu kararı kabul etmez ve ihtilaflı her iki tarafın ilişkileri kritikleşir ve savaşın eşiğine gelinir. Tam bu esnada Papa II. John Paul uyuşmazlığın çözümünde arabuluculuk yapmak istemiş ve bu durum taraflardan kabul görmüştür. Papa adaların hâkimiyetinin Şili’ye verilmesi gerektiği yönünde bir teklif sunmuş ve bu teklif taraflarca kabul edilmiştir221. Bir başka örnek, Suriye’de yaşanan uluslararası krizle ilgili olarak verilebilir. 2012 yılında Suriye’de yaşanan krize çözüm aramak maksadıyla BM Genel Sekreterliğinden emekli olmuş olan Kofi Annan gönüllü olarak taraflar arasında arabuluculuk yapmak istemiş ve 6 maddelik bir çözüm planı sunmuştur. Ancak Birleşmiş Milletler’den yeterli desteği göremeyen Kofi Annan, binlerce sivilin hayatını kaybetme ihtimalinin yükseldiğine vurgu yaparak, uluslararası toplumun bu vahşi gidişatı engellemekte yetersiz kaldığını belirtmiş ve özel temsilcilik görevinden 2 Ağustos 2012 tarihinde 219 220 221 BERCOVITCH / JACKSON; s. 38. HARE, A. Paul; “Informal Mediation by Private Individuals”, Mediation in International Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z. ), New York 1992, s. 61. PRINCEN, Thomas; “Mediation by a Transnational Organization: The Case of the Vatican”, Mediation in International Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z.), New York 1992, s. 153. 80 ayrılmıştır222. Yine 1977 yılında Mısır ile Libya arasında çıkan sınır çatışmasında, Filistin Kurtuluş Örgütü Lideri Yaser Arafat, arabuluculuk yapmıştır223. Arabuluculuk yapan özel kişilerin arkasında bir devlet veya uluslararası örgüt olmadığından dolayı yeterli düzeyde maddi kaynak veya destek bulunmamaktadır. Bu durum arabulucu üzerinde olumsuz bir baskıya neden olabilir. Ancak özel kişilerin arabuluculuk yapmasının diğer arabuluculara göre nispeten daha kolay olduğunu söylemek de mümkündür. Bunun sebebi, özel kişinin üzerinde talimat veren bir organ veya amir olmamakta, buna bağlı olarak kendisinin hareket kabiliyeti daha geniş olmakta ve sunmuş olduğu çözüm önerileri kendi üstleri tarafından devamlı reddedilmemiş olmaktadır224. Dolayısıyla özel kişilerin arabuluculuk yapmasının olumsuz tarafları olabildiği gibi, olumlu yönleri de vardır. B. Arabulucunun Tarafsız Olması Arabuluculuk yönteminin belki de en önemli özelliklerinden biri, üçüncü kişi konumundaki arabulucunun tarafsız olmasıdır225. Arabulucu, kullanılacak yöntemi seçerken ve çözüm seçeneklerini değerlendirirken her iki tarafa eşit uzaklıkta olmalı, tarafsızlığını gölgeye düşürebilecek menfaatlere sahip olmaktan kaçınmalı ve taraflardan kurmamalıdır herhangi 226 biriyle, tarafsızlığını etkileyebilecek bir bağlantı . Uluslararası ilişkiler tamamen karşılıklı güvene dayalı olarak yürütüldüğünden, arabulucunun kendi tarafsızlığını etkileyebilecek en ufak bir hareketi tarafların kendisine olan güvenini yitirmesine neden olur. Bunun sonucunda taraflar uyuşmazlığın arabulucu yardımıyla çözülmesinden vazgeçip görüşme masasından kalkabilirler. Örneğin, 2009 yılında Suriye ile İsrail arasında yaşanan uyuşmazlık neticesinde İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu, Suriye ile barışa yönelik görüşmeleri ön koşulsuz olarak yeniden başlatmaya niyetli olduklarını, ancak 222 223 224 225 226 Hürriyet Gazetesi, 3 Ağustos 2012. POYRAZ; s. 54. HARE; s. 62. CARNEVALE, Peter J. / ARAD Sharon; “Bias and Impartiality in International Mediation”, Resol ving International Conflicts, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob), Boulder 1996, s. 40, SCOTT; s. 260, BERCOVITCH / JACKSON; s. 36. KEKEÇ; s. 77. 81 bu konuda Türkiye’nin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan'ı tarafsız bir arabulucu olarak görmediklerini belirtmiş ve ille de bir arabulucu gerekiyorsa, bunun Fransa olmasını tercih ettiklerini söylemiştir227. Görüldüğü üzere, uluslararası ilişkilerde devletlerin güven sarsacak eylemleri tarafsızlıklarını da etkileyebileceğinden, arabulucu konumundaki üçüncü kişilerin bu hususlarda çok dikkatli davranması gerekmektedir. Arabulucunun uyuşmazlığın çözülmesi hususunda hiçbir çıkarı olmamalı, taraflara eşit mesafede yaklaşarak kendisine olan güveni sağlamlaştırmalıdır. Dolayısıyla tarafsızlık özelliği, arabulucunun etkisinde çok önemli bir faktördür228. Arabulucu tarafsız oldukça, taraflar tarafından daha çok benimsenecek, bilgi akışı daha güvenilir bir şekilde sağlanacak ve arabulucunun çözüm hususundaki tavsiyeleri daha çok kabul görecektir. Tarafsız bir arabulucu tarafından gelen önerilerin daima adalet ile sonuçlanacağı kabul edilir. Buna karşılık arabulucuya karşı bir önyargının bulunması, arabulucu tarafından gelen tavsiyelerin güvenilirliğinin de yitirilmesine neden olacaktır. 1907 La Haye Sözleşmesi’nin 9. maddesinde uyuşmazlığın çözümünde üçüncü kişi konumunda olan uluslararası soruşturma komisyonlarının tarafsız ve vicdani bir soruşturma yapması gerektiği belirtilmiştir. Bu hükmü, barışçı çözüm yollarındaki tüm üçüncü kişiler için kıyasen değerlendirmek mümkündür. C. Arabulucunun Bağlayıcı Karar Verememesi Arabuluculuk faaliyetinin temelinde yatan belirgin özelliklerden biri, arabulucunun tarafları bağlayıcı nitelikte bir karar verme yetkisinin olmamasıdır229. Arabulucu, uyuşmazlığın çözümünde son sözü söyleyen ve uyuşmazlığı mutlak olarak çözüme kavuşturan bir role sahip olmadığından dolayı, onun görevi sadece taraflara, yargısal yollara başvurmaya gerek kalmadan, uyuşmazlığı çözme konusunda yardım etmekten ibarettir. Dolayısıyla arabulucunun uyuşmazlığın esası hakkında açıkladığı görüşler sadece tavsiye niteliği taşımaktadır. Nitekim arabulucu 227 228 229 Hürriyet Gazetesi, 15 Kasım 2009. CARNEVALE, Peter J. / ARAD Sharon; s. 41. BERCOVITCH / JACKSON; s. 34. 82 bir karar mercii, arabuluculuk da hüküm verme esasına dayalı bir yöntem değil, karşılıklı anlaşmaya dayalı bir çözüm yoludur. Aksi olsaydı arabuluculuk yerine hakemlik gibi yargısal yollardan söz etmiş olurduk230. Gerçekten de, yargısal yollarda hakem veya yargıç önceden yapılmış sözleşmelerin veya uluslararası hukuk kurallarının kendisine vermiş olduğu yetkiye dayanarak taraflar için karar verir. Yargısal yollarda amaç, tarafların uzlaşması veya aralarında anlaşması değil, taraflardan hangisinin haklı olduğunu belirleyen tek taraflı bir karara varılmasıdır. Arabulucunun fonksiyonu ise, uyuşmazlığın taraflarına yardım etmekle sınırlıdır231. 1907 La Haye Sözleşmesi’nin 6. maddesi konuyla ilgili olarak, uluslararası arabuluculuk faaliyeti sonucunda verilen kararların tamamen tavsiye niteliği taşıdığını ve tarafları bağlayıcı bir etkisinin olmadığını vurgulamaktadır. Konu bu perspektiften ele alındığında, arabulucunun uyuşmazlığın çözümünde hiç önemli bir rolü olmadığı ve çok pasif bir karakter görüntüsü çizdiği düşünülebilir. Oysa arabulucu, aynı müzakere masasına oturmak bile istemeyen tarafları bir araya getirmeyi başararak uyuşmazlığın çözümünde kilit görevini üstlenir. Arabulucu tarafları yönlendirir, kurallar koyar, taraflar arasında ılımlı hava oluşturulmasını sağlar, uyuşmazlık konusu hakkında çözüm önerileri sunar ve müzakerelerle ilgili diğer düzenlemeleri yapabilir. Arabulucunun bu faaliyetini uluslararası arenada gerçekleştirdiği ve iki gerçek kişi yerine iki devleti uzlaşma masasına oturtabildiği düşünüldüğünde, arabulucunun uyuşmazlığın çözümündeki bu zor ama bir o kadar da önemli rolü daha açık bir şekilde gözler önüne serilmektedir. D. Arabulucunun Yetkisini Taraflardan Alması Arabuluculuk faaliyetinin başlayabilmesi için, arabulucunun uyuşmazlığın taraflarından bu hususta yetki alması gerekmektedir. Uyuşmazlığın taraflarından kendisine açıkça veya zımnen yetkilendirilme verilmeyen arabulucu, tek başına bu görevine başlayamaz. Kabul edilebilirlik, arabuluculuk yapabilmek için önemli bir özelliktir. Taraflar, üçüncü bir kişinin uyuşmazlığın içine girerek bir çözüme ulaşılması 230 231 SCOTT; s. 260, BİLGE; s. 202. KEKEÇ; s. 84. 83 konusunda yardım etmesine izin vermek istemelidirler. Bu durum, tarafların arabulucunun katılımına hevesli olmaları veya söylediği her şeyi yapacakları anlamına gelmez; ancak, tarafların arabulucunun varlığını onayladıkları, onu dinleyecek ve aralarındaki farklılıklarla nasıl mücadele edecekleri konusundaki önerilerini ciddiyetle dikkate alacakları anlamına gelir232. Konuyla ilgili olarak Bogota Andlaşması’nın 11. maddesi arabulucuların taraflar arasında karşılıklı anlaşma ile yetkilendirileceği belirtilerek, yetkisiz bir arabulucunun göreve başlayamayacağı ifade edilmiştir. 1907 La Haye Sözleşmesi’nin 3. maddesi de uyuşmazlığa taraf olmayan devletlerin arabuluculuk yapabilmeye hakları olduğunu, ancak bunun taraflarca kabul edilmesi şartıyla gerçekleşebileceğini belirtmiştir. Taraflardan herhangi biri arabulucuya önceden vermiş olduğu yetkiyi geri almaya karar verirse, arabuluculuk faaliyeti sona erer. 1907 La Haye Sözleşmesi’nin 5. maddesinde, arabuluculuk görevinin, teklif edilen anlaşmanın kabul edilmediğinin anlaşıldığı an veya taraflardan birinin arabulucuyu kabul etmediği an sona ereceği belirtilmiştir. E. Arabuluculuğun Gönüllü Olması Arabuluculuğun başarılı olabilmesi, tarafların gönüllü olarak ve istekle bu işi yapmalarına bağlıdır233. Gönülsüz yapılan bir eylemden verim alınamayacağı aşikâr olduğuna göre, taraf devletlerin arabulucudan yardım almaları konusunda gönüllü olmaları asli bir şarttır. Bu bakımdan arabuluculuk yapmak isteyen devlet veya uluslararası örgüt, uyuşmazlık halindeki taraflara arabuluculuğu dayatamaz. Taraflar arabuluculuk yoluna başvurmayı kabul edip etmemekte tamamen serbesttirler. Bunun aksi olması, arabuluculuğun başarısızlıkla sonuçlanmasına neden olabilir. Örneğin, 1993 yılında Ruanda hükümeti ile Ruanda Vatansever Cephesi arasında yapılan Arusha Andlaşması, uluslararası baskının sonucu olarak yapılan arabuluculuk faaliyeti sonrasında imzalanmıştır. Bu psikolojik baskı durumu, tarafların rızası olmamasına rağmen andlaşmayı imzalamaya itmiştir. Andlaşmadan bir yıl sonra bir 232 233 KEKEÇ; s. 92. BERCOVITCH / JACKSON; s. 34, SCOTT; s. 264. 84 Hutu olan Devlet Başkanının uçağının düşürülmesi, ülke genelinde yaşanan soykırımın tetikleyicisi olmuştur234. Böylece karşılıklı rızaya dayanmayan arabuluculuk faaliyetlerinin başarıyla sonuçlanmayabileceği daha iyi anlaşılmış olmaktadır. Gönüllülük unsuru, arabuluculuğun hukuki bakımdan en önemli özelliği kabul edilebilir. Üçüncü bir devlet, arabuluculuk teklifinde bulunmaya mecbur olmadığı gibi, uyuşmazlığa taraf devletlerin birinden veya her ikisinden gelecek arabuluculuk talebine de olumlu cevap vermek zorunda değildir. Aynı şekilde, uyuşmazlığın tarafı olan devletler, bir üçüncü kişiden arabuluculuk yapmasını istemek zorunda olmadığı gibi, üçüncü kişinin arabuluculuk teklifini de kabul etmek zorunda değildir. Örneğin Kıbrıs uyuşmazlığında Yunanistan, NATO’nun 1958 yılında yaptığı arabuluculuk teklifini kabul etmemiştir235. Yine benzer şekilde İsrail’in 27 Aralık 2008 tarihinde Gazze’de yapmış olduğu saldırılar sonrasında, Rusya tarafından Orta Doğu'ya elçi olarak gönderilen Aleksandr Saltanov'un İsrail ile Hamas arasında arabuluculuk yapması teklif edilmiş, ancak bu teklif İsrail tarafından reddedilmiştir236. Taraflar çıkabilecek bir uyuşmazlık durumunda arabuluculuğa başvuracaklarını bir andlaşmayla taahhüt etmişler ise, arabuluculuğun gönüllü olma özelliği devam etmekte, fakat arabuluculuğa gitme konusundaki rıza önceden verilmektedir. Örneğin 30 Mart 1856 tarihli Paris Andlaşması’nın 8. maddesine göre, Osmanlı devleti ile antlaşamaya taraf diğer devletler arasında çıkacak uyuşmazlıklarda kuvvet kullanılmadan önce arabuluculuğa başvurulacağı taahhüt edilmiştir237. 1907 La Haye Sözleşmesi’nin 2. maddesi de şarta bağlı olarak böyle bir zorunluluk koymak istemiştir. Söz konusu maddeye göre, sözleşmeye taraf devletler arasında uyuşmazlık çıkması halinde, kuvvet kullanmadan önce bir veya daha fazla dost devletin arabuluculuğuna başvurulması gerektiği ifade edilmiştir. 234 235 236 237 CARTER, Jimmy; Translating Mediation Guidance into Practice, Zurich 2013, s. 10. BİLGE; s. 201. Zaman Gazetesi, 4 Ocak 2009. BİLGE; s. 201. 85 III. ARABULUCUNUN ROLÜ 2010 yılının Eylül ayında Türkiye ile Finlandiya “barış için arabuluculuk” girişimi başlatmıştır. Bu çabaların sonucunda hazırlanan “Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümü, Çatışmanın Önlenmesi Ve Çözümünde Arabuluculuğun Rolünün Güçlendirilmesi”ne ilişkin bir karar tasarısı 22 Haziran 2011 tarihinde BM Genel Kurulunda oybirliği ile kabul edilmiştir238. Bu karara binaen BM Genel Sekreteri Ban Ki-moon, 25 Haziran 2012 tarihinde bir rapor yayınlamış ve bu raporun ekinde de 53 maddelik “Etkin Arabuluculuk Rehberi” adıyla arabulucu konumundaki üçüncü kişilerin başarılı bir arabuluculuk yapabilmesi için üstlenmesi gereken rolleri ve ilkeleri belirtmiştir239. Rehber, arabuluculuk çabaları çerçevesinde arabulucunun bürüneceği rolü ve gözetmesi gereken temel ilkeleri tanımlamaktadır. Bunlar, hazırlıklı olmak; gerekli rızanın alınması; tarafsızlık; kapsayıcılık; ulusal aidiyet; uluslararası hukuk ve normatif çerçeve; arabuluculuk çabasının tutarlılığı, eşgüdümü ve tamamlayıcılığı ile barış anlaşmalarının kalitesi şeklinde ortaya çıkmaktadır. A. Hazırlıklı Olmak Arabuluculuk faaliyetinin başarılı ve güvenilir bir şekilde gerçekleşmesi, iyi bir hazırlık aşamasının varlığını gerektirmektedir. Hazırlıklı olma aşaması, arabulucunun bireysel bilgi ve yetenekleri ile birbirleriyle uyum içerisinde çalışan uzman bir ekibi ve ayrıca arabuluculuk için gerekli olan siyasi, mali ve idari desteği bir araya getirir. Hazırlıklı olma, arabulucuya arabuluculuk sürecini yönlendirme ve gözlemleme, uyuşmazlığın taraflarının müzakere kapasitesini güçlendirmeye yardım etme ve söz konusu taraflara uzlaşmaya varma hususunda yardımcı olma imkânı vermektedir. İyi hazırlanmış ve desteklenmiş bir arabulucu, beklentileri yönetebilir, anlık çözümlerden kaçınırken ivedilik bilincini koruyabilir ve bütün süreçteki fırsat ve sınamalara etkin bir şekilde cevap verebilir. Uyuşmazlığın tarafları hakkında yeterli bilgi ve donanıma sahip olan bir arabulucu, hazırlıklı olmayan bir arabulucuya göre daha başarılı çözüm stratejileri ve önerileri getirebilmektedir240. 238 239 240 BM Genel Kurul kararı, No: A/65/283. BM Genel Kurul kararı, No: A/66/811. SAVUN, Burc u; “Information, Bias, and Mediation Success” (Mediation Success), International Studies Quarterly, C. 52, 2008, s. 30. 