TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

KELB menf Kelbl
nayırın başkanlığını Gatafanlılar'Ia
nöbetticaret. tarım ve hayvancılıktı: özellikle koyun
yetiştiriciliğinde ünlüydüler.
Ieşe yapıyorlardı.
Geçim
kaynakları
ll. Muaviye zamanında Kınnesrln . Karkisiya ve Harran'da isyan etmişler ve onun
halifeliğini tanımamışlardır.
Muaviye b. Yezld'in ölümünden sonra
Hz. Peygamber, Kelb'in kollarından Beİslam coğrafyasındaki valiler Hicaz bölgesinde halifeliğini ilan eden Abdullah b. Züni Abdullah'ı bi'setin onuncu yılında (631)
taşıdığı "Allah'ın kulu" anlamındaki isminbeyr' e biat ederken Dımaşk'ta bulunan
Dahhak b. Kays Emevller'e sadık kalmıştı.
den dolayı överek İslam'a davet etmiş.
ancak red cevabı a lmı ştı. Hicretin 6. yılın­
Ancak onun da zaman içinde Abdullah'a
da ise (627-28) yine Kelbliler'in bir başka
yöneldiğini sezen Hassan b. Malik b. Behdel harekete geçti ve Mercirahit savaşın­
kolu olan Ureyneliler sekiz kişilik bir heyetle ResOl-i Ekrem'e gelerek İslamiyet'i
da (64/683-84) Dah hak' ı yenerek halifelikabul etmişlerdir. Mekke döneminde Zeyd
ğin öncelikle Şam bölgesinde Emev1Ier'in
elinde kalmasını sağladı . Gerek bu savaş­
b. Harise ve Dihye b. Hal1fe gibi Kelb kabilesine mensup bazı kişilerin ferdi planta gerekse daha sonra Abdullah b. Zübeyr gailesi bertaraf edilirken pek çok
da kalan ihtidaları görülürse de Hz. Peygamber'in Kelbliler'le ciddi anlamda doğ­
Kayslı'nın öldürülmesi, Kelbliler ile Kayslı­
rudan ilk münasebeti "senetü'l-vüfQd"
lar'ın yeni düşmanlıklar içine girmesine
ve özellikle Kınnesrin bölgesinde karşılıklı
denilen 9. yılda (630) gerçekleşmiş, o yıl
kabilenin reisierinden Harise b. Katan ve
birçok öldürme vakasının meydana gelmesine yol açtı. Öte yandan Emev1Ier adı­
Hamel b. Sa' dane başkanlığında bir heyet
na vergi toplama yetkisi bulunan Hassan
Medine'ye gelip müslüman olmuştur. Reb. Malik b. Behdel'in yeğeni Humeyd b.
sOl-i Ekrem Hamel'e bir bayrak. Harise'ye
Hureyş b. Behdel'in Medine'deki Kays köde bir mektup vermiştir. Bu mektupta,
Harise'nin yönetimindeki Kelbliler'le DQkenli Fezareliler'i sıkıştırıp pek çoğunu ölmetülcendel civarında yaşayan ona bağlı . dürmesi ve Kayslılar'ın da bunun intikakabilelerio vergilerini ödeyip namazlarını
mını alması iki kabile arasındayeni mücakıldıkları takdirde Allah ve Resulü'nün hidelelere sebep oldu. Medine'deki bu olaylar Halife Abdülmelik'in Kelbliler'e daha da
mayesi altında olacakları belirtilmiştir.
Dört halife döneminde Kelbliler'le ilgili
yakıniaşması sonucunu doğurmuştur.
önemli bir olaya rastlanmamaktadır. AnEmev1Ier'in son halifesi Mervan b. Mucak Hz. Osman ' ın Naile adında Kelbli bir
hammed hilafeti ele geçirirken Kayshlar'hanımla evlenmesi. daha sonraki yıllarda
dan yardım görmüş ve devletin başşeh­
görülen Kelbliler'Ie Emevller arasındaki
rini Dımaşk'tan onların çoğunlukta olduyakınlığın başlangıcı olarak kabul edile- .
