·DlYANET

!
•
DİYANET ·İŞLERi BAŞKANLIGI .YAYINLARI
-.
'
·DlYANET
.
'
.
.
.
.··İŞLERi· BA,ŞKANLIGI
.
.
.
.
.
· D ER G İS İ ".
. .
I
96
I:
•
•
TÜRK TARİH KURUMU BASIMEVİ- ANKARA, 1962
·.
~
1GAZZAL!'YE-
GÖRE
KUR'AN'IN TEFSİRİ . .
. . ...
~
-
Prof. Muhammed b. Tavit\ ET-TANCl·
Ebu Hamid - Muhammed· b. Muhammed el-Gazzali'nin 1
İslam
· Düşüncesine, -ve MüslÜmanlar üzerine çok derin tesiri vardır. Çe§itli Iliezheplerden . oİmalan11a ra:~en alimlerden birçoklanmn ruhianna ݧlemi§
-olan bu tesirin ve yaygın §öhred.nin_ sımm, bilhassa Gazzall'nin fikri ve
.ruhi hallerindeki doğruluk ve samimiyetinde aramak lazımdır. Bunda
geni§. kültüre de yer verilmelidir.
,
. .· Gaz~ali, asnndaki bilgilerin_ çoğunu · elde etmi§~ l:iti ilimlere, gözleri
~ kendisine tazimle .çeVirtecek derecede vukufpeyda etmi§tir: GazzaH:, İslam.
bilginleri ve dü§ünürleri ile mukayese edildiğind~, temayüz etmiş büyük bir
bilgin olarak kaq~mıza çıkar~ ·
·
. . - B_a§ta Buhar1 2 ve Müslim 3 olrriak üzere, hadis nakledenler hatırlana. ç_ak_plursa, bunlann nakillerind~ nekadar doğru ve itinıada §ayan olduk::..
lan, ravilerin ahvalini incelerrı~k hususunda ne derece dikkatli hareket
ettikleri görülür:
,
.
.
.
'. .
- Diğer. taraf~an Farabi, 4 Ibn-i Sina 5 ve felsefi çalı§rrıalarda bulunan
herlia:ngi bir ba§kası hamlanacak olursa, bunlann kendi sahalannda tam
rrıan8.s_iyle yeti§mi§ olduklan halde diğer" bilgi kollannda vas at bir seviyede
bulunduklan görülüL
Bu arada Ebu'I-Hasen el-E§'ar1 6 ile Ebu Mansur el~Maturidi 7 üz.erinde
_: • .
•
'
.
--
-
.
.
• - •
-.
.
.
.
•
1
- ...
-
hal tercemesi (IIII M. 505 H.)" Brockelmarlıı'ın Arab Edebiyatı
\
.
1,351.
•
.
· 2 EbU Abdullah· Muhammed İbn İsmail İbn İbrahim el-Buhar! (8ıo M. 194 H. bk.
.
Brock. ı, 157; ek, ı, 260.
3 - MUslim sahibi' Ebu'l-Hüseyjn Müslim İbn el~Haccac el-Kuşeyr~ en-Neysabılri.
(875 M. 261 II.) Brock. ı, ı'6ı; ek, ı, 265.
..
4 :EbU Nasr Muhammed İbn Muhammed İbn Tarhan el-·Farabi (950 M. 339 H.).
s EbUAli el-Hüseyn İbnAbdullah İbn Sina (1037 M. 428 H.) Brock. ı, 452; ek, ı, 8ı2.
6 Ebu'I-Hasan Ali İbn İsmail el-Eş' ari (935 M. 324 H.) Altıncı hicri asra kadar onun
ve etba.ı hakkında en geniş yazılan İim Asakir'in (ı 175 M. 571 H.) ·"Tebyin kezib el-müfteri'" adlı kitabıdır. bk. Brock. ı, 194; ek, ı, 345·
'
7
- Ebfr Mansılr Muhammed_' İbn Muhammed el-Maturidi el-Hanefl (944 M. 333 H.)
İlahiyat 'Fakültesi ;Dergisi, ıjı-ı2, yıl I955· Hal tercemesi· ve Maturidi mektebine dair
. birkaç söz. b_k:-Brock. I, I 95; ek, I, 346.
.
·
1
.
. Gazzali'nin
. -tanhi ı. 41 ı ek,
-
MUHAMMED B. TAVİT ET-TANCİ
lO
durulduğu vakit, bunlar sünni akideyi müdafaa eden iki~ mümtaz Şahsiyet
kaİ'§ımıza çıkar.
olarak
itibariyle--kar§ımıza
Bu misalleri ne kadar çoğaltırsak çoğaltalım, netice
daima, muayyen. konularda derinle§mݧ kimseler çık­
maktadır.
.
.
.