86 Arabulucunun hazırlıklı olması için yapılması gerekenler Rehberin 20. maddesinde belirtilmiştir. Buna göre: - Orta ve uzun süreli uyuşmazlıklara personel takviyesi yapılması ve arabuluculuk sürecine desteğin sürdürülmesi için kaynak tahsis edilmelidir. - Arabulucu her uyuşmazlık için ayrı deneyime, maharete, bilgiye ve kültürel duyarlılığa sahip olmalıdır. Arabulucu objektif, tarafsız ve güvenilir addedilmeli ve dürüst olmalıdır. Arabulucu uyuşmazlığın içeriğine uygun bir kıdem seviyesine ve ağırlığa sahip olmalı ve taraflarca kabul edilebilir olmalıdır. - Arabulucu lojistik, idari ve güvenlik desteğin yanı sıra, özellikle arabuluculuk süreçlerinin planlanması konusunda uzmanlaşmış bir grup uzman ile ülke/bölge uzmanları ve hukuk danışmanları ile takviye edilmelidir. - Arabulucular, arabuluculuk stratejilerinde gereken değişiklikleri yapmak için uyuşmazlığın analizini ve sürecin düzenli iç değerlendirmelerini yapmalıdırlar. - Arabuluculuk gruplarında, erkek ve kadın dengesi oluşturulmalıdır. Bu aynı zamanda, heyetlerin oluşumuna ilişkin olarak taraflara olumlu bir işaret vermektedir. B. Rıza Arabuluculuk faaliyeti, uyuşmazlık halindeki tarafların rızasına dayanan, gönüllü olarak yürütülen bir süreçtir. Rıza olmaksızın tarafların iyi niyet temelinde müzakerede bulunması veya arabuluculuk sürecine bağlı kalması mümkün değildir. Tarafların arabuluculuğa rıza gösterip göstermemelerini etkileyen birçok husus vardır. Arabuluculuk sürecinin bütünlüğü, güvenlik ve gizliliğe gösterilen önem, siyasi, ideolojik veya psikolojik mülahazalar vb. birçok faktör, tarafların arabulucuyu benimsemesi adına çok önemlidir. Bazı hallerde, taraflar arabuluculuğu anlamadıkları ve arabuluculuğu egemenliklerine yönelik bir tehdit veya dış müdahale olarak algıladıkları için arabuluculuk girişimlerini reddedebilirler. Dolayısıyla arabulucular kendilerini çok iyi ifade edebilmeli ve tarafların gönüllü olarak rızalarını göstermelerini sağlamalıdır. Bu konuyla ilgili olarak Rehber 25. maddede şu hususları belirtmiştir: 87 - Arabulucular, uygulanabilir bir arabuluculuk sürecinin başlaması için kimin rızasının gerekli olduğunu anlamalıdır. Çatışmanın taraflarından sadece bazıları arabuluculuğa rıza gösterme hususunda mutabakata varmışlarsa, arabulucunun rıza gösteren taraflarla yakın ilişkiler kurması ve kademeli olarak rıza tabanını genişletmesi gerekebilir. Bu tür bir “yeterli rıza” hükmü farklı destek gruplarının analizine ve başlangıçta sınırlı olan bir arabuluculuk sürecinin muhtemel etkisinin değerlendirilmesine, bunların yanı sıra hariç tutulan tarafların süreci rayından çıkarma potansiyeline dayalı olmalıdır. - Arabulucu, arabuluculuk için saha yaratmalı ve arabuluculuğun iyi anlaşılmasını sağlamak için rızayı geliştirmelidir. Gayri resmi temaslar tam bir arabuluculuk sürecine bağlı olmaksızın tarafların nabız yoklamasına imkân tanımaktadır; bu muhtemel korku ve güvensizliklerin ele alınmasına yardımcı olur. - Arabulucular süreci yönetirken tutarlı, şeffaf ve tarafsız olmalı ve gizliliğe saygı göstermelidirler. - Arabulucular uyuşmazlık halindeki tarafları sürece geri döndürmeye ve bunların destekçileri veya üçüncü taraflar üzerindeki baskıdan uygun şekilde yararlanmaya çalışırken, sürecin yeterli rızaya sahip olup olmadığını düzenli olarak değerlendirmeli ve arabuluculuk süresince rızada meydana gelecek değişiklikler için hazırlıklı olmalıdırlar. C. Tarafsızlık Arabuluculuğun yapıtaşlarından biri tarafsızlık ilkesidir. Arabuluculuk faaliyeti tarafların arabulucuya karşı önyargısı ile devam ederse, bu durum uyuşmazlığı çözmeye yönelik ilerlemeyi ciddi şekilde etkileyebilir. Bu sebeptendir ki, arabulucu taraflara adil bir şekilde davranan dengeli bir süreç yürütmeli ve sonuca ilişkin herhangi bir maddi beklenti içerisinde olmamalıdır. Tarafsızlık, arabulucunun hiçbir görüşe sahip olmaması ya da yan tutmaması anlamına gelmemektedir. Arabulucu, özellikle bir Birleşmiş Milletler adına görev yapan bir arabulucu, genel anlamda belirli evrensel ilke ve değerleri uygulamakla görevli olduğundan dolayı, bu ilke ve değerleri taraflara açık bir şekilde bildirmesi 88 gerekebilmektedir. Tarafsızlıktan kasıt, arabulucunun uyuşmazlık halindeki taraflara eşit mesafede yaklaşması, çözüm önerilerini adil bir şekilde sunması ve taraflardan herhangi bir maddi ya da manevi beklenti içerisinde olmaması anlamına gelmektedir. Arabulucunun tarafsızlığı sağlayabilmek için yapması gerekenler Rehberin 28. maddesinde belirtilmiştir. Buna göre arabulucular; - sürecin ve taraflara yönelik muamelenin adil ve dengeli olmasını sağlamalı ve bunu göstermeye çalışmalıdırlar, - faaliyetlerine rehberlik eden yasa ve normlara ilişkin olarak çatışmalı taraflara karşı şeffaf olmalıdırlar, - dış aktörlerden gelen ve sürecin tarafsızlığını etkileyecek, koşullu desteği kabul etmemelidirler, - taraflar arasındaki özel temaslarında mekik diplomasisi yaparken, uyuşmazlık halindeki taraflara diğer aktörler tarafından uygulanan karşı cezai müeyyidelerle birlikte anılmaktan kaçınmalı ve taraflara kamuoyu önünde yöneltilen eleştirileri mümkün olduğunca asgariye indirgemelidirler, - dengeli ve tarafsız bir yaklaşım sağlayamayacaklarının farkına vardıklarında, başka bir arabulucuya veya arabulucu oluşuma görevi devretmelidirler. D. Kapsayıcılık Kapsayıcılık, uyuşmazlık halindeki tarafların görüş ve ihtiyaçlarının temsil edildiği ve arabuluculuk süreci ile sonucuna dâhil edildiği kapsam ve biçimi ifade etmektedir. Kapsayıcı bir süreç, tüm paydaşların doğrudan resmi müzakerelere iştirak etmesi anlamına gelmemekte, ancak uyuşmazlık halindeki taraflar ve diğer paydaşlar arasındaki etkileşimi kolaylaştırmakta ve sürece tüm bakış açılarını dâhil etmek üzere mekanizmalar yaratmaktadır. Arabuluculuk sürecinin genişletilmesi, farklı aktörlerin de dahil olmasını ve uyuşmazlığın çözümüne yeni bakış açıları kazandırmaya yardımcı olur. 89 Uyuşmazlık halindeki taraflarla kapsamlı bir arabuluculuk haritalamasını yaparken arabulucuların dikkat etmesi gereken hususlar Rehberin 34. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre arabulucular: - Arabuluculuğu başlatmak için ihtiyaç duyulan ve çatışmadan etkilenen tarafların ihtiyaçlarını karşılayan kalıcı barış için gerekli kapsayıcılığın seviyesini belirlemelidirler, - müzakerede bulunan diğer tarafların bilgisi dahilinde, çatışmanın üzerine eğilmek için gerekli tüm taraf veya aktörlerle iletişim kurmalıdırlar, - daha geniş katılımın değeri konusunda çatışmalı taraflar arasında anlayışı teşvik etmeli ve sürece katılım için ön koşulları en aza indirgemelidirler, - sivil toplumun ve ilgili diğer paydaşların etkili bir şekilde sürece katılmaları için kapasitelerini geliştirmelerine yardımcı olacak ortakları belirlemelidirler, - süreç dâhilinde katılımı genişletmek ve barış sürecinin çeşitli aşamaları boyunca sivil toplum ve diğer paydaşlar bünyesindeki farklı bakış açılarını kapsamak ve bunlarla bağlantı kurmak için mekanizmalar geliştirmelidirler, - katılımı arttırmak, kamuoyunu bilgilendirmek ve sürece dâhil etmek ve olası ihtilaflar noktalarını belirlemek için sosyal medya ve kamuoyu yoklamaları da dâhil olmak üzere farklı medya formatlarını kullanmalıdırlar. E. Ulusal Aidiyet Ulusal aidiyet, uyuşmazlık halindeki tarafların ve daha geniş bir toplumun arabuluculuk sürecine, anlaşmalara ve anlaşmaların uygulanmasına taahhüdünü ifade etmektedir. Bir uluslararası uyuşmazlık sadece tarafları etkilemez, çevrelerindeki diğer toplulukları da etkiler. Dolayısıyla, tarafların uyuşmazlığı sona erdirmeleri ve barış dolu bir gelecek için, uluslararası toplum bir bütün olarak gayret sarf etmek zorundadır. Bu bakımdan ulusal aidiyet, uluslararası hukuku ve normatif çerçeveleri göz önünde bulundururken, arabuluculuk süreçlerini yerel kültürlere ve normlara uyarlamayı gerektirmektedir. 90 Arabulucu ulusal aidiyeti teşvik ederken arabulucuların neler yapmaları gerektiği Rehberin 38. maddesinde belirtilmiştir. Buna göre arabulucular: - arabuluculuk sürecinin hazırlanmasında uyuşmazlık halindeki taraflarla sıkı şekilde görüş alışverişinde bulunmalıdır, - barış sürecindeki gelişmeler konusunda sivil toplumu ve diğer paydaşları bilgilendirmeli (gerekli olduğu yerlerde gizliliğe uyarak) ve fırsatlar yaratmalı ve usul ile içerik konusuyla ilgilenmek için onları desteklemelidirler, - uyuşmazlık halindeki tarafları yönlendirmeli ve ulaşılan anlaşmalardan kendilerine pay çıkarabilmelerini sağlayarak tartışma için fikirler üretmelidirler, - müzakere kapasitelerini güçlendirmeleri için uyuşmazlık halindeki taraflardan hangilerinin desteğe ihtiyacı olduğunu belirlemeli ve kapasite geliştirme desteğine erişimi kolaylaştırmalıdırlar, - müzakere ve iletişim için özel kültürel yaklaşımların farkında olmalı ve bu yaklaşımlardan sürecin en azami düzeyde menfaatine olacak şekilde yararlanmalıdırlar; yerel uzlaştırıcılarla iletişim kurarak destek sağlamalı ve uygun olması halinde uyuşmazlık yönetimi ve uyuşmazlık çözümünün yerel şekillerinden yararlanmalıdırlar, - uyuşmazlık halindeki tarafları, bir anlaşmanın uygulanması için uluslararası desteği sağlamanın önemi ile ulusal aidiyet arasında denge kurma ihtiyacına duyarlı hale getirmelidirler. F. Uluslararası Hukuk ve Normatif Çerçeve Arabuluculuk faaliyeti, farklı arabulucuların kendi kurallarıyla çizdiği yöntemler ile veya yasal düzenlemelerden tamamen bağımsız bir şekilde gerçekleşmez. Arabuluculuk her ne kadar üçüncü kişinin hareket kabiliyetini genişleten ve özgür olmasını sağlayan bir çözüm yolu olsa da, arabulucular, kendilerini görevlendiren kuruluşlardan aldıkları yetkilere dayanarak ve bu kuruluşların kuralları ile düzenlemeleri tarafından belirlenen parametreler içerisinde çalışmalarını yürütürler. Dolayısıyla bir uluslararası örgüt tarafından görevlendirilen 91 arabulucu, o uluslararası örgütün iç tüzüğüne ve kurallarına uymak mecburiyetindedir. Aynı şekilde bir devlet tarafından görevlendirilen diplomatik bir temsilci arabuluculuk yaparken, hükümetinin siyasi veya stratejik çizgisinin dışına çıkamaz. Örneğin Birleşmiş Milletler arabulucuları, BM Andlaşması, ilgili Güvenlik Konseyi ve Genel Kurul kararları ile Teşkilat’ın kuralları ve düzenlemeleri çerçevesinde çalışırlar. Bununla birlikte arabulucuların dikkat etmeleri gereken diğer bir husus uluslararası hukuk ve teamül kurallarıyla ilgilidir. Bu bağlamda arabulucular, en başta küresel ve bölgesel sözleşmeler, uluslararası insan hakları ve mülteci hukuku ile uluslararası ceza hukuku dâhil olmak üzere, söz konusu duruma ilişkin uluslararası hukuk kuralları tarafından oluşturulan çerçeve içerisinde çalışmalarını yürütmek zorundadırlar. Uluslararası hukuka ve normlara uygunluk, arabuluculuk sürecinin meşruiyetine ve barış anlaşmasının kalıcılığının güçlendirilmesine katkıda bulunur. Dolayısıyla arabulucuların bu konuda bilgilendirilmeleri çok önemlidir. Uluslararası hukuka ve normlara uygunluğun sağlanması için dikkat edilmesi gereken hususlar Rehberin 42. maddesinde belirtilmiştir. Buna göre arabulucular: - açık olmalı ve yetkilerini ve faaliyetleri için geçerli yasal parametreleri ortaya koyabilmelidirler, - tarafların, uygulanabilir sözleşmelerin ve uluslararası yasaların gereksinimlerini ve sınırlarını anlamasını sağlamalıdırlar, - soykırıma, insanlığa karşı işlenen suçlara, savaş suçlarına ya da cinsel ve toplumsal cinsiyete dayalı şiddet dâhil insan haklarının ağır şekilde ihlaline genel af sağlayan barış anlaşmalarını onaylayamayacakları konusunda açık olmalıdırlar. - çatışma esnasında işlenen suçların ele alınması için hukuki ve hukuki olmayan yaklaşımların zamanlaması ve sıralamasına ilişkin olarak uyuşmazlık halindeki taraflar ve diğer paydaşlar nezdinde araştırma yapmalıdırlar. 92 G. Arabuluculuk Girişiminin Tutarlılığı, Eşgüdümü ve Tamamlayıcılığı Günümüzde arabuluculuk faaliyetinde yer alan aktörlerin sayısının ve çeşidinin artmakta olması, arabuluculuk girişimlerinin tutarlılığı, eşgüdümü ve tamamlayıcılığını hem gerekli hem de gerçekleştirilmesini güç kılmaktadır. Örneğin Birleşmiş Milletler, bölgesel, alt bölgesel ve diğer örgütler, devletler, Sivil Toplum Kuruluşları, ulusal ve yerel aktörleri içeren uluslararası toplumun eylemlerinin tümünün arabuluculuk üzerinde etkisi vardır. Aktörlerden her biri arabuluculuk sürecinin farklı aşamalarında özgün katkılarda bulunabileceği cihetle, bu çeşitlilik kıymetli bir değer niteliği taşıyabilir. Bununla birlikte, çeşitlilik, aktörlerin birbirine aykırı amaçlarla çalışmaları ve birbirleriyle rekabet etmeleri tehlikesini de taşımaktadır. Farklı karar alma organları, siyasi kültürler, hukuki ve normatif çerçeveler, kaynak düzeyleri, mali ve idari kurallar ile usuller, tutarlılığı, eşgüdümü ve tamamlayıcılığı zorlaştıracaktır. Bu sebeple Rehberin 47. maddesinde, arabulucu örgütlerin, devletlerin ve diğer kuruluşların arabuluculuk girişimlerine destek ve katılımlarının daha fazla tutarlılık, eşgüdüm ve tamamlayıcılık içerisinde olmasını teşvik etmek için dikkat edilmesi gereken hususlar belirtilmiştir. Buna göre: - Arabuluculuk süreçlerinin, tercihen tek bir kuruluş mensubu öncü bir arabulucusu olmalıdır. İki ya da daha fazla kuruluşu içeren arabuluculuk girişimleri, tek bir öncü arabulucusu bulunan ilgili kuruluşlar tarafından verilecek tutarlı bir yetkilendirmeye dayalı olmalıdır. Böylece açıklık sağlanır, uyuşmazlık halindeki taraflarca farklı zeminler arama çabaları en aza indirgenir ve tutarlı bir arabuluculuk sürecinin eşgüdümü ve gelişimi kolaylaşır. - Öncülüğe ilişkin karara, uyuşmazlık bağlamı göz önüne alınarak ve mukayeseli avantaja dayalı olarak ilgili kuruluşlar arasındaki istişareler yoluyla ulaşılmalıdır. Taraflara yakınlık ne reddedilmeli ne de otomatik bir avantaj olarak kabul edilmelidir. Arabulucu kuruluşun ve arabulucularının, çatışmalı taraflarca kabul edilebilirliği ve arabuluculuğun potansiyel etkinliği en önemli etkenler olmalıdır. 93 - Örgütsel kapasite, kabiliyet ve mevcut kaynaklar, arabuluculuk ortamı içindeki iş bölümüne karar verilirken dikkate alınmalıdır. - Arabuluculuk aktörleri, bilgi paylaşımında şeffaflık derecesi ve eşgüdüm mekanizmaları üzerinde anlaşmaya varmak için birlikte çalışmalıdırlar. Arabuluculuk aktörleri, bir ortak arabuluculuk stratejisine dayalı işbirliğine gitmeli, taraflara istikrarlı şekilde bilgi aktarılmasını sağlamalı ve tarafların rekabet içindeki birden çok süreçle muhatap olmalarına ve bunlar tarafından aşırı derecede meşgul edilmelerine yol açmamalıdırlar. - Uluslararası aktörler, arabuluculuk girişimi için tutarlı siyasi destek ve kaynak desteği sağlamak amacıyla, dostlar grupları ya da uluslararası temas grupları gibi eşgüdüm mekanizmaları oluşturmayı değerlendirmelidirler. Uluslararası aktörler, ayrıca, bazı durumlarda bu tür grupların sürece yardımı dokunmayacak şekilde çatışma dinamiklerini yansıtabilecekleri riskinin farkında olmalıdırlar. H. Nitelikli Barış Andlaşmaları Arabuluculuğun amacı en basit şekliyle uyuşmazlık halindeki tarafları barıştırmaktır. Dolayısıyla arabulucunun yürütmüş olduğu faaliyetin nihai hedefi, tarafların bir andlaşma imzalayarak barışı sağlamaları ve bu andlaşmada uyuşmazlığı sonlandıracak çözüm yollarına yer vermeleridir. Konu bu bakımdan ele alındığında arabuluculuk sonunda imzalanan andlaşmalarının niteliği büyük önem arz etmektedir. Barış andlaşmaları şiddete son vermeli ve sürdürülebilir barış, adalet, güvenlik ve uzlaşmaya ulaşılması için uygun bir zemin sağlamalıdır. İmkânlar ölçüsünde her bir durumda, toplumun bütün kesimleri için oluşabilecek farklı anlamları dikkate alarak, hem geçmişteki yanlışları ele almalı, hem de ülkenin geleceği için bir ortak vizyon yaratmalıdırlar. Rehberin 52. maddesi, bu doğrultuda arabulucuların, uyuşmazlık halindeki tarafların ve dış aktörlerin dikkat etmeleri gereken kıstasları şu şekilde belirtmiştir: - Andlaşma, uyuşmazlığa yol açan ana konuların ve sorunların, temel sebeplerin doğrudan andlaşmada ele alınması veya bu sorunları zaman içerisinde 94 demokratik süreçler yoluyla ele alacak yeni mekanizmaların ve/veya kurumların oluşturulması suretiyle çözümlenmesini amaçlamalıdır. - Kapsamlı bir çözümün ulaşılmaz göründüğü yerde, arabulucu, uyuşmazlığın arta kalan hususlarını ele almak üzere barışçı bir yaklaşım başlatılması için sağlanması gereken asgari temeli, taraflarla birlikte geniş ölçekli istişareler yoluyla oluşturmalıdır. - Diğer hassas konular üzerinde andlaşmaya varılamadığında, arabulucu, bu konuların daha ilerideki bir zamanda ele alınması için seçeneklerin ya da