KIRGIZSTAN - TÜRKYE MANAS ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ TÜRKOLOJ ANA BLM DALI YENSEY YAZITLARINDAK HÂLLER YÜKSEK LSANS TEZ Hazrlayan Gülzat NURDN KIZI Tez Danmanlar Doç. Dr. Kadral KONKOBAYEV Yard. Doç. Dr. Semra ALYILMAZ BKEK-2006 1 Öz YENSEY YAZITLARINDAK HÂLLER Gulzat NURDIN KIZI Yüksek Lisans, Türkoloji Anabilim Dal tez danman: Doç. Dr. Kadral KONKOBAYEV Yard. Doç. Dr. Semra ALYILMAZ Yenisey yaztlarndaki hâl eklerini “anlam arlkl ilevsel bir bak açsyla / yöntemle” aratrmak amacyla hazrlanm olan tez çalmamz üç bölümden olumaktadr. Giri bölümünde Yenisey yaztlar ve yaztlarn aratrlmas hakknda genel bilgi verilmitir. Bu bölümde Yenisey Yaztlarnn ses özellikleri üzerinde ksa bir bilgi verildikten sonra, hemen ekil bilgisine geçilmitir. II. Bölümde çalmamzn temel amac olan Yenisey yaztlarndaki hâl ekleri, anlam arlkl olarak ilevsel bir bak acsyla aratrlmtr. Yenisey yaztlarndaki hâllerin saysn belirlenip, karlatrmak için gerekli tablolar yaplmtr. Yenisey yaztlarnda 19 farkl hâl ekinin kullanld tespit edilmi ve hâl eklerinin tasviri, özellikleri ve tanmlamalar verilmitir. Bütün hâl ekleri için örnekler verilmitir. Bu bölümde yaztlardaki hâl eklerinin birbirlerinin yerine kullanld tespit edilmi ve aratrmada genel olarak tasviri yöntem kullanlmtr. III. Yenisey Yaztlarnda Hâl Eklerinin Cümledeki Görevleri adl bu bölümde, Yenisey yaztlarndaki kelime gruplarndan isim tamlamas aratrlarak, isim tamlamasndaki hâl eklerinin görevleri aratrlmtr. Bu bölümde Yenisey yaztlarndaki cümle unsurlar ve onlarn olumasnda hâl eklerinin üstlendii rolleri açklanmtr. Sonuç bölümünde önceki bölümlerde yaplan aratrmalar sonucu elde edilen bilgilere yer verilmi ve genel sonuçlar çkarlmtr. Çalmann sonunda kullanlan kaynaklar yer almtr. 2 , : ... : ! ! " .. : # $ % &&& && « && » && , 3 && . && % , ' ( ) * . + && % &&&&& -, &&&&& && &. II. +&&, , % &&& && « &&» && *, *, 0 ' &&& &. % 19 &&& & *, '&&, &&&& . + &&& && . + && 0 &&& && - . III. % &&& && && &&, % & ' & ' *, ' &&& && . + && % & && '& &&& && . &&& & &&& * * . 5 '. 3 !"#$# % & ' ()' , * " "7: ... : ! ! " ..: # $ 8 , * 7) " * " %( *( *7" " , ( . * && ) ; " ( *( ( " . < 0 " ) ( *, ) . II. < " , ) * " ( *(, "); " 7) , *;7) " , "" " * ( " ( *( ") * 7 ( ". <"7, " ( *( *7" 19 * " 0 ) ( , * 0( * . ! " * ) 7 *. < 0 "" 7", * " *( *) " 7( * (. # 7, " ( *7" " " *7" * 7 . III. < 0 , " ); « * ( " * " ( *(», " " " * ( " (. < 0 ) " ( * " *( " 7 * ( " ( " . *&. < )7 ) " * " 7 " , *"( " *;( ( ) " "". < * * *7" ( . 4 ABSTRACT Cases in the Yenisei inscriptions Gulzat Nurdin kyzy Master student, Turkology Supervisor: Cand.Phil.Sci: Kadirali Konkobayev Cand.Phil.Sci : Semra Alyilmaz The masters dissertation written with the purpose of research suffixes of cases in the Yenisei inscriptions with use of a method of the semantic analysis, is consist of three parts. In the prologue the general information on the Yenisei inscriptions and histories of their research are given. In this part, phonetic features of the Yenisei inscriptions are briefly examined, and then morphological features are studied. II. In the second part, the suffixes of cases in the Yenisei inscriptions, being the basic purpose of dissertations, are studied with method of the semantic analysis, and also the quantity of case in the Yenisei inscriptions is determined and special tables are made for their comparisons. It is discovered, that in the Yenisei inscriptions 19 cases have been used and in same part of the dissertation the features and definitions of these cases are given as characteristic. Separate examples are given to each suffixes of cases. There is also determined the circumstance, that the some suffixes of cases in Yenisei inscriptions are frequently used in several cases in the same time. It is necessary to note, that during our research we basically used “descriptive method” . III. In this part of the dissertation, referring to as « functions suffixes of case in the sentences of Yenisei inscriptions», we have chosen possessive suffixes from word-combinations and we studied functions suffixes of case in possessive. There is an information about the part of the sentence in Yenisei inscriptions and there is also examined the role of suffixes of case in their formation. Conclusion. In a final part of this dissertation, the information which have been received in the previous parts as a result of the researches are stated and drew the basic conclusions. At the end of the dissertation the list of the used literatures is enclosed. 5 Ön Söz Bugünlerde Yenisey yaztlar her acdan aratrlmaya balanmtr. Yenisey yaztlar genellikle Eski Türk yaztlar bal altnda Orhun yaztlaryla birlikte aratrlagelmitir. Aslnda tarihî açdan Orhun yaztlar kadar deerli olan bu yaztlar, yazl ekillerinde ve muhtevasnda kendine has özellikler tamaktadr ve ayn zamanda içerik bakmndan da Orhun yaztlarndan farkldr. Yenisey yaztlarnn grameri üzerinde detayl çalmalarn Orhun Yaztlarna oranla daha az olmas, bu yaztlarn iyi anlalmasn ve her acdan kaynak olarak kullanlmasn engeller. Bunun için, Yenisey yaztlarn gramer bakmndan aratrmakla yaztlarn anlamlarnn daha düzgün bir ekilde anlalmasn salayabilmek ve küçük bir katkda bulunmak amacyla bu çalmaya giritik. Çalmamz “Yenisey Yaztlarndaki Hâl Ekleri” baln tamasna ramen sadece hâl ekleri üzerinde deil, ses bilgisi ve biçim bilgisi üzerinde de çaltk. Aratrmamzda, hâl eklerinin kullanmlarnn yüzdelerini çkarmay düünmütük ama bugüne kadar tespit edilmi olan Yenisey yaztlarnn tümünün Türkiye Türkçesinde incelenmemi olmasndan dolay, H.N.Orkun’un yapt tercümelerle snrl kaldk. Yine, yaztlarn ksa olmas ve baz cümlelerin bilim adamlar tarafndan farkl yorumlanmas çalmamz zorlatrd. Buna ramen, çalmamz elde bulunan kaynaklardan hareketle daha çok Yard. Doç. Dr. Cengiz ALYILMAZ’IN “Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi” adl kitabn esas alarak yazmaya çaltk. Kendisi Türkiye’de bulunmasna ramen desteklerinin esirgemeyen deerli Hocam Yard. Doç. Dr. Semra ALYILMAZ’a ve bu tezin yazlmasna her konuda yardmda bulunan hocam Doç. Dr. Kadral KONKOBAYEV’e ve tezin Türkçesini kontrol eden, filemeyi öreten sevgili Hocam Yard. Doç. Dr. Kamil AKARSU’ya, kaynaklar bulmama yardmc olan ve bütün konular tartarak, her konuda fikirler veren snf arkadam Nurdin USEYEV’e teekkür ediyorum. 6 Transkripsiyon alfabesi a-a b-b d-d e-e J-J (g) g-g i-i q- q(k) k-k l-l m-m n-n Q – Q (W) nt-nt o-o ö-ö u-u ü-ü r-r s-s t-t z-z ä-e @- ç j–y ï– š– 7 Ksaltmalar baknz çeviren Enisey gibi paranteze alnan saylar yaztn numarasdr. gibi saylar satr numarasdr 2 H.N.O- Hüseyin Namk Orhun E.T.Y- Eski Türk Yaztlar s sayfa bk Çev: E 42 8 çindekiler Özet..........................................................................................................................i .................................................................................................ii Abstract........................................................................................................iii ............................................................................................................... iv Ön Söz..................................................................................................................... v Transkripsiyon .................................................................................................... vi Ksaltmalar............................................................................................................vii çindekiler............................................................................................................ viii I. Bölüm....................................................................................................................1 Giri..........................................................................................................................1 1. Yenisey yaztlarnn grameri..................................................................5 1.1. Ses bilgisi...............................................................................................5 1.2. ekil Bilgisi..........................................................................................6 II. Bölüm................................................................................................................10 2.1. Hâl ve Hâl çekimi...............................................................................13 2.1.1. Seslenme hâli........................................................................13 2.1.2. Özne hâli...............................................................................17 2.1.3. Belirten hâli...........................................................................19 2.1.4. Belirtilen hâli.........................................................................23 21.5. Nesne hâli...............................................................................25 a). Belirtisiz nesne hâli.......................................................25 b). Belirtili nesne hâli.........................................................27 2.1.6. Bulunma hâli.......................................................................33 a). Zamanda bulunma hâli.................................................33 b). Mekanda bulunma hâli.................................................36 2.1.7. Ayrlma hâli...........................................................................39 2.1.8. Yönelme hâli.........................................................................44 2.1.9. Yön Gösterme hâli................................................................49 2.1.10. Birliktelik - beraberlik hâli..................................................49 9 2.1.11. Hedef hâli............................................................................50 2.1.12. Sebep hâli............................................................................51 2.1.13. Vasta hâli............................................................................55 2.1.14. Nasllk hâli.........................................................................55 2.1.15. Nicellik hâli.........................................................................56 2.1.16 Benzetme hâli.......................................................................57 2.1.17. Snrlandrma hâli................................................................57 2.1.18. Karlkllk hâli...................................................................58 2.1.19. Karlatrma hâli...............................................................59 III. Bölüm...............................................................................................................60 3. Hâl Eklerinin Cümledeki Görevi.........................................60 3.1. Kelime Grubu......................................................................60 3.2. Cümle..................................................................................63 3.2.1 Özne...................................................................................63 3.2.2. Yüklem...............................................................................63 3.2.3. Nesne..................................................................................64 3.2.4. Yer tamlaycs....................................................................65 3.2.5. Zarf.....................................................................................66 IV. Bölüm...............................................................................................................68 Sonuç.......................................................................................................................68 Kaynakça................................................................................................................78 10 Giri Yenisey yaztlar hakknda genel bilgiler Yenisey yaztlar Yenisey nehri havalisinde bulunduu için bu adla tannmlardr. Bulunu tarihine göre Orhun yaztlarndan daha eskidir. Bu yaztlar,Yenisey rmana veya kollarna dökülen Tes, Tuba, Kemçik, Çaa Köl, Bayn Köl, Uyuk, Turan, Elegest gibi Uybat, Abakan, Güney Sibirya’daki akarsularn yaknlarndan bulunmutur.1 Yenisey yaztlar hakknda ilk olarak 1675 ylnda Rus elçisi olarak Çin’e giden Romen seyyah Nicolaie Gavriloviç Milescu’nun günlüünde bahsedilmitir. Gene batda Yenisey yaztlarndan ikinci olarak bahseden Amsterdam Belediye Bakan Nicolaes Witsen’dir. Yaztlarn kefedilmesi 1720’de balamtr. lk olarak Uybat III (E 32) yazt Daniel Gottlieb Messerschmidt tarafndan kefedilmitir. 2 Messerschmidt 1720 den 1727 senesine arasnda Sibirya’y gezmi 3 ve Yenisey civarndaki Abakansk’a gelirken Strahlenberg’e tesadüf etmitir. Bu yaztlar asl ilim dünyasna Strahlenberg tantmtr. 