··
GazzaWye gelince : onu· bunların hepsinden ayrı çapta, bamba§ka
bir §ahsiyet_ olarak görmekteyiz. O, İsla.m ilimlerinin her §ubesine dair bil, gileri kendisinde toplamı§ kuvvetli §ahsiyetiyle, kendisine mahsus müstq.kil ·
görü§leriyle
.
.., kar§imızda .durmaktadır
.
Gazzall'nin zihninin ortaya koyduğu :fikri §Üph_elerin gereği olan gem§ .
kültür, o §üp helerden kurtula~ak yo_llar ararliası_n: sebep olmu§, 8 bu hususta:
kültür ona yardim etmi§, ona.hakkl kavrama kudretini sağlamı§ ve firkalann _
karı§ıkhğı arasından onu kurt_armıya sevketmi§tir. Gazzali'nin çağı fir- -kalann .çoğaldığı, 9 fikirlerin deği§tiği, bilgi elde etmek için kullanılan metodların arttığı, her fırkamn ba§kalanmn metodlanın çürüttüğü nisbette kendi
metod ve ara§tırma tarzımn üstün gelmesiyle öğündüğü bir çağdır. Bu
durum bizzat gerçeği arayanları, h ür fikir sahiplerini zor manialar atlamağa,
. her firkaı:un çıkidesini, incelemek, h~r mezhebin sırnın açıklamak için dar
yollara girmeye sevk~tmeye kafi idi. Ş~ddetli fİrtınalar arasından gerçeği
kurtarma isteği Gazzall'yi de böylece bu fikir kasırgasına katıiniağa ·
sürükledi. O, ·batıniliğine muttali olmadığı bir batıni, felsefesini öğrenmeyi.
kastetmediği bir feylesof, ·gaye ve mücadele tarzına vakıf olmaya çalı§madığı
bir kelamcı, sofuluğunun sırnın öğrenmek istemediği .bir sofu, ibadeticin
neticesinin-nereye varacağım k~llamadığı bir abid, zındıklık ve ta;tilcilik
hususunda cür'etli olmalarımn seheplerini öğrenmek için pe§ini takip et~e- ·
diği bir zındık ve ta'tilci bırakmamı§tır. ıo
·
.
ana, babadan, hocalarından, aralarında
ya§adığı ve ruhan bağlı olup sevdiği toplum l l tarafindan kendisine telkin o~unan irsi inançlardan sıyrılmasım gerektirı:ıll§, ݧte böylece zihnini ve
kalbini. gerçeği kavramaktan onları meneden bu gibi inançların tesirlerin- ·
· - den, mezhep ve firka sahiplerinin ekiediği çe§itli fikirlerden üzakla§hrmak
onun için mümkün olmtݧtur. "Her doğan lslljm Jıtratı üzre doğar, ana b~bası onu
Bu
8
9
10
11
hakkın
kurtarılması,
De Bo~ı; İslam Felsefesi tarihi (Arapça tercemesi) s. 200.
Gazzali 1vli'racu's-salihin, s.-3. Kahire 1924 M. 1343 H.
Gazz~li, el-Munkız, s. 57-58, Dımaşk 1956 M. 1376 H.
Gazzali, M1zanü'l-amel, s. 212-214, Kahire 1328.
- GAZALİ'YE GÖR,E KUR'AN'IN -TEFSİRİ
II
· yahudi, hıristiyan ve mecusz yapar" 12 hadisinden intinbat ettiği 13 ve türlü
münasebetlerde tq.vsiye ettiği 14 eski bilgirrlerin hepsinden sıyrılma ve fikir
hürriyeti kilidesinin Gazza,li'nin . düşünce
. metoduna büyük tesiri olmuştur. ·_
Gazzall eski inançlardan sıyrıldıktan sorim İslam firkalan~,. onların-·
görüşlerini ve tuttukları yollan incelemeye başfayarak, her firkamn görüşün­
de bir gerçek payımn bulunup bulunmadığım araştırdı. 15 Balkın sözlerini
tekrar tekrar kontrolünde tam ·gerçek ona aydınlamnca, 16 söyleyene
bakmadan, hangi mezhepten olursa olsun, gerçeği bulduğu
yerden
aldı. 17
.
_,...
.
Böylece her mezhep ve taifeden bir şeyler ·aldığı ve onların tesirinde kaldığı
için, kitaplanndaki görüşleri birbiriyle' çatışı:;niş ve çelişme içinde kalmıştır.
-
-
. Müslüman ilim adamlanndan- bazıları ve bir kısım Müsteşrikler
Gazzali'nin fikirlerindeki ihtilaf ve_ tereddütl~r~ mevcudiyetini izah etmeye
çalı§mı§laı: ve bunu, birbirlerine aykırı mezhep kültürlerinin bırakmı§
olduğu fikir kalıntılarımn mevcudiyetine ~rca etmişlerdir. 18 .