mekanizmaların andlaşmanın içerisinde oluşturulması hususunda da çatışmalı taraflara ve öteki paydaşlara yardımcı olmalıdır. - Andlaşmalar, uygulama aşamasında müzakere edilmeyi gerektirecek andlaşmazlık konularının sınırlandırılması amacıyla, olabildiğince kesin olmalıdır. - Andlaşmalar, uygulamada ortaya çıkabilecek andlaşmazlıkların çözümlenmesi için uygulama, izleme ve çatışma çözümü konularında kolaylıkla anlaşılır yöntemler içermelidir. Andlaşmalarda ayrıca, önceliklere ilişkin ilkeler, ilgili tarafların yükümlülükleri ve gerçekçi takvimler de bulunmalıdır. - Uyuşmazlıkların çözümlenmesini üstlenecek yerel kapasite ve mevcut ulusal altyapılar değerlendirilmeli ve güçlendirilmelidir. Andlaşmalar, uygun olabilecek yerel ve uluslararası aktörler dâhil olmak üzere, sorunların ortaya çıktıkça çözümlenebilmesi ve tırmanmaması için farklı düzeylerde güçlü uyuşmazlık çözümü mekanizmalarını sağlamalıdır. IV. ARABULUCULUĞUN TERCİH NEDENLERİ A. Zamandan Tasarruf Tüm hukuk sistemlerinin benimsemiş olduğu en önemli ilkelerden biri adil yargılanmadır. Adil yargılanmanın sağlanabilmesi için ise davaların makul bir sürede sonuçlanması gerekmektedir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. maddesi, bireylerin kendisine karşı yöneltilen suçlamaların makul bir süre içerisinde görülmesini isteme hakkına sahip olduğunu belirtmiştir. Aynı doğrultuda T.C. 95 Anayasasının 141. maddesi de, davaların en az giderle ve mümkün olan süratle sonuçlandırılmasının, yargının görevlerinden biri olduğunu belirtmiştir. Gerçekten de yargılama sürecinin hızlanması, adaletin temini adına çok önemlidir. Zira mahkemelerde yıllarca sürüncemede kalan davalar, uğranılan haksızlıkları ortadan kaldırmakta oldukça yetersiz kalmaktadır. Bu durumu tetikleyen sebep, mahkemelerin iş yüküne bağlı olarak dava sayılarındaki aşırı artış ve yargılama süresinin kabul edilemeyecek kadar uzun sürmesidir. İç hukuk sistemlerinde olduğu gibi, uluslararası hukukta da uyuşmazlıkların mümkün olduğu kadar çabuk sonuçlandırılması gerekmektedir. Uyuşmazlığın çözümünde yaşanan gecikmeler, taraflar arasındaki anlaşmazlığı zamanla düşmanlık boyutuna ulaştırabildiği gibi, uyuşmazlığa taraf olmayan komşu ya da müttefik devletleri de içine katacak şekilde büyümesine ve içinden çıkılmaz bir uluslararası kriz haline dönüşmesine neden olabilmektedir. Bu nedenle, bir uyuşmazlığın uluslararası yargı organları önüne taşınması uyuşmazlığın çözüm sürecini epey geciktirebilmektedir. Örneğin Hırvatistan, Sırbistan aleyhine Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırma Sözleşmesi’ni ihlal ettiği gerekçesiyle uyuşmazlığı 1999 yılında Uluslararası Adalet Divanına taşımış ve dava halen sonuçlanmamıştır241. Bunun gibi Uluslararası Adalet Divanında hala sonuçlanmamış birçok dava vardır242. Bu veriler de göz önünde tutulduğunda, uyuşmazlıkların yargısal yollarla çözümünde zaman açısından yaşanan sorunlar, arabuluculuk yöntemini çok iyi bir seçenek konumuna taşımaktadır. Gerçekten de, arabuluculuk yöntemi yargılama prosedürlerine gerek duymadan kısa vadede kesin çözümler getirebilmektedir. Arabuluculuk taraflar açısından zamandan tasarruf sağlayarak uyuşmazlığın daha da büyümesine engel olmakta ve uluslararası barış ve güvenliğe hizmet etmektedir. Uyuşmazlık arabuluculuk ile çözüme ulaşamasa bile, uyuşmazlık konuları artık taraflarca daha iyi görülür hale geleceği için, arabuluculuk esnasında taraflar bir 241 242 1999 General List No. 118. 1992 yılında Macaristan ile Slovakya arasındaki uyuşmazlık için açılan dava, 1999 yılında Demokratik Kongo Cumhuriyeti ile Uganda arasındaki uyuşmazlık için açılan dava, 2010 yılında Kosta Rika ve Nikaragua arasındaki uyuşmazlık için dava ve birkaç dava daha Uluslararası Adalet Divanında yargılanmaya halen devam etmektedir. 96 bakıma yargılamaya hazırlanmış olacaklar ve olası yargılama sürecinde gereksiz meselelerle uğraşmak zorunda kalmayacaklardır243. B. Uzman Kişilerin Arabulucu Olması Küreselleşen dünyamızda teknolojik, ekonomik ve siyasi gelişmeler geliştikçe uluslararası ilişkiler ve buna bağlı olarak uluslararası uyuşmazlıklar da hem büyümüş hem de karmaşıklaşmıştır. Bu gelişmelere bağlı olarak, devletlerin birbirleriyle olan ilişkileri etkilenmekte ve çok farklı çeşitlerde uyuşmazlıklar ortaya çıkmaktadır. Son derece karmaşık ve büyük olabilen uyuşmazlıklarda, yargıçların önlerine gelebilecek her uyuşmazlık hakkında yeterli bilgiye sahip olması, doğru ve çabuk karar verebilmesi oldukça zorlaşmaktadır. Yargısal çözüm yollarının bu gibi olumsuz yönleri varken, arabuluculuk yönteminde, arabulucu zaten konusunda uzman kişilerden seçildiği için uyuşmazlık konusu olayı çok rahat kavrayabilmekte ve olaya en uygun çözüm önerisini sunabilmekte; böylece hem zamandan tasarruf etmekte hem de daha kesin bir çözüm önerisi getirebilmektedir244. Bununla birlikte, uyuşmazlık konusunu iyi bir şekilde anlayan arabulucu, tarafların istek ve beklentilerini daha kolay anlayabilmekte ve uyuşmazlığı çözme noktasında daha başarılı bir şekilde hareket edebilmektedir. Arabulucunun alanında uzman olması, tarafların arabulucuya güven duymasını ve uyuşmazlığın daha kolay çözülmesini sağlayacaktır245. C. Kontrolün Taraflarda Olması Uyuşmazlıkları çözerken arabuluculuk yönteminin kullanılmasının belki de en önemli etkenlerinden biri kontrolün taraflarda olmasıdır. Gerçekten de, yargısal çözüm yollarında, üçüncü bir kişi uyuşmazlığın sonucu hakkında bir karara varır ve tarafların çözüm üzerinde anlaşmaları değil, hakem veya yargıcın bu kararını taraflara açıklaması söz konusudur. Daha farklı bir ifadeyle, uyuşmazlığı sona erdirmek için yapılan görüşmelere yönelik son ve emredici nitelikteki kararı, daha 243 244 245 KEKEÇ; s. 104. KEKEÇ; s. 108. WILKENFELD, Jonathan / YOUNG, Kathleen J. / Q UINN, David M. / ASAL, Victor; Mediating International Crises, New York 2005, s. 99. 97 öncesinde uyuşmazlık hakkında bilgi sahibi olmayan tarafsız bir üçüncü kişi, deliller ve sebebe dayalı bir şekilde verir. Yani taraflar yargılamanın gidişatını kontrol edip yönlendirme imkânı bulamazlar; aksine, kendilerini üçüncü kişinin çözüme ilişkin vereceği karara emanet ederler. Oysa arabuluculukta tek taraflı olarak, tarafları bağlayıcı bir karar verilemez. Arabulucu sadece tarafları bir araya getiren, onların anlaşma sağlayabilmeleri için çaba gösteren bir pozisyondadır; bunun dışında uyuşmazlığın çözümünde kontrol tamamen tarafların kendi ellerindedir. 246 Arabuluculuk yönteminde arabulucunun rolü sadece çözüm önerileri getirerek tarafların harekete geçmesini sağlamaktır. Daha açık bir ifadeyle, arabulucu taraflara uygun ve mantıklı bakış açılarını göstererek, kendi âdil ve kabul edilebilir saydıkları çözümlerini elde etmelerine yardımcı olmaktadır. Bunun dışında arabulucu yargı organı gibi uyuşmazlığın çözümünde tarafları bağlayıcı bir karar veremez. Durum böyle olunca, aralarındaki uyuşmazlığı çözüp çözmemeye veya çözümde anlaşmışlarsa bunun hangi şartlarla olacağına karar verecek olan tarafların kendileridir. Bu açıdan bakıldığında arabuluculuk sadece, tarafların kendi kaderlerini belirleyecek konular hakkındaki kararlarının sorumluluğunu yine kendilerine yükleyen bir yoldur. Arabuluculuk yönteminde kontrolün taraflarda olması, arabulucunun herhangi bir etkisinin olmadığı fikrini akıllara getirmektedir. Oysa arabulucunun otoritesi; güvenilirliği, dürüstlüğü, müzakere yöntemini geliştirmedeki uzmanlığı, benzer konularla uğraşmış olmasından kaynaklanan tecrübesi, tarafları kendi menfaatlerinde bir araya getirmedeki yeteneği, geçmiş başarıları ve taraflarla olan ilişkisinde yatmaktadır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, bu otoritenin verilmesine veya arabulucunun uyuşmazlık çözümüne katkıda bulunmasına, bir uluslararası sözleşme veya bir yargı kararı değil, tamamen tarafların kendisi imkân tanımaktadır247. 246 247 KEKEÇ; s. 109. KEKEÇ; s. 112. 98 D. Yargı Organlarının Yükünü Azaltması Yargı organlarında meydana gelen aksaklıkların ve gecikmelerin temelinde yatan en önemli sebeplerden biri, iş yükünün çok fazla olmasıdır. Bir uyuşmazlığın uluslararası yargı organları önüne getirilmesi ve sonuç alınabilmesi bazen yıllar sürmektedir. Örneğin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin resmi verilerine göre, 30.04.2014 tarihi itibariyle insan hakları ihlalleriyle ilgili 93,350 dosya karar verilmek üzere hala beklemektedir248. Durum böyle olunca, taraflar bir uyuşmazlığı yargı önüne taşımak yerine alternatif çözüm yollarına başvurmayı tercih ederler. Bu noktada arabuluculuk oldukça işlevsel bir çözüm yolu olarak ortaya çıkmaktadır. Bununla birlikte, arabuluculuk yönteminin yargı organlarının iş yükünün azaltılmasında temel bir ölçüt olarak kabul edilmesi doğru olmaz. Ancak arabuluculuk sayesinde iş yükünün azalacağı da bir gerçektir. Uyuşmazlık yaşayan devletlerin, yargıya başvurmadan diplomatik yollar ile uyuşmazlığı çözmeleri, zamanla yargı organlarındaki iş yükünü azaltacaktır. E. Gizliliğin Korunması Bir uyuşmazlığın çözümünde gizliliğin korunması çok önemli bir esastır. Taraflar kendilerini rahatça ifade edebilmelidir ki sorunun kaynağına inilebilsin ve en uygun çözüm yolu bulunabilsin. Bu bakımdan uyuşmazlığın uluslararası yargı organları aracılığıyla çözülmesi biraz daha zor olmaktadır. Yargı organları genellikle aleniyet ilkesini benimsediğinden dolayı yargılamalar şeffaf bir şekilde yapılmaktadır. Şeffaf şekilde yapılan yargılamalar sayesinde, tarafların uyuşmazlık ile gizlemek istediği veya hassas olduğu bilgiler uluslararası kamuoyunca öğrenilmiş olacaktır. Dolayısıyla taraflar ya uyuşmazlığı çözmeye yanaşmayacak, ya da farklı bir çözüm yolu arayacaklardır. İşte bu noktada arabuluculuk yöntemi çok önemli bir çözüm yolu olarak ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla, arabuluculuğun sağladığı faydalar ve tercih nedenleri arasında en göze çarpanlardan biri gizliliğin korunabilmesidir. 248 Bkz. http://www.echr.coe.int/Documents/Stats_pending_month_2014_BIL.pdf (13.05.2014) 99 Gizliliğin korunabilmesi, taraflar arasında geçen müzakerelerin dışarıya duyurulmaması ve taraflar arasındaki iletişimde güven sağlanması için çok önemlidir. Arabulucunun yapmış olduğu özel oturumlarda görüşülen hususların, açıklamayı yapan tarafın izni olmadan karşı tarafla paylaşılamayacağı kabul edilmektedir. Tarafların zarar görmemesi ve arabuluculuğun cazibesini devam ettirebilmesi için, arabuluculuk sürecinde elde edilen bilgilerin hiçbir surette diğer tarafla veya üçüncü kişiler ile paylaşılmaması gerekmektedir. Arabuluculuğun başarılı olabilmesi için arabulucunun, tarafların geçmişini, taraflar arasındaki sorunları, bu sorunları ortaya çıkaran sebepleri ve bunların ortadan kaldırılması ihtimalleri gibi konular hakkında mümkün olduğunca bilgi elde edebilmesi gerekmektedir. Taraflar açısından gizli veya hassas olarak kabul edilen bir takım bilgilerin, üçüncü kişilere aktarılma ihtimali bulunursa, taraflar kendilerini güven içinde hissetmediklerinden, gereği kadar açık olamayacaklardır249. Bu durum da arabuluculuğun başarısını olumsuz yönde etkileyecektir. Gizliliğin korunmasının önem arz ettiği bir başka husus ise, arabuluculuğun başarısız olması durumunda, arabuluculuk sürecinde hazırlanan belgelerin ve bu süreçte yapılan açıklamaların, sonradan yapılacak bir yargılamada delil olarak kullanılamayacak olmasıdır. Böylelikle tarafların, ileride yargısal yollara başvurmak istemesi durumunda, arabuluculuk sırasında bir anlaşmaya varma umudu ile yapmış oldukları açıklamalardan olumsuz etkilenme konusunda endişelenmeleri önlenmiş olmaktadır250. V. ARABULUCULUĞUN BAŞARISINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Arabuluculuk kişisel özveri, titizlik ve yetenek gerektiren çok hassas bir uyuşmazlık çözüm yöntemidir. Her olaya göre değişkenlik gösterebilecek olan konjonktürler, arabuluculuğun başarısını da etkileyebilmektedir. Dolayısıyla arabuluculuğun her zaman başarıyla sonuçlanacağını söylemek mümkün değildir. Bu durumda, hangi faktörlerin arabuluculuğun başarısını etkilemekte olduğunu tespit etmek çok önemlidir. Uluslararası arabuluculuk hukukunda uzman Marieke 249 250 KEKEÇ; s. 97. KEKEÇ; s. 96. 100 Kleiboer’e göre arabuluculuğun başarısını etkileyen faktörler üç şekilde karşımıza çıkmaktadır. Bunlar; 1) uyuşmazlığın ayırt edici özellikleri, 2) taraflar ve karşılıklı ilişkileri ve 3) arabulucunun özellikleridir251. A. Uyuşmazlığın Ayırt Edici Özellikleri Arabuluculuk üzerine yapılan araştırmalar, uyuşmazlığın üç ayırt edici özelliğinin arabuluculuğun sonuçlarını etkilediğini göstermektedir. Bunlar, (a) uyuşmazlığın olgunluk evresi, (b) uyuşmazlığın yoğunluk derecesi ve (c) uyuşmazlık konusunun niteliğidir. a. Uyuşmazlığın Olgunluk Evresi Uyuşmazlığın başarılı bir şekilde sonuçlanması için, arabuluculuk girişiminin doğru zamanda gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Uyuşmazlığın, bir dizi ayırt edilebilir aşamayı kapsayan bir yaşam döngüsünden geçtiği ve bazı aşamaların dış müdahalelere diğerlerinden daha yatkın olduğu kabul edilir. Hipotez ise; başarılı olmak için arabuluculuğun bu tür “olgunlaşma anları” nda başlatılması gerektiği yönündedir. Ancak bu konuya getirilen eleştiriler ise bu anları neyin teşkil ettiği ve bu anların nasıl tanınabileceğine dairdir252. Bazı uzmanlar, uyuşmazlığın “saat zamanı” mantığını izlediğine inanır. Uyuşmazlığın günler, aylar ya da yıllar bakımından uzaması, uyuşmazlığın karşı tarafının davranışlarını değiştirmesini ya da direnmesini etkileyebilmektedir. Arabuluculuğa geç başlanmasını destekleyen “klasik” görüş, uzlaşma uzadıkça taraflar anlaşmaya varmak için daha aceleci davranacaklarını savunarak, bu zaman diliminin arabuluculuğun en verimli zamanı olduğuna inanmaktadır. Aciliyet hissi, tarafların ileri sürdükleri iddiaları yumuşatmaları ve beklentilerini yeniden gözden geçirmelerini sağlayacaktır. Bu sebeple arabuluculuğun başlaması için, uyuşmazlığın uzaması ve taraflarda uyuşmazlığı bir an önce çözme isteği oluşmalıdır253. Bunun 251 252 253 KLEIBOER, Marieke; “Understanding Success and Failure of International Mediation”, The Journal of Conflict Resolution, C. 40, S. 2, 1996, s. 362-274. KLEIBOER; s. 362. MOORE, Christopher W.; The Mediation Process: Practical Strategies for Resolving Conflict, San Francisco 2003, s. 219, KOH, Tommy T. B.; “The 101 aksini savunanlara göre ise, arabuluculuğun ilk aşamalarda; yani, uyuşmazlık çıkaran taraflar şiddet eşiğini geçmeden ve birbirine ağır zararlar vermeye başlamadan önce başlatılması gerektiğini iddia etmektedir. Şiddet öncesi ilk aşamada, uyuşmazlık henüz kök salmadan ve taraflar henüz davranışlarında gösterdikleri esnekliklerini kaybetmeden muhtemel olasılıkları değerlendirmek için hala fırsat bulabilmektedirler. Uluslararası hukukta arabuluculuk konusunda en önemli isimlerin başında gelen Jacob Bercovitch, arabulucuların müdahil olduğu 257 olayı incelerken, uyuşmazlık uzadıkça o kadar az arabuluculuğa ikna edilebildiğini tespit etmiştir. Fakat arabuluculuğun başarılı olmadan önce gereken minimum bir sürenin bulunduğu da görülmektedir. 