4 Messerschmidt uzun seyahatini bitirdikten sonra Petersburg’a dönmü ve Yenisey’den elde ettii resimleri lim Akademisine teslim etmitir. Yenisey yaztlarnn kopyalar 1729 senesinde Akademi maztabalarnda ilk defa neredilmitir. Strahlenberg toplad bütün malzemeleri birletirerek Stockholm’de 1730 ylnda: Das Nord und Östliche Teil Von Europa und Asia adl mehur eserini 1 A. B. ERCLASUN (2004)Türk Dili Tarihi, Ankara. 1. bask. s. 150 bk: Hakasskaya Avtonomnaya Oblast, B. S. E, XLVI. cilt, Moskova 1957, s. 32 -33 3 Mak: Messershmidt, D. G. , B S. E XXVII. cilt, Moskova 1954, s. 195, hatta bk E. M. Murzaev, Geografiçeskiye issledovaniya Mongolskoy Narodnoy Respubliki, Moskova- Leningrad 1948, s. 29 4 H. N. ORKUN(1994) Eski Türk Yaztlar, Ankara. s. 146 2 11 neretmitir. Eserde, Yenisey’de bulunmu yaztlarn kopyalarna da yer vermitir. Strahlenberg’in yayn bat bilim dünyas tarafndan önemsenmitir.5 1734–44 yllar arasnda Uybat tann resmi G.T. Müller ve onun talebiyle ressam Lurseius tarafndan yaplmtr. 18. yüzylda Peter Simon Palas, 1793’te yaymlanan seyahatnamesinde, Uybat’ta bulduu IV. ve V. talarn kopyasna yer vermitir.6 Grigoriy Spasskiy 1818 ylnda: Sibirya’nn Eski Eserleri Üzerine Notlar adl kitabn yaynlarken iki metni tantarak bir çok kitâbenin de resimlerini vermitir. Bundan sonra 1847 ylna kadar bu yazttar unutta kalmlar. Bu senede Finlandiyal Ural- Altay bilgini Matthias A.Castren Asya’ya seyahet ederken Spasskiy ile Pallas’n sözünü ettii Yenisey yaztlarn yeniden ele almtr. Ama bu srada yazt metinleri, önceden ilim dünyas tarafndan elde edilmi bulunuyordu. “Açura” yaztn 1857’de N. A. Kostrov, “ Altn Köl I-II” yaztlar ise bir Hakas köylüsü tarafndan bulunmulardr. Böylece Yenisey yaztlar bir birinin arkasndan kefedilmeye balanmtr. Sonraki yllarda Kayaba (Kaya Ucu), Oya, Uybat II, Tuba II ve Ak Yüz yaztlar kefedilmitir. Çakul yaztlar, Ottuk Da, Elegest, Uyuk, Arhan, Uyuk Tarlag, Tuba yaztlar ise 1888’de Aspelin’in de içinde yer ald Fin sefer heyetinin aratrmalar sonucunda kefedilmitir. Bu heyet srasnda yeni ile eski keiflerin kopyalarn yaplm ve: Inscritions de l’l enissei recueillies et publies par la societe finlandaise d’archéologie (Finlandiya Arkeoloji Derneince Toplanan ve Yaymlanan Yenisey yaztlar) adyla bu çalma, 1889’da Helsinki’de neredilmitir. Bu neirde Yenisey’deki 32 yaztn kopyas yer almtr. 5 6 A. B. ERCLASUN (2004) Türk Dili Tarihi, Ankara. bask. s. 151 H. N. ORKUN (1994) Eski Türk Yaztlar Ankara. s. 418 12 Inscriptions de ’lénissei (Yenisey Yaztlar) adl albüm de I. R. Aspelin’in, Minusinsk ve Sayan’a sefer srasnda elde edilmi ve 1889 ylnda yaynlanmtr. 18. yüzyln sonlarnda Ruslar bu sahada daha çok çalmaya balad görünmektedir. 1891 ylnda Klementz, bir takm yeni yaztlar, bu yerlere giderek bulduu yaztlarn kopyalarn alrken bulmutur. 1892’de ise Radloff, Ruslarn tarafndan yaplm ilmî aratrma seyahatleri neticesinde elde edilmi metinleri, San petersburg’da Atlas der Alterthumer ismi ile neretmitir. 1895 ylnda Radloff Die Alttürkischen nschriftender Mongolei adl mehur eserini hem Ruslarn hem de Finlerin kopyalarn göz önünde bulundurarak yaynlamtr ve bu yaztlarn tercümelerini neretmitir. Fakat Radloff’un yaynlad bu çalmasnda baz cümlelerin yanl tercüme edildii veya baz satrlarn okunmadan atland görülmektedir. Aynn onun yapt gibi daha bir çalma 1916’da W. Thomsen, Helsingfors’da nerettii Turcica adl eseridir. Bu eserde Thomsen yaztlarn yeni bir tercümesini ortaya koymutur. Türkiye’de Yenisey yaztlar üzerinde güzel bir aratrma yapan Hüseyin Namk Orkun’dur. Yenisey yaztlar hakknda yaplan ve yaynlanan bütün neriyatlar ve fotograflar birletirerek güzel bir çallma ortaya koymutur. Bu eserde Yenisey yaztlarnn trankripsiyonu, tercümesi ve sözlüü verilir.7 1908 ve 1948 yllar arasnda S.E. Malov, içinde bulunduu iki heyetin sonucunda elde ettii malzemelerle, inceden yapt birçok aratrmalar ve Radloff’un bulgularn faydalanarak 1952 ylnda Pamyatnik drevnetyurskoy pis’mennosti adl çalmasn meydana getirmitir. Günümüzde Rus ve dünya türkoloyisi, S.E. Malov’un bu çalmasn esas almaktadr. Yaplan bu çeitli aratrmalar içinde I. R. Aspelin, B. B. Radloff ve S. E. Malov’un çalmalar, Yenisey yaztlarnn alt yapsnn olumasnda en önemli rolleri üstlenmilerdir. 8 Yenisey yaztlarnn grameri üzerinde çalan I.A. Batmanov: Yazk yeniseyskih pamyatnikov drevneturskoy pis’mennosti adl eserini 7 8 A. B. ERCLASUN: Türk Dili Tarihi, Ankara, 2004. 1. bask. s. 157 I. B. KORMU_N: Türkskiye eniseyskiye epitafii, Moskva, 1997. s. 4 13 1959’da yaynlamtr. Yaztlarn dili üzerinde yaplan çalmalardn biri de V. M. Nasilov’un: Yazk orhono-yeniseysih pamyatnikov adl eseridir. 1962 ylnda I.A. Batmanov gene Yenisey yaztlar üzerinde yaplm olan en güzel eserlerden biri olan sovremennaya i drevnaya Eniseyka adl eserini yaymlar. Eski Türk Diyalektleri ve Çada Dillerdeki Akisleri adl eseri Batmanov’un bakanlnda Krgz bilginlerinden Aklbekova, Airaliyev, Osmanaliyeva, Sdkov ve Asanalievler hazrlamlar ve bu eserde Yenisey bölgesindeki bütün yaztlarda geçen kelimlerin çeitli listelerini vermilerdir.9 Yenisey yaztlar üzerinde hazrlanm olan en iyi kaynaklardan biri I. V. Kormuin’in Tyurkskiye yeniseyskiye epitafii adl eseri 1997’de yaynlanmtr. 2001 ylnda ise Sagal Sdkov’un ve Kadral Konkobayev’in Bayrk Türk Cazuusu adl eseri ortaya konulur. Yaztlarn üzerinde belli bir tarih bulunmamas sebebiyle onlarn yazl tarihi bir tartma konusu olmutur. Bu yaztlardaki harfleri karlatrarak B.B. Radloff, P.M. Melioranskiy, S.E. Malov ve I.A.Batmanov gibi bilim adamlar, Yenisey yaztlarnn Orhun yaztlarndan daha eski olduunu söylemilerdir.10 Bu yaztlarn alnma ve gelime yolu için d görünüüne bakarak A.V. Gabain da bu yaztlarn Orhun yaztlarndan daha eski olduu görüündedir.11 Yaztlarn yazl tarihiyle birlikte onlarn kime ait olduunu ifade eden farkli görüler ortaya çkmtr. Onlarn çounlukla Krgzlar’a ait kabul edilmesine ramen yaztlarda dier Türk boylarna aidiyetini ifadelerin bulunmas ilginçtir.12 Bu yaztlardan ilk bahseden Nicolaie Milesçu de onlarn Eski Krgz yaztlar olduu görüündeydi.13 Bir de N. I. Popov da bu yaztn 1643-1676’da 9 A. B. ERCLASUN: Türk Dili Tarihi, Ankara, 2004. 1. bask. s. 161 Orhon – Enisey Tekstteri: Frunze 1982. s. 14 11 A. V. GABAIN Eski Türkçe’nin Yaz Dili TDAY ; Belleten (1959). 2. bask (Ankara1988) s. 318 12 A. B. ERCLASUN Türk Dili Tarihi, Ankara, 2004. 1. bask. s. 141 13 Ch. I. Constantin Yenisey Eski Krgz Yaztlarnn ilk Zikri: Çin’e giden Romen Seyyah Nicolae Milesco Spathary’nin Günlüü -1675 TDAY: Belleten (1985)Ankara 1989, s. 1-7 10 14 Moollar ve Krgzlar arasnda cereyan eden savalar devrinden kalma olduunu ortaya koymutur.14 Yaztlarn dilinden bahsedersek, S. E. Malov’un deyiiyle “genel, standart mezar kitabeleri” olup ayn zamanda içinde ayr ayr lehçelere ait özellikler tadn ifade etmitir.15 Bilindii gibi Yenisey yaztlarnn bir ksm, adna yazt hasrolunmu kiinin dilinden yazlmtr.16 Yaztlar ilk defa okunular ve tercümeleri ile yaynlayan (1895) Radloff’un kaytlarnda 40 Yenisey yazt vardr. Bu say H. N.Orkun’da 47’ye (1940) S. Malov’da (1952) 51’e çkmtr. D.D.Vasiliyev’in Korpus’unda (1983) 145 Yenisey yazt tasnif edilmektedir. Yenisey yaztlarnn gramerinden ksa bilgiler 2.1.Ses özellikleri Yenisey alfabesi, bugünkü Türkçe’de kullandmz alfabeden morfonolojik ekilde olumasyla farkldr. Yenisey yaztlarnda yumuak ve sert sesler, ayr ayr harflerle gösterilmitir. Kapal é ile birlikte dokuz ünlü vardr. Yenisey yaztlarnda yalnz bir türlü ünlü uyumu vardr: kalnla kaln, inceyle ince yani büyük ünlü uyumu vardr. 17 On dokuz ünsüz vardr. Yazlar genelde sadan sola doru yazlmtr. Ama baz metinlerde S.E. Malov’un (Eniseyskaya pis’mennost tyurkov) çalmasnda yazlar tersine çevirilmi, ayna tutulmu gibi simetrik olarak soldan saa doru yazlmtr. 18 14 Ch. I. Constantin Yenisey Eski Krgz Yaztlarnn ilk Zikri: Çin’e giden Romen Seyyah Nicolae Milesco Spathary’nin Günlüü -1675 TDAY: Belleten (1985) Ankara 1989, s. 1-7 15 E. R. Teniev Eski Türklerde Edebi Dil var Myd? ?(Çev. Ethem.R.) TDAY; Belleten 1982-1983, Ankara 1986.s160 16 Yunus MEMMEDL “ Eski Türkçe’de ahs adlar ve ünvanlar” TDAY: Belleten (1994), Ankara, 1996. s. 95 17 Tansih BANGUO|LU(1989) Eski Türkçe Üzerine TDAY Belleten (1964), 2. bask Ankara s. 81 15 1.2. ekil bilgisi Kelime türü olarak Yenisey yaztlarnda ad ve fiiller vardr. Ad tâbiri ile isim, sfat, zamir, say sözleri, zarf ve edatlar kast edilmitir.Fiil tâbiri ile de fiiller, isim-fiiller, zarf-fiiller kast edilmitir. Yenisey yaztlarnda ekler, yapm ekleri ve çekim ekleri olarak iki bölümdür. Yenisey yaztlarndaki yapm eklerinde genelde u ekler daha çok kullanlmtr. simden isim yapma ekleri için : /+ ç/, / + çi/, /+l°~ /, /+l°g/, /+l°q/, /+l°k/, /+ki /, /+ q/, /+an /, / + en /, /+q /, /+ k /, /+ça /, /+s°z /, /+ da /, /+z /, /+gü /, /+dam/, /+dem /, /+ lek/, /+q/; simden sfat yapma ekleri için : /+ lig/, /+ge /; simden fiil yapan ekler için : / + a - /, /+ e -/, /+la- /, /+le -/, /+°k/, /+°q/, /+ ke /; Fiilden sim ve Zarf Yapan ekler için : /-a/, /-e/, /-/, /-u/, /-ü/, /-duq /, /dük/, /-°q/, /-k/, /–ga/, /-ge/, /-°m /, /-°nç/, /-°nçu/, /-°nçü/, /-p/, q/, /-k/, /-uq/, /ük/, /-°/, /-z /, /-n/; Fiilden sifat yapma eki için: /-m/, /-mi/, /-q/, /-k/; Fiilden fiil yapma ekleri için : /-d- /, /-°l-/, /-°n-/, /-r-/, /-t-/, /-ma/, /-me/, /-lan/ ekleri kullanlmtr. Yenisey yaztlarnda kullanlan çekim ekleri için de çokluk eki, iyelik ekleri, hal ekleri ve soru eki verilmektedir. Çokluk eki isimlerin çokluk ekillerini yapar. Yenisey yaztlarnda isimlerde topluluk ifade eden bir kaç ek vardr. Bunlarn kullanld isimler de farkldr. Genelde çokluk eki için +lar eki kullanlr. +t eki, yüksek rütbeli kiiler için kullanlmtr. Ama Moolca’dan alnm bu çokluk eki Yenisey Yaztlarnda yaygnlamamtr. 19 +an eki, belli bir güce sahib kiiler için kullanlr.20 1. /+°n/ og()l+an: oullar, çocuklar o3lanm erde marmnça bol qanqa tap qatlan. Oullarm cesaretin üstadmki gibi olsun, hana hizmet et, erkekle (E 47, 9) 18 I.A.Batmanov:Yazk Eniseyskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pis’mennosti, Frunze, 1959.s. I. A. BATMANOV(1962) Sovremennaya Drevnnya Eniseyka, Frunze. s. 148 20 slam ansiklopedisi (Türk Dili)s. 479 19 16 er + en: erler, adamlar qadam eren eükeyü yoJladQz. Akrabalarm, erler (beni) sararak yokladnz (E 42, 5) 2. /+ lar/, /+ler/ atlar: atlar anuq atlarm eintim. Yürük atlarm() bindim (E 41, 4) begler: begler yüz er yüzi begler beQzi beglik ka. Yüz er(in) yüzü, beglerin bak, beyliin ka (?)(E 26, 9). yelik ekleri yelik ekleri ismin karlad nesnenin bir ahsa veya bir nesneye ait olduunu ifade eden gramer kategorisidir. yelik kategorisi çekimlidir ve nesneyi karlayan ismin sonuna iyelik eki getirilir. Yenisey yaztlarnda iyelik ekleri, ekil olarak ahs ve iaret zamirlerinin ilgi hâlleridir.21 yelik ekleri kullanmlarna göre teklik ve çokluk olmak üzere iki grupta incelenebilir. T e k1i k 1. ahs: /+°m / ylqm: at sürülerim alm: alm a3lm on ylqm sansz erti.Alm on, at sürülerim saysz idi (% 475). erdemim: erdemim ebim: evim er erdemim ebim aquz. Er erdemim, evim, ne yazk! (E 2, 3). kadam: arkadam 17 yüz er kadam uyarn üçün yüz eren (e)lig öküzin tekdük üçün adrltm. Yüz er arkadm ünlü olduu için, yüz erle elli defa dediim (savatm) için ayrldm (E10, 2). 3. ahs: /+ sI/, / +I/ yüzi: yüzü yüz er yüzi begler beQzi beglik ka. Yüz er(in) yüzü, beglerin bak, beyliin ka (E 26, 9). on ninesi: on annesi oJl: olu on ninesi toquz oJl bar üçün:On annesi, dokuz olu olduu için(E 30,2). baqr: paras baqr buQsz erti qara saçn teg. Paras çok idi kara saç gibi (E 26,7). Çokluk ekleri 1. ahs: /+°m°z / marmz: üstadmz eim marmz adm. . . Eim, üstadm, adm (E 2,1). 2. ahs: /+°5°z/ alç5z: mutluluunuz alç5z bar üçün tike berdimiz. Mutluluunuz olduu için dikiverdik (% 481). ünü5üz: sesiniz qaranur ünü5üz. Sesiniz lanet ediyor (E 25, 6). 21 A. Von GABAN (2000) Eski Türkçenin Grameri, Ankara. s. 79 18 3. ahs: /+Ø/, /+ sI/, / +I/ qul + Ø: kullar qul as tutsar küç üç eçime. Kullar üç güçlü aabeyime a (cenaze töreni) düzenlerse (E 32, 1). Yenisey yaztlarnda 1.ahs iyelik eklerinin baka iyelik eklerine göre daha çok kullanld görülmektedir. 3. çokluk ahs iyelik ekleri için özel bir ek görünmemektedir. Bu eki metnin anlamndan ayrabiliriz. yelik ekleri çokluk ekinden sonra gelebilir, hâl ve soru eklerinden sonra gelemezler. yelik eklerinin belirtme, gösterme, iaret etme, kuvvetlendirme fonksiyonu, Yenisey yaztlarnda geni ölçüde kullanlmtr. 