ğu ei-Cezlre !Jölgesindeki Harran'a taşı­
bilir.
mıştı. Kelbliler bu durum karşısında Dı­
maşk ve Filistin bölgelerinde ayaklanmış­
Muaviye b. Ebu Süfyan ' ın hilafet mücaIar. ayrıca yine Il. Mervan 'a karşı ayakladelesinde Kelbliler onun yanında yer alnan Abdullah b. Ömer b. Abdülazlz'i desmışlardır: ancak bu durum, onların Kaysteklemişlerdir. Aynı şekilde Emevller'in
lılar' l a uzun süre devam edecek olan düş­
yıkılışı sırasında ll. Mervan'dan dolayı bu
manlıklarını başlatmıştır. Muaviye'nin
aileye yardım etmedikleri, hatta AbbaslŞam bölgesindeki en ateşli destekçileri
ler'in
yanında yer aldıkları görülmekteKelbliler idi. Bunun başlıca sebeplerinden
dir. Ancak Abbas1Ier'in hilafet merkezini
biri muhtemelen, Muaviye'nin Şam ' da
lrak'a taşımaları. Suriyeliler'in ve dolayı­
Kelb mahallesinde oturması ve Hz. Ossıyla Kelbliler'in hilafet üzerindeki etkileman gibi onlardan bir hanım la evli olmarini bir anda ortadan kaldırmıştır.
sıdır. Nitekim Muaviye, hısımlarının kendisine verdikleri desteği boşa ç ıkarma­
mak için Kelbli hanımından doğan 1. Yezld'i veliaht ilan etmiştir. Böylece KelbliIer, müstakbel halifenin dayılan sıfatıyla
Emevl Devleti'ni sahiplenmede ön plana
çıkmışlardır. Onlardan Hassan b. Malik b.
Be h del en önemli kumandanlıklardan birine getirilmiş , Mısır ve Kuzey Afrika'dakiler dahil taşra valiliklerinden bazıları.
özellikle Kelbliler'in rakibi Kayslılar'ın çoğunlukta bulunduğu yerlerdeki idarecilikler onlara verilmiştir. Bu yüzden Kayslılar
204
Kelbli-Kayslı mücadelesi sadece hilafet
bölgesiyle sınırlı kalmamış. Kuzey Afrika'·da da doğudaki olaylara paralel biçimde
gelişmiştir. Enievi halifelerinin bu bölgeye
genellikle Kelbli valiler göndermesi burada da huzursuzluğun kaynağı olmuştur.
Fakat Kelbliler'in Kuzey Afrika sahillerine
ve Korsika. Sardinya. Sicilya gibi adalara
düzenlenen seferlerin mimarları oldukları ve Akdeniz'de İslam hakimiyetinin pekişmesine büyük katkıda bulundukları bir
gerçektir (bk. KELBILER) . Endülüs'te ise
Kelbli vali Ebü'l-Hattar zamanından (743747) itibaren Endülüs Emevl Devleti kuruluncaya kadar Kelbli- Kayslı mücadelesi
devam etmiştir. Ancak burada Kayslılar
Kelbliler'e galip gelmiş ve bu durum Kelbliler'in siyasetten çekilip kültürel ve ekonomik konulara ağırlık vermesine yol açmıştır. Kelb kabilesinden. Muhammed b.
Saib ei-Kelbl ile oğlu Hişam b. Muhammed ei-Kelbl ve İbn Cüzey gibi meşhur
alimler yetişmiştir.