12 ila 36 ay arasında başlatılan arabuluculuk girişimlerinin en başarılı olanlar olduğu kanıtlanmıştır254. Doktrindeki bir başka görüş ise; saat zamanı mantığını reddeder ve bunun yerine “sosyal” ya da “etkinlik” zamanına odaklanır. Bu görüşü savunanlar günler, aylar ya da yıllara bakmaksızın, uyuşmazlık çıkaran tarafların algılarını ve davranışlarını etkileyecek belirli olaylar gerçekleştiği takdirde bir uyuşmazlığın çözüm için olgunlaştığını varsayarlar. Bazılarına göre; i) yakın zamanda gerçekleşmiş ya da gerçekleşmek üzere olan bir felaketle işaretlenmiş her iki tarafa da zarar veren bir uyuşmazlık varsa; ii) her iki tarafın da tek taraflı çözümü zorla kabul ettirme çabaları tıkandığında ve ikili çözümler akla yatkın olduğunda, asıl muhalif taraf mücadele etmek için daha uygulanabilir bir alternatif olduğuna inandığında ve iii) uyuşmazlıkta daha önceden galip gelen tarafın gerilemeye başlayacağı ve güçsüz tarafın da yükselmeye başlayacağı şekilde güç ilişkileri değiştiğinde, 254 Paris Conference on Cambodia: A Multilateral Negotiation That "Failed””, Negotiation Journal, C. 6, S. 1, 1990, s. 81-87. BERCOVITCH, Jacob / ANAGNOSON, J. Theodore / WILLE, Donnette L.; “Some Conceptual Issues and Empirical Trends in The Study Of Successful Mediation In International Relations”, Journal of Peace Research , C. 28, S. 1, 1991, s. 12. 102 bir uyuşmazlık çözümlenmek için olgunlaşmıştır255. Buna paralel olarak, Stephen J. Stedman, uyuşmazlık yaşayan taraflardaki gelişmelerin olgunlaşma evresinin ortaya çıkmasında kritik öneme sahip olduğunu ileri sürmektedir. Zimbabwe’deki arabuluculuk girişimleri analizinde olgunlaşma evresinin; uyuşmazlık yaşayan gruplar içerisinde yeni liderlerin yükselmesi, bölünmüş bir liderliğin ortaya çıkması ya da daha önceden savaş amaçlarında birleşmiş bir hükümette dağılmalar olması gibi iç politika değişiklikleri sonucu ortaya çıktığını ileri sürmektedir256. b. Uyuşmazlığın Yoğunluk Derecesi Bir uyuşmazlığın yoğunluğundan kastedilmek istenenin tehdit ya da gerilim derecesi mi, şiddetin büyüklüğü mü, ya da çatışmalardaki ölüm sayısı gibi somut veriler mi olduğu konusunda ortak bir görüş olmasa da, yaygın olarak arabuluculuğunun sonuçlarını etkilediği düşünülen ikinci özelliktir. Doktrinde yazarlar bu etkiye dair şiddetli bir ihtilaf halindedirler. Kimi, uyuşmazlığın yoğunluğu arttıkça, tarafların duruşlarının daha çok kutuplaşacağını ve bunun da herhangi bir arabuluculuk çabasını reddetmeye daha fazla eğilim göstermeleriyle sonuçlanacağını belirtmektedir. Bu gibi devletler ne pahasına olursa olsun “kazanmaya” çalışacaklarından dolayı uyuşmazlığı sonlandırmak istemeyeceklerdir257. Uyuşmazlığın yoğunluğunun çatışmalar sonucu yaşanan ölüm vakalarının sayısı bakımından değerlendirilmesinde de, bir uyuşmazlık sebebiyle ortaya çıkan ölüm vakalarının sayısının artması arabuluculuğun başarılı olma olasılığının da mutabık olarak ineceğini göstermektedir258. Uzun süren ve yoğun uyuşmazlıklar bu nedenle farklı şekilde ele alınmalıdır. Bu görüşlerin aksini savunanlara göre ise; bir uyuşmazlığın yoğunluğu ne kadar büyük olursa, arabuluculuğun kabul edilip başarılı olma olasılığı da o kadar 255 256 257 258 ZARTMAN, I. William / TOUVAL, Saadia; “International Mediation: Conflict Resolution and Power Politics” (International Mediation ), Journal of Social Issues, C. 42, S. 2, 1985, s. 27-45. KLEIBOER; s. 363. KLEIBOER; s. 363. BERCOVITCH, Jacob; “International Mediation and Dispute Settlement: Evaluating the Conditions for Successful Mediation ” (Successful Mediation ), Negotiation Journal, C. 7, S. 1, 1991, s. 23. 103 yüksek olur259. Sudan Sivil Savaşı’ndaki260 arabuluculuk faaliyetleri incelendiğinde, savaş devam ederken uyuşmazlık seviyesinin sabit kalmak yerine sürekli arttığı görülmüş, ancak bu durum karşılıklı yapılan anlaşmaların başarılı olmasını engellememiştir261. Bu nedenle, yoğun uyuşmazlıklarda bile, arabuluculuk faaliyetinin başarılı olma ihtimali vardır ve bu ihtimal hiçbir zaman göz ardı edilmemelidir. c. Uyuşmazlık Konusunun Niteliği Arabuluculuğun sonuçları üzerinde önem teşkil ettiği düşünülen uyuşmazlığın son bir ayırt edici özelliği ise; uyuşmazlıktaki konu veya konuların tabiatı hakkındadır. Uyuşmazlık konularını beş şekilde kategorize etmek mümkündür: i) Belirli bir bölgeye dair birbirine zıt hak talepleri bulunan muhaliflerin dâhil olduğu egemenlik konuları; ii) bir politik sistemin, temel değerlerin ya da inançların tabiatına odaklanan ideolojik konular; iii) sınırları, hudutları ya da bölgeleri ilgilendiren güvenlik konuları; iv) bağımsızlık uyuşmazlıklarındaki ulusal benlik ve özerklik konuları; v) diğer uyuşmazlık türleri. 259 260 261 KLEIBOER; s. 364. Merkezî Sudan hükümeti ve güney Sudan illerinin bağımsızlığı için mücadele eden Sudan Halk Kurtuluş Ordusu arasında 1955 ve 1972 yılları arasında gerçekleşen Birinci Sudan İç Savaşı ile 1983 ve 2005 yılları arasında gerçekleşen İkinci Sudan İç Savaşı’dır. Yaklaşık iki milyon insan savaş, kıtlık ve hastalık sonucu ölmüştür. Güney Sudan'da dört milyon insan savaş sırasında en az bir kez yerlerinden edilmiştir. Sivil ölüm oranı II. Dünya Sa vaşı'ndan bu yana meydana gelen savaşlar arasında en yüksek oranlardan biridir. Çatı şma resmî olarak 2005 yılı Ocak a yında bir barış anlaşmasının imzalanmasıyla sona ermiştir. ASSEFA, Hizkias; Mediation of Ci vil Wars: Approaches and Strategies--the Sudan Conflict, Boulder 1987, s. 194-195. 104 Bölgesel ve güvenlik konularını ele alan uyuşmazlıkların, ideoloji ya da bağımsızlık konularını ele alan arabuluculuklara nazaran daha fazla başarılı sonuç verdiği görülmüştür262. B. Taraflar ve Karşılıklı İlişkileri Arabuluculuğun başarısını etkileyen bir başka faktör uyuşmazlığın tarafları ve karşılıklı ilişkileriyle ilgilidir. Taraflar birkaç şekilde arabuluculuk faaliyetinin sonucunu etkilemektedir: Tarafların (a) tanımlanmaları, (b) rejim türleri, (c) arabuluculuğu kabul etme sebepleri, (d) eski ve devam eden ilişkileri ve (e) güç dengesi. a. Tarafların Tanımlanması Teoride uyuşmazlık içerisinde olan tarafların grup özellikleri ve sınırları bakımından açıkça tanımlanabilmesi sonuçlanacağı kabul edilmektedir 263 ile, arabuluculuğun başarılı olarak . Ancak, uygulamada tarafların her zaman kolaylıkla tanımlanabilmesi mümkün değildir. Özellikle ayaklanmalar ya da sivil savaşlar gibi “planlanmamış” siyasi şiddet durumlarında, taraflardan en azından birinin kurumsal kimliğinin genellikle tanımlanması güç olmaktadır264. Tarafların tanımlanmasıyla ilgili olarak ortaya çıkan bir başka sorun, aslında tarafların kim olduğunun bilinmesine rağmen, üçüncü kişilerin diğer grubu bazı sebeplerle tanımlamakta ve tanımakta bilerek isteksiz davranmalarıdır.265. Orta Doğu’daki Filistinlilerin durumu bu konuda önemli bir örnek olarak gösterilebilir. Filistin’in uluslararası aktörler tarafından siyasi, ideolojik veya farklı nedenler ile tanınmamış olması, uyuşmazlığın taraflarının tanımlanmasında sorun çıkarmaktadır. Böylece, uyuşmazlığın taraflarını kapsamlı bir şekilde tanımlamak mümkün olsa da, taraflar sıklıkla bir organize grup olarak hareket etmeyebilir veya tanınmamış olabilir. 262 263 264 265 BERCOVITCH / ANAGNOSON / WILLE; s. 14. BERCOVITCH / JACKSON; s. 35. KLEIBOER; s. 365. HARE; s. 58. 105 b. Tarafların Rejim Türleri Rejim türleri genellikle demokratik olan devletler ile demokratik olmayan devletler şeklinde ayırt edilmektedir. Demokrasi ile yönetilen devletlerin diğer rejim türleri gibi uyuşmazlık potansiyelleri olmasına rağmen, diğer rejim türlerine göre daha az savaştıkları görülmektedir. Bu savaş eksikliğinin açıklamasını yapmak için üç açıklama geliştirilmiştir. Bunlar; demokrasilerin politik kültürleri (uyuşmazlıkların barışçı çözümünü destekleyen ortak normlar), yapı (yüksek düzey karar mercilerindeki kurumsal kısıtlamalar), ve demokratik liderlerin algıları ve inançlarıdır266. Konu bu çerçevede ele alındığında, arabuluculuk faaliyetinin demokratik kültürler arasındaki uyuşmazlıklarda daha başarılı bir şekilde sonuçlandığını söylemek mümkündür. Bu konuda 206 uyuşmazlık üzerinde yapılan bir araştırmada, demokratik tarafların içerdiği uyuşmazlıkların, diğer rejim türlerine göre arabuluculuğa daha çok başvurduğu tespit edilmiştir267. Aynı şekilde Bercovitch, beş rejim türü (monarşiler, tek partili devletler, askeri rejimler, çok partili devletler ve diğer kategoriler) arasında ayrım yapar ve çok partili devletlerin (en demokratik rejim türü) diğer rejim türlerine sahip olanlardan biraz daha fazla arabuluculuğa cevap verebilir olduğunu göstermiştir: tek partili devletler arasındaki uyuşmazlıkları içeren arabuluculuk faaliyetinin %6’sına kıyasla, çok partili devletleri içeren arabuluculuk girişimlerinin %35’i başarılı bir şekilde sonuçlanmıştır268. c. Tarafların Arabuluculuğu Kabul Etme Sebepleri Uyuşmazlığa hitap etme ve bir arabulucunun desteğini kabul etme isteği genellikle arabuluculuğun başarılı olması için gerekli koşullardan biridir. Bir uyuşmazlıkta çok sayıda sebep ya da menfaat, tarafları arabuluculuğu kabul etme ve arabuluculuğu aramaya istekli olmaya itebilir. İlk olarak, belirli bir arabulucunun uyuşmazlık için mümkün olandan daha olumlu bir anlaşma gerçekleştirmeye 266 267 268 MAOZ, Zeev / ABDOLALI, Nasrin; “Regime T ypes and International Conflict, 1816-1976”, The Journal of Conflict Resolution , C. 33, S. 1, 1989, s. 3-35. RAYMOND, Gregory A.; “Dem ocracies, Disputes, and Third-Part y Intermediaries”, Journal of Conflict Resolution , C. 38, S. 1, 1994, s. 24-42. BERCOVITCH / ANAGNOSON / WILLE; s. 10. 106 yardımcı olacağı beklentisinde olabilirler. Örneğin; uyuşmazlık çıkaran taraflar, arabulucunun müdahil olmasının anlaşmanın uygulanması için bir garanti teşkil edeceğine ve muhalifleri tarafından ihlal edilme riskini azaltacağına inanabilirler. Taraflar tavizler verirlerken, üçüncü kişinin müdahalesini yurtiçi ve uluslararası itibarı korumak için bir araç olarak kabul edebilirler. Bu sebep, 1979 ve 1980 yıllarında Tahran’da tutulan ABD’li rehineler üzerine çıkan uyuşmazlıkta İran’ın Cezayir’i bir arabulucu olarak kabul etmesinde büyük rol oynamıştır269. Arabuluculuğun kabul edilmesi ve tercih edilmesinin bir başka sebebi stratejik ve taktiksel değerlendirmelerdir. Örneğin, tarafların biri ya da her ikisi de biraz zaman kazanmayı, ya da muhalif tarafa direk taviz verme ile askeri çabaları arttırmak arasında bir seçim yapma ikileminden kurtulmayı hedefleyebilir. Bir başka stratejik sebep, arabulucu ile muhalif taraf arasındaki ilişkileri iyileştirmek için arabuluculuğun vesile olabileceğine dair olasılıktır. Ortadoğu’da Kissinger ve Carter tarafından kullanılan yapılar, stratejiler ve taktiklerin karşılaştırılmasında, bu girişimlerin arabuluculuk çabalarının başarısına katkıda bulunan başlıca faktörler olduğu kabul edilmektedir270. d. Taraflar Arasındaki Eski ve Devam Eden İlişkiler Devletler, tamamlayıcı ve ortak çıkarlara dayanan ilişkiler ve uyuşmazlıklar dâhil olmak üzere, çeşitli şekillerde birbirleriyle etkileşime girerler. Bu bakımdan, ilişkinin tarihi ve tabiatı arabuluculuk faaliyeti açısından çok önemlidir. Devam eden bir ilişkideki taraflar, sadece kısa vadeli ilişkileri olan taraflara nazaran, söz konusu ilişkiyi korumak için daha fazla ilgi ve istek gösterirler. Bununla birlikte dostluk ve işbirliği geçmişleri olan taraflar da ortaya çıkan uyuşmazlıkların çözümünde daha ılımlı davranırlar271. 269 270 271 KLEIBOER; s. 367. STEIN, Janice G.; “Structures, Strategies, and Tactics of Mediations Kissinger and Carter in the Middle East, Negotiation Journal, C. 1, S. 4, 1985, s. 345. KLEIBOER; s. 367. 107 Taraflar arasındaki dostluk ilişkilerinin, müzakerelere sekte vurabileceğini savunanlar da vardır272. Bu iddiayı haklı çıkarabilecek örnekler de yok değildir. Örneğin, ABD - Kanada serbest ticaret müzakeresi analizinde, iki komşu ülke arasındaki dostluğun bir avantajdan çok bir engel olduğunu göstermektedir273. e. Taraflar Arasındaki Güç Dengesi Uyuşmazlık içerisinde olan taraflar arasındaki güç dengesi uluslararası arabuluculuğun sonuçlarını etkileyebilmektedir. Doktrinde birçok yazar, arabuluculuğun başarılı bir şekilde gerçekleşmesi için, taraflar arasında güç dengesinin olması gerektiğini savunmakta; belirgin bir güç eşitsizliğinin, arabuluculuk başarısının önünde önemli bir engel olacağını iddia etmektedir274. Taraflar arasında bir eşitsizliğin bulunması, güçlü tarafın arabuluculuğu kabul etmesini güçleştirecektir. Güçlü olan taraf arabuluculuğu kabul etmiş olsa bile, başarılı sonuçlar elde etmek için gerekli olan taviz ya da ödün verme konusunda isteksiz davranacaktır.275. Doktrindeki diğer görüşler ise; güç dengesinin öneminden şüphe etmekte ve hatta onu arabuluculuk başarısı için bir engel olarak görmektedir. Nitekim uyuşmazlığın çözümünde asıl önemli olan farklı güç ve meşruiyetin karşılıklı tanınmasıdır. Taraflardan birinin daha açık bir güç avantajının olması, uyuşmazlığı çıkaran taraflardan hangisinin daha büyük tavizler vermesi beklendiğini göstererek uzlaşma yolunu daha belirgin hale getirir. Güç eşitsizliğinin bulunduğu bir durumda arabuluculuğun (ve potansiyel başarısının) kabulü, bilhassa zayıf olan tarafın 272 273 274 275 YAMAMOTO, Joy O.; “Too Cl ose for Comfort: How Friendship Impeded U.S. Canada Free Trade Negotiations”, Negotiation Journal, C. 6, S. 4, 1990, s. 319. Dostluk, ABD müzakere timi tarafında fazla özgüven getirdi ve kritik bir planlama eksikliği doğurdu. Kanada tarafını ise çok fazla şey beklem eye ve daha sonradan anlaşmanın yurtiçi onayını geciktirebilecek bazı faktörler ve kritik konularda çok çabuk uzlaşmaya teşvik etti. Eğer bu uluslar düşman olmuş olsalardı, bir gözlemci iki tarafın da müzakerelere daha resmi ve daha tedbirli; fakat muhtemelen daha iyi hazırlanmış olarak yaklaşabileceklerini tahmin edebilirdi. Bkz. YAMAMOTO; s. 319-336. KLEIBOER; s. 368. BERCOVITCH / ANAGNOSON / WILLE; s. 11. 108 ihtilaftaki konumunu kabul etmesine ve daha fazla taviz vermek için bu kabulü takiben gerçekleşecek istekliliğine bağlıdır276. C. Arabulucunun Özellikleri Arabulucuların kendileri de başarı faktörünü etkileyebilmektedir. Bu açıdan arabulucunun üç özelliği önem arz etmektedir: (a) tarafsızlık, (b) baskı gücü ve (c) statü. Bu özellikler uyuşmazlık çıkaran taraflarca kabul edilen bir arabuluculuğunun genellikle sorumlu olduğu özelliklerdir ve karşılığında da, arabuluculuk işlevlerini başarılı bir şekilde gerçekleştirilmesinde hayati öneme sahiptirler277. a. Tarafsızlık Tarafsızlıkla ilgili genel kabul gören görüşe göre, başarılı bir arabuluculuk için arabulucunun tarafsız olması hayati bir önem taşımaktadır. Arabulucunun tarafsızlığı, tarafların arabulucuya olan güvenleri açısından önemlidir. Taraflar arabulucuya güvenecektir ki onu kabul edip benimsesinler ve bunun sonucunda ortaya başarılı bir arabuluculuk çıksın. Bu konuda verilebilecek en güzel örnekler, Sudan Sivil Savaşı ile Beagle Kanalı uyuşmazlığı ile ilgilidir. Gerçekten de taraflar, Sudan Sivil Savaşı’nda Dünya Kiliseler Konseyi’nin ve Beagle Kanalı uyuşmazlığında ise Papa’nın tarafsızlığına güven duymuşlar ve bu durum arabuluculuğun başarılı sonuçlanmasını sağlamıştır278. Bu görüşün aksini savunanlar, arabulucunun başarılı olabilmesi için tarafsız olması gerekmediğini iddia etmektedirler279. Orta Amerika’daki Esquipulas bölgesindeki uyuşmazlığın barış sürecinde güvene dayalı bir arabuluculuk uygulanmıştır ve fakat bu güven arabulucunun tarafsızlığıyla ilgili değildir. Arabulucunun uyuşmazlığa taraf olanlarca kabulü, konular hakkındaki tarafsızlığı ya 276 277 278 279 KLEIBOER; s. 368. SUSSKIND, Lawrence / BABBITT, Eileen; “Overcoming the Obstacles t o Effective Mediation in International Disputes.”, Mediation in International Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z.), New York 1992, s. 35. PRINCEN; s. 149-175. ORME, John D.; “U.S. Mediation in Revolutionary Conflicts, 1944–1986”, Mediation Quarterly, C. 7, S. 1, 1989, s. 60, SMITH, William P.; “Effecti veness of the Biased Mediator ”, Negotiation Journal, C. 1, S. 4, 1985, s. 371. 