19 II . BÖLÜM Hâl Ekleri simler kelime gruplar ve cümleler içinde dier kelimelerle münasebetleri srasnda, münasebetin cinsine göre, çeitli hâllerde bulunurlar. simlerin, kelime gruplar ve cümleler içinde isimlerle, edatlarla ve fiillerle çeitli münasebetleri olur. Bu münasebetler kurulurken isimler hep ayn durumda bulunmaz, münasebetin cinsine göre ayr ayr hâllere girerler. Demek ki ismin hâlleri, ismin dier kelimelerle münasebeti srasnda içinde bulunduu durumlardr. Her hâl, her durum bir çeit münasebet ifade eder, her münasebet ifadesi için isim bir hâlde, bir durumda bulunur. te tezimizin asl konusu olan Yenisey yaztlarndaki hâl eklerinin çeitli durumlarn, daha geni ekilde, Yard. Doç. Dr. Cengiz Alylmaz’n ‘Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi’ adl çalmasnda gösterdii ekilleri kullanarak aratrdk. Bu durumlar: seslenme hâli, özne hâli, belirten hâli, belirtilen hâli, nesne hâli (belirtisiz nesne hâli, belirtili nesne hâli), bulunma hâli (mekânda bulunma hâli, zamanda bulunma hâli), ayrlma hâli, yönelme hâli, yön gösterme hâli, birliktelik – beraberlik hâli, hedef hâli, sebep hâli, vasta hâli, nasllk hâli, nicelik hâli, benzetme hâli, snrlandrma hâli, karlkllk hâli, karlatrma hâli balklar altnda inceleyerek, bir ismin ifade ettii hâlleri daha ayrntl olarak ortaya koymaya çaltk. Ama Yenisey yaztlarndaki ismin hâllerini aratran bir çok bilim adamnn ortaya koyduu hâlleri karlatrarak onlar sadece tablolar eklinde verdik. ‘Eski Türkçe’nin Grameri’ adl eserinde A. V. Gabain Eski yaztlardaki dokuz hâl ekini göstermektedir.22 I. A. Batmanov ve S.E. Malov Yenisey yaztlarndan sadece alt hâl ekini göstermektedir. G. Aydarov ‘Yazk Orhunskh Pamyatnkov’adl eserinde yedi hâl ekinden bahsetmektedir. Hâl eklerinin says bügünkü Türkçe’de de farkl gösterilmektedir. Tahsin Banguolu’na göre on iki23, Muharrem Ergin’e göre de hâl eklerinin says dokuza çkarmaktadr. 24 te bütün bunlara göre Yenisey yaztlarndaki hâl eklerini aadaki ema eklinde izleyebiliriz. 22 A.Von GABAN (2000) Eski Türkçenin Grameri , Ankaras. 63 Tahsin BANGUOGLU (2000)Türkçenin Grameri , Ankara, s.326 24 Muharrem ERGN (1997) Türk Dil Bilgisi , stanbul, s. 226 23 20 1. Tablo. A. V. Gabain’e göreYenisey yaztlarndaki hâllerin tablosu. Hâller EKLER ve EDATLARI 1 Belirsiz/ Yaln hâl /+Ø/ 2 lgi hâli /+°G/, /+°n / 3 Yaklama hâli /+A/, /+kA/, /+qa/, /+tA/, /+dA/, /+ °G/ 4 Yükleme hâli /+°G/, /+°n/, /+A/, /+I/, /+nI/ 5 Bulunma hâli /+tA/, /+dA/, /+A/, /+qa/, /+kA/ 6 Ayrlmâ hâli /+tA/, /+dA/, /+A/, /+qa/, /+kA/ 7 Vasta hâli / birle / 8 Eitlik hâli /+çA/ 9 Yön hâli /+rA/ 2. Tablo. I.A. Batmanov ve S. E. Malov’a göre Yenisey yaztlarndaki hâl ekleri: Hâller EKLER ve EDATLARI 1 Yaln hâl /+Ø/ 2 lgi hâli /+°G/, /+°n / 3 Yükleme hâli /+°G/, /+°n/, /+A/, /+I/, /+nI/ 4 Yönelme hâli / Yön /+A/, /+kA/, /+qa/, /+tA/, /+dA/, /+°G/ gösterme hâli 5 Vasta hâli / birle / 6 Çkma/Bulunma hâli /+tA/, /+dA/, /+A/, /+qa/, /+kA/ 3..Tablo. Bugünkü Türk Dilcisi M. Ergin’in emasn yaztlarndaki hâl ekleri için uygulayacak olursak u ekilde olur: EKLER Hâller 1 Nominatif hâl /+Ø/ 2 Genetif hâli /+°G/, /+°n / 3 Akkuzatif hâli /+°G/, /+°n/, /+A/, /+I/, /+nI/ 4 Datif hâli /+A/, /+kA/, /+qa/, /+tA/, /+dA/, /+°G/ 5 Lokatif hâli /+tA/, /+dA/, /+A/, /+qa/, /+kA/ 6 Ablatif hâli /+tA/, /+dA/, /+A/, /+qa/, /+kA/ 7 nstrumental / birle / 8 Eitlik hâli /+çA/ 9 Yön hâli /+rA/ Yenisey 21 4. Tablo. Bu tezde Cengiz Alylmaz’n ‘Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi’ adl çalmasndaki gibi aratrlan Yenisey yaztlarndaki hâl eklerini M. Ergin’in tablosunda u ekilde gösterebiliriz. 1 2 3 Hâller (M. Ergin) Hâller(C. Alylmaz) Ekleri ve edatlar Nominatif hâl Yaln/ Özne hâli /+Ø/ Seslenme hâli /+Ø/ Belirten hâli /+°G/, /+°n / Belirtilen hâli /+(s)I / Belirli nesne hâli /+°G/, /+°n/, /+A/, Genetif hâli Akkuzatif hâli /+I/, /+nI/ 4 Datif hâli Belirsiz nesne hâli /+Ø/ Yönelme hâli /+A/, /+kA/, /+qA/, /+tA/,/+dA/, /+°G/ Hedef hâli 5 Lokatif hâli Zamanda /+A/, /+kA/, /+qA/ Bulunma hâli Mekânda 6 Ablatif hâli /+tA/,/+dA/, /+A/, /+qA/, /+kA/ bulunma /+tA/,/+dA/, /+A/, hâli /+qA/, /+kA/ Ayrlma hâli /+tA/,/+dA/, /+A/, /+qA/, /+kA/ 7 strumental Sebep hâli / üçün / Karlatrma hâli /+dA/, / artuq / Vasta hâli / birle / Birlikte Beraberlilik / birle / hâli 8 9 Eitlik hâli Yön Gösterme hâli Karlkllk hâli / birle / Nicelik hâli /+çA/, / qata / Snrlandrma hâli / ança/, / bir tegme/ Yön Gösterme hâli /+rA/ Benzetme hâli /+çA/, / teg/ Nasllk hâli /+s°z/ 22 Yenisey yaztlarnda ismin hâlleri Yard. Doç. Dr. Cengiz Alylmaz’n ‘Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi’ adl çalmasnda gösterdii ekillerine göre aadaki ekildedir aratrlmtr. 2. 1. Hâl ve Hâl Çekimi Varlklarn birbiriyle olan hareket ve olu ilikileri dilde bu ilikileri kurabilecek vazife unsurlarnn olumasna yol açmtr. Bu unsurlar dilin yapsna göre ekler (bitien vazife unsurlar) eklinde olabilecei gibi kelimeler (ayrk vazife unsurlar) eklinde veya bunlarn bir birleimi eklinde de olabilir. Yaztlarda bu gramatikal ilikiler ek, edat, ek+ek, ek+edat birleimleri vs. gibi vazife unsurlar vastasyla kurulmutur. Bu vazife unsurlarnn isimlerin üzerine gelmesiyle de isimlerin hâle göre çekimleri olumutur. 2. 1. 1. Seslenme Hâli Verici ile alc arasnda iletiiminin salanabilmesi için bir duruma (situation) ihtiyaç vardr. Seslenme (hitaplar) / seslenme gruplar (hitap gruplar), söz konusu iletiiminin gerçeklemesinde uyaran / uyarc / dikkat çekici görevini üstlenir. Yani, verici alcyla mesaj sözlü veya yazl olarak iletirken önce ona seslenir / hitap eder ve onu bu seslenmeler vastasyla iletiim ortamna çekerek mesajn iletir/ bilgiyi aktarr. Seslenmeler / seslenme gruplar vericinin ve alcnn durumlarna, birbiriyle olan münasebetlerine ve mesajn niteliine uygun olarak seslenme ünlemleriyle birlikte kullanlrlar. Seslenmeleri / seslenme gruplarn kuvvetlendirmek, pekitirmek ve vurgulamak amacyla kimi zaman iaretli, kimi zaman da iaretsiz (nonmarque (Ø)) olarak kullanlan ünlemler, gerçekte görevli dil öeleri olmalarna ramen, seslenmelerle, seslenme gruplaryla adeta belirten belirtilen ilikisi kurarlar.25 Heyecanl çar ve hitaplarda ünlem iareti kullanrz ve seslenme hâlindeki ismi cümleye balayp ünlem iaretini cümle sonuna koyarz. 25 ALYILMAZ, Cengiz (1998) Ünlemlerin Seslenmeleri Kuvvetlendirici levleri, Atatürk Ünversitesi Türkiyat Aratrmalar Enstitüsü Dergisi, Say: 10, Erzurum, s. 35-34 23 Yaztlarda seslenme hâli ekinin yerine eksiz morfem /+Ø/ koyabiliriz. Yaztlar birer nutuk metni özellii26 tadklarndan bu metinlerde ismin seslenme hâlinin oldukça fazla kullanld görülür.27 / +Ø / quz +Ø: (ey) seferleim ! qaJadm +Ø: (ey) akrabalarm! quz sizim elgin qaJadm sizim. Seferleim, akrabalarm sizlerden (E 41, 3) bodnm +Ø: halkm! qatlan bodnm. Dayan halkm (E 422) qara bodunm +Ø: ey avam halkm! qara bodunm qatlanQ el törüsi dmaQ. Ey avam halkm, katlann, devlet töresini çinemeyin! (E 107) alp qolm +Ø: (ey) güçlü (alp) ordum! erdem yürekim +Ø: (ey) erdemli kalbim! alp qolm erdem yürekim size yta. Güçlü (alp) ordum, erdemli kalbim sizlerden, ne yazk (ayrldm) (E 44, 1) uqmz umay +Ø: (ey) umay begimiz! uqmz umay begimiz biz uya alp özin alt qlmadč özlek at özin üç qlmadč : Umay begimiz biz(im) alp (erlerin) bedenlerini alt yapmadn, kendi atlarmzn bedenlerini üç yapmadn (E 28, 3) altun soQa y keyiki + Ø: Altun Soa geyii ! 26 Yaztlarn nutuk metni olma özellii tadklar hakknda ayrntl bilgi için bk. ERCLASUN A.B. Köl Tigin Yazt Bir Nutuk Metni midir?. III. Sovyet –Türk Kollokyumu Göktürk Antlar (Dil, Edebiyat, Sanat, Arkeoloji, Tarih, Kültür) 8-15 Haziran 1990 Alma-Ata, Kazakistan SSR, Ank. 1990 27 ALYILMAZ, Cengiz.(2000).Orhun Yaztlarnn Sözdizimi. Erzurum: Atatürk Ünversitesi Kâzim Karabekir Eitim Fakültesi Yaynlar, Erzurum, 1994. s. 82 24 altun so5a y keyiki artl tal atdaç opa barsm adrlu bard yta. Altun Soa geyikleri artn (çoaln), yayln, (sileri) avlayacak Opa Barsm ayrlp gitti, ne yazk! (E 28, 9) kiim +Ø: (ey) cariyelerim! egritebim +Ø: (ey) eri hörgüçlü develerim! tört butlu ylqm + Ø: (ey) dört ayakl atlarm! elde kiim egritebim tört butlu3 ylqm: Cariyelerim, eri hörgüçlü develerim, dört ayakl atlarm (E 46, 3) olanm +Ø: (ey) oullarm! o3lanm erde marmnça bol qanqa tap qatlan. Oullarm cesaretin üstadmki gibi olsun, hana hizmet et, erkekle (E 47, 9) quyda qunçuym + Ø: (ey) evdeki hanmm! quyda qunçuym eki oJlanma sizime yaQus qzma. Evdeki hanmm, iki olanmdan, sizderden, yalnz kzmdan (ayrldm) (E 16, 1) qanm tülberi+ Ø: (ey) hanm tülberi! qara bodun+Ø: (ey) avam halkm! külüg qadam+Ø: (ey) ünlü arkadalarm! qanm tülberi qara bodun külüg qadam sizime el eim er ükü er oJlan er küdegülerim qz kelinlerim bökmedim: Hanm tülberi, avam halkm, ünlü arkadalarm, sizlere, çok er oullarm, er güveylerim, kz-gelinlerim doymadm (E 3, 6). H. N. O- E.T.Y. s. 450 el eim er ükü er oJlan +Ø: (ey) çok er oullarm! er küdegülerim + Ø: (ey) er üveylerim! qz kelinlerim+Ø: (ey) kz-gelinlerim! qanm tülberi qara bodun külüg qadam sizime el eim er ükü er oJlan er küdegülerim qz kelinlerim bökmedim. Hanm tülberi, avam halkm, ünlü arkadalarm, sizlere, çok er oullarm, er üveylerim, kz-gelinlerim doymadm (E 3, 6) 25 eim+Ø: (ey) arkadalarm! marmz+Ø: (ey) üstadlarm! adm +Ø: (ey) adlarm! eim marmz marmz. . . Arkadalarm, üstadlarm, adlarm (E 2, 1). öz elim+Ø: (ey) kendi halkm! qanm+Ø: (ey) hanm! öz elim qanm küQ yotuz. Kendi halkm, hanm, cariye, kadn(E 42, 1) öz yerim+Ø: (ey) kendi yerim! duq yerim+Ø: (ey) kutsal yerim! narsügür+Ø: (ey) hizmetçi kadn! küQ yotuz +Ø: (ey) cariye! erim + Ø: (ey) erlerim! öz yerim duq yerim size öz elim qanm kü5 yotuz narsügür erim. Kendi yerim, kutsal yerim sizlerden kendi halkm, hanm, cariye, hizmetçi kadn, erlerim (E 42,1) kii aras +Ø: (ey) kii aras (insanlarn hepsi)! kii aras isid qara seQir elçig. Kii aras (insanlarn hepsi) eidin Kara Senir elçisin (E 24, 4) özde olm+Ø: (ey) özde olum! özde olm sizime adrldm: Özde olum sizlerimden ayrldm (H.N.OE. T.Ys. 590 2.satr) qadam+Ø: (ey) akrabalarm! eren+Ø: (ey) erler! qadam eren eükeyü yoJlad5z. Akrabalarm, erler (beni) sararak yokladnz (E 42, 5). ba açalarm +Ø: (ey) büyük aabeylerim! ya aça +Ø: (ey) küçük aabeylerim! 26 ba açalarm ya aça yel aq szme abda. . . . Büyük aabeylerim, küçük aabeylerim yel ak sizlerden avda. . . (E 41, 7) uyar eim +Ø: (ey) ünlü arkadalarm! üçün. . . aJ uyar eim sizime adrltm: Üçün. . .hazine, ünlü arkadalarm, sizlerden, ayrldm.(E 42, 4) beg erkim beg + Ø: (ey) belerin bei! erdem er buQayun qazandnz bökmediniz beg erkim beg: Erdemli erler üzüyorlar: Siz çok kazandnz, doymadnz belerin bei (E 98, 1) yüz er qadam +Ø: (ey) yüz erkek kardeim! yüz er qadam esizim-e bi5 er bodunum-a esizim. Yüz erkek kardeim ne yazk, bin erli halkm, ne yazk (E 422) qadam-a +Ø: (ey) kardeim! keim-e +Ø: (ey) sadam! atm-a +Ø: (ey) [yürük] atm! qadam-a keim-e adaql atm-a yta qara bodunm-a adrltm yta men: Ey kardeim, ey sadam, ey [yürük] atm, ac çekerek, ey halkm ayrldm ac çekerek (E 1012) biQ er bodunum-a+Ø: bin erli halkm! yüz er qadam esizim-e bi5 er bodunum-a esizim. Yüz erkek kardeim ne yazk, bin erli halkm, ne yazk (E 422) 2. 1. 2. Özne hâli Özne hâli, cümlede özne görevindeki isim yada isim soylu kelime veya kelime grubu ile fiil /yüklem arasndaki ilikiyi salar. Cümlede onun en yaygn ileyii bir eyi yapan ve olan göstermek, yani cümlenin “kimse”si olmaktr. 28 Özne hâli eksizdir ama yine de bunu eksiz morfem /+Ø / ile gösterebiliriz. Özne hâli bugünkü Türkçe’de yaln hâli ifade etmektedir. Bu hâl ismin, karlad ve 28 T. BANGUO|LU (2000)Türkçenin grameri, Ankara. s. 327 27 kendisine tabî olan isim dnda hiç bir münasebet ifade etmeyen hâldir. simlerin baka bir unsura bal olmayan normal teklik, çokluk ve iyelik ekilleri yaln hâlidir.29 Özne hâlinin bu özelliklerini Yenisey yaztlarndan aadaki örneklerden görebiliriz. / +Ø / olan atm çubuç nal +Ø: Çocuk (iken) adm Çubuç nal erte atm kümül öge +Ø: er adm Kümül Öge o3lan atm çubuç nal [er]te atm kümül öge. .Çocuk (iken) adm Çubuç Inal, er adm Kümül Öge (E 45, 1) lüy pek otaç ben+Ø: (Ben) Lüy Pek hekimim lüy pek otaç ben. (Ben) Lüy Pek hekimim (E 61, 3) alt ba bodunqa beg ertim +Ø: Alt ba boya bey idim alt ba bodunqa beg ertim: Alt ba boya bey idim (E 12) baJa ben +Ø: Bagaym baJa ben. Bagaym (E 41, 4) tüz bay küç bars külüg+Ø: Tüz Bay Küç Bars Külüg tüz bay küç bars külüg. Tüz Bay Küç Bars Külüg (ünlü) (E 17, 1) qutluJ baJa tarqan öge buyruq ben+Ø: Kutlug Baga Tarkan ögenin buyruuyum qutluJ baJa tarqan öge buyruq ben. Kutlug Baga Tarkan ögenin buyruuyum (E 47, 3) boyla qutluJ yarJan men +Ø: Boyla Kutlug yarganm boyla qutluJ yarJan men. Boyla Kutlug yarganm (E47, 2) külüg tirig ben +Ø: Ben Üçin Külüg Tirig yemlig ben +Ø: yemliim (besleyiciyim) 29 Muharrem ERGIN (1997)Türk Dil Bilgisi, stanbul. s. 227 28 üçin külüg tirig ben teQri elimte yemlig ben. Ben Üçin Külüg Tirig kutsal devletimde yemliim (besleyiciyim) (E 3, 3) er atm ya aq ba ben +Ø: Er adm Ya Ak (beyaz) Ba er atm ya aq ba ben. Er adm Ya Ak (beyaz) Ba (E 2, 5) külüg apa ben +Ø: Külüg Apaym külüg apa ben. Külüg Apaym (E 202) kümül men +Ø: ben Kümül yabz3 kümül men bedük qiltim. Cüziyi ben Kümül büyük yaptm(E 4510) küni tirig +Ø: (Ben) Küni Tirig küni tirig üç yamda qaQsz boldm. (Ben)Küni Tirig üç yamda babasz oldum (E 6,1) tüz bay küç bars külüg+Ø: Tüz Bay Küç Bars Külüg (ünlü) tüz bay küç bars külüg. Tüz Bay Küç Bars Külüg (ünlü) (E 17,1) er atm yaruq tegin + Ø: Er adm Yaruk tegin er atm yaruq tegin. Er adm Yaruk tegin(E 15, 1) külig çigi uruQu çigi +Ø: Ben ünlü çigi, asker çigi(siyim) külig çigi uru5u çigi ilimke. . . .