Bu tarz izalıın hepsi veya bir kısmı doğru ol9-bilir. Hepsin:iJ;ı doğru ·
olduğunu ]f~bul edersek 'Gazzall'ye nakiseler- isnat edilmesini gerektirir.
Bunun en ehven ifadesi, Gazzali'nin okuduklarıİlı gereği gibi_hazmedememi§
ve onlara
tam- manasiyle nüfuz edememiş
old~ğunu söylemektir.
.
....
Fakat Gazzali'nin bu çelişiklikleri kabul edeceğini tasavvur etm~k
bize _zor gelmektedir./ O, rİıezhebin tarifine, 1-9 zaman, mekan ve muhataplann fikir seviyesi aİnillerini koyması ile kendisine yöiıeltilecek itirazlara
cevap vermiş ol~yordu; · Görüşlerindeki kararsızlık ve ilitilaftan balısedişi
ve bunun· akabinde her "kamil"in üç türlü metocin vardır, sÖzü, görüşlerin­
deki kararsızlıktan dolayı yapılabilecek tenkitlerefiilen cevap veriyordu.
Sahihu'l"Buhad, VIII, I 23, Btilak I 3 I I- I 3 I 3; Müsned~i İmam-ı Ahmed II, 393;
Kahire I3I3; Feyzü'l-Kadir, V. 33, Kahire I356-I357, rivayeti muhteliftir:
.
13 Daha sonra GazzaÜ'nin bu istikamete doğru gitmesine mutasavvıfların tesirlerini _
12
göreceğiz.
Gazzali, Mizai:ıü'l-amel, s. 2I6; el-Kıstasu'l-mustakinı, s. I89, Kahire· I934 · M.
I353 H.
ıs Gazzall, el-Munkız, · s.. 84-S5.
ıli Gazzali, el.;Muİıkız, s.· 57-58.
17 Gazzali, ·el-Munkız, s. 55-56.
ıs ElcMunkız'da s. I8-I9 (Kahire 1303 H.) Gazzali kendisinin bu tesir altında kaldığını reddediyorsa da muvaffak olduğunu zannetmiyoruz, bk. Goldziher, Mevkif u ehli
sünne min ulılmi'l-evail, s. 133 (Kitabü't-turasi'l~Ylll\ani fi'l-hadareti'l-İslamiyye)'nin
·içinde; Tabakatü's-Sübki, IV, no, I23; Aıam el-Felsefeti'l~Arabiyye s. 692).
.
9
ı MizanÜ'l~Amel s. 'li2-2I5:
~--·
14-
. '
_::,·
-
'
'
,_MUHAMMED B. TAVİT ET-TANCİ
12
.
'
Bu iz.ahınhf!lasası §Uçlur : .. Mezh~p üç mert_ebenin ortak adıdır.
-Birinci i:nertebe:
-
- Mubahat.ve münazaralarda be'rrlmsenen metoddur. Bunda çoğUnluğun
fikrine uyulur. Bu babatann, . dedelerin, öğretmenin, iÇinde ya§amlan
memleketin mezhebidir ki bu, öğretmen ve İnernlekete göre deği§ir.
~
.
''
-
İkinci merte-be : · . ~
. Talim ve ter:biyede, sorup· öğrenmek isteyen herkesin. anlayı§ına uygun
·olan metoddur. Bıi herkesin anlayı§ ye :Kabiliyetine göre deği§Jr ve çe§itli
·
·
·
olur.
Ücüncü mertebe:
·
İnsamn kalben inandıkla:ı;ım ·Allah'tan ba§kas~na·muttali kılmamak ve
kendi öğr~ndiği:Öi öğrenmi§ olan a;kada§ına veya ~:Ö.layabilİne ve öğre~ebil­
m~ derecesine UlaŞandan ba§kaşına söylememek metodudur. Bu is·e, öğren­
mek istı;_yeninzeki olmasına i:niras kalmı§ bir inancın ruhuna nüfuz etmemi§
' olmasına ve ona körü kÖrüne.bağlanınamasına ve iza!esi mümkün olmayacak §ekilde kalbinip kirlenrrıemesine bağlıdı_r. Yoksa o kağıdın içine sokulmu§
olduğU mürekkep ile o kağıt uzerine yazı yazmağa beiızer ki' onun' izalesi
kağıdın -yakılması
veya
yırtılmasiyle
mümkündür'.
.
.
.
.
.
.
\
.
.
Bazı Islam dü§ünürleri, 20 Gazzall'nin söz ve görü§lerindeki çeli~ikliği, onun ~akip ettiği bu metoda gÖre tefsir etmi§tir. Bu kaideye göniGazzali- .
yi. anlamak isteyen kimsenin; onun bir konu hakkındaki fikirlerini çe§itli
kitaplannda takip etmesi gerekir. Bilhassa Gazzali'nin her kitabında hitab
ettiği' kimselerin derecelerine dikkat etmelidir. Bir çoklannıı;ı; düştüğü
hata onun fikirlerini tesbit e&rken tek kitabına dayamp oiılan her durmrida ·
tatbik etmekten doğmuŞtur.