109 da uyuşmazlığa olan uzaklığından değil, uyuşmazlık içerisindeki taraflarla olan bağı ve güven ilişkilerinden, uyuşmazlığın içerisinden bir arabulucu olmasından kaynaklandığı ileri sürülmektedir. Ancak şunu belirtmek gerekir ki; bu tür bir arabuluculuk daha çok, geleneklerin küreselleşme tarafından daha az yıpratıldığı kültürel ortamlarda ve bireysel ilişkilerin siyasi, ekonomik ve sosyal hayatı karakterize etmeye devam ettiği daha küçük toplumlarda başarılı olabilmektedir280. Bazı yazarlar, bu görüşü bir adım daha ileri götürürler ve arabulucunun kabul edilmesinin arabulucunun tarafsızlığına ya da arabulucuya olan güvene bağlı olmadığını, aksine arabulucunun taraflardan birine karşı olan taraflılığına bağlı olduğunu savunurlar281. Uyuşmazlık halinde olan tarafların bakış açısından değerlendirildiğinde, arabulucunun uyuşmazlığın sonucu üzerinde daha fazla kontrol sahibi olan tarafla bilhassa kuvvetli bağlarının olması, taraflı bir arabulucuyu cazip bir seçenek haline getirmektedir. Böyle bir arabulucu, yakın olduğu tarafı daha kolay bir şekilde etkileyebilmektedir. Arabulucuya yakın olan taraf, isteklerini daha kolay elde edebileceğini iddia ederken, arabulucu ile herhangi bir ilişkisi bulunmayan taraf, arabulucunun muhalif tarafı etkilemek için tarafgirliğini kullanmasını umar ya da bekler. Böylece, gözle görünmeyen bir denge sağlanmış olur282. Uluslararası arabuluculuğun birçok olay incelemesi de bu hipotezi desteklemektedir. Bu bağlamda, 1965 yılında Sovyetler Birliği’nin Hindistan ve Pakistan arasındaki savaştaki arabuluculuk çabaları; Kissinger’ın 1973 yılındaki Yom Kippur Savaşı’ndaki arabuluculuk çabaları; 1980 yılında İran’da tutulan Amerikalı rehineler için ABD ile İran arasında gerçekleştirilen Cezayir’in arabuluculuğu ve 1983 yılında İsrail - Lübnan müzakerelerindeki ABD arabuluculuğu bu konuda güzel örnekleri oluşturmaktadır. Tüm bu olaylarda, arabulucunun taraflardan biriyle ittifak içinde olduğu algısı olmasına rağmen, arabulucu her iki taraf tarafından kabul edilmiş ve başarılı addedilmişti283. 280 281 282 283 WEHR, Paul / LEDERACH, John P.; “Mediating Conflict in Central America”, Journal of Pea ce Research, C. 28, S. 1, 1991, s. 87. BERCOVITCH / ANAGNOSON / WILLE; s. 15. KLEIBOER; s. 370. KLEIBOER; s. 370. 110 b. Baskı Gücü Başarılı arabuluculuk sonuçları elde etmede, arabulucunun baskı gücünün ne kadar önemli olduğuna dair öğretide farklı görüşler mevcuttur. Bazı yazarlara göre, baskı gücü arabuluculuk başarısı için gerekli bir durumdur. Bu yazarlara göre baskı gücü, uyuşmazlık içerisinde olan tarafları taviz vermeye ikna etmek ya da uyuşmazlığı çıkaran tarafların andlaşmalara bağlı kalmasını sağlamak için vazgeçilmez bir unsurdur284. Kissinger’ın Ortadoğu’daki arabuluculuk faaliyetlerinde sıklıkla başarılı olmasının sebebi, güçlü olmasından kaynaklanmaktadır. Bunun aksini savunanlar ise, belirli durumlarda arabulucunun politik gücünün bulunmamasının başarıyı engellemekten ziyade kolaylaştırabileceğini iddia etmektedirler. Bu tür güç eksikliği, arabulucuya taraflar arasında açık ve rahat ilişkileri mümkün kılma olasılığı sağlar. Ayrıca, arabulucunun kabul edilme olasılıkları da, arabulucu stratejik olarak zayıf durumda olduğunda artabilir. Örneğin İran rehine krizinde Cezayir’in arabuluculuk yapması göstermektedir ki, küçük devletler, tehditkâr olmayan duruşları nedeniyle tercih sebebi olabilmektedir285. c. Statü Arabuluculuk faaliyetinin başarı ihtimalini arttıran bir diğer önemli faktör de arabulucunun statüsü/mevkisi’dir. Statü; arabulucunun kişisel itibarından geçmiş performanslarına, özel uzmanlık alanından organizasyonel faktörlere kadar geniş perspektifte ele alınabilir. Arabulucunun statüsü kurumsal ve kişisel statü olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Arabulucunun kurumsal statüsü, arabulucuyu görevlendiren organların kimliğinden kaynaklanmaktadır. Bir arabulucu nadiren bir birey olarak hareket eder; genellikle bir devletin ya da uluslararası örgütün sözcüsü veya temsilcisi olarak hareket eder. Bu “aracı organların” duruşu, meşruluğu ve bazı durumlarda da baskı gücü arabulucu olarak hareket eden temsilcinin de statüsünü belirlemektedir. Kişisel statü ise, arabulucunun bağlı bulunduğu hükümetin veya örgütün, onun önerilerini destekleyecek güçlü bir yapısı olmalıdır. Örneğin; eğer bir arabulucu muhalifler tarafından verilen tavizler için tazminat sözü verirse, 284 285 BERCOVITCH / ANAGNOSON / WILLE; s. 11, TOUVAL; s. 233. KLEIBOER; s. 371. 111 hükümetinin ya da örgütün bu vaadi yerine getireceğine dair ona güvenebilmeleri gerekir286. Arabulucunun statüsü ile başarılı arabuluculuğun sonuçları arasında iki farklı ilişki göze çarpmaktadır. İlki statünün yüksekliği ile ilgilidir. Yazarlar, arabulucunun mevkisi ne kadar yüksek olursa, başarı şansının da o kadar fazla olduğunu ileri sürmektedirler. Örneğin 1976-1979 tarihleri arasındaki Zimbabwe uyuşmazlığında İngiltere Dış İşleri Bakanı David Owen, ABD Devlet Bakanı Cyrus Vance, BM Elçisi Andrew Young ve parlemanto lideri Cledwyn Hughes gibi yüksek-mevkili arabulucular kişisel olarak müdahil olmasalardı, arabuluculuk muhtemelen başarısızlıkla sonuçlanacaktı287. Arabulucunun statüsüne dair ikinci önerme, arabulucu ile tarafların temsilcileri arasındaki rütbe dengesi oranıyla, yani bir arabulucunun göreceli mevkisiyle alakalıdır. Arabuluculuğun başarılı olması için, arabulucunun mevkisinin ve uyuşmazlık içerisindeki tarafların temsilcilerinin mevkisinin uyum sağlamış olması gerektiği varsayılır. Eğer arabulucunun mevkisi tarafların temsilcilerinden düşükse, arabuluculuk girişimi ciddiye alınmayabilir. Öte yandan, arabulucunun durumunun uyuşmazlığı çıkaran temsilcilerin mevkisinden daha yüksek olması durumunda da sorun çıkabilir. 1967-1970 yılları arasındaki Nijerya-Biafra uyuşmazlığında arabuluculuk yapmak için, Etiyopya imparatoru Haile Selassie’nin başkanlığında bir danışma komitesi kurulmuştur. Bu komite ihtilaf halindeki iki tarafın delegelerinin liderlerinden açıkça rütbece daha üstündü. Nijeryalı yönetici Yakubu Gowon ve ayrılma yanlısı Biafra’dan mevkidaşı Odumegwu Ojukwu tartışmalara daha sonradan katılmasaydı, uyuşmazlığı çözmek imkânsız olacaktı288. 286 287 288 KLEIBOER; s. 372. KLEIBOER; s. 373. WOLFERS, Michael; “The Organization of African Unity as Mediator”, International Mediation in Theor y and Practice, (Ed.: TOUVAL, Saadia / ZARTMAN, I. William), Boulder 1985, s. 185-186. 112 §3. ULUSLARARASI ARABULUCULUK KURULUŞLARI Dünya genelinde arabuluculuk ile ilgili faaliyet gösteren birçok uluslararası kuruluş vardır. Bunların bir kısmı Birleşmiş Milletler bünyesinde olup, diğer kısmı ise bağımsız olarak faaliyetlerine devam etmektedir. I. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BÜNYESİNDE A. Arabuluculuk Destek Birimi (Mediation Support Unit (MSU)) 289 Başarılı bir arabuluculuk için uzman personel yardımı ile desteklenmiş elçilere ve bununla birlikte lojistik ve mali kaynaklara ihtiyaç vardır. Son birkaç yıldır Birleşmiş Milletler, Siyasi İşler Dairesi aracılığıyla, kendisinin ve ortak kuruluşlarının arabuluculuk çabalarını geliştirmeye gayret göstermektedir. Bu bağlamda, 2006 yılında BM Siyasi İşler Dairesi’nin öncülüğünde Arabuluculuk Destek Birimi (MSU) kurulmuştur. MSU, arabuluculuk çabalarını planlamak ve desteklemek için BM Siyasi İşler Dairesi’nin bölgesel bölümleriyle yakından çalışır. MSU’nun görevleri arasında, barış süreçlerine danışmanlık desteği ile mali ve lojistik destek sağlamak; bölgesel ve alt-bölgesel örgütlerin arabuluculuk kapasitelerini güçlendirmek için çalışmak ve örnek olaylardan alınan dersler ile ilgili olarak arabuluculuk bilgisi, politikası ve rehberliği konusunda veri havuzu oluşturmak vardır. Bağışçıların da desteğiyle MSU, arabuluculuk sürecini bir an önce başlatabilmek için hızlı müdahale fonu kurmuştur. Önceden planlamaların yapılmış olması ve kaynakların hazır bulundurulması, uyuşmazlık krize dönüşmeden etkin erken arabuluculuk için önemli bir anahtardır. MSU aynı zamanda, arabuluculara yardımcı olmak üzere uygulama alanına bireysel ya da grup olarak dağılabilecek olan BM Arabuluculuk Uzmanları Bekleme Ekibi’nı yönetmektedir. Ekip üyeleri bugüne kadar onlarca müzakereye destek sağlamış ve uyuşmazlıkla ilgili güç paylaşımı, doğal kaynaklar ile ilgili sorunlar, anayasa yapımı, ateşkes ve diğer güvenlik düzenlemeleri ve toplumsal cinsiyet sorunları gibi konularda uzmanlık yapmıştır. 2008 yılından bu yana, arabuluculuk, strateji, güç paylaşımı, anayasa yapımı, insan hakları ve doğal kaynaklar gibi 289 Bkz. “http://www.un.org/wcm/content/site/undpa/main/issues/peacemaking/stan dby_team/”, (15.05.2014). 113 alanlarda, tanınmış uzmanlar kişiler Birleşmiş Milletler’in davetiyle prestijli işlerinden ayrılarak tam zamanlı çalışma temposuyla barış elçiliği görevi yapmaktadırlar. Ekip üyelerine duyulan ihtiyaç her sene gittikçe artmıştır. 2012 Ekibi üyeleri, Orta Afrika Cumhuriyeti’nden Yemen ve Maldivler’e, Kırgızistan’dan Libya ve Somali’ye kadar 30 ülkede 70’den daha fazla görev faaliyetinde bulunmuştur. Şuan ki bekleme ekibi üyeleri Demokratik Kongo Cumhuriyeti ile M23 hareketine bağlı isyancılar arasındaki müzakerelerde; Mali ve Maldivler’deki diyalog çabalarında; Liberya, Sierra Leone ve Somali'de anayasal süreçlerde ve diğer birçok arabuluculuk ve diyalog girişimlerinde arabuluculuk çabalarına destek vermek için merkezi bir rol oynamaktadır. MSU’nun arabuluculuk hizmetleri üç ana konu başlığında hizmet vermektedir: - Barış süreçleri için teknik ve operasyonel destek sağlamak - Birleşmiş Milletler’in, Birleşmiş Milletler’in ortaklarının ve uyuşmazlığa taraf olanların arabuluculuk kapasitelerinin güçlendirilmesi - Arabuluculuk rehberliğini, olaylardan çıkarılan dersleri ve en iyi örnek uygulamaları geliştirmek ve yaygınlaştırmak B. Arabuluculuk Dostlar Grubu Arabuluculuk Dostlar Grubu, Türkiye ile Finlandiya’nın ortak girişimleriyle 24 Eylül 2010 tarihinde New York’ta Birleşmiş Milletler bünyesinde başlattığı “Barış için Arabuluculuk” girişimi sonucunda kurulmuştur. Arabuluculuğun uyuşmazlıkların çözümü bakımından sahip olduğu önemi tüm uluslararası camia nezdinde daha görünür kılmak ve buna bağlı olarak arabuluculuk çabalarına daha fazla emek ve kaynak ayrılmasını sağlamak amacıyla ortaya konan bu girişim, aynı zamanda başta Birleşmiş Milletler olmak üzere bölgesel örgütlerin ve ülkelerin arabuluculuk kapasitelerinin artırılmasını hedeflemektedir. Arabuluculuk Dostlar Grubu’nun bu ilke ve hedefleri doğrultusunda 22 Haziran 2011 tarihinde BM Genel Kurulu’nda “Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümü, Çatışmanın Önlenmesi Ve Çözümünde Arabuluculuğun Rolünün Güçlendirilmesi” isimli bir karar kabul 114 edilmiştir290. Kabul edilen karar arabuluculuk konusunda Birleşmiş Milletler’de kabul edilen ilk karar olması bakımından özel bir önem taşımaktadır. Arabuluculuk Dostlar Grubu’nun üyeleri arabuluculuk kültürünü ulusal politikalarında ve aynı zamanda bölgesel ve uluslararası arenada uygulamayı teşvik edeceklerini taahhüt etmektedirler. Grubun görevlerini şu şekilde sıralamak mümkündür: - Uyuşmazlığın her aşamasında, özellikle uyuşmazlığın önlenmesi için arabuluculuk yönteminin zorunlu bir ihtiyaç olduğunu bilinçlendirmek, - Bölgesel ve alt-bölgesel kuruluşlar da dâhil olmak üzere ilgili aktörlere arabuluculuk faaliyetlerini üstlenmelerini ve kadınlara arabuluculukta daha fazla görev vermelerini teşvik etmek, - Barış süreçlerinin her aşamasında kadınların tam ve etkili katılımının önemini vurgulamak, - Uzmanları bir araya getirmek ve farklı aktörlerden öğrenilen dersleri paylaşmak için bir forum sağlamak, - Arabulucuların ağını oluşturmak, teşvik etmek ve genişletmek, - Çabaların tamamlayıcılığını ve tutarlılığını artırmak amacıyla, farklı aktörler arasında işbirliği ve koordinasyonu geliştirmek, - Özellikle Birleşmiş Milletler çerçevesinde, arabuluculuk için yetenekleri artırmak, - Bölgesel düzenlemeler ve ağlar aracılığıyla dâhil olmak üzere, arabuluculuk ile ilgili kapasitelerin geliştirilmesini teşvik etmek, - Arabuluculuk faaliyetleri için sürekli fon sağlamak ve daha fazla kaynak seferber etmek, - Birleşmiş Milletler tarafından atanan arabuluculara siyasi destek sağlamak.291 290 BM Genel Kurul kararı, No: A/65/283, 22.06.2011. 115 Başta Birleşmiş Milletler olmak üzere uluslararası camiadaki görünürlüğünü giderek artırmakta olan girişim kapsamında teşkil edilen Arabuluculuk Dostlar Grubu’nun halihazırda 38 ülke292 ve Birleşmiş Milletler dahil sekiz uluslararası/bölgesel örgüt293 olmak üzere toplam 46 üyesi bulunmaktadır. Grup, BM Genel Kurulu marjlarında Bakanlar düzeyinde her yıl toplanmakta, ayrıca Daimi Temsilciler ve Uzmanlar düzeyinde New York'ta düzenli toplantılar yapılmaktadır. II. BAĞIMSIZ KURULUŞLAR A. Kriz Çözüm Girişimi (Crisis Management Initiative(CMI))294 CMI, uyuşmazlıkları çözmek ve kalıcı barışı sağlamak üzere çalışan, kâr amacı gütmeyen bağımsız bir sivil toplum kuruluşudur. CMI, 2000 yılında Finlandiya Cumhurbaşkanı Martti Ahtisaari295 tarafından kurulmuştur. Kurulduğu yıllarda örgütün ana görevleri Ahtissaari’nin; Afrika Boynuzu’ndaki İnsani Kriz için BM Genel Sekreteri'nin Özel Temsilciliği, Orta Asya için AGİT Dönem Başkanı’nın Kişisel Elçiliği, İrlanda Cumhuriyet Ordusu olayında müfettişlik ve Avusturya'da siyasi durumu incelemek için Avrupa Birliği tarafından atanan "Üç Bilge Adam"dan biri olması da dâhil olmak üzere sayısız uluslararası görevlerinde yardımcı olmaktı. CMI’nin en gözle görünür görevlerinden biri 2004 yılında başlayan Açe barış sürecidir. CMI Başkanı ve aynı zamanda Cumhurbaşkanı Ahtisaari’nin, Endonezya Hükümeti ile Özgür Açe Hareketi arasındaki görüşmelerde arabuluculuk yapması istendi. Müzakerelerin ilk oturumu 2005 yılının Ocak ayında Helsinki’de gerçekleşti. 291 292 293 294 295 Bkz. “http://peacemaker.un.org/friendsofmediation”, (15.05.2014). Kurucu üyeler: Türkiye ve Finlandiya, Üye devletler: ABD, Almanya, Bangladeş, Belçika, Bosna Hersek, Brezilya, Bulgaristan, Burkina Faso, Danimarka, Endonezya, Fas, Filipinler, Güney Afrika, Hollanda, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, Japon ya, Karadağ, Katar, Kenya, Kol ombi ya, Kosta Rika, Lihtenştayn , Litvanya, Malezya, Meksika, Nepal, Norveç, Panama, Romanya, Sloven ya, Tanzanya, Uganda. Afrika Birliği (AU), Arap Devl etleri Ligi (LAS), Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği (ASEAN), Avrupa Birliği (AB), Amerikan Devletleri Örgütü (OAS), İslam İşbirliği Teşkilatı (OIC), Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), Birleşmiş Milletler (BM). Bkz. “http://www.cmi.fi/en/about-us/ who-we-are/histor y”, (17.05.2014). Yakın tarihte başta Kosova olmak üzere, Avrupa, Afrika, Orta Doğu ve Uzak Doğu Asya'da birçok sorunun çözümü sürecinde üstlendiği arabuluculuk görevinden ötürü Martti Ahtisaari 2008 yılında Nobel Barış Ödülüne layık görülmüştür. 