(Ben) ünlü çigi, asker çigi(siyim) Halkma (E 70, 1) bayna saQun ol külüg çur +Ø: Bayna Sanun olu Külüg Çur bayna sa5un o3l külüg çur. Bayna Sanun olu Külüg Çur (E 7, 1) 2. 1. 3. Belirten hâli Belirten hâli, isim tamlamalarnda belirten ile belirtilen arasndaki ilikiyi salar. Bu hâl, ismin baka bir isimle münasebeti olduunu ifade eder. Belirten hâli, ismin bir isimle ilgisi olduunu, kendisinden sonra gelen bir isme tabî bulunduunu 29 gösterir. smin bu hâli bazen eksiz, çok defa da ekli olur. Belirten hâlini genelde lgi hâli ismiyle aratrlr. Bu hâl yaztlarda /+Ø /, /+G/, /+ In / ekleriyle yaplr. 1. / +Ø/ Belirtisiz isim tamlamalarnda ve belirteni özel bir isimden oluan belirtili isim tamlamalarnda belirten hâli eki olarak genelde / +Ø / kullanlmtr. el +Ø ara +Ø: halk arasnda el ara toquz erig ud er oJln ügürüp ödür alt erdem begime. Halk arasnda dokuz erin arkasndan kahraman oullarn toplayp, sürü, alt cesur begime. (E 32, 10) il+Ø ögesi : devlet ögesi ölüg+Ø ara+Ø : ölüler aras il ögesi nançu bilge irig ölüg ara. . . . . Devlet Ögesi Inançu Bilge irin ölüler arasnda (E 26, 1) Tüpüt+Ø qan+Ø+qa: Tibet(in) hanna tüpüt qanqa yalabaç bardm: Tibet hanna büyükelçi olarak gittim(E 298) elim+ Ø oJur+u+nta: devletimin hayatnda elim oJurunta sü bolup erlerim edküm yoq.Devletimin hayatnda, sava döneminde erlerim, iyilerim yok (E 10, 8) altun soQa y keyiki + Ø: Altun Soa(nn) geyikleri altun so5a y keyiki artl tal atdaç opa barsm adrlu bard yta. Altun Soa geyikleri artn (çoaln), yayln, (sileri) avlayacak Opa Barsm ayrlp gitti, ne yazk! (E 28, 9) elim+ Ø ökünç+ü+Qe: halkm(n) acsna elim ökünçü5e qaln yaqa qaymatn. . .adrldm. Halkmn acsna, kalabalk dümandan geri dönmeden …ayrldm (E 288) 30 ol + Ø at: olu(nun) ad ol at Küç Ur olan tog. . . . Olunun ad Küç; erkek evlad dog. . . (H. N. O.- E.T. Y. s. 543) Öge+Ø buyruq+: öge(nin) buyruuyum qutluJ baJa tarqan öge buyruq ben. Kutlug Baga Tarkan ögenin buyruuyum (E 47, 3) biz+ Ø uya alp : biz(im) alp (erlerin ) alp +Ø öz+i+n: alp (erlerin) bedenlerini uqmz umay begimiz biz uya alp özin alt qlmadQ özlek at özin üç qlmadQ. Umay begimiz biz(im) alp (erlerin) bedenlerini alt yapmadn, kendi atlarmzn bedenlerini üç yapmadn (E 28, 3 ) yüz er+Ø yüz+i: yüz er(in) yüzü begler+Ø beQz+i: begler(in) bak beglik +Ø ka+: beyli(in) ka yüz er yüzi begler be5zi beglik ka. Yüz er(in) yüzü, beglerin bak, beyliin ka (E 26, 9) begek yegüg beg +Ø ol+: Begek Yegüg Be(in) oluyum begek yegüg beg o3l ben öz ebçi qunçuymqa bökmedim: Begek Yegüg Bein oluyum. Kendi eime doymadm. (E 100, 1) bodun+Ø teQ+i+n: halk(n) saysn qop bodun te5in bilir erti. O, bütün halkn saysn biliyordu (E 323) budun +Ø ara +Ø: halk(n) arasnda budun ara bolmn üçün elig uyamJa adrltm Halk arasnda olduum için elli yuvala kardeimden ayrldm (E 15, 3) el +Ø er+i: halk(n) erleri el eri üçün üç asJ er t. . . Halk erleri için üç üç er(i) rehin (aldm)(E 59, 5) 31 kii +Ø aras: insanlar(n) hepsi kii aras isid qara seQir elçig. Kii aras (insanlarn hepsi) eidin Kara Senir elçisini (E 24, 4) qauq +Ø ta balbal+: Kauk’un ta balbal çet yabanQ yerde qauq ta balbal. D yabanc (snr) yerde Kauk’un ta balbal (E 34) iç yer+Ø elik+i: iç bölge(nin) geyii iç yer eliki artzun. ç bölgenin geyii artsn (% 484) sü +Ø teQ+i: asker(in) yars ya33a tegmi sü te5i yeti bi5 o3lan erti. Dümana saldran askerin yars yedi bin olan idi (E 26, 8) uruQ+Ø ba: asker(in) ba uruQ ba ertim, nanç ertim. Asker ba (kumandan) idim, nanç idim (E 32, 15) er+Ø beQküsi: er(in)ebedi ta er be5küsi bu ermi: erin ebedi ta bu imi: (H.N.O-E.T.Y. s.568) çur + Ø apas: Çur(un) ablas . . . t çur apas barur: Çur(un) ablas varr.(H. N. O- E.T.Y. s. 53) 2. /+ °G/ er+ig ud: erin arkasndan el ara toquz erig ud er oJln ügürüp ödür alt erdem begime. Halk arasnda dokuz erin arkasndan kahraman oullarn toplayp, sürü, alt cesur begime (E 32, 10) 32 3. /+°n / elim+in beQgüsi: devletimin ebedi ta ol qanm elimin be5güsi Qara SeQir(te) O hanm, devletimin ebedi ta Kara Senir(de) (E 10, 2) bayna saQ+un olI külüg çur: Bayna Sanun olu Külüg Çur bayna sa5un olI külüg çur. . Bayna Sanun olu Külüg Çur (E 7, 1) 2.1.4. Belirtilen Hâli Birleimli bir dilde üyesi belli olan bir varln belirtili olduunu gösteren belirtilen hâl ekidir, yaztlarda /+Ø /ve / +(s)I / olarak karmza çkar. Prof. Dr. Efrasiyap GEMALMAZ, Türkçe’de 3. ahs iyelik ekinin iaretsiz hâl eklerinden önce geldiinde iaretsiz (+Ø) olduunu ve bugüne kadar 3. ahs iyelik eki diye kabul edilen ekin, aslnda belirtilen eki /+(s)I/ ve /+Ø/ ekinden baka bir ey olmadn kaydetmektedir.30 Belirtilen hâl eki Türkçe’de ilgi hâlinin iyelik ekli olarak karmza çkar. lgi hâlinin baka hâllerden farkl bir taraf da ismi isme balamasdr. Bu bakmdan ilgi hâli eki gerçek bir hâl eki karakterinde deil, iyelik eki tipinde bir ek durumdadr.31 1. /+(s)I/ yüz er+Ø yüz+i: yüz er(in) yüzü begler+Ø beQz+i: begler(in) bak beglik +Ø ka+: beyli(in) ka yüz er yüzi begler be5zi beglik ka: Yüz er(in) yüzü, beglerin bak, beyliin ka (E 26, 9) Ø beg +i +miz: begimiz yalabaç barpan kelmediQiz begimiz. Elçi (olarak) gidip (geri) gelmediniz begimiz. (E 30, 5) 30 Cengiz ALYILMAZ (1994) Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi, Atatürk Ünversitesi Kâzim Karabekir Eitim Fakültesi Yaynlar, Erzurum. s. 48 31 Muharrem ERGIN(1997)Türk Dil Bilgisi, stanbul, s. 229 33 Ø qzaq+Ø++m: kzlarm Ø ol++m: oullarm Ø yont++m: atm teQri elimke qz3aqm o3lm öz o3lm alt biQ yontm. Kutsal devletimden, kzlarm, oullarm, kendi oullarm, alt bin atm (E 3, 5) elim + Ø ugr++n+ta: ülke(nin) ugrunda elim ugrnta sü bolup: Ülkenin urunda asker olup (H.N.O-E.T.Y. s.589) er+Ø beQküsi: er(in)ebedi ta er be5küsi bu ermi: erin ebedi ta bu imi: (H.N. O- E.T.Y. s. 568) Ø qul + : kullar er erdemi üçün eçime yta yoqlad qul a tutsar küç üç eçime. Er erdemi için aabeyimi, ne ac, yoklad. Kullar üç güçlü aabeyime yemek yapsa (E 32, 1) iç yer+Ø elik+i: iç bölgenin geyii iç yer eliki artzun. ç bölgenin geyii artsn (% 484) Ø elçi+si: elçisi atm el tuJan tutuq ben teQri elimke elçisi ertim. Adm El Tugan Tutuk. Ben kutsal devletime (Tanrnn) elçisi idim (E 1, 2) er+ Ø ba+: asker ba er ba saQun ölürti. Asker ba general öldürdü. (E 48, 11 ) uruQ+ Ø ba+: asker ba uru5 ba ertim, nanç ertim. Asker ba (kumandan) idim, nanç idim (E 32, 15) 2. /+Ø/ er+ig ud +Ø: erin arkasndan 34 el ara toquz erig ud er oJln ügürüp ödür alt erdem begime. Halk arasnda dokuz erin arkasndan kahraman oullarn toplayp, sürü, alt cesur begime (E 32, 10) ölüg+Ø ara +Ø: ölüler arasnda il ögesi nançu bilge irig ölüg ara. . . . . Devlet Ögesi Inançu Bilge irin ölüler arasnda. (E 26, 1) budun +Ø ara +Ø: halk arasnda budun ara bolmn üçün elig uyamJa adrltm Halk arasnda olduum için elli yuvala kardeimden ayrldm (E 15, 3) 2.1.5. Nesne Hâli Bu hâl, yüklemi geçili olan bir cümlede, öznenin yapt iten etkilenen varl, nesneyi bildirir. Yaztlarda, nesne hâlinin belirtisiz ve belirtili olmak üzere iki ekli mevcuttur. a) Belirtisiz Nesne Hâli Geçili fiillerin belirtisiz nesneyi iaret eden ismin belirtisiz nesne hâli /+Ø/dir. /+ Ø/ buQm +Ø yoq er-: kederim yok yalanbu5m yoq erdim. Kederim yok yalandm(E 10, 10) kök böri+Ø ölür -: boz kurt(u) öldür – qara as +Ø ölür-: siyah ars() öldürbuu + Ø ölür-: sun(u) öldürkök böri qara as bu3u ölürtim. Boz kurt, siyah ars, sun öldürdüm (E 98, 6) el+ Ø tut-: devleti tutbodun + Ø bala-: halk yönet- 35 qrq yl el tut[t]um bodun baladm ta ya yaladm el[t]dim.(Ben) devleti tuttum, halk yönettim, d dümanlarla savatm, (uzak yerlere ordu) sevk ettim (E 454) turuJ+ Ø b(ir) -: yayla v(er)marma yüz er turuJ b(ir)tim. Üstadma yüz er (ve) yayla v(er)dim (E 47, 7) er+Ø sür -: er esir etçibiligde bir tegimde sekiz er sürdim. Çibilig'de bir savata sekiz er esir ettim (E 10, 8) kii +Ø qazan-: kiiler(i) kazanegri teb+ Ø qazan-: eri hörgüçlü develer(i) kazaner erdem üçün alpun altun kümüig egriteb el de kii qaz3andm. Er erdemim için çok altn-gümü, eri hörgüçlü develer, (Çin) ülkesinden kiiler kazandm (E 11, 9) ay + Ø az -: ay() hisset kök teQride kün ay azdm.Mavi gökteki güne ay() hissetmez oldum (E 10,3) egdim eim +Ø: eittim elerim(i) el çerigiQe egdim eim. Devlet askerini eittim elerim(i) (E 41, 8) ögün at + Ø tap-: sürü sürü at bulotaJ + Ø tap-: yaylalar bul ögün at otaJ er erdemi üçün. . . elime tapdm. Er erdemim için devletime sürü sürü at, yaylalar buldum (E 46, 2) iQez + Ø tüür-: keder + Ø brak – iniQizke içiQizke ingen yüki i5ez tüürti5iz. (Vefat edip) kardelerinize, aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz)(E 28, 9) egdim eim +Ø: eittim elerim(i) 36 el çerigiQe egdim eim. Devlet askerine eittim elerim(i) (E 41, 8) keig +Ø belimte ban-: okluumu belime baladm altunlig keig belimte bantm. Altndan yaplan okluumu belime baladm (E 32) qada +Ø atma -: akrabam() brakqaQm öge begim qazanm qrq uyar. . . qada atmadm. Babam Öge Bepim kazanm krk ünlü akrabam() brakmadm (E 100, 2) atlarm eintim +Ø: atlarm() bindim anuq atlarm eintim. Yürük atlarm() bindim (E 41, 4) arq+ Ø el[t]-: kervan() gönderalt baJ bodunm küçligin üçün arq el[t]dim. Alt ba halkm güçlü olduu için (uzak yerlere) kervan gönderdim (E 49, 4 ) bar altun + Ø: altn var taJ bar altun. . daha altn var (E 40) altm at bintim. Altm at bindim (E 419) el + Ø yara -: halk düzenle ançaJ esitip bay apam el yarayu el ançaJ ükü alpaJu. . . Hemen iitip Bay Apam halk düzenleyerek o kadar çok alplar (E 39, 6) b) Belirtili Nesne Hâli Yenisey yaztlarnda bu hâli ifade etmek için / +Ø/, /+ °G/, /+°n/, /+A/, /+I /, /+nI/ ekleri kullanlmtr. 1. /+Ø/ iQez+Ø tüür-: keder(i) brak - 37 iniQizke içiQizke ingen yüki i5ez tüürtiQiz. (Vefat edip) kardelerinize, aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz (E 28, 9) atm+ Ø tab -: adm buler erdemi atm tabdm. Er erdemi adm buldum (E 5, 1) BeQkü + Ø: ebedi antn erde artuq erdemi bar üçün be5kü tike bertim. (Baka) erlerden artk erdemi olduu için ebedi antn diktim (E 48, 15) arJuy + Ø: müstahkem mevkisini iç arJuy art[t]m sizime adr[l]tm-a bökmedim. ç müstahkem mevkisini arttrdm. Sizlerden ayrldm ne yazk, doymadm (E 42, 6) atlarm + Ø ein -: atlarm() bin – anuq atlarm eintim. Yürük atlarm() bindim (E 41, 4) ay + Ø az -: ay() hisset – kök teQride kün ay azdm. Mavi gökteki güne ay() hissetmez oldum(E10, 3) el törüsü + Ø dma -: devlet töresini brakma qara bodunum qatJlanQ el törüsü dmaQ: Avam halkm erkekle, devlet töresini brakma. (E 10, 7) eg serig altunum+ Ø: sar altnm () aJ yeder tonm + Ø: kymetli donum(u) es yat eg serig altunum egrit eg. . . aJ yeder tonm. Dümandan kazanlm silah, zrh, sar altnm, kymetli donum (E 41, 5) 2. /+ °G/ elçi+g: elçisini kii aras isid qara seQir elçig. Kii aras (insanlarn hepsi) eidin Kara Senir elçisini (E 24, 4) 38 bars+3 ölür-: kaplan öldürbars+3 kökmekig ölürmedim. Kaplan ve alageyiyleri ben öldürmedim (E 1110) qaram+J: karam örü5ümig qaramJ azdm a. Beyazm, karam (beyaz ve kara hayvanlarm) hissetmedim (E 11, 3) yabz+3: kötüyü yabz3 kümülimin bedük qltm siz(ime) bökmedim. Kötüyü (kötü durumdaki) Kümülümü (Kümül halkm) büyük yaptm (iyi duruma ulatrdm) (E 45, 10 ) er + ig: eri otuz erig balayu tutuJqa bad erinç. Otuz eri ba ederek esir etti üphesiz (E 32, 12) qop mal üçün bir erig oq birle. Hep serveti için bir eri okla (öldürdüm) (E 43, 4) er+ig bala-: eri balaotuz erig balayu tutuqa bard[m]. Otuz eri balayarak esir elde etmee gittim (E 32, 9) kökmek+ ig: alageyikleri bars kökmekig ölürmedim. Kaplan ve alageyiyleri ben öldürmedim (E 1110) er+ig ölür-: er öldüryaJda otuz erig ölürtim. Savata otuz er öldürdüm (E 49, 3) beQkü + g: yazt ta be5küg tiktim azdm: Yazt ta diktim (H.N.O - E. T.Y. s.573) ke+ig: kemeri 39 altun elig keig belimte bantm. Elli altn kemeri belime baladm (E 3, 3) kümü+ig qazan-: altn-gümü kazan er erdem üçün alpun altun kümüig egriteb el de kii qazandm. Er erdemim için çok altn-gümü, eri hörgüçlü develer, (Çin) ülkesinden kiiler kazandm.