Yukardaki hususlar Gazzali'nin şahsiyetini belirten ve dü§üncesine yön
veren umumi görü§lerin bir kısmıdır< ~ı Bunlann, bahsedeceğimiz konuda,
Kur'amn tefsirini anlamadaki.metodunun esaslannı aydınlatacağı kanaathı~
deyiz. Gazzhl!'mn asnna kadar Müslümanlar ·arasında Kur'an'ın tefslri
hareketine yön veren ·tefsir anlayışının ana hatlanru inceleme.den Gazzal!'_nin kendisinden öncekilerden a~dığı metodlar- ile kendisinin ilave ettiği
~
'
;;.
~'
'
.._
İbn Tufeyi,'Hay İbn Yekzan, s. 70-71, Daru'l-Maarif 1952; İbn Teymiye, Kiti-/
bu'n-Nubuvve; s. 82, K~ke...1346; Alaınu'l-Feİsefeti;l-Arabiyye, s. 6g2.
'
·
21 Gazzali'nin hayatı ile düşüncesi biı:birine .karşılıklı tesirlerde bulunmuştur.· Biri
diğeri olmadan anlaşilınaz. bk.. D. B. Macdonald, Development of Muslim Tlıeology, p.
216 (NewYork 1903).
_._
'
20
-,
GAZALİ'YE GÖRE KUR'AN'İN TEFSİRİ
·-.
13
metodlan ayırt etmemize imkan· yoktur. Bu~ ba§langıçtaıiberi,_ ·Kur'ap'ın ·
tefs!rine dair -İslamiyetin fikrini ve. İsla~ ~topluluğurı,da tefsirin geli§m~sine ··
..
. sebep olan amilleri bilmemizi gerektirmektedir:. .
Kur~ap-ı
Kerim nazil olur olmaz yazılırdı. Bu ݧi Hazret-i Peygamber·
'katiplerine yaptınrdı~ 22 Keza Hazret-i Peygamber zamariında ·Kur' ari'ın
tamamııiı ezberlemi§ olan hafizlar varclı. 23 BÖylece İslam'ı~ kitabı İslam'ın ,
. Peygaml;ıeriı;ıin sağlığında _yazılmı§tı.
Kur'anda Müslümanlara, .Kur'an'ı düŞünüp anlamalanriı emreden
bit çok ayetler vai'dır24 • Kur'an'ın aklı)rullanmayi, tefekkür· etmeyi bildiren ·
· . emirleri, İslamiyetİn ilk anlanndanberi, ·Müslümanlan Onu. a.IflamEtya, ·_.
manalanın dü§ünırı:eye ve Ondan hü~üm Çıkarmaya sevketmi§tiL ·Kur'an'ı
· anlama e:rrui, hiçbir tabakaya mahsus olmaksızın, bütün Müslümanlara
§amil mü§terek bir emirdir -her Müslüman... Onu öğrenmekle, anlamakla
rn.ükelleftir. Keza, anlayabilenher Müslüman da, Onu ba§kasına açıklamak
ve Ondan yeni hükümleri çıkarınakla mükelleftir. 25
.
Hazret-i .Peygamber sağlığında ~11 mühim i§i kendisi yapıyor~ Allah
tarafindan gelen Kur'an':ı, insaniani tebliğ ediyor 26 , ve Kur'an'da açık­
l~nmaya muhtaç olan yerleri ve Sahabenin. anlamakta ihtilafa dü§tiW.eri
cil:ıetle~ açıklıyordu 27 • _Vefatla!!Udan sonra 1;füslümanlar. doğru~an doğ­
ruya Kur'an'a yönelip Ondan istifade etmek zorunda kalmı§Jardı. İsla­
.miye_tte bu dlırumun iki sônucu:· oldu,. Birincisi, İsl~miyet, _ mukaddes
kitaplan tefsir ve tevii etme hakkını· muay-yen· bir· tabakaya hasreden ka-.
binlik ve ruhhanlık nev'inden her §eye yolu kapaiDl§br. İslamiyette Allah
ile insanlar arasında hiçbir .§ekilde vasıtayoktur 28 • İslam dininde Müslümanla dirıkitabı olan Kur'an arasında da bir vası~a yoktur. Dinini öğren­
mek istiyen bir Müslümanın ba§ vuracağı
. - kitap. .Allah'ın kitabıdır. İslam
Ez-Zürkani, şerhu'l-Mevahibi'l-Ledüniyye, III, 336 vd (Bulak 1291 H.) Kitabu'lMesalıif s. 4 (1936 M. 1355 ·H;); Mjisnedü İmam-"! Ahmed I, 57··59·
.