116 Müzakerelerin beşinci ve son oturumu Temmuz ayında yapılmış ve taraflar arasında 15 Ağustos 2005 tarihinde barış andlaşması imzalanmıştır. Merkezi Helsinki’de olan ve dünya geneline yayılmış olan CMI, uyuşmazlıkların önlenmesi ve çözülmesinde arabuluculuk yapılması için deneyim ve uzmanlıklarını ortaya koyan yaklaşık 80 profesyonelden oluşan bir ekibe sahiptir. CMI yapmış olduğu faaliyetlerini tamamen BM Etkin Arabuluculuk Rehberi ile paralel olarak sürdürmektedir. CMI; Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı ve Afrika Birliği de dâhil olmak üzere üst düzey uluslararası ve bölgesel örgütler ile yakın temas halinde çalışmaktadır. Bunun dışında uluslararası alanda onlarca sivil toplum kuruluşu ile de ortak çalışmalar yürütmektedir. CMI, uyuşmazlıklara arabuluculuk yapmakta ve taraflar arasındaki barış umutlarını artırarak diyalogların sürdürülebilmesi için güvenli ortamlar sağlamaktadır. Bununla birlikte devletlerin, uluslararası örgütlerin ve diğer arabulucu aktörlerin arabuluculuk çabalarını ve kapasitelerini desteklemektedir. CMI bugüne kadar, Açe’deki uyuşmazlığın çözümünde, Liberya’daki barışın tesis edilmesinde, Orta Doğu'daki çatışmaların önlenmesi çalışmalarında, Karadeniz’de barışın tesisi için ağ kurma çabalarında, Kırgızistan’daki sorunlarda uluslararası soruşturma komisyonlarının kurulmasında ve daha birçok uyuşmazlıkta arabuluculuk çalışmaları yapmıştır. B. Barış ve Arabuluculuk Merkezi (Center for Peace Mediation (CPM))296 2007 yılında uluslararası barış ve arabuluculuğun teorisini ve pratiğini birleştirmeyi hedefleyerek kurulan Barış ve Arabuluculuk Merkezi, kurumsal olarak Viadrina Avrupa Üniversitesi’ne bağlıdır. Merkez’in çalışmaları, uluslararası alanda yapıcı barış süreçlerini ve uzun vadeli çözümleri sağlamak üzere arabuluculuğun anahtar bir rol oynadığını ispatlamak üzerinedir. Akademik bir kurum olarak Barış ve Arabuluculuk Merkezi, uyuşmazlıkların çözümü için farklı alanlardan 296 Bkz. “http://www.pea cemediation.de/focus_and_structure/focus.shtml”, (17.05.2 014). 117 akademisyenleri ve uzmanları bir araya getirmekte ve tarafsız bir arabuluculuk aktörü olarak barış süreçlerini kolaylaştırmaya yardımcı olmaktadır. Barış ve Arabuluculuk Merkezi, aşağıdaki temel unsurlar üzerinde durmaktadır: - Merkez, akademik ve uygulayıcı bir bakış açısıyla arabuluculuğun karmaşık ve şeffaf yöntemlerini ortaya koymak için çalışmaktadır. Bununla birlikte, barış süreçlerinin temel taşlarından biri olan modern uyuşmazlık teorisi bilgisi üzerinde ciddiyetle durmaktadır. - Merkez, bağımsız ve tarafsız bir üçüncü kişi olarak, taraflar arasındaki uyuşmazlıkların çözüm sürecinde aktif rol oynamaktadır. Yaratıcılık üreten yöntemlerin uygulanması ve onların altında yatan çıkarların analiz edilmesi, sürecin temel taşı konumundadır. Arabulucu iletişime hakim olmadan veya herhangi bir karar verme gücüne sahip olmadan süreci yönetmektedir. Merkez, bu yaklaşım tarzının, uyuşmazlıkların çözümünde en etkili unsuru oluşturduğunu düşünmektedir. - Modern disiplinler arası uyuşmazlık bilimi, çok kutuplu ve çok katmanlı uyuşmazlıkların karmaşık sorunlarına karşı uygun karşı strateji oluşturmak için iyi hazırlanılması gerektiğini kanıtlamaktadır. Barış ve Arabuluculuk Merkezi, disiplinler arası bir bağlamda projeler aracılığıyla ve farklı uzmanlık alanlarında çalışan aktörler ile işbirliği yaparak bu hedefe ulaşmaya çalışmaktadır. Barış ve Arabuluculuk Merkezi bugüne kadar, Avrupa Birliği’nin bir arabulucu aktörü olarak katılımı hakkında, uluslararası uyuşmazlıklar ve arabuluculukların genel olarak altında yatan farklı ikilem ve sorunlar hakkında, modern uluslararası arenada arabuluculuğun değerlendirilmesinde dikkate alınması gereken faktörleri tespit etme hakkında, Filipinler’deki Bangsomoro İsyanı’nda devam eden barış çalışmalarının değerlendirilmesi ve oradaki arabuluculuk yöntemlerinin uygulanması hakkında araştırmalar yapmıştır. 118 C. İnsani Diyalog Merkezi (The Centre for Humanitarian Dialogue (HD))297 İnsani Diyalog Merkezi insanlık, tarafsızlık ve bağımsızlık ilkeleri üzerine kurulan özel bir diplomasi kuruluşudur. Merkezi İsviçre’nin Cenevre kentinde olan İnsani Diyalog Merkez’inin en temel misyonu, silahlı çatışmaları ve uyuşmazlıkları diyalog ve arabuluculuk yoluyla önlemek, azaltmak ve çözmek için yardımcı olmaktır. İnsani Diyalog Merkezi silahlı çatışmalar alanında arabuluculuk yapan dünyanın önde gelen kuruluşlarından biridir. Merkez 1999 yılından bu yana, silahlı çatışmaların önlenmesi ve çözülmesine yardım etmekte ve şiddetten etkilenenlerin acılarını hafifletmek için mücadele vermektedir. Taraflara tarafsız ve sağduyulu yaklaşarak sorunların çözülmesinde etkin bir arabuluculuk görevi üstlenmektedir. İnsani Diyalog Merkezi, silahlı çatışmaları şiddet içermeyen yollar ile çözmek için özel diplomasi yöntemleri kullanmaktadır. Bunun için taraflar arasındaki iletişim kanallarını açar ve taraflar arasında arabuluculuk yapar, diyalogu kolaylaştırır, geniş kapsamlı arabuluculuğa ve toplum içerisinde barışın tesisine destek sağlar, kapasite geliştirme çalışmalarını yürütür ve arabuluculuk konularında yoğun araştırmalar yapar. Tamamen gönüllülük esasıyla ve kar amacı gütmeden çalışan Merkez, yılda üç defa toplantı yapmaktadır. İnsani Diyalog Merkezi bugüne kadar Endonezya, Burundi, Orta Afrika Cumhuriyeti, Kenya, Liberya, Nepal ve daha birçok silahlı uyuşmazlıklarda arabuluculuk faaliyetlerinde bulunmuş ve halen Nijerya, Libya, Filipinler, Somali, Sudan ve Suriye uyuşmazlıklarında barış tesisi ve arabuluculuk için çalışmalarına devam etmektedir. 297 Bkz. “http://www.hdcentre.org/en/our -work/peacemaking/”, (17.05.2014). 119 D. Birleşik Devletler Barış Enstitüsü (The United States Institute of Peace (USIP))298 USIP yurtdışındaki uyuşmazlıkları önleme ve hafifletmek için Kongre tarafından 1984 yılında kurulan federal destekli bağımsız bir ulusal güvenlik kurumudur. Yapılacak olan barış ve arabuluculuk faaliyetlerinin dayandığı temel ilkeler USIP’in iç tüzüğünde şu şekilde belirtilmiştir: i) USIP, her uyuşmazlığın şiddete başvurmadan çözülebileceğine inanmaktadır. Uyuşmazlık kaçınılmaz olsa da, birçok uyuşmazlık şiddete başvurmadan etkili bir şekilde ele alınabilir. Şiddet içermeyen yöntemler daha az maliyetli, daha sürdürülebilir ve insan hayatı, geçim ve refahı için daha az yıkıcı olabilmektedir. ii) USIP her uyuşmazlığın temel dinamiklerine uyum sağlayabilecektir. Uyuşmazlıkları önlemek, azaltmak ve çözmek için sarf edilen çabalar; her olay, durum ya da uyuşmazlık bölgesine göre ayrı ayrı değerlendirilmeli ve ona göre uygulanmalıdır. iii) USIP tamamen gerçeklere dayalı bir arabuluculuk faaliyeti yapmaktadır. Şiddetli uyuşmazlıkları önlemek, azaltmak ve çözmek için sarf edilen çabalar, somut kanıtlara dayanmalı ve etkisini göstermesi için titizlikle değerlendirilmelidir. iv) USIP bir ortak gibi olacaktır. Dünya genelinde hükümet ortakları, uluslararası örgütler, iş dünyası ve sivil toplumlar ile ortak çalışıldığında, arabuluculuk faaliyetlerinin etkisi daha geniş ve kalıcı olmaktadır. v) USIP sürekli gelişmeye inanmaktadır. 298 Bkz. “http://www.usip.org/about-usip-0”, (17.05.2014). 120 Yaptığı faaliyetlerin mükemmel şekilde sonuçlanması için USIP, hem kendi çalışmalarını hem de meslektaşlarının çalışmalarını sürekli geliştirmeye gayret etmektedir. USIP; Afganistan, Irak, Pakistan, Sudan, Libya, Burma ve bunlar gibi dünyanın en zorlu çatışma bölgelerinde aktif olarak arabuluculuk faaliyetleri ve programları yürütmektedir. Bu ülkelerin yanı sıra, Kolombiya, Mısır, İran, Nijerya, İsrail ve Filistin gibi ülkelerdeki sorunların çözümü için de çalışmalar yapmaktadır. Alanında uzman personeller her gün uyuşmazlık halindeki taraflara arabuluculuk yapmakta, hassas ülkelerde yerel uyuşmazlık yönetimi becerileri oluşturmakta, uyuşmazlık sonrasındaki çevrelerde hukukun üstünlüğünün gelişmesini desteklemekte ve sivil toplumu güçlendirmek için çaba sarf etmektedirler. USIP aynı zamanda tarafları bir araya getirebilme özelliğine sahiptir. Bu doğrultuda dünya liderlerini bir barış vizyonu sunmaları için ağırlamakta, soykırımın önlenmesi gibi zor konuların üstesinden gelebilmek için partizan olmayan liderleri bir araya getirmekte ve sivil toplum örgütleri arasında işbirliğinin sağlanmasını teşvik etmektedir. E. Uluslararası Arabuluculuk (MEDIATEUR)299 ve Diyalog için Avrupa Forumu Uluslararası Arabuluculuk ve Diyalog için Avrupa Forumu, uluslararası uyuşmazlıkların çözümündeki zorlukları gören ve buna bir çözüm yolu arayan birkaç gönüllü kişi tarafından 2007 yılında kurulmuştur. Bu zorluklar ile mücadele etmenin en anlamı yolunun karşılıklı müzakere ve arabuluculuk olduğunu belirtmişlerdir. Forumun amacı devletler arabuluculuk yöntemi arasındaki silahlı kullanılarak sona çatışmaların diyalog ve erdirilmesini sağlamaktır. Forum uyuşmazlıktan etkilenen devletlerdeki barış süreçlerini desteklemek için nitelikli arabulucuları ve tematik uzmanları bir araya getirmektedir. Bu doğrultuda; çatışan taraflarla, barış uygulayıcılarla, politikacılarla ve uyuşmazlık çözümünde aktif rol 299 Bkz. “http://www.themediateur.eu/”, (17.05.2014). 121 oynayan diğer örgütler ile çalışmaktadır. Forum uyuşmazlıkları çözmek için etkili ve yapıcı yöntemler olarak arabuluculuk ve diyalog kullanımını teşvik etmektedir. 122 §4.TÜRKİYE’NİN ÖRNEKLER ARABULUCULUK FAALİYETLERİNDEN Multikültürel bir coğrafyanın önemli kesişme noktalarından birinde yer alan Türkiye’nin temel dış politikası arabuluculuk üzerinde şekillenmektedir. Aynı bölge üzerinde önemli bir güç merkezi konumunda bulunan ve çevresindeki her türlü gelişmeden doğrudan ya da dolaylı olarak etkilenen Türkiye, bölgede kalıcı barış, istikrar ve refah ortamının yeşerebilmesi için yoğun çaba sarf etmektedir. Türkiye özellikle son yıllarda bu doğrultuda giderek daha dinamik bir dış politika izlemeye başlamış ve bölge üzerinde cereyan eden mevcut uyuşmazlıkların barışçı yollardan çözümlenmesi yönünde aktif çabalar sergileyerek çok sayıda arabuluculuk girişimine öncülük etmiştir. Politik uyuşmazlıklarla çevrili bir bölgenin tam merkezi konumunda bulunan Türkiye, daima insan haklarına önem vermiş ve din, dil, ırk ayrımı yapmadan mağdur konumundaki herkese kucak açmıştır. Örneğin Bosna Hersek’te yaşanan trajedilerden kurtulanlar Türkiye’yi bir liman olarak görmüş ve ülkelerinden kaçmak için yoğun çaba sarf etmiştir. Dağlık Karabağ’da yaşanan sıkıntılarda, herkesten önce Türkiye mağdurların acılarına ortak olmuştur. Suriye’de yaşanan iç çatışmalardan kaçan yüz binlerce mülteciye Türkiye ev sahipliği yapmıştır300. Türkiye’nin bölge üzerindeki bu insani duruşu, dış politikasının da şekillenmesinde önemli rol oynamaktadır. Türkiye, örgütleri ve sivil toplum kuruluşlarını bir araya getirerek Finlandiya ile birlikte Birleşmiş Milletler çatısı altında “Arabuluculuk Dostlar Grubu”nu başlatmıştır. Uluslararası toplumdan olumlu tepkiler alan oluşum, her geçen gün üye sayısını artırmaktadır. Ülkemiz tarih boyunca, yakın bölgesinde bir barış ve istikrar kuşağı oluşturmaya yönelik yaklaşımı çerçevesinde uluslararası düzeyde yüksek görünürlükte çok sayıda arabuluculuk faaliyetinde bulunmuş ve uyuşmazlıkların barışçı 300 yollardan çözümünde kolaylaştırıcı rol üstlenmiştir. Ülkemizin DAVUTOĞLU, Ahmet; “Turkey’s Mediation: Critical Refl ecti ons From the Field”, Middle East Policy, C. 20, S. 1, 2013, s. 83. 123 gerçekleştirmiş olduğu çok sayıda arabuluculuk örnekleri arasından son on yıl içerisinde gerçekleştirdikleri hakkında bilgi vermek faydalı olacaktır. I. İSRAİL İLE SURİYE ARASINDAKİ UYUŞMAZLIK İsrail, Suriye sınırları içerisinde yer alan Golan Tepeleri'ni 1967'de işgal etmiş, 1981'de de uluslararası toplumun kabul etmediği bir şekilde bölgeyi ilhak etmişti. İsrail, uluslararası hukuka göre halen Suriye’ye ait olmasına rağmen fiilen kendi kontrolündeki bu bölgeyi geri vermeye yanaşmamaktadır. Zira bu nokta hem İsrail topraklarını oldukça yüksekten gördüğünden, hem de çevredeki en önemli su kaynaklarını barındırdığından dolayı stratejik olarak çok değerlidir. Türkiye bu iki devlet arasındaki uyuşmazlığı çözme noktasında 2008 yılında girişimlerde bulunmuştur. Dışişleri Bakanlığı konuyla ilgili bir açıklama yapmıştır: "Suriye ve İsrail, Türkiye'nin nezaretinde aracılı barış görüşmelerine başlamıştır. Her iki taraf, bu görüşmeyi iyi niyetle ve açık fikirlilikle sürdüreceklerini beyan etmişlerdir. İki taraf, aralarındaki diyalogu Madrid Konferansı ilkeleri çerçevesinde, kapsamlı bir barışa ulaşılması hedefi doğrultusunda kararlı ve sürekli bir şekilde yürütmeyi kararlaştırmıştır.”301 Yıllar sonra Türkiye’nin arabuluculuğuyla tekrar başlayan görüşmeler dünya genelinden de takdir toplamıştır. BM Genel Sekreteri Ban Ki-Moon, yayımladığı yazılı açıklamayla, Türkiye’ye, İsrail-Suriye arasındaki barış görüşmelerinde arabuluculuk yaptığı için teşekkür etmiştir. AB Ortadoğu Temsilcisi Marc Otte, Türkiye’nin katkısını överken, görüşmeler konusunda ümit verici görünen haberlerden memnuniyet duyduğunu belirtmiştir. Fransa Basın Ajansı AFP de yayımladığı yorumda, Türkiye’nin arabuluculuğuyla başlatılan görüşmelerin, Ankara’nın Ortadoğu’da gelişen rolünü ve bölgesel güç olduğunun iddiasını yansıttığını ifade etmiştir302. 2004 yılında İsrail ve Suriye temsilcilerinin ayrı zamanlarda Türkiye’ye gelerek gizli görüşmeler başlamıştır. Türkiye görüşmelerin olgunluk evresine 301 302 Hürriyet Gazetesi, 21 Mayıs 2008. Milliyet Gazetesi, 22 Mayıs 2008. 124 ulaşması için yoğun çaba sarf etmiştir303. Görüşmelerin resmiyet kazanmasıyla oturumlar başlamıştır. Uzun süre devam eden görüşmeler bir sonuca bağlanamadan sona ermiştir. II. LÜBNAN KRİZİ Başbakan Refik Hariri’nin 2005 yılında suikasta uğramasından sonra ülkede iç karışıklık çıkmış, Hariri suikastının ilk önce araştırılması ardından da uluslararası niteliğe sahip bir mahkemede soruşturma ve yargılama sürecinin talep edilmesi 8 Mart ittifakının sert tepkisine yol açmış, söz konusu tepki 2006 başında 8 Mart grubundaki bakanların istifası, ardından sokak gösterileri, Mayıs 2008’de Hizbullah ile Sünni ve Dürzi güçleri arasında bir iç çatışma, Cumhurbaşkanlığı krizi ve son olarak da Haziran 2009 seçimlerinden sonra Eylül ayına kadar yeni bir hükümet kurma krizine yol açmıştı. Ortaya çıkan hükümet krizini çözmek için Türkiye harekete geçti. Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esad'ın ev sahipliğinde Şam'da Başbakan Erdoğan ve Katar Emiri Şeyh Hamad Bin Halife El Tani üçlü bir zirve yaptı. Yapılan zirvenin ardından Beyrut’ta temaslara başlayan Türkiye ve Katar dışişleri bakanları, Lübnan Başbakanı Sa’d Hariri ve Hizbullah Genel Sekreteri Seyyid Hasan Nasrullah’la görüşmelerde bulundu. Lübnan’daki siyasi bunalımın çözümü için arabuluculuk rolüyle devreye giren ve Lübnanlı taraflarla görüşmelerde bulunan Türkiye ve Katar dışişleri bakanlarının Beyrut’ta yaptıkları iki günlük görüşmelerde ilerleme kaydedilmedi. İki ülke yetkilileri Lübnan'dan ayrılarak arabuluculuktan çekilmiştir.304 III. FİLİPİNLER HÜKÜMETİ İLE MORO İSLAMİ KURTULUŞ CEPHESİ (MILF) ARASINDAKİ UYUŞMAZLIK Filipinlerin güneyinde Müslüman nüfusun (Moro halkı) yaşadığı Mindanao ve Sulu takımadaları bölgesinde yoğunlaşan çatışma, Moro halkını temsil ettiğini iddia eden ve bağımsız bir devlet kurma amacını güden silahlı gruplarla yaşanmaktadır. Çatışma 1960’lı yılların sonuyla 1970’li yılların başında Filipinler’in güneyinde 303 304 DAVUTOĞLU; s. 85. Bkz. “http://www. bbc.co.uk/turkce/haberler/2011/01/110120_turkey_qatar_leba non.shtml”, (27.05.2014). 