(E 11, 9) 3. /+ °n / bu ek daha çok iyelik eklerinden sonra geliyor. kümülim+in: Kümülümü yabz kümülimin bedük qltm siz(ime) bökmedim. Kötüyü (kötü durumdaki) Kümülümü (Kümül halkm) büyük yaptm (iyi duruma ulatrdm) (E 45, 10) alp öz+ in: alp (erlerin) bedenlerini uqmz umay begimiz biz uya alp özin alt qlmadč özlek at özin üç qlmadč . Umay begimiz biz(im) alp (erlerin) bedenlerini alt yapmadn, kendi atlarmzn bedenlerini üç yapmadn (E 28, 3) yeginim + in : yeenlerimi atm + n: torunlarm yeginimin atmn körtim. Yeenlerimi, torunlarm gördüm (E 47, 8) el + in: halkn öz elin kete yürit[t]i elim yumuQa yortp beilke tegdim erdemim üçün. Kendi halkn sefere sevk etti. Halknn hizmetine ordu sevk edip Beilk'e ulatm, kahramanlm sayesinde. (E 152, 1) beQküm + in: ebedi tam tört oJlum bar üçün be5kümin tikti. Dört olum olduu için ebedi tam diktiler (E 20, 1) 40 teQ + in: saysn qop bodun te5in bilir erti. O, bütün halkn saysn biliyordu (E 323) yer + in: yerini [küç] uyur qan yerin alduqda azl toQuz teg tirig beg sizime (adrldmz) Güçlü Uygur hannn yerini zapt ettikde az dili domuz gibi Tirig Beg sizden (ayrldk) (E 98, 3) oJl+n: oullarn el ara toquz erig ud er oJln ügürüp ödür alt erdem begime. Halk arasnda dokuz erin arkasndan kahraman oullarn toplayp, sürü, alt cesur begime (E 32, 10) eder opaJ + n: eyer silgisini qabay oraJ + n: beik silgisini ed eder opaJn qabay oraJn artmJa altm. Kymetli eyer silgisini, beik silgisini artma aldm (E 41, 10) oJlum + n : olumu qzm + n: kzm ebledim oJlumn qzmn qalQsz birtim. Evlendirdim olumu, kzm kalnsz verdim (E 47, 6) olanum + n : olumu üc o3lanumn ula[d]turu umadm-a. Ben kendi üç olumu büyütemedim (E 59) ta + n: tan buQqa tan be5kün tiker ben. Kederde tan, ebedi tan dikiyorum(E 48,6) 4. /+ A/ eçim + e yoqla -: aabeyimi yokla - 41 er erdemi üçün eçime yta yoqlad qul a tutsar küç üç eçime. Er erdemi için aabeyimi, ne ac, yoklad. Kullar üç güçlü aabeyime yemek yapsa (E 32) Ezru + [a] alqa-: Ezrüyü överdem b[ol]sar mun ermez mun ersem ezru[a] alqanp erdem[l]ig batur men. Kim erdemli ise (doru yoldan) sapmaz. Eer saparsa. Ezrüyü överek (gene) erdemli olur (E 29, 3) 5. /+I/ Belirtili hâli eklerinin Türk dilinin daha sonraki devletlerinde skça karlatmz bu ekli Yenisey yaztlarnda az da olsa kullanlmtr.32 yük + i: yükü iniQizke içiQizke ingen yüki iQez tüürtiQiz. (Vefat edip) kardelerinize, aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz (E 28, 9) yer + i : yeri tutuq beg arq yeri. Tutuk beg dier yeri (E 24, 6) ülken +i alt ba ke-: bölgesini alt “baa” bölqara senir ülkeni alt ba kedim. Ben Kara-Sengir bölgesini alt “baa” böldüm (E 24g) 6. /+nI/ ülka+ ni: bölgeyi ülkani alt ba kesdim. Bölgeyi alt baa böldüm (E 245) biz + ni : bizi tört iniligü ertim bizni erklig adrt. Dört karde idik, bizi Erklig (yer alt tanrs) ayrd (E 28, 4) 32 Cengiz ALYILMAZ, Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi, Atatürk Ünversitesi Kâzim Karabekir Eitim Fakültesi Yaynlar, Erzurum. 1994. s. 57 42 2. 1. 6. Bulunma Hâli Bu hâl, ismin kendisinde bulunma ifade eden fiillerle münasebette olduunu gösteren hâlidir. Yenisey yaztlarnda bu hâl Eski Türkçe’nin özelliini tam göstermektedir. Yani bu hâle Yenisey yaztlarnda ekli olarak da, eksiz olarak da rastlayabiliriz. Bulunma hâli, ismi fiile balayan bir hâl ekidir. Bulunma hâlinin Yenisey yaztlarnda ifade ettii anlama bakarak iki grupta aratrabiliriz. a) Zamanda bulunma hâli Zamanda bulunma hâli iin, cümlede hareketin yapld zaman bildirir.33 Yenisey yaztlarnda zamanda bulunma hâlinin ifade etmek için genelde /+tA/, /+Ø/, /+A/, / +Ja / ekleri kullanld görülür. Zamanda bulunma hâl eki Yenisey yaztlarnda çounlukla ya gösterirken daha çok kullanlmtr. 1. /+ dA /, /+ tA / qrq yasm + da: krk yamda qrq yasmda adrldm. (Ben) krk yamda ayrldm (öldüm) (E 446) er erdemi[mi]nde egsükim yoq qrq yamda adrldm. Kahramanlmda eksiim yok. Krk yamda ayrldm (E 44, 5) esizim-e qrq yamda qaç[tm]. Ne yazk ki krk yamda uzaklatm (E 163) bir otuz yam + da: yirmi bir yamda bir otuz yamda sizime (adrldm) Yirmi bir yamda sizderden (ayrldm) (E 15, 1) be yegirmi yam+ da: on be yamda be yegirmi yamda tabaç qana bardm er erdemim üçün alpun altun kümüig egritebe elde kii qazandm. On be yamda Çin hanna (savaa) 33 Cengiz ALYILMAZ(1994) Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi, Atatürk Ünversitesi Kâzim Karabekir Eitim Fakültesi Yaynlar, Erzurum. s. 59 43 gittim. Er erdemimden dolay çok altn-gümü, eri hörgüçlü deve,(Çin) halkndan köle kazandm (elde ettim) (E 11, 3) üç yam + da: üç yamda küni tirig üç yaImda qaQsIz boldIm. (Ben) Küni Tirig üç yamda babasz oldum (E 6, 1) yerin alduq + da: yerini zapt ettikde [küç] uyur qan yerin alduqda azl toQuz teg tirig beg sizime (adrldmz) Güçlü Uygur hannn yerini zapt ettikde az dili domuz gibi Tirig Beg sizden (ayrldk) (E 98, 3) alt yam + ta: alt yamda alt yamta qaQsradm, bilinmedim. Alt yamda babasz kaldm, bilinmedim (E 323 ) elim oJurun + ta: devletimin hayatnda elim oJurunta sü bolup erlerim edküm yoq. Devletimin hayatnda, sava döneminde erlerim, iyilerim yok (E 10, 8) alt yam + ta: alt yamda alt yamta qaQ adrdm bilinmedim. Alt yamda baba(dan) ayrdm (ayrldm), bilinmedim (E 32, 16) toquz qrq yam + ta: otuz dokuz yamda toquz qrq yamta. Otuz dokuz yamda(E 105) yl+ta: bars ylnda b. . . . s. ylta er. Bars ylnda er. . (H.N.O- E.T.Y.s.589) 44 2. / + Ø / sekiz yetmi +Ø: altm sekiz yamda sekiz yetmi yam öltim. Sizime ama (adrldm) Altm sekiz yamda öldüm. Sizlerden ve mücevherlerimden (ayrldm)(% 419) eki elig yasm +Ø: krk iki yamda eki elig yasm bökmedim. Krk iki yamda doymadm (H.N.O-E.T.Y.s.532) sü bolup + Ø: sava döneminde elim oJurunta sü bolup erlerim edküm yoq. Devletimin hayatnda, sava döneminde erlerim, iyilerim yok (E 10, 8) atsar + Ø: ate ettiinizde utsar + Ø: savatnzda atsar alp ertiQiz utsar küc ertiQiz. Ate ettiinizde iyi atc idiniz, savatnzda güçlü idiniz (% 282) 3. /+Ja/ Genelde yönelme hâlinde kullanlan bu ek, bazende zamanda bulunma hâli için kullanlmtr. Ama bazende zamanda bulunma hâli için de kullanlmtr. yegirmi yam+Ja: on dokuz yamda be yamta qaQsz qalp toquz yegirmi yamJa ögsüz boltum qatJlanp qatJlanp otuz yamJa öge boltum Be yamda babasz kalp, on dokuz yamda annesiz oldum, sebat gösterip otuz yamda öge oldum (E 45, 2) 4. /+ A/ alt otuz yam + a: yirmi alt yamda alt otuz yama erti. Yirmi alt yamda idi(H. N.O- E.T.Y.s.580) 45 b) Mekânda (yerde) bulunma hâli Mekânda (yerde) bulunma hâli, eylemin gerçekletii yeri bildirir. Yenisey yaztlarnda mekânda bulunma hâlinin ifade etmek için genelde /ara/, /üze/ edatlar ve /+tA/, /+dA/, /+A/, /+rA/, /+ qa/ ekleri kullanld görülür. Bu ekler mekan (yer) bildiren isimlerin üzerine gelmektedir. 1. /ara/ < / ar –a / ölüg ara: ölüler arasnda il ögesi nançu bilge irig ölüg ara. . . Devlet Ögesi Inançu Bilge irin ölüler arasnda (E 26, 1) el ara: halk arasnda el ara toquz erig ud er oJln ügürüp ödür alt erdem begime. Halk arasnda dokuz erin arkasndan kahraman oullarn toplayp, sürü, alt cesur begime. (E 32, 10) 2. /üze/ < /üz - e/ üze te5ri: üstteki tanr üze teQri yarlqad. Üstteki tanr lutfetti (E 32, 5) 3. /+ dA/, /+tA/ kök teQri + de: mavi gökteki kök te5ride kün ay azdm.Mavi gökteki güne ay() hissetmez oldum(E 10, 3) tezig keyik + de: kaçm geyikler arasnda tezig keyikde aluq ben. Kaçm geyikler arasnda kederliyim (E 44, 2) Çibilig + de: Çibilig'de tegim + de: savata çibiligde bir tegimde sekiz er sürdim. Çibilig'de bir savata sekiz er esir ettim (E 10, 8) çelig + de: savata 46 çeligde bir tegme sekiz er erdim[iz]. Savata sadece sekiz kahraman idik (E 108) yer + de: yerde çet yabanQ yerde qauq ta balbal. D yabanc (snr) yerde Kauk’un ta balbal (E 34) er erdemi[mi]n + de: kahramanlmda er erdemi[mi]nde egsükim yoq qrq yamda adrldm. Kahramanlmda eksiim yok. Krk yamda ayrldm (E 44, 5) teQri + de+ki: gökteki er + de+ki: yerdeki te5rideki künke yerdeki elimke bökmedim. Gökteki günee, yerdeki devletime doymadm (E 73) kedim + de: kedimde kedimde ben yeg erdüküm ol erinç. Kedimde yaptm iyi i üphesiz odur (E 24, 5) yer + deki: yer yüzündeki yerdeki bars tegime erdemligime bökme(dim) Yer yüzündeki Kaplan soyuma, kahramanlma doyma(dm) (E 28, 1) yat + da: yabanc yerde yatda tüQürüme adrldm. Yabanc yerde dünürümden ayrldm(E 11, 7) quy + da: saraydaki quyda qunçuym tul qald. Saraydaki hatunum dul (olarak) kald(E 45, 6) q[adr] ya + da: acmasz dümanlar arasnda q[adr] ya3da yaç ben tezig keyikde alp ben. Acmasz dümanlar arasnda savaçlk doluyum, koan hayvanlar içinde ise bahadrm (E 446) 47 ya + da: savata qadr ya3da yaç ben. Acmasz savata askerim (E 44, 2) ab + da: avda ba açalarm ya aça yel aq szme abda. . . . Büyük aabeylerim, küçük aabeylerim yel ak sizlerden avda. . . (E 41, 7) an + ta: orada anta alJ adama anta sizime edgü eime adrldm. Orada kazanm mal(mdan), arkadalarmdan, orada iyi elerimden ayrldm (E 11, 8) elim + te: devletimde üçin külüg tirig ben teQri elimte yemlig ben. Ben Üçin Külüg Tirig kutsal devletimde yemliim (besleyiciyim) (E 3, 3) Qara SeQir +(te): Kara Senir(de) ol qanm elimin beQgüsi Qara Se5ir(te) O hanm, devletimin ebedi ta Kara Senir(de) (E 10, 2) 4. /+rA/ ta + ru: darda er atm yoq üçün yeti anuq iim taru etilti. Er adm olmad için ilk yedi iim darda (yad illerde) yapld (E 41, 2) iç + re +ki: içdeki Küç Kyagan içreki: çdeki Küç Kyagan (H. N. O- E. T.Y. s. 459) 5. /+ kA /, /+qa/ elim + ke: elimde TeQri elimke qzgaqm oJlum: Semavî elimde evlatlk kzm (H.N.OE.T.Y.s.450) 48 am + qa: hazinemde . . . sizime a3mqa altm at bintim: Sizlerime, hazinemde altm ata bindim. (H. N. O-E.T.Y.s. 490) tört buluQ + qa: dört köeye tört bulu5qa tökdi. Dört köeye döktü (yayd) (E 31, 3) 2. 1. 7. Ayrlma Hâli Bu hâl herhangi bir yerden veya kimseden ayrlmay, çkmay, uzaklamay bildiren hâl kategorisidir. Ayrlma hâli ismi fiile balayan bir hâl ekidir. Yenisey yaztlarnda en çok kullanlan hâl ekidir. Çünkü, yazt yazdran hep yaknlarndan, akrabalarndan, halkndan, yurdundan, malndan, karsndan, çocuklarndan, her eyinden ayrldn ifade etmitir. Bu hâli ifade etmek için genelde /+Ø/, /+tA/, /+A/, /+qa /, /+ kA/, /+ 3a/ v. s. görev elemanlarndan istifade edilmitir. 1. /+ Ø/ adaq +Ø: babacmdan ana +Ø: annemden egmeç + Ø: eimden eget +Ø: cariyelerimden er erdemim adaq egeçime ana egmeç eget ayrltm. Yiitliim için babacmdan, ablamdan, annemden, eimden, cariyelerimden ayrldm (E 41, 6) inim + Ø: kardelerim(den) eçim + Ø: aabeylerim(den) inim eçim yta adrlu bardmz yta. Kardelerim, aabeylerim(den) ayrlp gittik (E 18, 2) sizim + Ø: sizlerden quz sizim elgin qaJadm sizim. Seferleim, akrabalarm sizlerden (E 41, 3) yat + Ø: dümandan 49 es yat eg serig altunum egrit eg. . . aJ yeder tonm. Dümandan kazanlm silah, zrh, sar altnm, kymetli donum (E 41, 5) qunçuym + Ø: hanmm(dan) qadam +Ø: akrabalarm(dan) qunçuym qadam adrltm buč a açJ-a törenim. Hanmm(dan), akrabalarm(dan) ayrldm, ne keder, ne ac, törenim. (E 25, 1) Qadam + Ø: arkadalarmdan edgü qadam adrldm. yi arkadalarmdan ayrldm (E 13, 4) qaQ + Ø: baba(dan) alt yamta qa5 adrdm bilinmedim. Alt yamda baba(dan) ayrdm (ayrldm), bilinmedim (E 32, 16) teQri elim +Ø: ilahî elimden te5ri elim Ulun ada erimke adrldm: lahî elimden: Ulung addan, adamlarmdan ayrldm. (H. N. O-E.T.Y. s. 543) elig keig +Ø +Ø: altun okluumdan elig keig adrldm: Altun okluumdan ayrldm. 2. /+A / ezençüm + e: adetlerimden közünçüm + e: görünüümden ezençüme közünçüme adrlma. Adetlerimden, görünüümden ayrlma (E 28, 3) egeçim + e: ablamdan er erdemim adaq egeçime ana egmeç eget ayrltm. Yiitliim için babacmdan, ablamdan, annemden, eimden, cariyelerimden ayrldm (E 41, 6) 50 tüQürüm + e: dünürümden yatda tü5ürüme adrldm. Yabanc yerde dünürümden ayrldm (E 11, 7) kiim + e: hanmlarndan quyda kiime yta adrlu bardmz. Maalesef ben, odalarnda bulunan hanmlarndan ayrldm (% 183) ikizim + e: ikizimden erinçim ikizime. kizimden ayrldm (E 29, 4 ) erkim + e: beyliimden beg erkime sizime adrldm. . Beyliimden (hakimiyetimden), sizlerden ayrldm (E 5, 3) sizim + e: sizlerden er erdemim qalar eim biQ erim sizime basq taJm sizime. Er erdemim, (bu dünyada) kalar dostlarm, bin erim (kahramanm) sizlerden, hizmetkarlarm, sizlerden (E 41, 1) üç ecim + e: üç büyük kardeimden üç ecime adrndm. Üç büyük kardeimden ayrldm (% 3213) oJlanm + a: olanmdan qzm + a: kzmdan quyda qunçuym eki oJlanma sizime yaQus qzma. Evdeki hanmm, iki olanmdan, sizderden, yalnz kzmdan (ayrldm) (E 16, 1) ad + a: addan teQri elim Ulun ada erimke adrldm: lahî elimden: Ulung addan, adamlarmdan ayrldm. (H.N.O-E.T.Y.s.543) adam + a: arkadalarmdan eim + e: elerimden 51 anta alJ adama anta sizime edgü eime adrldm. Orada kazanm mal(mdan), arkadalarmdan, orada iyi elerimden ayrldm( E 11, 8) yerim + e: yerimden subm + a: suyumdan yerime yta subma adrldm. Yerimden, ne yazk, suyumdan ayrldm (E 11, 4) ytuzum + a: hanmmdan ytuzuma adrltm. Hanmmdan ayrldm (E 431) adam + a: mal(mdan) eim + e: elerimden anta alJ adama anta sizime edgü eime adrldm. Orada kazanm mal(mdan), arkadalarmdan, orada iyi elerimden ayrldm (E 11, 8) apam + a: ablamdan quydaq qunçuyumJa adrldm apama. Evdeki eimden ayrldm, ablamdan (E 6, 4) bodunm + a: halkmdan qadam-a keim-e adaql atm-a yta qara bodunma adrltm yta men. Ey kardeim, ey sadam, ey [yürük] atm, ac çekerek, halkmdan ayrldm ac çekerek (E 1012); qunçuym+ a: hanmm(dan) qunçuyma buč a adrltm, sizime kün ay azdma: Hanmm(dan) ne ac ayrldm, sizlerden güne ay() hissetmez oldum. (H.N.O-E.T.Y.s. 481. ) 3. / +tA/, /+dA/ yirin + te: yerinden qan + ta: handan uyJur yirinte yaJlaqar qanta keltim. Uygur yerinden, Yaglakar handan geldim (E 47, 1) 52 bodunm + da: kavmnden Öz Yien alp Turan alt Oguz bodunmda üç yegirmi yamda adrltm: Öz Yien Alp Turan Alt Oguz kavmnden on üç (yamda) ayrldm (H.N.O-E.T.Y. s.471. ) el + de: halkndan be yegirmi yamda tabaç qana bardm er erdemim üçün alpun altun kümüig egritebe elde kii qazandm: On be yamda Çin hanna (savaa) gittim. Er erdemimden dolay çok altn-gümü, eri hörgüçlü deve, (Çin) halkndan köle kazandm (elde ettim)(E 11, 3) 4. /+qa /, /+ kA/, /+ 3a / ya + qa: dümandan elim ökünçüQe qaln ya3qa qaymatn. . . adrldm. Halkmn acsna, kalabalk dümandan geri dönmeden …ayrldm (E 288) qunçuyum + Ja: eimden quydaq qunçuyumJa adrldm apama. Evdeki eimden ayrldm, ablamdan (E 6, 4) tacam + qa: Taçam’dan tacamqa adrndm. Taçam’dan ayrldm.