23 • Kitabu'l-Mesahif s. 6-7; es-Su-Yutı, Kitabu'l-İtkan, I, 6o (Kahire 1318); İbn Hacerel-!--skalani, Fethu'l-Bari IX, _42,- 48 1301 H.
,
·
24
·
Sad 29; Nisa' 82; Nah144; Sebe 46; 'İefsiru'.t-Taberi I, :;ı5vd. Kalıire 1321~
25
•
,
I, 137; İbn Teymiye, · Minlıacu's-SÜnne
. Ebu Talib (r:.Mekki, Kutu'l-Kulub,
.
IV, 157·
26 Maide 70 ..
27 Nahl 44, 66.
as İslamiyet, putların tanrı olmasını reddettiği gibi şefaatçı olmalarını da reddet. İniştir. (ZÜı:ner 3; Yılnus 18) buradan İslamiyerin nabkalı ticaref putlanna karşı durumuiıun ne olduğu kolayca anlaşılır.
··
.
.
22
1
.
.
-
e
. MUHAMMET B. TAVİT ET-TANCİ ·
Peygamberi bu dünyadf!.n ayrılırken Allah'ın kitabını tavsiye etmiştir; 2_9
İkincisi, İslamiyet her . Müslümamn Kur'an'a baş vurmasına müsaade'.
ettiği ve herkesin anlaYışı farklı olduğu-için ihtil~f bunda~· ileri gelmiştir.
Kur'an, dini, siyasi ve içtimai şartlar alhnda birbirinden ;:ı.yrı olarak.
ortaya çıkan ve _gelişmesini tama:mlayı;ı.n İslam fı.rkalarımn daya:ı.dığı zengin~
ve geniş bir kaynak olmuştur. Bu şartl~ra uyulmasİ dolayısiyle Islam dinini .
anla-}rış ve günlük hayata tatbik şekli de değişik oimuştur.
Her firka iddiasına Kur'an'dan delil getiriyor ve Ona istinat ediyordu.
· · Kur'an ona uygun olunca zahiri nıapasım delil göstermek kafi geliyôr,
fakaJ delil iddiayı tam destekler gÖrülmeyince tevile, sapılıyordu. Bazan
tevil zahiri manaya yakın oluyordu: Bazan da yakın olmuyor, Kur'an'a
taşıyariııyacağı manalar tahmil ediliyordu. Teyilin kendi fikirlerini teyit · ·
etmediğini gören bazı firkalar_ Kur'an'ın ifadelerinin remz ve işaret olup
dış manalarımn arkasında gizli başka miı:qalarıli bulunduğunu iddiaya
. kadar gitmişlerdir. Böylece ~ur'a.n'ın lafizlarımn gösterdiği, çoğunluğun ve
halkın müştereken aniayacakları bir açık manası ve bir de hususi kimselerin anlayacağı bir iç manası olduğunu ortaya atmışlardır. İşte bu müstesna
. zümre bu iç manaları insanlara öğretmeye yetkiİidirler.
'
Gazz~li'nin yaşadığı beşinci hicri asırda İslam fı.rkaların fikri canlılı~
· son haclde varmıştı.
·
.
Bu hareketin izlerini ehli Sünnet'in sözlerinde ve kitaplarında, takındığı
tavırda bulmak mümkündür. Kadi Ebu Bekr ibn el-Arabi'nin 30 D_oğuda
gördüğü Kur'an'ın tefsir ve anlaşılınasına dair birbirinden uzak fikirlerin 31
alışılanin dışına çıkmasından ve taifelerin ihtilafindan. dert yanmışt::l!.
"Kanunu't-te'vil'' 32 adındaki kitabım ·yazmağa sevkeden sebebierin biri
· _ de onun bu müşahedesi olsa gerektir. Belki ayni sebep Gazzall'yi de "J(a- nunu't-te'vil" 3 3 adım verdiği risalesini yazmağa sürüklemiştir. Bu eser
· dint nasları tevil etme:k için 34 değerli fikirler taşımaktadır. MG,sele bu veya
Siretu İbn Hişam IV, 25r; Müsned-i Ahmed I, sı, gİ; Buhar!, VI, g6ro, IX, gr.
Endülüs'lü meşhtl{ Malild fak~ (rr48 M. 543 H.), Suppl. I, 663, GAL, I, 384,
. Şarka gidip Gazzali'yi ziyaret etti ve ona bir çok meseleler sordu. Bu konuşmalarını
"Al~Avasım mine'l-Kavasım~' adlı kitabında, nakletmiştir, Cezayir baskısı ıg26l\1. 1345 H.
·sı El-Avasım miİıe'l-Kavasım, I, r28, II, ı; ayni-şikayeti Ebu Hayyan el Endelüsi'de
( 1334 M. 745 H.) de bulınaktayız. Al-Balırü'l-muhit adındaki tefsirinin mukaddimesi I, 5· .