125 başlayan ciddi silahlı çatışmalardan sonra patlak vermiştir. Aradan geçen zaman içinde çeşitli uzlaşmalar sağlanmasına ve özel otonom bölgeler kurulmasına rağmen, silahlı grupların varlığı sürdürmekte ve bazı Müslüman gruplarla hükümete bağlı güvenlik güçleri arasında şiddet olayları yaşanmaya devam etmektedir. Ülkede 40 yıldan bu yana devam eden iç çatışmalarda 120 binden fazla kişi hayatını kaybetmiş, 2 milyon kişi evlerini terk etmek zorunda kalmıştı305. Yıllardır süregelen çatışmaları sona erdirmek adına, 2009 yılında İslam İşbirliği Teşkilatı bünyesinde Malezya, Endonezya, Mısır, Libya ve Türkiye öncülüğünde “Güney Filipinler Barış Komitesi” kurulmuş ve Türkiye de aktif bir üye olarak bu oluşumda görev almıştır. Yapılan başarılı arabuluculuk faaliyetlerinden sonra 15 Ekim 2012’de Filipinler hükümeti ile Moro İslami Kurtuluş Cephesi arasında tarihi bir barış andlaşması imzalanmıştır. İmzalanan çerçeve andlaşma ile, ülkenin güneyindeki Müslüman azınlık tarafından idare edilecek yeni bir özerk bölge kurulması öngörülmektedir. Bu özerk bölgenin hangi bölgeleri kapsayacağı ve bu vilayetlerin dışında kalan Müslümanların referandum yapmak suretiyle bu bölgelere katılması sağlanacaktır. Barış andlaşması sonrası temel kanun belgeleri hazırlanacaktır306. IV. İRAN’IN NÜKLEER ARABULUCULUK GİRİŞİMİ PROGRAMIYLA İLGİLİ 2002 yılında İran’ın gizli nükleer tesislerinin ortaya çıkması ve uranyum zenginleştirme faaliyetlerine girişmesi, uluslararası toplum tarafından büyük tepkilere neden olmuştur. Ortaya çıkan uluslararası krizin önüne geçilmesi adına Türkiye, özellikle 2005 yılından sonra, sorunun diplomatik yollardan çözümünün teşvik edilmesi yaklaşımı çerçevesinde Batılı muhataplarına diplomatik yolları daha fazla zorlamaları tavsiyesinde bulunurken İranlı muhataplarından çatışmacı yaklaşımdan kaçınmalarını ve diplomasiden uzaklaşılmaksızın sorunun çözümü için daha fazla çaba göstermelerini istemiştir. Nitekim İran ile batılı devletler arasında kesintiye uğrayan nükleer müzakereler Türk hükümetinin girişimleriyle 26 Nisan 305 306 Güney Filipinler’de Barış İhtimali ve Karşılaşılan Engeller, Londra 2013, s. 15. Milliyet Gazetesi, 15.10.2012. 126 2007’de yeniden başlamış; ancak görüşmelerde İran ile Batı arasında nükleer sorunun çözümü yönünde somut bir ilerleme kaydedilememiştir307. Bu gelişmelerin ardından, 12-13 Nisan 2010’da Washington’da düzenlenen Nükleer Güvenlik Zirvesi sırasında İran’ın nükleer programı bir kez daha gündeme gelmiştir. ABD’nin amacı, İran’a karşı hazırlamış olduğu yeni yaptırım tasarısına, uluslararası toplumun diğer üyelerinin de desteğini almaktı. Buna karşılık Türkiye’nin yaptırım kararına karşı duruşu ve İran’ın nükleer programından kaynaklanan sorunun çözümü için diplomatik yolların kullanılması girişimleri ile Brezilya’nın aynı yöndeki pozisyonu örtüşmüştür. Böylece Washington Zirvesi, Türkiye ve Brezilya arasında İran’ın nükleer programının diplomatik yollardan çözülmesi yönünde yeni bir girişimde bulunmaları için ortak bir zemin sağlamıştır308. Türkiye ve Brezilya’nın ortak arabuluculuk girişimleri sonucunda, 17 Mayıs 2010 tarihinde Tahran Bildirisi imzalanmıştır309. Tahran Bildirisiyle İran, Viyana Grubu ile nükleer yakıt takası konusunda anlaşmaya hazır olduğunu bildirmiştir. V. SOMALİ İLE SOMALİLAND ARASINDAKİ UYUŞMAZLIK Son 20 yıldır Somali’de süren iç savaş nedeniyle ülkede siyasi bir istikrarsızlık söz konusudur. 1991 yılında diktatör Siyad Barre’nin devrilmesinden sonra, ülkede yaşanan yönetim boşluğu Somali’yi anarşik bir ortama sürüklemiş ve ülke Somaliland ve Pundtland olarak iki özerk yönetim altında yönetilmeye başlanmıştır. Her ne kadar bağımsızlığını ilan etmiş olsa da Somaliland, hiçbir ülke tarafından tanınmamış ve uluslararası toplum tarafından Somali'ye bağlı bir özerk bölge olarak kabul edilmiştir. Buna karşın, 2010 yılının Haziran ayında uluslararası standartlarda bir seçim gerçekleştiren, kendi anayasasına ve yönetimine sahip olan Somaliland, aslında bugün bağımsız bir devlet olabilmek için gerekli tüm şartları taşımaktadır. 307 308 309 SİNKAYA, Bayram; “İran Nükleer Programı Karşısında Türkiye’nin Tutumu Ve Uranyum Takası Mutabakatı”, Ortadoğu Analiz Dergisi, C. 2, S. 18, 2010, s. 68. SİNKAYA; s. 71. Bkz. “http://tahran.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=200926”, (27.05.2014 ). 127 Ortaya çıkan uyuşmazlığın çözümü hususunda Türkiye çok önemli bir arabuluculuk görevi üstlenmiştir. 2010 ve 2012 yıllarında İstanbul Somali Konferanslarına ev sahipliği yapan Türkiye, bir anlamda Somali’ye yönelik uluslararası desteğin çıtasını yükseltmiştir. Bu doğrultuda, Somali Federal Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Hasan Şeyh Mahmud ve Somaliland Cumhurbaşkanı Ahmed Silanyo uzun bir süreden sonra başlattıkları diyalog süreci kapsamında 13 Nisan 2013 tarihinde bir araya gelmişlerdir. İki lider; Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ve Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu ile ayrı ayrı ve üçlü görüşmeler gerçekleştirmiş, görüşmelerin sonunda Ankara Bildirisi imzalanmıştır.310 Bildiriyle, Somali Federal Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla Somali'de meydana gelen liderlik değişikliğinin ardından diyalogun yeniden başlatılması ve diyalog sürecini ileriye taşıyacak bir mekanizmanın tesis edilmesi amaçlanmıştır.311 VI. DİĞER UYUŞMAZLIKLAR Son on yıl içerisinde gerçekleştirilen yukarıdaki arabuluculuk örneklerine ek olarak, 2010 yılında Irak’ta demokratik sürece katkı için farklı etnik ve mezhepsel gruplarla yürütülen arabuluculuk faaliyetleri, 2011 yılından itibaren Filistin’de Hamas ve El Fetih arasındaki iç uzlaşı sürecine verilen destekler, Sudan ile bağımsızlığına yeni kavuşan Güney Sudan arasındaki anlaşmazlıkların aşılması için ekonomik işbirliği perspektifiyle ortaya koyulan üçlü işbirliği vizyonu ve Afrika Boynuzu’nda kritik öneme sahip stratejik bir konumda bulunan ancak uzun süredir izolasyona maruz kalan Eritre’nin yeniden bölgesel ve uluslararası sisteme dâhil edilmesi yönündeki çabalara ilişkin 2011 yılında verilen destekler Türkiye’nin arabuluculuk örnekleri olarak gösterilebilir.312 310 311 312 Bkz. “http://www.mfa.gov.tr/ankara-da-tarihi-somali-zirvesi-somali-ve-somalila nd-cumhurbaskanlari-ankara-da-biraraya-geldi.tr.mfa”, (28.05.2014). Bkz. “http://www.mfa.gov.tr/somali-ve-somaliland-cumhurbaskanlarinin -imzala diklari-ankara-bildirisi_-13-nisan-2013_-ankara.tr.mfa”, (28.05.2014). T.C. Dışişleri Bakanlığı Sorumluluk ve Viz yon 2014 Yılına Girerken Türk Dış Politikası, Ankara 2013, s. 12. 128 SONUÇ Geçmişte olduğu gibi, günümüzde de uluslararası toplum üyeleri arasında daima görüş ayrılıkları ve sorunlar yaşanabilmektedir. Taraflar bu görüş ayrılıkları ve sorunların üstesinden gelemediğinde, uluslararası uyuşmazlıklar ortaya çıkmaktadır. Uluslararası uyuşmazlıklar, basit bir sınır uyuşmazlığı şeklinde olabileceği gibi, silahlı çatışmaları barındıran boyutlara da ulaşabilmektedir. etkisiyle özellikle uluslararası ilişkilerde yaşanan Küreselleşmenin de gelişmeler, uluslararası uyuşmazlıkların boyutlarını daha da karmaşıklaştırmakta ve sonuçlarını daha da ağırlaştırmaktadır. Durum böyle olunca, gelecek kuşaklara barış ve huzur ortamında bir dünya sunabilmek için hukuki veya siyasi nitelikli olabilen uluslararası uyuşmazlıkların çözülmesi meselesi, uluslararası aktörlerin üzerinde çok önemli bir sorumluluk haline gelmiştir. Uluslararası toplum üyeleri arasında çıkan bir uyuşmazlığın çözümü, çeşitli şekillerle mümkündür. Devletler uyuşmazlığın çözümü için, tıpkı bireyler arasında olduğu gibi, zorlama yollarına, özellikle savaşlara başvurabilmektedir. Ancak modern uluslararası hukuk tarafından kesin olarak yasaklanan bu durum, tarafları barışçı çözüm yollarına yönlendirmektedir. Uyuşmazlıkların barışçı yollarla çözümü konusu, ilk olarak 1899 ve 1907 yıllarında yapılan La Haye Konferanslarında düzenlenmiştir. Bu konferanslar sonucunda imzalanan Uluslararası Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümüne İlişkin Andlaşmalar uyarınca, taraf devletler uyuşmazlıkların barışçı yollarla çözümü için her türlü gayreti gösterme yükümlülüğü altına girmişlerdir. Bu konuda yapılan en önemli düzenleme ise kuşkusuz BM Andlaşması ile gerçekleşmiştir. BM Andlaşması, tüm devletlerin uluslararası nitelikteki uyuşmazlıklarını, uluslararası barış ve güvenliği ve adaleti tehlikeye düşürmeyecek biçimde, ancak ve ancak barışçı yollarla çözmesi gerektiğini belirtmiştir. Bu doğrultuda devletlerin; görüşme, 129 soruşturma, arabuluculuk, uzlaştırma, hakemlik veya yargısal çözüm yolları ile konuya çözüm aramaları gerektiği ifade edilerek, barışçı çözüm yollarının neler olduğu tek tek sayılmıştır. Tarafların başvuracağı barışçı çözüm yollarından biri olan arabuluculuk yönteminin önemi ise şüphesiz göz ardı edilemez. Tarih boyunca hemen hemen tüm toplumlarda kullanılan arabuluculuk yöntemi, popülaritesini her geçen gün artırmaya devam etmektedir. Arabuluculuk, uyuşmazlığa doğrudan taraf olmayan yabancı bir üçüncü kişiyi içeren bir uyuşmazlık çözüm yöntemidir. Üçüncü kişi konumundaki arabulucu, bir devlet veya uluslararası örgüt olabileceği gibi, Beagle Kanalı uyuşmazlığında Papa’nın arabuluculuk yaptığı gibi gerçek kişi de olabilir. Arabulucu uluslararası uyuşmazlık halindeki tarafların sorunlarını kuvvet kullanmadan ve yargı önüne çıkarmadan geniş bir yelpaze ekseninde çözmeyi amaçlamaktadır. Bu amaç doğrultusunda arabulucu, uyuşmazlık halindeki tarafları bir araya getirip görüşmelerini sağlamakla kalmaz, aynı zamanda görüşmelerde oturumlara katılabilir ve çözüm önerileri sunabilir. Dolayısıyla bu yöntemde arabulucunun omuzlarında çok büyük bir sorumluluk vardır. Çünkü arabuluculuğun başarısı arabulucunun bizzat kendi başarısıyla doğru orantılıdır. Arabuluculuğun önemli özelliklerinden biri, arabulucunun tarafları bağlayıcı nitelikte bir karar verme yetkisinin bulunmamasıdır. Dolayısıyla arabulucunun uyuşmazlığın çözümünde açıkladığı görüşler sadece tavsiye niteliği taşımaktadır. Gerçekten de, arabulucu bir karar mercii gibi hüküm verme esasına dayalı bir yöntem olsaydı, arabuluculuk yerine hakemlik gibi yargısal yollardan söz etmiş olurduk. Arabuluculuğun bir başka özelliği ise gönüllülük esasına dayalı bir yöntem olmasıdır. Arabuluculuk yapmak isteyen devlet veya uluslararası örgüt, uyuşmazlık halindeki taraflara arabuluculuğu dayatamaz. Taraflar arabuluculuk yoluna başvurmayı kabul edip etmemekte tamamen serbesttirler. İki devlet arasındaki uyuşmazlığın, uluslararası baskının da etkisiyle zorla arabuluculuk yöntemiyle çözülmeye çalışılması, başarısız sonuçların ortaya çıkmasına neden olduğu örneklerle sabittir. 130 Bir uyuşmazlığın arabuluculuk yöntemiyle başarılı bir şekilde sonuçlanması, arabulucunun uyuşmazlık konusuna iyi bir şekilde hazırlanmasını gerektirmektedir. Dolayısıyla arabulucu, uyuşmazlık hakkında uzmanlardan yardım almalı, gerekirse personel desteği istemelidir. Bununla birlikte, arabulucunun hazırlıklı olması için dış aktörlerden de siyasi, mali ve idari desteklerin sağlanması bu konuda çok önemlidir. Çünkü uyuşmazlığın konusu ve tarafları hakkında yeterli bilgi ve donanım ile ekonomik ve siyasi desteğe sahip olan bir arabulucu, hazırlıklı olmayan bir arabulucuya göre daha başarılı çözüm stratejileri ve önerileri getirebilmektedir. Bir arabulucu uyuşmazlığı çözerken tarafsızlığını korumak zorundadır. Çünkü tarafların arabulucuya karşı önyargısı ile sürdürülen bir arabuluculuk faaliyeti, uyuşmazlığı çözmeye yönelik ilerlemeyi ciddi şekilde etkileyebilmektedir. Dolayısıyla bir arabulucu tarafsızlığını sağlamak için, sürecin ve taraflara yönelik muamelenin adil ve dengeli olmasını sağlamalı ve bunu taraflara açık bir şekilde hissettirebilmelidir. Bununla birlikte arabulucu, dış aktörlerden gelen ve sürecin tarafsızlığını etkileyecek her türlü desteği kabul etmekten kaçınmalıdır. Günümüzde uyuşmazlıkların çözümünde en sık başvurulan yöntemlerden biri arabuluculuktur. Arabuluculuğun bu kadar sık tercih edilmesinin birçok nedeni vardır. Öncelikle arabuluculuk, yargı organlarının gereksiz prosedürlerini ve uzun yargılama süreçlerini içermediğinden, zamandan tasarruf sağlamaktadır. Arabuluculuk sayesinde, yıllarca sürebilecek yargılama faaliyetlerine gerek kalmadan kısa vadede kesin çözümler elde edilebilmektedir. Böylece, arabuluculuk taraflar açısından zamandan tasarruf sağlayarak uyuşmazlığın daha da büyümesine engel olmakta ve uluslararası barış ve güvenliği daha çabuk bir şekilde sağlayabilmektedir. Bir tercih sebebi olarak arabuluculuğun kullanılmasının bir diğer nedeni, uzman kişilerin arabuluculuk yapmasıdır. Gerçekten de, günümüzde oldukça karmaşık ve büyük olabilen uyuşmazlıklarda, yargıçların önlerine gelebilecek her uyuşmazlık hakkında gerekli bilgiye sahip olması, doğru ve çabuk karar verebilmesi oldukça güçleşmektedir. Oysa arabulucular zaten konusunda uzman kişilerden seçildiği için uyuşmazlık konusu olayı çok rahat kavrayabilmekte ve olaya en uygun çözüm önerisini sunabilmekte; böylece hem zamandan tasarruf etmekte hem de daha kesin bir çözüm önerisi getirebilmektedir. Arabuluculuğun tercih edilmesinin bir 131 başka nedeni ise, uyuşmazlığın çözüm sürecinde kontrolün tarafların kendi ellerinde olmasıdır. Yargısal çözüm yollarında, üçüncü kişi konumundaki yargıç veya hakem, delillere ve sebeplere dayalı olacak şekilde bir karara varır. Yani tarafların çözüm üzerinde anlaşmaları değil, hakem veya yargıcın bu kararını taraflara açıklaması söz konusudur. Böylece taraflar, kendilerini üçüncü kişinin çözüme ilişkin vereceği karara emanet etmiş olurlar. Oysa arabuluculuk yönteminde, arabulucunun rolü sadece çözüm önerileri getirerek tarafların harekete geçmesini sağlamaktır. Dolayısıyla, aralarındaki uyuşmazlığı çözüp çözmemeye veya çözümde anlaşmışlarsa bunun hangi şartlarla olacağına karar verecek olan tarafların kendileridir. Kontrolün tarafların elinde olması, taraflara özgüven verecek ve tarafların uzlaşılan çözüm önerisini daha kolay benimsemelerini sağlayacaktır. Pek çok avantaja sahip bir yöntem olmasına rağmen, arabuluculuğun her zaman başarıyla sonuçlanması mümkün olmamaktadır. İşte tam bu noktada, arabuluculuğun başarısını etkileyen faktörler devreye girmektedir. Arabuluculuğun başarısını öncelikle; uyuşmazlığın olgunluk evresi, uyuşmazlığın yoğunluk derecesi ve uyuşmazlık konusunun niteliği bakımından uyuşmazlığın ayırt edici özellikleri etkilemektedir. Arabuluculuğun başarısını etkileyen ikinci faktör ise, taraflar ve karşılıklı ilişkileridir. Gerçekten de, tarafların açık bir şekilde tanımlanabilmiş olması, tarafların rejim türleri, tarafların arabuluculuğu kabul etme sebepleri, tarafların eski ve devam eden ilişkileri, tarafların güç dengesi gibi etkenler arabuluculuk faaliyetinin başarılı bir şekilde sonuçlanıp sonuçlanmamasında belirleyici rol oynamaktadır. Arabuluculuğun başarısını etkileyen son bir faktör ise arabulucunun özellikleridir. Bu doğrultuda, arabulucunun tarafsız olup olmaması, arabulucunun taraflar üzerindeki baskı gücü veya arabulucunun statüsü gibi etkenler arabuluculuğun başarısını etkilemektedir. Görüldüğü üzere arabuluculuk, avantaj ve dejavantajlarıyla üzerinde tartışılması gereken çok boyutlu bir barışçı çözüm yöntemidir. Barışçı bir yöntem olan arabuluculuk, uyuşmazlıkların çözümünde oldukça etkili sonuçlar doğurmaktadır. Bu sebepledir ki, devletlerin en sık başvurduğu barışçı çözüm yöntemlerinden biridir. Bununla beraber, arabuluculuğa verilen önemin yeterli düzeyde olduğunu söylemek de pek mümkün değildir. Nitekim dünya genelinde 132 nitelikli arabulucuların sayısı oldukça az olup, bu görevi icra edecek olan kuruluşlar da yeterli düzeyde değildir. Dolayısıyla uluslararası toplum üyelerine düşen en önemli görevlerden biri nitelikli arabulucuların yetiştirilmesidir. Bunun sağlanması adına, uluslararası arabuluculuk kuruluşları kurulabilir, üst düzey devlet temsilcileri arabuluculuk yapmak üzere biraz daha özverili davranabilir ve uyuşmazlıkların çözümünde öncelikle arabuluculuk yöntemine başvurulması uluslararası toplum tarafından teşvik edilebilir. Gelecek kuşaklara barış ve huzur dolu bir dünya bırakılmak isteniyorsa, uluslararası barış sağlanmalıdır. Ünlü düşünür Thomas Hobbes’un da dediği gibi, “doğa kanununun birinci ve temel ilkesi barışı aramak ve sürdürmektir”. Bu perspektiften ele alındığında arabuluculuk yöntemi, uluslararası barışı sağlamada oldukça insanî ve etkili bir çözüm yöntemi olarak ortaya çıkmaktadır. 