(% 3214) am + 3a: mücevherlerimden sekiz yetmi yam öltim. Sizime a3m3a (adrldm) Altm sekiz yamda öldüm. Sizlerden ve mücevherlerimden (ayrldm) (% 419) uyam + Ja: yuvala kardeimden budun ara bolmn üçün elig uyamJa adrltm Halk arasnda olduum için elli yuvala kardeimden ayrldm (E 15, 3) olum + qa: olumdan 53 quyda qunçuyumJa özde o3lumqa adrldm. Evdeki eimden, vadideki olumdan ayrldm. (H.N.O-E.T.Y. s.473) elim + ke: devletimden teQri elimke qzaqm olm öz olm alt biQ yontm. Kutsal devletimden, kzlarm, oullarm, kendi oullarm, alt bin atm (E 3, 5) erim + ke: adamlarmdan teQri elim Ulun ada erimke adrldm: lahî elimden: Ulung addan, adamlarmdan ayrldm. (H. N.O-E.T.Y. s. 543) begim + ke: beylerimden uyar begimke adriltm. Ben kendi müktedir beylerimden ayrldm(E 17, 3) yurçm + ke: kayn biraderlerimden qadam + ka: arkadalarmdan yurçmke uyar begimke adriltm, uyar qadamka adriltm: kayn biraderlerimden, müktedir beylerimden ayrldm, ünlü arkadalarmdan ayrldm (H.N.O-E.T.Y.s.529) begim + ke: beylerimden uyar begimke adriltm. Ben kendi müktedir beylerimden ayrldm. (E 17, 3) 2. 1. 8. Yönelme hâli Bir iin, hareketin yöneldii noktay, istikameti bildiren bu hâli ifade etmek için Yenisey yaztlarnda genel olarak /+Ø/, /+A/, /+kA/, /+ge/, /+tA/, /+g/ ekleriyle görünür. Yönelme hâli genelde yer bildiren isimlere gelir.34 1. /+Ø/ ögem +Ø : bilge ögeme qadam + Ø : arkadalarma 34 A. V. GABAIN(2000) Eski Türkçenin Grameri,(Çev: Mehmed AKALIN) Ankara, s. 63 54 qanm elimke tapdm bilge ögem tapdm qadam tapdm erdemim. Hanm, devletime hizmet ettim, bilge ögeme hizmet ettim, arkadalarma hizmet ettim, erdemim (E 13, 2) sizim + Ø: sizlere quyda qunçuyuma sizim olumqa bökmedim. Evdeki hanmma, sizlere, oullarma doymadm (E 145) barmm +Ø: servetime sanyr çad bitidim biQ sekiz adaql barmm bama bökmedim. (Bu yazt ben) Sangur ad yazdm. Binlerce sekiz ayakl servetime, evlerime doymadm (E 42, 4 ) 2. /+A/, /+a/ sizim + e : size sizime yoluqayn. Sizinle karlaaym (E 1011) qanm tülberi qara bodun külüg qadam sizime el eim er ükü er oJlan er küdegülerim qz kelinlerim bökmedim. Hanm tülberi, avam halkm, ünlü arkadalarm, sizlere, çok er oullarm, er üveylerim, kz-gelinlerim doymadm (E 3, 6) eçim + e: aabeyime er erdemi üçün eçime yta yoqlad qul a tutsar küç üç eçime. Er erdemi için aabeyimi, ne ac, yoklad. Kullar üç güçlü aabeyime yemek yapsa (E 32, 1) tegim + e: soyuma erdemligim + e: kahramanlma yerdeki bars tegime erdemligime bökme(dim): Yer yüzündeki Kaplan soyuma, kahramanlma doyma(dm) (E 28, 1) eindim + e: ebedi yer(e) 55 kim ögüz beč ü yer eč indime bökmedim. Kem nehri, ebedi yer(e) doymadm iiQ + e: iine tutuq ii5e. Tutuk iine (E 48, 8) marm + a: üstadma marma yüz er turuJ b(ir)tim. Üstadma yüz er (ve) yayla v(er)dim(E 47, 7) yam + a : yama yetmi yama öntüm. Yetmi yama eritim (E 423) bam + a: evlerime sanyr çad bitidim biQ sekiz adaql barmm ba3ma bökmedim. (Bu yazt ben) Sangur ad yazdm. Binlerce sekiz ayakl servetime, evlerime doymadm (E 42, 4) qanm + a: hanma yaz yerde elim qanma sizime [b]ökmedim. Yaz yerde(ki) halkm, hanma, sizlere doymadm (E 149, 4) qunçuyum + a: hanmma quyda qunçuyuma sizim olumqa bökmedim. Evdeki hanmma, sizlere, oullarma doymadm (E 145) 3. / + kA / iniQiz + ke : kardelerinize içiQiz + ke : aabeylerinize ini5izke içi5izke ingen yüki iQez tüürtiQiz. (Vefat edip) kardelerinize, aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz (E 28, 9) elim + ke : halkma 56 yegirmi yamda süledim elimke bökmedim. . . . yirmi yamda ordu sevk ettim, halkma doymadm (E 96, 2) biz + ke: bize teQrim öçük bizke. Tanrm ocak bize (E 36, 2) beil + ke: Beilk'e öz elin kete yürit[t]i elim yumuQa yortp beilke tegdim erdemim üçün. Kendi halkn sefere sevk etti. Halknn hizmetine ordu sevk edip Beilk'e ulatm, kahramanlm sayesinde (E 152, 1) kün + ke: günee elim + ke: devletime teQrideki künke yerdeki elimke bökmedim. Gökteki günee, yerdeki devletime doymadm (E 73) ilim + ke: halkma külig çigi uruQu çigi ilimke. . (Ben) ünlü çigi, asker çigi(siyim) Halkma. (E 70, 1) 4. /+gA / edgü + ge: hayrlara edgüge bökmedim. hayrlara doymadm (E 152) ya + 3a: dümana ya33a tegmi sü teQi yeti biQ olan erti. Dümana saldran askerin yars yedi bin olan idi (E 26, 8) orz + Ja: bahta aQz + qa: tarlaya orzJa a5zqa bökmedim, öldim. Bahta, tarlaya doymadm, öldüm(E 48, 6) toJsuq + (q)a: dousuna 57 batsq + (q)a: batsna küm soruJum kün toJsuq(q)a batsq(q)a tegdi. Ünüm, iktidarm gün dousuna, batsna ulat (dedi) (E 47, 4) qan + qa: hanna tüpüt qanqa yalabaç bardm. Tibet hanna büyükelçi olarak gittim(E 298) olum + qa: oullarma quyda qunçuyuma sizim o3lumqa bökmedim. Evdeki hanmma, sizlere, oullarma doymadm (E 145) qunçuym + qa: eime begek yegüg beg ol ben öz ebçi qunçuymqa bökmdim. . Begek Yegüg Bein oluyum. Kendi eime doymadm (E 100, 1 ) qan + 3a: hanna be yegirmi yamda tabaç qan3a bardm er erdemim üçün alpun altun kümüig egritebe elde kii qazandm. On be yamda Çin hanna (savaa) gittim. Er erdemimden dolay çok altn-gümü, eri hörgüçlü deve, (Çin) halkndan köle kazandm (elde ettim) (E 11, 3) buluQ + qa: köeye tört bulu5qa tökdi. Dört köeye döktü (yayd) (E 31, 3) bodun + qa: boya alt ba bodunqa beg ertim. Alt ba boya bey idim (E 12) yuntm + qa: atma üç yüz budraq yuntmqa bökmedim. Ben serbestçe gezen üç yüz atma doyamadm (E 551) qadam + ka: arkadama qadamka bökmedim: arkadama doymadm (H.N.O-E.T.Y. s.532) 58 5. /+tA/ bu+n + ta: buraya alt ba bodunum küçlügin (ü)çün arqaq elim tan bunta tekti. Alta ba halkm güçlü olduu için, arkak halkm talarn buraya diktiler(E 49, 4) belim + te: belime altun elig keig belimte bantm. Elli altn kemeri belime baladm (E 3, 3) 6. /+ °g/ qaraseQir+ig yerle : Ben Kara- Sengirt’e yerletim qarase5irig yerledim. Ben Kara- Sengir’e yerletim (E 245) 2. 1. 9. Yön Gösterme Hâli Yön gösterme hâli (Directiv), bir iin, hareketin yöneldii noktay, istikameti bildiren hâli ifade etmek için kullanlr. Yön ekleri fiilin cereyan ettii yönü gösterir. Bu hâl ancak yönle ilgili yer ve zaman isimlerinde kullanlr. Bu hâl için Yenisey yaztlarnda /+rA/ eki kullanlr. /+rA/ ta + ru: darda er atm yoq üçün yeti anuq iim taru etilti. Er adm olmad için ilk yedi iim darya (yad illerde) yapld (E 41, 2) iç + re +ki: içdeki (içeriye) Küç Kyagan içreki: çdeki Küç Kyagan (H.N.O-E. T.Y.s. 459) 2. 1. 10. Birliktelik - Beraberlik Hâli Birliktelik-Beraberlik hâli, eylemin bakalaryla birlikte gerçekletirildiini bildirir. Bu hâli ifade etmek için /birle/, /birke/ edatndan istifade edilmitir. Birliktelik–Beraberlik hâli, yaztlarda ilek bir kullanma sahiptir. 59 /birke/ birke: birlikte töp töpede birke tükendim. Tam tepede birlikte tükendim (öldüm)(E 149, 6 ) birle : birlikte iki oJln birle ölti. . ki oluyla birlikte öldü (E 31, 5) 2. 1. 11. Hedef Hâli smin bu hâli, iin, hareketin amacn bildirir. Yenisey yaztlarnda hedef hâlini ifade etmek için /+Ø/, /+ A/, /+ kA /, /+ qa / ekleri kullanlmtr. 1. /+Ø/ çab atun tarqan +Ø: Çab atun Tarkan çab atun tarqan beQüsi bertim. Çab atun Tarkan adna ölümsüz ant diktim (E 303). 2. /+A/ yumuQ + a yort- : hizmetine ordu sevk edöz elin kete yürit[t]i elim yumu5a yortp beilke tegdim erdemim üçün. Kendi halkn sefere sevk etti. Halknn hizmetine ordu sevk edip Beilk'e ulatm, kahramanlm sayesinde (E 152, 1) elim yumuQ + a: halknn hizmetine öz elin kete yürit[t]i elim yumu5a yortp beilke tegdim erdemim üçün. Kendi halkn sefere sevk etti. Halknn hizmetine ordu sevk edip Beilk'e ulatm, kahramanlm sayesinde (E 152, 1) sizim + e: sizinle sizime yoluqayn. Sizinle karlaaym (E 1011) çerigiQ + e: askerine el çerigi5e egdim eim. Devlet askerine eittim elerim(i) (E 41, 8) 60 eçim + e: aabeyime er erdemi üçün eçime yta yoqlad qul a tutsar küç üç eçime.Er erdemi için aabeyimi, ne ac, yoklad. Kullar üç güçlü aabeyime yemek yapsa (E32,1) ili+n + e: eline il çur iline qazandm ben. . . . :Ben l Çur eline kazandm. (H.N.OE.T.Y.s.554) 3. /+ qa/, /+kA/ qan + qa: hana olanm erde marmnça bol qanqa tap qatlan. Oullarm cesaretin üstadmki gibi olsun, hana hizmet et, yiit ol (E 47, 9) aJ + Ja: trmanmaa aJJa tonm. (Daa) trmanmaa donum (E 41,11) elim + ke tusum: devletime çkarm teQri elimke tusum toquz er ölürtim. Kutsal devletime çkarm dokuz (düman) erini öldürdüm Bazen yönelme hâli olabilen cümleler hedef hâli olarak da karmza çkyor. 2. 1.12. Sebep Hâli smin bu hâli, eylemin gerçekletirilme sebebini, yapln, oluunun sebebini bildirir. Yenisey yaztlarnda sebep hâlini ifade etmek için /+Ø/, görev eleman ve /+üçün/ edat kullanlmtr. /+Ø/ elim +Ø: devlet(ime) elim eçeQdim. Devlet(ime) üzüldüm(E 2, 2) / üçün/ mal üçün: serveti için qop mal üçün bir erig oq birle. Hep serveti için bir eri okla (öldürdüm ) 61 (E 43, 4) qaQm üçün: babam için qa5m üçün bilge Çikin qanna taptm: Hanm (babam) için Bilge Çikin kanna taptm(H.N.O-E.T.Y.s. 526) iliniz üçün: halknz için . . . iliniz üçün qazanu öz quy yta siz: halknz için kazanarak: öz, kuy nafle, siz. (H.N.O- E.T.Y. s. 543) küçlügin (ü)çün: güçlü olduu için alt ba bodunum küçlügin (ü)çün arqaq elim tan bunta tekti. Alta ba halkm güçlü olduu için, arkak halkm talarn buraya diktiler(E 49, 4) budun ara bolmn üçün: halk arasnda olduum için budun ara bolmn üçün elig uyamJa adrltm. Halk arasnda olduum için elli yuvala kardeimden ayrldm (E 15, 3) erdemi üçün: erdemim için ögün at otaJ er erdemi üçün. . . elime tapdm. Er erdemim için devletime sürü sürü at, yaylalar buldum (E 46, 2) qolms üçün: stedii için qolms üçün bir erig. stedii için bir eri (E 43, 4) uyarn üçün: ünlü olduu için öküzin tekdük üçün: savatm için yüz er kadam uyarn üçün yüz eren (e)lig öküzin tekdük üçün adrltm. Yüz er arkadm ünlü olduu için, yüz erle elli defa savatm için ayrldm(öldüm) (E 10, 2) erdem üçün: kahraman olduum için erdem üçün men yerledim. Bu[yerde] kahraman olduum için yerletim (% 287) 62 qolms üçün: istedii için qolms üçün bir erig. stedii için bir eri (E 43, 4) bolmn üçün: olduum için budun ara bolmn üçün elig uyamJa adrltm Halk arasnda olduum için elli yuvala kardeimden ayrldm (E 15, 3) tutuq erdem üçün: Tutuk er olduumdan kökmü tutuq erdem üçün serdim (Ben) Kökmü Tutuk er olduumdan direndim (E 50, 2) alçQz bar üçün: mutluluunuz var için alçQz bar üçün (?) tike berdimiz. Mutluluunuz var için (antnz) diktik(% 481) er atm yoq üçün: er adm olmad için er atm yoq üçün yeti anuq iim taru etilti. Er adm olmad için ilk yedi iim darda (yad illerde) yapld (E 41, 2) toquz oJl bar üçün: dokuz olu olduu için on ninesi toquz oJl bar üçün. . . On annesi, dokuz olu olduu için(E 30, 2) erdem üçün: erdemim için erdem üçün men yerledim. Erdemim için (burasn) ben yerledim (oturdum) (E 28, 7) uyar qadnm üçün: soylu kaynatam sayesinde uyar qadnm üçün ükdim. Soylu kaynatam sayesinde topladm (zenginletim) (E 172) yüz er kadam uyarn üçün: yüz er arkadm ünlü olduu için tekdük üçün: savatm için 63 yüz er kadam uyarn üçün yüz eren (e)lig öküzin tekdük üçün adrltm. Yüz er arkadm ünlü olduu için, yüz erle elli defa savatm için ayrldm(öldüm) (E 10, 2) erdemin üçün: erdemi için erdemin üçün yoqald. Erdemi için yok oldu (öldü)( E 32, 3) sekiz adaqlJ barmJ üçün: Sekiz ayakl varlm için sekiz adaqlJ barmJ üçün ylq tüketi bardm. Sekiz ayakl varlm için ylkyla istediim kadar gittim (gezdim) (E 11, 3) tört oJlum bar üçün: dört olum olduu için tört oJlum bar üçün beQkümin tikti. Dört olum olduu için ebedi tam diktiler (E 20, 1) üçün. . . : üçün. . . üçün. . . aJ uyar eim sizime adrltm. Üçün. . . hazine, ünlü arkadalarm, sizlerden, ayrldm. (E 42, 4) er erdemi üçün: er erdemi için er erdemi üçün eçime yoqlad. Er erdemi için aabeyimi yokladlar (E 32, 1) er erdemim üçün: er erdemimden dolay be yegirmi yamda tabaç qana bardm er erdemim üçün alpun Altun kümüig egritebe elde kii qazandm. On be yamda Çin hanna (savaa) gittim. Er erdemimden dolay çok altn-gümü, eri hörgüçlü deve, (Çin) halkndan köle kazandm (elde ettim) (E 11, 3) erdemi bar üçün: erdemi olduu için erde artuq erdemi bar üçün beč kü tike bertim. (Baka) erlerden artk erdemi olduu için ebedi antn diktim (E 48, 15) küçligin üçün: güçlü olduu 64 alt baJ bodunm küçligin üçün arq el[t]dim. Alt ba halkm güçlü olduu için (uzak yerlere) kervan gönderdim (E 49, 4) 2. 