BİBLİYOGRAFYA :
İbn Sa'd, et-Tabakiit(nşr. İh san Abbas ), Beyrut 1380/1960, 1, 334-335; Halife b. Hayyat, etTarif] (Zekkar).l, 381; n, 475,479,490, 496, 498,
504,506,510,515, 517 ; İbn Abdülhakem. FütCı/:ıu Mışr(To rrey), s. 215-217,221.• 223-224,
229; Taberi. Tarfl] (Ebü'I-Fazl), ll, 84; İbn Abdürabbih. el-'İkdü'l-ferfd (nşr. Muhammed Said elUryan), Kahire 1940, 1, 247-248; ll, 23, 201,
289; lll, 288; VI , 3, 9, 23, 37,67-77,90,92, 154;
VIII, 60, 130; Kindi, el-Vülat ve'l-kuc;iat(Guest),
s . 71, 72,75-79, 87;Yaküt, Mu'cemü'l-büldan
(nşr. F. Wüstenfeld), Leipzig 1866, ll, 164- 165;
İbnü'I-Esir. el-Kamil, ll, 207, 212; IV, 44; V, 136,
146, 185, 191-194,272-273, 311-320; İbn İza­
ri. el-Beyanü'l-mugrib, 1, 49-51, 58 -60; Kalkaşendi, f'lihayetü'l-ereb, Beyrut 1405/1984, s.
30-31 , 365; İbn Tağriberdi. en -f'lüciım ü 'z-zahire, Kahire 1383/1963,1, 244-245,266,281-283,
288, 294, 296, 301-303; Hamidullah. islam Peygamberi, 1, 35, 358; H. Lammens. "Kelb", iA ,
VI, 548 - 549; J. W. Fück- A. A. Dixon. "~alb b.
Wabara", EJ2 (İng.), IV, 492-494.
lj,J
ı
NADiR ÖZKUYUMCU
KELBi, Ebü'l-Kasım
-,
(bk_ İBN CÜZEY)_
L
ı
_j
KELBi, Hişam b. Muhammed
ı
(~f~~ı"L.;.A,)
Ebü'I-Münzir Hişam b. Muhammed
b. Saib b. Bişr el-Kelbi el-Kfıfi
(ö. 204/819 [?])
L
Nesep alimi ve tarihçL
_j
Muhtemelen 120 (738) yılında Küfe'de
Nisbesi mensup olduğu Kelb kabilesinden gelir: İbnü'l-Kelbl ve İbnü's-Saib
diye de anılır. İlk bilgilerini Küfe'de hadisçi, nesep alimi ve müfessir olan babası
Muhammed b. Saib ile diğer bazı alimlerden aldıktan sonra Bağdat'a gitti ve orada yetişti. Geniş bilgisi sayesinde Abbas!
Halifesi Mehdi- Billah ' ın yanında büyük
bir itibar v.e servete ulaştı. 204'te (819)
veya 206'da (821) Küfe'de vefat etti. Arkasında 1SO'den fazla eser bırakmış (Yakut, XIX, 288-292; Keşfü'?-?Unün, l, 178179) . ancak bunların çoğu günümüze
doğdu.
KELBT, Muhammed b. Saib
ulaşmamıştır. İbn Sa'd, Muhammed b .
Habib, Cahiz. Belazüri. Muhammed b. Cerir et-Taberi. İbn Düreyd , Ali b. Hüseyin
ei-Mes'Cıdi. Ebü'I-Ferec ei-İsfahani. Yakut ei-Hamevi. Abdülkadir ei-Bağdadi.
Halife b. Hayyat ve Eb Cı Ubeyd Kasım b.
Sellam gibi tanınmış alimler ondan faydalanmış ve iktibasta bulunmuşlardır.