133 BİBLİYOGRAFYA* AKINCI, Ziya; Uluslararası Tahkim, Ankara 2007. ANDERSON, Chandler P. / SCOTT, James Brown; “Advisory Opinions from Commissions of Inquiry”, American Journal of International Law (AJIL), C. 26, S. 3, 1932, s. 565-568. ASSEFA, Hizkias; Mediation of Civil Wars: Approaches and Strategies-- the Sudan Conflict, Boulder 1987, s. 194-195. BALCIOĞLU, Mustafa / BOZKURT, Enver / KÜTÜKÇÜ, M. Akif / POYRAZ, Yasin; Bozkurt Lotus Davası, İstanbul 2003. BARNIDGE, Robert P.; “The International Law of Negotiation as a Means of Dispute Settlement”, Fordham International Law Journal, C. 36, S. 3, 2013, s. 545-574. BELİK, Mahmut R.; Devletlerin Harp Selâhiyetinin Tahdidi ve Uluslararası İhtilafların Sulh Yolu ile Halli Usulleri, C. 1, İstanbul 1966, s. 1. BERCOVITCH, Jacob / ANAGNOSON, J. Theodore / WILLE, Donnette L.; “Some Conceptual Issues and Empirical Trends in The Study Of Successful Mediation In International Relations”, Journal of Peace Research, C. 28, S. 1, 1991, s. 12. BERCOVITCH, Jacob / GARTNER, S. Sigmund; International Conflict Mediation, London 2009. BERCOVITCH, Jacob / JACKSON, Richard; Conflict Resolution in the Twenty-first Century, Michingan 2009, s. 32. * Birden çok eserinden yararlanılan yazarlara ya pılan atıflar için, eserlerin dipnotlarda kullanılan kısaltmaları parantez içerisinde gösterilmiştir. 134 BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z.; Mediation in International Relations, New York 1992. BERCOVITCH, Jacob; “International Mediation and Dispute Settlement: Evaluating the Conditions for Successful Mediation” (Successful Mediation), Negotiation Journal, C. 7, S. 1, 1991, s. 17-30. BERCOVITCH, Jacob; “International Mediation” (International Mediation), Journal of Peace Research, C. 28, S. 1, 1991, s. 3. BERCOVITCH, Jacob; Resolving International Conflicts, Boulder 1996. BERCOVITCH, Jacob; “Mediation in International Conflicts” (International Conflicts), Peacemaking In International Conflict: Methods And Techniques, (Ed. ZARTMAN, I. William), Washington 2007, s. 163-194. “An BILDER, Richard B.; Overview of International Dispute Settlement” (Overview), Emory Journal of International Dispute Resolution, C. 1, S. 1, 1986, s. 4. “International Dispute Settlement and The Role BILDER, Richard B.; of International Adjudication” (International Adjudication), Emory Journal of International Dispute Resolution, C.1 S. 2, 1987, s. 134. “International Third Party Dispute Settlement” BILDER; Richard B.; (Dispute Settlement), DJILP, S. 17, 1988-1989, s. 482 BİLGE, Suat; “Uluslararası Uyuşmazlıkların Diplomatik Yollar ile Çözülmesi”, AÜSBFD, C. 17, S. 2, 1962, s. 198. BİLGİN, Hikmet; “Anglo-Sakson Hukuk Sistemlerinde Arabuluculuk” (Anglo-Sakson), Hukuk Gündemi Dergisi, S. 1, 2009, s. 16-24. BİLGİN, Hikmet; “Kıta Avrupası Hukuk Sistemlerinde Arabulculuk” (Kıta Avrupası), Hukuk Gündemi, S. 2, 2009, s. 9-20. 135 BORN, Gary B.; International Arbitration: Cases and Materials, Alphen aan den Rijn 2010. BOZKURT, Enver / KÜTÜKÇÜ, M. Akif / POYRAZ, Yasin; Devletler Hukuku, Ankara 2010. BROWNLIE, Ian; “The Justiciability of Disputes and Issues in International Realations” (Justiciability), British Yearbook of International Law (BYIL), 1967, s. 123-145. BROWNLIE, Ian; Principles of Public International Law, New York 2008. CALLISTER, Ronda Roberts / WALL, James A.; “Japanese Community and Organizational Mediation”, The Journal of Conflict Resolution, C. 41, S. 2, 1997, s. 311-328. CARNEVALE, Peter J. / ARAD Sharon; “Bias and Impartiality in International Mediation”, Resolving International Conflicts, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob), Boulder 1996, s. 39-54. CARTER, Jimmy; Translating Mediation Guidance into Practice, Zurich 2013. CHANTILIS, Peter S.; “Mediation U.S.A.”, The University of Memphis Law Review, C. 26, S. 3, 1996, ss.1031-1084. COLLIER, John / LOWE, Vaughan; The Settlement of Disputes in International Law, Oxford 2000. COPELAND, Carla S.; “The Use of Arbitration To Settle Territorial Disputes”, Fordham Law Review, C. 67, S. 6, 1999, s. 3073-3108. CROCKER, Chester / HAMPSON, Fen / AALL, Pamela; Managing Global Chaos, Washington 1996. 136 DAVIS, Edward P.; “Mediation in the U.S. Legal System”, http://lawcommissionofindia.nic.in/adr_conf/DAVIS5.pdf, (21.04.2014). DAVUTOĞLU, Ahmet; “Turkey’s Mediation: Critical Reflections From the Field”, Middle East Policy, C. 20, S. 1, 2013, s. 83-90. DEMİR, İdris; “Settlement of Disputes Between/Among States Through ‘Peaceful’ Way”, SDÜ Vizyoner Dergisi, C. 2, S. 1, 2010, s. 41-49. DONNER, Ruth; “Procedure of International Conciliation: Some Historical Aspects”, Journal of the History of International Law, C. 1, S. 2, 1999, s. 103-124. DURAN, Hasan; “Birleşmiş Milletler ve Barışın Korunması”, AKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, C. 4, S. 1, 2002, s. 123-138. ERDOĞAN, Feyiz; Uluslararası Hukuk ve Tahkim, Ankara 2004. ERSAYDI, Alper; “Bozkurt-Lotus Davası ve Genç Türkiye’nin Hukuksal Yetkinliği”, Tarih Okulu, S. 6, 2010, s.33-43. ESTHUS, Raymond A.; “Double Eagle and Rising Sun: The Russians and Japanese at Portsmouth in 1905” (Rev. VALLIANT, Robert B.), Monumenta Nipponica, C. 43, S. 3, s. 377-379. International Law, New York 2010. EVANS, Malcolm D.; FENDER, James E.; “Roosevelt, The Mikado and The Czar”, NH Bar Journal, C. 46, S. 2, 2005, s. 68-75. FRANCK, Thomas M.; “The Secretary-General's Role in Conflict Resolution: Past, Present and Pure Conjecture”, EJIL, C. 6, S. 1, 1995, s. 360387. FUNKEN, Katja; “Comparative Dispute Management: Court-connected Mediation in Japan and Germany”, German Law Journal, C. 3, S. 2, 2002, s. 334. 137 GOH, Gerardine Meishan; International Space Law, Leiden 2007. GOWAN, Richard; Review of Political Missions 2010, New York 2010. Güney Filipinler’de Barış İhtimali ve Karşılaşılan Engeller, Londra 2013. HARE, A. Paul; “Informal Mediation by Private Individuals”, Mediation in International Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z.), New York 1992, s. 52-63. HOPT, Klaus J. / STEFFEK, Felix; “Mediation: Principles and Regulation in Comparative Perspective” (Rev. CHAN, Peter C. H.), European Business Organization Law Review, C. 14, s. 4, 2013, s. 613-618. HOROWITZ, Sara; “Mediation”, Handbook of Peace and Conflict Studies, (Ed.: WEBEL, Charles / GALTUNG, Johan), New York 2007, s. 51-63. HYDE, Charles Chaney; “Place of Commissions of Inquiry and Conciliation Treaties in the Peaceful Settlement of International Disputes”, BYIL, C. 10, 1929, s. 96-110. IRAGORRI, Alexandra García; “Negotiation in International Relations”, Revista de Derechio Universidad del Norte, S. 19, 2003, s. 91-102. İNAN, Yüksel; “Sınır Aşan Suların Hukuksal Boyutları”, AÜHFD, C. 49, S. 1, 1994, s. 243-253. JACKSON, Elmore; Mediation and Conciliation in International Law” (Mediation and Conciliation), International Social Science Bulletin, C. 10, S. 4, 1958, s. 508-543. JACKSON, Richard; “Successful Negotiation in International Violent Conflict”, Journal of Peace Research, C. 37, S. 3, 2000, s. 323-343. JONAH, James O. C.; “The United Nations and International Conflict: the Military Talks at Kilometre Marker-101”, Mediation in International 138 Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z.), New York 1992, s. 176-205. KAPLAN, Yavuz; “Arabuluculuk ve Türk Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu Tasarısına Eleştirel Bir Bakış”, MHB, C. 28, S. 1-2, 2008, s. 115-146. KARAKOÇ, İrem; “Uluslararası Hukukta Emredici Kural Olgusuna Tarihsel Bir Yaklaşım”, DEÜHFD, C. 8, S. 1, 2006, s. 87-122. Arabuluculuk Yoluyla Uyuşmazlık Çözümünde KEKEÇ, Elif Kısmet; Temel Aşamalar ve Taktikler, Ankara 2011. KLEIBOER, Marieke; “Understanding Success and Failure of International Mediation”, The Journal of Conflict Resolution, C. 40, S. 2, 1996, s. 362-274. KOH, Tommy T. B.; “The Paris Conference on Cambodia: A Multilateral Negotiation That "Failed””, Negotiation Journal, C. 6, S. 1, 1990, s. 81-87. LOHMANN, Linda Mealey; “Using Mediation to Resolve Disputes Differences Between China and the U.S.”, China Insight, 28 May 2010, s. 110. MAOZ, Zeev / ABDOLALI, Nasrin; “Regime Types and International Conflict, 1816-1976”, The Journal of Conflict Resolution, C. 33, S. 1, 1989, s. 3-35. MENGİLER, Özgür; Birleşmiş Milletler Çerçevesinde Uluslararası Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümü, Ankara 2005. MERAY, Seha L.; Devletler Hukukuna Giriş, C. 2, Ankara 1975. MERRILLS, J. G.; International Dispute Settlement, New York 2007. MOORE, Christopher W.; The Mediation Process: Practical Strategies for Resolving Conflict, San Francisco 2003. 139 MYERS, Denys P.; “The Commission of Inquiry”, World Peace Foundation , C. 1913-1914, S. 3, 1913, s. 3-26. OPPENHEIM, Lawrance; International Law A Treatise, (Ed.: Ronald F. ROXBURGH), New Jersey 2005. ORME, John D.; “U.S. Mediation in Revolutionary Conflicts, 1944– 1986”, Mediation Quarterly, C. 7, S. 1, 1989, s. 59-72. ÖZBAY; İbrahim; “Avukatlık Hukukunda Uzlaştırma ve Uzlaştırma Tutanağının İlam Niteliği”, AÜEHFD, C. VIII, S. 3-4, 2004, s. 387-418. ÖZBEK, Mustafa Serdar; Alternatif Uyuşmazlık Çözümü, Ankara 2009. PAZARCI, Hüseyin; Uluslararası Hukuk, Ankara 2010. POYRAZ, Yasin; Uluslararası Uyuşmazlıkların Barışçı Çözüm Yollarından Diplomatik Yollar (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1995. PRINCEN, Thomas; “Mediation by a Transnational Organization: The Case of the Vatican”, Mediation in International Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z.), New York 1992, s. 149-176. QIAN, Cheng (Jason); “The Culture of China’s Mediation in Regional and International Affairs”, Conflict Resolution Quarterly, C. 28, S. 1, 2010, s. 53-65. QUIROGA, Cecilia Medina; The Battle of Human Rights, Dordrecht 1988. RAYMOND, Gregory A.; “Democracies, Disputes, and Third-Party Intermediaries”, Journal of Conflict Resolution, C. 38, S. 1, 1994, s. 24-42. ROTHWELL, Donald R. / KAYE, Stuart / AKHTARKHAVARI, Afshin / DAVIS, Ruth; International Law: Cases And Materials With Australian Perspectives, New York 2011. 140 SALMAN, M.A. Salman; Resolution of International Water Disputes, Hague 2003. SAVUN, Burcu; “Information, Bias, and Mediation Success” (Mediation Success), International Studies Quarterly, C. 52, 2008, s. 25-47. SAVUN, Burcu; “Mediator Types and The Effectiveness of Information Provision Strategies in The Resolution of International Conflict” (Mediator Types), International Conflict Mediation, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / GARTNER, S. Sigmund), London 2009, s. 98-114. SCOTT, James Brown; The Hague Peace Conferences of 1899 and 1907, Baltimore 1909. SHAW, Malcolm N.; International Law, Cambridge 2008. SHEEHAN, Edward R. F.; “How Kissinger Did It: Step by Step in the Middle East”, Foreign Policy, S. 22, 1976, s. 3-70. SİNKAYA, Bayram; “İran Nükleer Programı Karşısında Türkiye’nin Tutumu Ve Uranyum Takası Mutabakatı”, Ortadoğu Analiz Dergisi, C. 2, S. 18, 2010, s. 66-78. SLIM, Randa M.; “Small-State Mediation in International Relations: The Algerian Mediation of the Iranian Hostage Crisis”, Mediation in International Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z.), New York 1992, s. 206-231. SMITH, William P.; “Effectiveness of the Biased Mediator”, Negotiation Journal, C. 1, S. 4, 1985, s. 363-372. STEIN, Janice G.; “Structures, Strategies, and Tactics of Mediations Kissinger and Carter in the Middle East, Negotiation Journal, C. 1, S. 4, 1985, s. 331-347. 141 “Good Offices as a Peaceful Means of SUCHARITKUL, Sompong; Settling Regional Differences”, Liber Amicorum for Martin Domke, The Hague 1968, s. 339-347. SUR, Melda; Uluslararası Hukukun Esasları, İzmir 2000. SUSSKIND, Lawrence / BABBITT, Eileen; “Overcoming the Obstacles to Effective Mediation in International Disputes.”, Mediation in International Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z.), New York 1992, s. 30-51. ŞEN, Yusuf; “İslam Hukukunda Arabuluculuk”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 11, S. 22, 2012/2, s. 105-135. TEZCAN, Durmuş; “Bozkurt-Lotus Davasının Önemi ve Yeri”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları, C. 2, S. 4-5, (1994-1995), s. 267-274. The Mavrommatis Palestine Concessions, PCIJ, Series A, No. 2, 1924, s. 11. TINÇ, Ferai; “Irak-Suriye Krizi ve Suriyeli PKK'lılar”, Hürriyet Gazetesi, 31 Ağustos 2009. TOUVAL, Saadia / ZARTMAN, I. William; International Mediation in Theory and Practice, Boulder 1985. TOUVAL, Saadia; “The Superpowers as Mediators”, Mediation in International Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z.), New York 1992, s. 232-248. Türk Hukuk Lügatı, Ankara 1991. UMBRICHT, Victor H.; Multilateral Medation Practical Experiences and Lessons, Dordrecht 1989. United Nations; Handbook on The Peaceful Settlement of Disputes Between States, New York 1992. 142 VERMA, S. K.; An Introduction to Public International Law, New Delhi 2004. VERZIJL, J.H. Willem; International Law in Historical Perspective, Part VIII, Leiden 1976. WEBEL, Charles / GALTUNG, Johan; Handbook of Peace and Conflict Studies, New York 2007. WEHR, Paul / LEDERACH, John P.; “Mediating Conflict in Central America”, Journal of Peace Research, C. 28, S. 1, 1991, s. 85-98. WHITFIELD, Teresa; “Political Missions, Mediation, and Good Offices”, Review of Political Missions 2010, (Ed.: GOWAN, Richard), New York 2010, s. 27-34. WILKENFELD, Jonathan / YOUNG, Kathleen J. / QUINN, David M. / ASAL, Victor; Mediating International Crises, New York 2005. WOLFERS, Michael; “The Organization of African Unity as Mediator”, International Mediation in Theory and Practice, (Ed.: TOUVAL, Saadia / ZARTMAN, I. William), Boulder 1985, s. 185-186. YAMAMOTO, Joy O.; “Too Close for Comfort: How Friendship Impeded U.S.-Canada Free Trade Negotiations”, Negotiation Journal, C. 6, S. 4, 1990, s. 319–336. ZARTMAN, I. William / AMOO, Samuel G.; “Mediation by Regional Organizations: Organization for African Unity (OAU)”, Mediation in International Relations, (Ed.: BERCOVITCH, Jacob / RUBIN, Jeffrey Z.), New York 1992, s. 131-148. ZARTMAN, I. William / FAURE, G. Olivier; Escalation and Negotiation in International Conflicts, New York 2005. ZARTMAN, I. William / TOUVAL, Saadia; “International Mediation in the Post-Cold War Era” (Post-Cold War Era), Managing Global Chaos, (Ed.: 143 CROCKER, Chester / HAMPSON, Fen / AALL, Pamela), Washington 1996, s. 427-443. ZARTMAN, I. William / TOUVAL, Saadia; “International Mediation: Conflict Resolution and Power Politics” (International Mediation), Journal of Social Issues, C. 42, S. 2, 1985, s. 27-45. ZARTMAN, I. William; Peacemaking In International Conflict: Methods And Techniques, Washington 2007.