1. 13. Vasta hâli Vasta hâli, üzerine geldii isim veya isim soylu kelime yada kelime grubuyla bir eylemin, hareketin soyut ya da somut herhangi bir kavram vastasyla gerçekletirildiini bildirir.35 Yenisey yaztlarnda vasta hâli /birle/ edatyla ifade edilmitir. /+ birle / oq birle: okla qop mal üçün bir erig oq birle. Çok serveti için bir eri okla (öldürdüm) (E 43, 4) 2. 1. 14. Nasllk hâli Nasllk hâli, bir eylemin, hareketin nasl, ne ekilde yapldn bildirir. Nasllk hâli Yenisey yaztlarnda genelde /+s°z/, görev eleman kullanlmtr. /+s°z/ san + sz: saysz alm on ylqm sansz erti. Alm on, atm saysz idi (% 4756) qalQ + sz: kalnsz ebledim oJlumn qzmn qal5sz birtim. Evlendirdim olumu, kzm kalnsz verdim (E 47, 6) qaQ + sz: babasz ög + süz: annesiz be yamta qa5sz qalp toquz yegirmi yamJa ögsüz boltum qatJlanp qatJlanp otuz yamJa öge boltum. Be yamda babasz kalp, on dokuz yamda annesiz oldum, sebat gösterip otuz yamda öge oldum (E 45, 2) 35 K. KONKOBAYEV (2001) Bayrk Türk Cazuusu, Manas Üniversitesi, Bishkek, s. 183 65 buQu + suz: kedersiz bu5usuz ulJatm buQ bu ermi. Kedersiz büyüdüm, keder bu imi (E 7, 2) 2. 1. 15. Nicelik Hâli Nicelik hâli, bir iin saysn, azalp çoalabilen veya ölçülebilen durumunu, miktarn bildirir. Bu hâlin bazen kesin, bazen de yaklak bir deeri ifade ettii görülür. Yenisey yaztlarnda bu hâl /+ Ø /eki ve /qata/ kelimesi ile ifade edilmitir. a) Kesin dePer hâli /+ Ø / ilimde tört +Ø: devletimde dört (defa) ilimde tört tegzindim. Devletimde dört (defa) dolandm (E 29, 5) (e)lig +Ø: elli defa yüz er kadam uyarn üçün yüz eren (e)lig öküzin tekdük üçün adrltm.Yüz er arkadm ünlü olduu için, yüz erle elli defa dediim (savatm) için ayrldm (E 10, 2) / qata / be qata: be kere elimde be qata tegzintim. Devletimde be kere dolandm (E 533) üç qata: üç defa üç qata tagzinti. Ülkeyi üç defa doland (E 31, 4) 2. Yaklak hâli Yaklak bir deer ifade etmekle birlikte belirsizlik anlamn da tayan bu hâli ifade etmek için genelde /+çA/ ekinden olumutur. /+çA/ an + ça: bu kadar yaim ança ermi. Dümanlarm bu kadar çok imi (% 257) 66 2. 1. 16. Benzetme Hâli Bu hâl, üzerine geldii isim yada isim soylu kelime veya kelime grubu ile bir eyin niteliini anlatmak için eylemi benzerlik bakmndan belirler. Yenisey yaztlarnda /teg / edat ve /+Ø / ve /+çA/ ekleriyle gösterilmitir. / teg / az3l3 to5uz teg: az dili domuz gibi [küç] uyur qan yerin alduqda az3l3 to5uz teg tirig beg sizime (adrldmz) Güçlü Uygur hannn yerini zapt ettikde az dili domuz gibi Tirig Beg sizden (ayrldk) (E 98, 3) saçn teg: saç gibi baqr buQsz erti qara saçn teg. Paras çok idi kara saç gibi (E 26, 7) /+çA/ alp quça: güçlü kartal ku gibi alp quça çabl tüürmi ertiQiz. Güçlü kartal ku gibi düürmü idiniz (E 48, 6) marmnça: üstadmki gibi olanm erde marmnça bol qanqa tap qatlan. Oullarm cesaretin üstadmki gibi olsun, hana hizmet et, yiit ol (E 47, 9) /+Ø / isrik + Ø yörümedi: sarho (gibi dalgn) gezmedi erdemlig bolsar bodun isrik yörümedi. Halkm erdemli olduundan sarho(gibi dalgn) gezmedi (E 29, 3) 2.1.17. Snrlandrma Hâli Snrlandrma hâli bir iin, hareketin, konunun balangç veya biti snrn belirtir. 67 /ança / ança ükü: o kadar çok ança ükü alpau. O kadar çok alp (E 396) ança ermi: bu kadar çok imi ya3im ança ermi. Dümanlarm bu kadar çok imi (% 257) ançaJ : hemen ançaJ esitip bay apam el yarayu el ançaJ ükü alpaJu. . . Hemen iitip Bay Apam halk düzenleyerek o kadar çok alpagu (E 39, 6) /bir tegme/ bir tegme: sadece çeligde bir tegme sekiz er erdim[iz]. Savata sadece sekiz kahraman idik (E 108) /+Ø / tüketi + Ø bardm: istediim kadar gittim sekiz adaqlJ barmJ üçün ylq tüketi bardm Sekiz ayakl varlm için ylkyla istediim kadar gittim (gezdim) (E 11, 3) 2. 1. 18. Karlkllk hâli Karllk hâli, üzerine geldii isim ya da isim soylu kelime veya kelime grubunun üzerine gelerek eylemi kartlk acsndan belirli yapar. Karllk hâli Yenisey yaztlarnda /+Ø/ görev elemanlaryla karlanmtr. Yenisey yaztlarnda karlkllk hâlinin üslup gerei bazan kullanlmad ve bu durumda karlkllk hâlinin ifade ettii anlam fiili üstlendii görülür.36 /+Ø/ ta ya + Ø yaladm: d dümanlarla savatm 36 ALYILMAZ, Cengiz (1994) Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi, Atatürk ÜnversitesiKâzim Karabekir Eitim Fakültesi Yaynlar, Erzurum, s. 71 68 qrq yl el tut[t]um bodun baladm ta ya33 yaladm el[t]dim. (Ben) devleti tuttum, halk yönettim, d dümanlarla savatm, (uzak yerlere ordu) sevk ettim (E 454) 2.1.19. Karlatrma hâli Karlatrma hâli, ismi bir baka isimle karlatrarak yaztlarda /artuq/, /+dA/ görev elemanlaryla ifade edilmitir. / artuq / erde artuq: (Baka) erlerden baka erde artuq erdemi bar üçün beč kü tike bertim. (Baka) erlerden baka erdemi olduu için ebedi antn diktim (E 48, 15) /+dA/ kii + de: kiilerinkinden (daha) kiide yig tiker biz. (Biz antn baka) kiilerdikinden (daha) iyi dikeriz (E 48, 9) 69 III. BÖLÜM Yenisey Yaztlarnda Hâl Eklerinin Cümledeki Görevleri 3. 1. Kelime Gruplar Kelime gruplar bir varl, bir kavram, bir nitelii, bir durumu veya bir hareketi karlamak üzere, belirli kurallar içinde yan yana gelen kelimeler topluluudur. 37 Bir de bir yarg tamayan, özne ve yüklemi birbirine balamayan ve bir birini belirten kelimeler kelime grubudur.38 Kelime gruplar birbiriyle iliki içinde olarak kavramlar ve görüntüleri anlatr, onlara isim verir.39 Tezimizde kelime gruplarndan isim tamlamasna yer verilmitir. Çünkü kelime gruplar dier kelime ve kelime gruplaryla ilikili grubun sonunda çekim ekleriyle balanr. sim Tamlamas sim Tamlamas bir isim unsurunun iyelik sistemi içinde bir baka isim unsuruyla kurduu kelime grubudur.40 Belirli sim Tamlamas: Yenisey yaztlarnda kullanlan belirli isim tamlamasn yaplar bakmndan Yard. Doç Cengiz ALYILMAZ’n Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi doktora tezini esas alarak aadaki ekilde aratrabiliriz: Belirli isim tamlamasnda birinci unsur, ikinci unsura ilgi hâli ile balanr. Tamlamann ikinci unsur daima iyelik eki tar. Yenisey yaztlarnda da bu ekilde belirten isme belirten eki olarak /+in / ve /+G/ ekleri kullanlr. 1. (Sfatlaryla birlikte) belirten isim + belirten eki + (sfatlaryla birlikte)belirtilen isim+ belirtilen eki + iyelik eki öziQ+in eçiQ+i+z: kendi aabeyleriniz altm er ada5z ilig er edgü ei5iz öziQin eçiQiz. Altm er dostunuz, elli er iyi einiz, kendi aabeyleriniz (E 26, 10). 37 Doç. Dr. KARAHAN, Leyla (1997) Türkçe’de söz dizimi. Ankara. s. 11 DMTREV, N. K. (1995) Detali prostogo predlojenii ‘ssledovaniye po sravnitelnoy Grammatike Tyurkskh Yazkov’III Sintaksis: Moskova s. 42 39 CAPAROV, A. (1979) Krgz Tilinin Sintaksisi Frunze, s. 56. 38 70 elim+in beQgü+si: devletimin ebedi ta ol qanm elimin be5güsi Qara Se5ir(te). O hanm, devletimin ebedi ta Kara Senir(de) (E 10, 2). Ama Yenisey yaztlarndan belirten hâli ekini almayan anlamca belirten hâli ekinin olduu örneklere de rastlarz. 2. (Sfatlaryla birlikte) belirten isim + Ø+(sfatlaryla birlikte) belirtilen isim + belirtilen eki + iyelik eki: er+ Ø yüz+i: er(in) yüzü begler +Ø beQz+i: beglerin bak beglik+ Ø ka +: beyliin ka yüz er yüzi begler be5zi beglik ka. Yüz er(in) yüzü, beglerin bak, beyliin ka (?)(E 26, 9). kii +Ø ara+s: kii aras (insanlarn hepsi) kii aras isid qara seQir elçig. Kii aras (insanlarn hepsi) eidin Kara Senir elçisini(E 24, 4). kada+ Ø elik+i: dost geyii iç yer eliki artzun atçl apa tutuq yoq kada eliki sizim(e) ataJ öküz at yoq yta. ç yer geyii çoalsn. Nianc tutuk yok artk. Dost geyii, ün. Öküz, at yok artk, ne yazk! (E 48, 4) çab atun tarqan+Ø beQü+si: tarkann ebedi tan çab atun tarqan be5üsi tike bertimiz. Çab atun tarkann ebedi tan diktik. (E 30, 3) 3. Ø+Ø+ (sfatlaryla birlikte) belirtilen isim+ belirtilen eki + iyelik eki Ø+Ø+ ba açalar + m : (benim) büyük aabey(lerim) Ø+Ø+ya aça+Ø: (benim) küçük aabey(lerim) 40 KARAHAN, L (1997) Türkçede Söz Dizimi, Ankara, s. 15 71 ba açalarm ya aça yel aq szme abda. . . . Büyük aabeylerim, küçük yel ak sizlerden avda. . . (E41, 7) Ø+Ø+alt baJ bodun++m: (benim) alt ba halkm alt baJ bodunm küçligin üçün arq el[t]dim. Alt ba halkm güçlü olduu için (uzak yerlere) kervan gönderdim (E 49, 4). Ø+Ø+ er erdem+i+m: (benim) er erdemim er erdemim ebim aquz. Er erdemim, evim, ne yazk! (E 2, 3). Yenisey yaztlarnda belirsiz isim tamlamas ifade edilirken iyelik ekleri eklenmemi ekillerine de rastlarz. Belirsiz sim Tamlamas: Belirsiz isim tamlamasnda Belirten / lgi hâlinin /+/ eki kullanlr. el+ Ø ara+Ø: halk arasnda el ara toquz erig ud er oJln ügürüp ödür alt erdem begime. Halk arasnda dokuz erin arkasndan kahraman oullarn toplayp, sürü, alt cesur begime (E 32, 10). iç yer+Ø elik+i: iç bölgenin geyii iç yer eliki artzun. ç bölgenin geyii artsn (% 484). iç sü+Ø ba+Ø: iç kumandan(içki askerlerin yöneticisi). iç sü ba antlJ ölti. ç kumandan sadk öldü (E 39, 2). ingen +Ø yük+i: dii deve yükü iniQizke içiQizke ingen yüki iQez tüürtiQiz. (Vefat edip) kardelerinize, aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz (E 28, 9). 72 el +Ø törü+sü: devlet töresini qara bodunum qatJlanQ el törüsü dmaQ. Avam halkm erkekle, devlet töresini brakma (E 10, 7) 3. 2. Cümle Cümle bir fikri, bir düünceyi, bir hareketi, bir duyguyu, bir olay yarg bildirerek anlatan kelime veya kelime dizisidir.41 Cümlenin temel fonksiyonu hüküm ifade etmektir. Onun için cümle en tam, en geni kelime grubudur. Cümle ögeleri: 3. 2. 1. Özne Cümlenin temel iki öesinden biri olan özne, cümlede ii, hareketin yapan, klan veya olan bildirir. Yenisey yaztlarnda özne çok çeitli ekillerden, cins adlarndan, çounlukla özel adlardan, zamirlerden v. b. lardan olumutur. Özne cümle içinde özne / yaln hâlindedir. Gümlenin çekimsiz bir unsurudur.42 Yenisey yaztlarndaki özneleri örneklerle aadaki gibi verebiliriz: bu5 : keder bu5 baQa bat ermi. Keder bana çabuk ulam (E 10, 11) erklig : Erklig tört iniligü ertim bizni erklig adrt. Dört karde idik, bizi Erklig (yer alt tanrs) ayrd (E 28, 4) Tutuq: Tutuk beg tutuq beg arq yeri. Tutuk beg dier yeri(E 24, 6) kümülüg: Kümülüg az kümülüg ükü bolt. Az (saydaki) Kümülüg çok oldu (çoald) $ (E 45, 9) 3. 2. 2. 41 42 Yüklem KARAHAN, L (1997) Türkçede söz dizimi Ankara, s. 44. ERGIN, Muharrem (1997) Türk Dil Bilgisi, Istanbul s. 399 73 Yüklem, cümlenin en esasl unsuru, ana unsuru, temel unsuru, direidir. Cümlede oluu, hareketi, hükmü v. b bildirir.43 Yüklem ismi ve ismin hâl eklerini alabilir ve edatlarla geniletilebilir. Birde kip eklerinden ve ahs eklerinden olumaktadr. adrldm: ayrldm qrq yasmda adrldm. (Ben) krk yamda ayrldm (öldüm).(E 446) bantm: baladm tun elig keig belimte bantm. Elli altn kemeri belime baladm. (E 3, 3) e5leyü yo3lad: inleyerek yokladlar qadam eren e5leyü yo3lad. Akrabalarm, erler inleyerek yokladlar. (E 42, 3) 3. 2. 3. Nesne Cümlede yüklemin bildirdii, öznenin yaptg iten etkilenen unsur, nesnedir. Geçili fiiller, nesneye yönelerek onu etkiler. Geçisiz fiillerde ise hareket öznenin üstündedir. Böyle fiiller nesne almaz. Nesne, sadece yüklemi geçili fiil olan cümlelerde bulunur. Nesne unsuru daima nesne / yükleme hâlinde bulunur. Yenisey yaztlarnda nesne, belirli ve belirsiz nesne hâlinin ekleriyle (/+ Ø /, /+°g /, /+ I /, /+ nI /) yapldn görünür. iQez + Ø tüür-: keder brak – iniQizke içiQizke ingen yüki i5ez tüürti5iz. (Vefat edip) kardelerinize, aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz)(E 28, 9) er+ig bala-: eri balaotuz erig balayu tutuqa bard[m]. Otuz eri balayarak esir elde etmee gittim (E 32, 9) 43 ALYILMAZ, Cengiz (1994) Orhun yaztlarnn söz dizimi, Erzurum s. 153 74 yük + i: yükü iniQizke içiQizke ingen yüki iQez tüürtiQiz. (Vefat edip) kardelerinize, aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz (E 28, 9) ülka+ ni: bölgeyi ülkani alt ba kesdim. Bölgeyi alt baa böldüm. (E 245) 3. 2. 4. Yer tamlaycs Cümlede, yaklama, bulunma ve uzaklama bildirerek yüklemi tamamlayan unsur, yer tamlaycsdr. Yenisey yaztlarnda bu unsur yükleme Mekanda Bulunma hâlinde, Zamanda Bulunma hâlinde, Yönelme, Yön Gösterme, Ayrlma ve Hedef hâllerinin /+Ø/, /+qa/, / + kA /, /+ A/, /+rA/, /+tA/, /+dA/ ekleriyle ve /ara/, /üze/ edatlaryla balanr. sizim + Ø: sizlerden quz sizim elgin qaJadm sizim. Seferleim, akrabalarm sizlerden (E 41, 3) yerim + e: yerimden subm + a: suyumdan yerime yta subma adrldm. Yerimden, ne yazk, suyumdan ayrldm (E 11, 4) elim + ke: elimde TeQri elimke qzgaqm oJlum: Semavî elimde evlatlk kzm (H.N.O-E.T. Y. s. 450) tört buluQ + qa: dört köeye tört bulu5qa tökdi. Dört köeye döktü (yayd) (E 31, 3) ta + ru: darda er atm yoq üçün yeti anuq iim taru etilti. Er adm olmad için ilk yedi iim darda (yad illerde) yapld (E 41, 2) 75 elim + te: devletimde üçin külüg tirig ben teQri elimte yemlig ben. Ben Üçin Külüg Tirig kutsal devletimde yemliim (besleyiciyim) (E 3, 3) yat + da: yabanc yerde yatda tüQürüme adrldm. Yabanc yerde dünürümden ayrldm(E 11, 7) ölüg ara : ölüler arasnda il ögesi nançu bilge irig ölüg ara. . . Devlet Ögesi Inançu Bilge irin ölüler arasnda (E 26, 1) üze teQri: Üstteki tanr üze teQri yarlqad. Üstteki tanr lufetti (E 32, 5) 3. 