Eserleri. 1. Kitabü'l-Eşnam* (Kitabü
Cahiliye devri putları
hakkında yegane kaynak olan ve ilk neşri
Ahmed Zeki Paşa tarafından gerçekleşti­
rilen(Kahire 19 14, 1924, 1946, 1965ıese­
rin metnini geniş notlarla Rosa KlinkeRosenberger Das Götzenbuch des lbn
al-Kalbi adıyla Almanca'ya tercüme etmiş (Leipzig 1941). bu tercümeyine asıl
metinle birlikte Beyza Düşüngen tarafın­
dan Putlar Kitabı adı altında Türkçe'ye
kazandırılmıştır (Ankara ı 969ı. Kitap diğer bazı dillere de çevrilmiş ve hakkında
birçok araştırma yapılmıştır. 2. Cemheretü'n-neseb. Araplar'ın soy kütüğüne
dair en eski çalışma olup bütün ensab, tarih ve tabakat alimlerinin dayandığı ana
kaynaktır. Günümüze sadece eksik bir
nüshası ulaşan eseri Werner Caskel- Gert
Strenziok G amharat an-nasab, das genealogische Werk des HiSilm ibn MuJ:ıammad al-Kalbi adıyla iki cilt halinde
yayımiarnıştır (Leiden ı 966ı . Abdüssettar
Ahmed Ferrac ile (1, Küveyt 140 3/ 19 83ı
Mahmud Firdevs ei-Azm (1-111, Dıma ş k
ı 98 3- ı 986 ı ve Na ci Hasan ( Beyrut ı 4071
ı 986 ı tarafından tekrar yayımlanan eserin biri Yakut el-Hamevi'ye ait olmak üzere (e l-Mukteçiab min Kitabi Cemhereti'n neseb 1n ş r Niki Hasa n 1. Beyrut 1987ı iki
muhtasarı bulunmaktadır. 3. Ensabü'l]].ayl ti'l- Cahiliyye ve'I-İslam ve a]].barühd (Nesebü füf:ıO.li'l-i]ayl fi'l-Cahiliyye
ue'l-islam). Özellikle Cahiliye devrindeki
ünlü atlar hakkında bilgiler ve onlar için
söylenmiş şiirler içeren tarihi- edebi bir
kitaptır. Türünün ilk ürünü olması bakı­
mından dikkat çeken eser, Cari Heinrich
Becker tarafından istinsah edilerek tanı­
tıldıktan sonra (" Die Ibn el-Kelbi- Handschriften im Escarial" , ZDMG, LVI 11902 ı.
s. 796-799 ı Giorgio Levi della Vi da tarafın­
dan Kitabü Nesebi'l-]].ayl fi'l-Cahiliyye ve'l-İsldm ve a]].barüha (=Les livres
des cheuaux) adı altında Ebu Abdullah
İbnü'I-A' rabi'nin Kitabü Esma'i ]].ayli'I'Arab ve fürsdnihd'sıyla birlikte neşre­
dilmiştir (Le iden 1928ı . Eserin ayrıca biri
Ahmed Zeki Paşa'nın hazırladığı ve ölümünden sonra basılan (Kah i re ı 946, ı 384/
ı 965 ı . diğeri yine İbnü ' I-A'rabi'nin kitabıyla birlikte Nuri Hammudi ei-Kaysi ve
Ten kisi ' l-eşnam).
Hatim Salih ed-Damin'in gerçekleştirdiği
(Beyrut 1407/ 1 987ı iki neşri daha bulunmaktadır. 4. Meşalibü '1-'Ara b (Kitabü '1Meşalib). Araplar'ın kusurlarından bahseden bir eser olup Kahire (Darü 'l-kütüb.
Edeb, nr. 9602ı ve Bağdat 'ta (ei-M ethafü' l-lraki. nr. 1465ı birer nüshası vardır. 5.
A]].bdrü Bekr ve Taglib. Bağdat'ta (eiMethafü' l-lraki, nr. ı 2ı bir yazma nüshası
mevcuttur. 6. Neseb ü M e'ad v e'l -Yemeni'l-kebir. Na ci Hasan ( 1- 1ı . Bey rut
ı 408/1988ı ve M. Mahmud Firdevs ei-Azm
(1-111. Dımaşk 19 88ı tarafından yayımla­
nan eser genellikle Cemhere'nin devamı
olarak düşünülür. 7. J:(aşidetü 'n-ne?:ir.