32 Bir nüsha da Selim-Ağa kütüphanesinde 499 No., da mevcuttur.
.
33
..
Kalıire rg4o M. 1359 H. .
.
34 İhya kitabında bu konudan bahsetmiştir. I, r6o-r8o.
"
29
30
GAzALİ'YE GÖRE KUR'AN'IN TEFSİRİ
15
§U bilgine göre ö.nemi olan ferdi.şuurun çerçevesine sıkı§ıp kalmamış, daha
ge?i§ bir sahaya- intikal etmi§ ve ehli süİınet'in. umumunu inanması icab
eden akide sevl,yesine indirilmiştir. Bundan dolayı Ebu Hafz Ömer bin
Muhammed. en-Nesefl 35 "Akaid" kitabında buna önem vermi§~ orada_
ehli Sünnet'in uyması gereken görü§Ü tııyin ettiği gibi tevilcilerin durumunu ·
da bilhassa Batiniyye için "Naslar lahir miuialarına hamledilir, Batınıterin
iddia ettikleri manalara baş vurmak küfür ve zındıklıktır'~ 36 diyerek belirtmi§tir.
Gazzall her ne kadar Kur'an'ın tefsiri hakkında müstakil bir eser
yazmamı§sa da tijrlü münıı~~betl~r dolayısiyle kitap ve risale:lerinde tefSir
konusuna temas etmiş, incelemeye ve önem vermeye değer muhtelif yeiıi
fikirler ·ileri sürmü§tür. 3 7
Gazzali'nin eserlerini okuyanlar, fikirlerinin müten~kı~ oluşunu bir
tarafa bırakırlarsa, onu~ fikirlerinden ;Kur'~n'ın tefsirine'dair iyi .metodlar
elde ederler. ··
· Gazzall'nin fikirlen veya ekiierisi onun, fı.rk~ ve mezhi?pierfu, Kur'a~'ıı:i
_bütününü· yahut bir kısmını tefsir ve izah. ed~rken kullandıklan metodlan
· .. · tenkit ettiği sıradameydana· gelmi§tir. Bundan golayı bu fikirler kaide vaz'
eder §ekilde değil, çoğu .red ve itiraz· tarzında ortaya atılmışlardır .. Bu fı.r­
kalann hiç birinde heğenmediği cihet, onların · mezheplerinin · çıkarına
Kur' an' ı istismar etmeleriilir.. Onların bu hususta tuttuklan yollar, -bazan
doğruya, çok defa da.eğriye sürüklemektedir: Hepsinin metodunda "mezhep" deği§mez, tadil edilmez ve her hangi bir değişikliğe _uğramaz bir milı­
ver noktası olarak .,kabul edilmiş, Kur'an şu veya bu mezhebe -uyması
. icin
,
o mihver noktasına göre tevil edilmiş ve tevile tabi tı,ıtulmu§tur. Bir kelime
ile söylemek icap ederse, mezhep ve fı.rkalann fikirleri Kur'an'ın. manasma
zorla kabul ettirilmi§ ve Kur'an'a hakim· kılınmıştır. ~u durumun tabii
neticesi var oluşlaı:ında; ya§ayışlannda Kur'an'a dayanan ve onun kendi
kitabı, fikirlerinin kaynağı olduğup.ı:ı iddia· eden, ona tutunduğunu ve onun
prensiplerine sanldığım ileri süren fı.rkalar, İslamiyete.hizmet etı:nek gayesini
· gerçekle§tİrmek için tek bir fikir etrafında birleşememiş, o mezhebe karşı
bu mezhebi
desteklemek,
bu fı.rkayı teyit edip ötekini çürütmek gibi brr.
.
birine zıt fikirleri
savunduklan görülmüştür
..
.
.
~
'
ı
Doğuıl{u ıo68 M.A6I H. Ölümü ı 142 M. 537 H.
El-Akaidu'u-Nesefiyye, s. 182, İstanbul 1320; bk. el-İrşad. 37·
37 Bu fikirleri Gazzali: -Kur'an'ın tefsirinden bahsederken söylememiştir. Buulan,
Gazzali'niu çeşitli konularda tatbiki mümkün olan kaidelerin vasıflarını bunlara da teşınil
etmesinden ai:ılı.yoruz.
/
35
36
' -
r6
"MUHAMMET B. TAVİT ET-TANCf
-.
-
MelJdeine ve gayesine göre .dj nin •mantıği meselenin: tamameri ·~ksi .