İbn Düreyd'in şerhettiği kasidenin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi 'nde kayıtlı
bir nüshası bulunmaktadır (lll. Ahmed . nr.
2329ı. 8. Kitabü İftira]fı vüldi Ni?:GT. İyad
b. Nizar hakkındadır.
Kelbi'nin çeşitli kaynaklarda atıfları yer
alan ve iktibasta bulunulan eserleri de
şunlardır: Kitdbü'l-Külab, Kitabü's-Süyut, e l-Emşal, A]].bdrü (ljaberü) Mecnun, FütUJ:ıu'ş-Şam, Kitabü İftira]fı 'l­
'Arab, Kitabü Ensabi 'l-büldan (Kitabü
Ensabi 'l-meuaçiı'), Meşalibü 'ş -ş a./:ıdb e,
Kitabü 'I-!fire, Kitabü İbtida'i'I-gına
ve '1-'i dan, Kitdbü '1-Cem el, Kitabü A]].bCıri Şıffin, Kitdbü'l-El]fiib, Kitdb ü Esva]fı'l-'Arab, Kitabü 'l-Lübdb. Ayrıca Hatim et-Tai ve Lakit b. Ya'mer'in divanları
Kelbi'nin rivayetiyle günümüze ulaşmıştır
(Brockelmann , GAL, 1, 145; Supp l. , 1, 21 12 ı 2; Sezg in , GAS, ı. 2 1oı Evaile dair ilk
eserin de ona ait olduğu anlaşılmaktadır
( İbnü ' n -Nedi m , s. 437ı .
BİBLİYOGRAFYA :
İbnü'l-Kelbi. Putlar Kitab ı : Kitab al-A snam
(tre. Beyza Düşüngen). Ankara 1969, R. Klinke
Rosenberger'in girişi, s. 13-2 1; İbn Sa'd, e(-Tabakat, VI, 358-359; Halife b. Hayyat. eı-Taba­
kat(Ömeri) , s. 167; İbn Kuteybe, el-Ma'arif(Ukkaşe). s. 535-536; Ebü't-Tayyib el-Lugavı . Meratibü'n-nafıviyyfn (nşr. M. Ebü'l-Fazl). Kahire
1375/1955, s. 69-71; ibnü'n-Nedim. el-Fihrist
(Şüveymi). s. 435-443; Yaküt. Mu'cemü'l-üdeba', XIX, 287-292; İbn Hallikan. Ve{eyfıt, VI, 8284; Yafii, Mir'fıtü '1-cena n, ll , 29 ; Keş{ü '?-?unun,
I, 178-179, 605; ll, 1258, 2002; C. J. Lyall, "Ibn
al-Kalbi's Account of the First Day of al-Kulab",
Orienta lische Studien Th . Nöldeke Gewidme t,
Giessen 1906, I, 127-154; Brockelmann, GAL,
1, 139-145; Suppl.,l, 211-212; a.mlf .. "Kelb1",
iA , VI, 549-550; H. S. Nyberg, "Bemerkungen
zum 'Buch der Götzenbilder· von Ibn al-Kalbi", Dragma. Festschri{t {ür Martin P. Nilsson,
Stockholm 1939, s. 346-366; Aga Büzürg-i Tahranı, e?·lerf'a ila teşanf{ı 'ş-Şf'a, Tahran 13871
I 968, I, 323-324; Sezgin. GAS, 1, 268-271; Vll,
841; a. mlf .. GAS (Ar.), 11/2, s. 120-177; M. S.