_bir durum ·almasını gerektirir. Mebde itibariyle.)?-ükmÜn v~ istikaİnet Yerenin
- -Kur' an'in- kendisinin olmasıdıi,. B_u -salaiıfyet, k~: ye i:ıfezheb .sa~blerinin - .
değildir. Gaye- itibariyle de bütün insanlanp. bfr. noktada birle§fp araların­
·daki ihtilafin kalkmasını gerektirir. İman ve ihla.Stan fişkıran · Ga,zzali'nin
'bu emelleri am.ell bilimdan yaşanıhın _ hayatta ·zıt bir hareket idi. · Eğer:' ..
.. insanlar onu dinlemiş olsalardl g.ralari:ridaki iiıtil&fin kalkacağına kuvvetle :.
·inanıyordu. 38 Bundan dölayı Ga:zzali kitaplanndaJci dağınık görüşlerinde 39
dikkatirii en çok yönelttiği cihet meseleyi . doğru !?ir şekilde .tasvir etmek .. . .
olmuştur; Dikk:atiriıi;i çeken ilk şey mezhebierin mutaassıplarının ve mÜ--' dafilerinin ruhlarına ·bıraktığı izierin Kur'an'ı anlamağa mani olduğıı ve · ·
onun tefSiriİıe tesir ettiğini görmektir.
.
m
' -
,-
ve
. İnsaı:p.n bağlı bulunduğu kanaatleri.gidişatına
düşüncesin~ istikamet vermekte tesirli dir. Yaşadığı hayatı, içlerinde yaşadığı cemiyet ferdlerini,
hatta kendisini bile-bu fikirlecin arasından görür~ Onların esasına göre dav- .
ramşlannı ve. gidişatını ayarlar, başkalan ile olan inüİıasebetini kmar.
M~tezile veya 'Eş' ar!, Şafii veya Ha:riefl mezhe1:>leri çevresinde doğan kim. Senin ruhuna -küçüklüğÜndenberi kucağında büyüdüğil mezheb mÜessir .
olur .. Onu savunur, ondan başka bÜtün mezhebieri :kötüler. Dostll.İJ,{ gös. teren taliesine yardım 'eder.. ·Bu husu_s kabilelecin birbirleriyle taassuba
dayanarak yardımlaşma manzarasını andınr.
· Bu taassubun e~q.sı' ileri gele:rilerin halkı kendilerine tabi kılarak başkan
olma. lıırslandJ,r.. :Haıbı:ıki halkı bir -araya toplamarunu amilleri gösteri§e
dayanan müşterek .bir s~beptir. Bundan ötürü dinler tafsil edilirken mı:zheb- ·
ler gruplaşma rolünü oynamıştır. İnsanlar firkalara aynlmış, çekemçmez.:.
·. lik ve rekabet arnilieri harekete gelip taassüplar şiddetlenmiş ve kuv-Vet bulmuştur. 40
Sünni mezhebinden olan Gazzhl!, metodunda kabul etmediği mezheb
taassubuna ve alimin' düşüncesinin müteessir olmaması ·gereken. menfaat
funilleiine misal verirken mutezile mezhebi yanında sünn! olan Eş' ar!, Şafii,
· - Hanefi mezhebierini de· zikretıniştir. Böylece sapık ve bid'ı~:i:çı · gördüğü .
ôiğer firkaların taassuplan hakkındaki fikrinin ne olduğu açıkca anlaşılır. 41
38 El;Munkız,
39
40
41
s. go-gr;
el:Kıstas,
s.· r88-r8g.
İlıya, M!zılnu'l-amel ve Kitabu'l-erbam'de bunlara temas etmiştir.
M!zanu'l-Amel. s. 212-213.
EI-Erbiı.!n, s. 54· Kalıire 1328 H.
GAZZALİ'YE GÖRE KUR'Aı'I'IN TEFSİRİ
I7
Babasından,
hocalanndan işittiği, düşünmeden.,· incelemeden taklit
ettiği mezheb üzre yürüyen bir kimsenin ruhu, düşüncesi bıi mezheb üzerinde donup kalrmş, fikri sadece ona uymak olmuş, taassup göstererek sabit
fikirli kalrmştır. Durumu bu olan bir insamn fikri dar olmuş, akidesini o
hisarı aşmaktari menetmiştir. Böyle bir .kimse Kur'an'ı okuduğu zaman
inandığı şeyden başka bir şeyin aklına gelmesine imkan vermez. Düşüncesi
işittiğine bağlıdır. Başkasım kabul etmiyecek derecede onunla kanaat etmiştir. Ona, işittiğine zıt manalardan bir mana zahir olsa -zahir olması
ne kadar zor- veya işitse takliteilik şeytam ona öyle bir saldınr ki "babalarimn, hocalarımn inancına aykırı olan bu şey senin hatırına nasıl gelebilir"
der, onu şeytamn aldatması görür, ondan ve benzerinden sakımr42 •
O halde, · mevrus mezhebierin
doğurtup büyüt~üğü
luğu, Kur'an'ın anlaşilmasma çalışırken
manalann başında gelir. 43 Bu
olan en büyük bir perdedir. 44
Kur'an'ı
kabiliyet donukgerçeğe ulaşınamu önüne konulan
okuyamn O'nu anlamasına mani
, Mezhebler ne' kadar çok olursa olsun, hiÇ birinin tercih edilmesi için
bir mucizesi yoktur. Mezhebiere olan sempatiyi bırakıp düşünerekhakkı ara. malısın ki mezhep sahibi olmalısın. Başka bir yola seni yedip götürmek İstiye­
nin elinde bir kör durumuna düşme; etrafmda sana, o seni yok etti, doğru
yoldan saptırdı diye seslenen senin yedicin gibi binlerce vardır. Sonunda,
onun sana ettiğini öğreneceksin, kutuluş ancak müstakil olmaktadır. 45
· İstiklal, peşin görüşlerden sıyrılmak, Kur'an'ın manalarından birini
diğerine te;rcih· .ettirecek, istikamet verdirecek her hangi bir önceki fikre
sahip olmadan doğrudan Kur'an'a yönelmektir. Kur'an'ın rey ile tefsir
edilmesinden menetmeye dair rivayet edilen hadis 46 , Gazzali de dahil
ondan önceki alimierin çağuna göre 47 , mezheb fikirlerinin Kur'an'ı istismar etmesini ve Kur'an'ı o fikirlere göre anlamayı menetmeye dairdir.
Bütün bunlardan açıkca anlaşılıyor ki Gazzall Kur'an'ı okuyan ve
Onu tefsir edene, şekil ve suretleri ne olursa olsun, mezhep ·bağlarımn
12
·
43
El-İhya, I, 175 (Şerh IV, 513).
El-İhya, I, ı 76.
41
·
45
El-Erbafn, s. 42, 54·
J:VIfzanu'l-Amel, s, 216.
46 "Kur'ô.n'ı kendi fikriyle lifsir eden Cehennem'de )'erini hazırlasın" hadisidb:, senediyle
beraber İhya'da mevcuddur IV, 526.
47 Hadisin ayni şekilde anlaşılışı İbnu'l-Enbari'den nakledilmiştir. Tefsfr-i Kurtubi
I, 27; Semerkandi'nin te'vilat şerhinde de öyledir. Şehit Ali Pş. No. 283 v. Ib.
F ..
::!
MUHAMMED B. TAVİT ET-TANCİ
r8
ağırlığından
...
kurtulup. serbest olmasını ve Kur'an'ı onun nassına tahakküm
edecek, istikamet verecek gö.rü§lerden sıynlmı§ sade bir fikir ve temiz bir
ruhla kar§ılamasını tavsiye ediyor. 48
. Yukarda mezhebieri incelerken tatbik ettiği bu metodunu "Her
doğan fıtrat üzre doğar, anası babası onu Yahudi, Hiristiyan ve J\!Iecusf yapar"
hadisinden aldığına i§aret etmi§tik. Burada §Unu ilave edeceğiz: Safiler
"ilim peı·dedir" sözlerindeki "ilmi" insanların çoğunun taklitle veya mezheb .
mutaassıplarının sadece münaka§alı sözlerinin tesiriyle inanmakta devam
ettikleri inançlar olduğunu tefşir etmi§lerdir 49 • Bu, Gazzali nazarında
inançların tesirinden kurtulmanın gerektiğine dair olan §Uunmu kuvvetlendirmݧ veya ortaya koymasında büyük tesiri olmu§tur. Gazzali irsi
inançların perdeleyip Kur'an'ı . ~nlamaktan. alıkoyan perdelennıݧ kalb
sahiplerine 5° Kur'an'ın vermi§ olduğu 51 en üstün misalde aradığını bulmu§tur. Kur'an bu inançlara "perdeler" adını vermi§tir. 52 Çünkü onlar
kalbi örtüyor, onu perdeliyor, me§gul ediyor ve Kur'an'ı anlamasına firsat
vermiyor. Gazzali kalb ve fikrin, yeni bilgileri elde edilebilmesi için, eski
bilgilerden sıyrılmanın gerektiğine tekra._r tekrar i§aret etnıݧ ve bu manahın
anla§ılmasına yardım edecek duygusal misaller vermi§tir 53 •
48 El-Kıstas,
s. r8g; El-Munkız, s. 0 8.
El-İhya, I, 176, şerh. IV, 513. ·
5
° Kelıf 58; En'am 25; İsra' 46 .
. 51 Arapların ve Kur'an'ın anlayışında kalb aklın mekamdır. Ali İbn Ebi Talib bir
sözünde:. "Akıl kalbte, rahmet ciğerdedir" demiştir. Buhar!, el-Edebu'l-Müfret ro7-I08.
52
El-Erbain, s. 53-54·
53
El-İhya, III, 14, ·Şerh, VII, 251; Mizanu'l-Amel, s. 47, .212.
49