Marmardji, " Les dieux du paganisme arabe
d'apres 1bn al-Kalbi", Revue bibliqu e, XXXV,
Paris 1926, s. 397 -420; F. Stummer. "Be-
merkungen zum Götzenbuch des Ibn al-Kalbi",
ZDMG, XCVlll ( 1944). s. 377 -394 ; Cevad Ali,
"Cemheretü'n-neseb li 'b ni'l-Kelb1" , MMilr., I
( 1950). s. 337 -348; Hamed el-Casir. "Mu)Jtaşa ru
Cemhereti'n-neseb", MMiADm. , XXVll (1952). s.
41-51 ; G. M on not. "Un inedit de Dar al-Kotob
le 'Kitab al-Mathalib' d'Ibn al-Kalbi" , MIDEO,
Xlll ( 1977), s. 315-32 1; ihsan en-Nas . "Kütübü'l-Ensabi'l-'Arabiyye" , MMLADm., LXIV/4
( 1989), s. 558-580; W. Atallah, "al-Kalbi " , EF
(İng). IV, 494-496.
r:;j;:l
~
SüLEYMAN TüLÜCÜ
KELBi, Muhammed b. Saib
(~I ~WI01~ )
Ebü'n-Nadr Muhammed b. Saib
b. Bişr ei-Kelb1 el-KGfl
(ö. 146/763)
Tefsir ve nesep alimi.
L
66 (685)
yılından
önce Küfe'de
.J
doğdu .
Babasına nisbetle İbnü's-Saib diye de anı­
lır.
Kudaa kabilesinin Kelb b. Vebere koDedesi Bişr b. Amr, kardeşleri
Ubeyd ve Abdurrahman 'la birlikte Cemel
ve Sıffin savaşlarında Hz. Ali'nin safların­
da yer ald ı lar. Babası M us' ab b. Zübeyr'in
yanında şehid düştü. Kendisi de İbnü'I­
Eş'as ' ın taraftarı olarak Deyrülcemacim
savaşına katıldı (82/701 ı Daha sonra ilme
yöneldi ; nesep. tarih, dil ve tefsir alanlarında yoğunlaşarak kendini yetiştirdi.
Şam'daki kabilesinin nesep ilmiyle ilgisi
onun bu alanda ilerlemesini kolaylaştırdı.
Önde gelen nesep alimlerinin ilki olmakla
birlikte bu ilmin rivayetiyle yetindi. Onun
bu konudaki birikimi oğlu Hişam ' ın sayısı
1SO'ye yaklaşan eserlerine yansıdı (Şakir
Mustafa. 1, ı 90- ı 91 ı. Kardeşleri Süfyan ve
Selerne ile Asbağ b. Nübate. Eb Cı Salih Bazan (Bazam), Amir eş-Şa'bi gibi alimlerden
hadis rivayet eden Kelbi şiirle de ilgilendi; Ferezdak' ın Ne]fa'iz'ini bizzat kendisinden okudu (İbn Hallikan. III, 436ı. KCı­
f e'de tefsir ve tarih dersleri verdi. Basra
Valisi Süleyman b . Ali onu Basra'ya getirip kendi evinde oturmasını sağladı ve
tefsir okutınakla görevlendirdi. Süleyman
b . Ali bu derslerle yakından ilgilenmiş,
Tevbe süresinin bir ayetinde Kelbi'nin bilinenlere aykırı bir görüş ileri sürmesine
karşı çıkan talebelere müdahale ederek
onun yazdırdığı şeylerin aynen kaydedilmesini emretmiştir (İbnü ' n-Nedlm , s.
433ı. Kendisinden rivayette bulunanlar
arasında oğlu Hişam. Hammad b . Seleme. Süfyan es-Sevri, Süfyan b . Uyeyne,
Abdullah b. Mübarek. Eb Cı Bekir b. Ayyaş
gibi alimler yer alır. İbn Kuteybe'nin. adı­
na Mürele'ye mensup alimler arasında
yer verdiği Kelbi'nin Sebeiyye'ye mensup
lundandır.
205