2. 5. Zarf Yön, zaman, tarz, sebep, miktar, vasta ve art bildirerek yüklemi tamamlayan unsuru, zarftr. Zarf cümlede fiilin artlarn ve zamann gösterir. Ama bununla birlikte fiilin anlamna göre zarflar için yaztlarda Sebep, Vasta, Nasllk, Nicelik, Benzetme, Snrlandrma, Yön Gösterme, Karlkllk ve Karlatrma hâl ekleri kullanldn görebiliriz. Aada sadece edatlarla yaplm zarflar için örnekler verilmitir. küçlügin (ü)çün: güçlü olduu için alt ba bodunum küçlügin (ü)çün arqaq elim tan bunta tekti. Alta ba halkm güçlü olduu için, arkak halkm talarn buraya diktiler (E 49, 4) oq birle: okla qop mal üçün bir erig oq birle. Hep serveti için bir eri okla (öldürdüm)(E 43, 4) 76 ebledim oJlumn qzmn qal5sz birtim. Evlendirdim olumu, kzm kalnsz verdim (E 47, 6) be qata: be kere elimde be qata tegzintim. Devletimde be kere dolandm (E 533) ança: bu kadar yaim ança ermi. Dümanlarm bu kadar çok imi (% 257) az kümülüg ükü bolt. Az (saydaki) Kümülüg çok oldu (çoald)(E 45, 9) alp quça: güçlü kartal ku gibi alp quça çabl tüürmi ertiQiz. Güçlü kartal ku gibi düürmü idiniz (E 48, 6) ança ükü: o kadar çok ança ükü alpau. O kadar çok alp (E 396) tüketi bardm: istediim kadar gittim sekiz adaqlJ barmJ üçün ylq tüketi bardm Sekiz ayakl varlm için ylkyla istediim kadar gittim (gezdim) (E 11, 3) 77 Sonuç Yenisey yaztlarnn grameri genellikle Orhun yaztlarnn grameriyle birlikte ele alnmtr. “Yenisey Yaztlarnn Hâl Ekleri” adl çalmamzda, Yenisey yaztlarnda geçen hâl eklerini daha çok “anlam arlkl ilevsel bir bak acsyla / yöntemle ” incelemeye çaltk. Baz türkolog ve dil bilimcilerin hâllerin saysn farkl göstermesinden dolay Yenisey Yaztlarnda da farkl say ortaya çkmaktadr. Bunun için yaztlardaki hâlleri inceleyicilere göre uyarlayarak dört tablo eklinde verdik. Fakat yaztlardaki hâlleri örneklerle birlikte, daha ziyade, Yard. Doç. Dr. Cengiz Alylmaz’n ‘Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi’ adl çalmasnda gösterdii ekilleri kullanarak aratrdk. Çalmamzda hâl eklerinin kullanmn, kullanm oranlarn ve eklerin kullanlmasndaki deiim özelliklerini inceledik. Yenisey Yaztlarndaki hâl ekleri adl çalmamz esas itibaryla “Giri”, tezimizin esas konusu olan “Yenisey Yaztlarndaki Hâl Ekleri” ve “Yenisey Yaztlarndaki Hâl Eklerinin Cümle ve Kelime Gruplarndaki Görevi” olmak üzere 3 bölümden olumaktadr. Çalmamzn “Giri” bölümünde Yenisey yaztlar hakknda genel bilgiler verilmitir. Bu bölümde Yenisey Yaztlarnn ses özellikleri üzerinde ksa bir bilgi verildikten sonra hemen ekil bilgisine geçilmitir. Burada yapm ekleri detayl bir ekilde aratrlmaya çallmtr. Çekim ekleri olarak çokluk ekleri, iyelik ekleri ve soru ekleri ele alnm ve bunlarn her birine örnekler verilmitir. Bu bölümde, yaztlarda iyelik eklerinden daha çok birinci ahs ekinin kullanlmas tespit edilmi, bu da yaztlar birinci ahs tarafndan ifade edilmesini ispatlamakta ve yaztn özelliini göstermektedir. Teklik ikinci ahs iyelik eki yok denecek kadar az kullanlmtr. Daha dorusu aratrdmz yaztlarda görünmemektedir. kinci ahs çokluk iyelik ekinin kullanlmas da yaztlarn topluma seslenmesini iaret etmektedir. kinci bölümde, esas konumuz olan Yenisey yaztlarndaki hâl ekleri anlam arlkl ilevsel bir bak acsyla incelendi ve yaztlarda 19 farkl hâl 78 ekinin kullanld tespit edildi. Bunlar: Seslenme hâli, Özne hâli, Belirten hâli, Belirtilen hâli, Nesne hâli( Belirtisiz nesne hâli, Belirtili nesne hâli),Bulunma hâli( Mekânda bulunma hâli, Zamanda bulunma hâli), Ayrlma hâli, Yönelme hâli, Yön Gösterme hâli, Birliktelik – beraberlik hâli, Hedef hâli, Sebep hâli, Vasta hâli, Nasllk hâli, Nicelik hâli, Benzetme hâli, Snrlandrma hâli, Karlkllk hâli, Karlatrma hâlleridir. lk önce bu bölümde esas konumuz olan hâl eklerinin tasviri, özellikleri ve tanmlamalar verilmitir. Sonra da her birinin üzerinde detayl çalma yaplmtr ve her ek için örnekler verilmitir. Çalmamzda yaln hâl, cümle içinde özne rolünü üstlendii için daha çok özne hâli adyla geçmektedir ve bu hâl eksizdir. Fakat örnekler verilirken bu hâlin eksizliini göstermek için /+Ø/ eksiz morfem iareti kullanlmtr. Yenisey yaztlarnda özne hâli genelde kii adlarndan oluan öznelerde, belirtili isim tamlamalarndan oluan öznelerde ve gizli öznelerde daha çok kullanld görülmektedir. lgi hâli de isim tamlamalarnda belirten ile belirtilen arasndaki ilikiyi salad için belirten hâli ismiyle geçer ve /+G/, /+In/ ekleriyle gösterilmektedir. Yenisey yaztlarndaki belirten hâlinin kullanm oranna dikkat edersek bu hâl daha çok eksiz olarak karmza çkmaktadr. Bunun yannda belirtilen hâli ayr aratrlmtr. Berlirtilen hâl eki Türkçe’de ilgi hâlinin iyelik ekli olarak karmza çkar. lgi hâlinin baka hâllerden farkl taraf da ismi isme balamasdr. Bu bakmdan ilgi hâli eki gerçek bir hâl eki karakterinde olmayp, iyelik eki tipinde bir ek durumda olduu için onun iyelik ekli ayrca bir hâl olarak verilmitir. Bu tezde yaztlardaki nesne hâli belirli ve belirsiz nesne hâli olarak iki hâl eklinde incelenmitir. Yenisey yaztlarnda ünsüz ile biten kelimelere gelen /+°G/ ekinin daha çok düz ünlü ekilleri kullanld görülmektedir. /+°n/ eki de yaztlarda iyelik eklerinden sonra gelmitir. Belirli nesne hâlinde /+I/ ekinin düz ekli kullanlmtr. /+A/ eki ise baka eklere göre az kullanlmtr. Yaztlarda belirtisiz nesne hâli yaygn kullanld görülmektedir. Bulunma hâlini de anlamna göre zamanda bulunma ve mekânda bulunma hâli olarak iki ksmda ele aldk. Yenisey yaztlarnda bulunma hâli için kullanlan /+tA/ ve /+dA/ eklerinin her hangi bir kurala bal olarak deitiini tesbit etmenin imkâni yoktur. Bunu örneklerden görebiliyoruz. kullanlan /+A/, Genelde yönelme hâlinde /+Ja/, /+qa/ ekleri bulunma hâlinde de kullanlmtr ve 79 örneklerden Yenisey yaztlarnda bulunma hâlinin eksiz olarak da kullanldn görmekteyiz. Mekânda bulunma hâli için Yenisey yaztlar, anlamna göre incelendiinde, yazt yazan kiinin yayla ilgili cümleler kurduu dikkati çeker. Mekânda bulunma hâli için yukardaki eklerden baka /ara/, /üze/ edatlar ve /+rA/, /+re/ eklerinin kullanld da anlalmaktadr. Herhangi bir yerden ayrlmay ya da çkmay, uzaklamay bildiren hâl kategorisi olan ayrlma hâli, Yenisey yaztlarnda en çok kullanlan hâl ekidir. Çünkü yaztlarda yazar hep yaknlarndan, halkndan, yurdundan, malndan, karsndan, çocuklarndan, her eyinden ayrldn ifade etmitir. Bu durum, Yenisey yaztlarnn dier Eski Türk yaztlarndan farkl olan yanlarn ve konu özelliklerini göstermektedir. Ayrlma hâlinde /+tA/, /+dA/ eklerinden daha ziyade /+A/ nn kullanldn görebiliriz. Bir de bu hâl için /+qA /, /+ kA/, /+ 3A / ekleri de kullanlmtr. Yaztlarda ayrlma hâlinin eksiz ekli de çoktur. Yönelme hâli Yenisey yaztlarnda /+Ø/, /+ kA /, /+gA/, /+tA/, /+g/ ekleriyle görülür. Bu hâl için /+kA/, /+gA/ eklerinin ek bandaki /g / harfinin dütüü /+A/ ekli de yaygn olarak kullanlmtr. Yaztlarda bulunma hâlindeki /+tA/ eki yönelme hâli fonksiyonunda da karmza çkar. Bu aratrmamzda hedef hâli olarak incelediimiz hâl aslnda yönelme hâlinin içindeki bir hâldir. Bu hâl cümlede bir iin, hareketin amacn bildirir ve bu bakmdan hedef hâli olarak ayrca incelenmitir. Hedef hâli için yönelme hâlinin /+Ø/, /+A/, /+ kA/, /+ qA/ ekleri ve / üçün / edat kullanlmtr. Yön gösterme hâli için yaztlarda sadece /+rA/ ekinin kullanld görülmektedir. BirliktelikBeraberlik hâli, eylemin bakalaryla birlikte gerçekletirildiini bildirir. Bu hâli ifade etmek için /birle/, /birke/ edatndan istifade edilmitir. Yenisey yaztlarnda birliktelik–beraberlik hâli, karlkllk hâli ve vasta hâlleri de bu edat kullanmtr. Fakat anlam bakmndan biraz fark bulunmaktadr. Bu çalmamzda yaztlardaki hâl eklerinin birbirlerinin yerine kullanld tespit edilmitir. Fakat ayn ek kullanlmasna ramen onlarn farkl anlamda kullanldn esas alarak, bu hâlleri ayr ayr göstermekle, daha detayl aratrmaya çaltk. Yaztlarda ençok kullanlan, belirli bir eki göstermeyen iaretsiz (nonmarque (Ø)) iareti hemen hemen bütün hâl eklerini ifade etmede kullanlmtr. Bu eki anlamna göre çkarabiliriz ve bu ek iaretsiz olduu için, bir bakta Yenisey yaztlarndaki hâl ekleri karklk içindeymi gibi gözükebilir 80 ama bu iaretsiz ekin anlama göre çkarlmas, bu yaztlarn hiç de öyle olmadn göstermektedir. Eklerin ortak kullanmn u ekilde izleyebiliriz. /+qA/, /+ kA/ ekleri genelde Mekânda Bulunma hâlinde, Zamanda Bulunma hâlinde, Yönelme, Ayrlma ve Hedef hâllerinde kullanlmaktadr. /+ A/ Belirtisiz ve Belirtili Nesne hâlinde, Hedef, Bulunma, Ayrlma ve Yönelme hâllerinde en çok kullanlan bir ektir. /+ta/, /+da/ ekleri de Bulunma, Ayrlma veYönelme hâllerinde kullanlan ortak bir ektir. /+ üçün/ edat Sebep ve Hedef hâlinde ortak kullanlmtr. /+in/ eki de Belirten hâli ile Belirtili Nesne hâllerinde daha çok kullanlmtr. /+(s)I / belirtilen hâlinde, /+I/ ise belirtili nesne hâline kullanlmtr. /+°G/ eki Yönelme hâlinde, Belirli nesne hâlinde, Belirten hâlinde kullanlmtr. /+ça/ ekinin Yönelme, Benzetme ve Snrlandrma hâllerinde ortak bir ek olduunu görmekteyiz. /+ birle/ edat ise Vasta ve Karlkllk hâllerinde bulunuyor. /+qata/ edat sadece Nicellik hâlinde ve /+teg/ edat da Benzetme hâlinde kullanlmtr. Sfat yapan /+sz/ eki Nasllk hâli olarak görünmektedir. /+artuq/ edat karlatrma hâlinde kullanlmtr. Bu hâl bugünkü Yakut ve Altay dillerinde ayr bir hâl olarak kullanlmaktadr. Krgzca’da ise bu hâl sadece sfatn derecesi olarak gösterilmektedir. Yenisey Karlatrma, yaztlarndaki ayr ayr hâl olarak ele alnm Vasta, Nicelik, Benzetme, Snrlandrma, Yaklak, Sebep ve Hedef hâllerinin /+ üçün/, /+qata/, /+ teg/ edatlaryla birlikte olanlar bugünkü Krgz ve Türkiye Türkçe’sinde anlamlarna göre edat bölümünde yer almaktadr. Edatlar kelime veya kelime gruplarn, cümle ile cümleyi biribirine balayan, hâl ekleriyle ayn görevde ve onlarla iliki içinde olan kelime türleridir. Bundan dolay Vasta, Karlatrma, Nicelik, Benzetme, Snrlandrma, Yönelme, Sebep ve Hedef hâlleri edatla veya üzerine ek alarak ayr ayr hâl eki bal altnda tezimizin esas konusu olarak ele alnd. Bu hâl eklerin anlam arlkl detayl aratrlmasn amaçlayan tezimiz, Yenisey yaztlarn semantik yönden daha 81 derin anlalabilmesi için kolaylk salabilecek küçük bir kaynak olur ümidindeyiz. W % && ( * . “% &&&&” % &&&& ' . 8 &&& 0- &* &&. $ % &&&& ' '& . 8 : % ' &&& ' &* . # % 0 &&, * , -' , , , , , - . !00 &&&& &&&& % &&&& &&& . ' % &&&&, ' , & & &&. + &&& . $ “( ” &&& &&& &&&& ' && *, % &&& ' . “% &&&&” : 1. !' 2. % &&&& 3.% &&&& & 3 && . !' && % && * . ' 0 && % &&&& ) & . 8 & && - . #& && && &* &, & 82 && , . + && &&& &- % & &* , % 00 *, &&& &&&. $ 0 0 00 0. $ 0 0 &* &&& ' &*& . 8 0 &&, % &&&& - ' &&& 19 &&& . $ : &&&, 00 ( ) &&&, () &&&, &&&, ' &&& ( ' &&& ' &&&), ' &&& ( ' &&& ' &&&), ' &&&, ' &&&, &&&, &&&, * &&&, ' &&&, -* &&&, -&& &&&, ' &&&, '' &&&, &&&, ' &&&, &&&&. &&& 00 ( ) &&& & 00 00 &&& * &&& & . + & & 0 && /+Ø/ )* . % 00 &&& && & 00 00 &&& &&& &* &* . $ () &&& & ' ' &&&& &&& . % () &&& /+G/, /+ In/ && , &&& & &&& &&& '. 8 &&& * && &&& . + &&& () &&& & 0 83 . $ () &&& ' &&&&& &&&&* ' . ' &&& &&& * ' &&&& 00 ', & && &&& * * . ' 0 &&& ' &&& ' &&&, ' &&& * 0 &* . % &&& /+ °G/ & &, , , ' " . ' &&& & /+°n/ & && . + ' &&& /+I/ & &, , , ' " . ' 0 % ' &&& &* . ' &&& ' &&& ' &&& * 0 &* . % ' &&&& /+tA/ ve /+dA/ && ' 0 0. $ && &&& . ' &&& /+A/, /+Ja/, /+qa/ && ' &&&& && . ' 0 ' &&&& % & & . 8 ' &&&, % , * ' ' &&& &* . % ' &&& &&& &&& /+rA/, /+re/ && /ara/, /üze/ )' . , , ' &&& % 0- &* &&& * . $ 0 * , ' , , , , , . ' &&& /+tA/, /+dA/ & /+A/, /+qA/, /+kA/, /+3A/ && . + , % 0 ' &&& & &* '& . 84 % ' &&& /+Ø/, / + kA /, /+gA/, /+tA/, /+g/ && . + &&&& /+kA/, /+gA/ && ' /g/ ' '* /+A/ - . 0 ' &&& /+tA/ & , , ' &&& ) . + &&& &&& * && &&& ' &&&& . + &&& &&& &&& * && . 8 &&& /+Ø/, /+A/, /+kA/, /+qA/ && / üçün / . % &&& /+rA/ & . + &&&, - ' &&& '* ) . + &&& /birle/,/birke/ . % , ' ' &&&& /birle/, /birke/ . + 00 0 * . &&& &&& && & . * 00 && &* &&& & . 8 , % && * &&&& (nonmarque (Ø) & 0- &* , 00 &&&&& && . + & &&& % && ' ' *, . + & 0 0 *, (Ø) && , 0 ' && - &, ' . + & &&&& , &&& & * && . % &&& && &&& * : 85 /+qa/, /+ kA/ && ' &&&&, ' &&&&, ', ' &&&& . /+/ ' &&&, ' &&&&, , ', ' ' &&&& - & * . /+ta/, /+da/ && ', ' ' &&&&& * . /+üçün/ () * &&&&& && . /+in/ & && &&& ' &&&& 0- &* . /+(s)I / & &&& ' &&&& &* . /+ça/ & '' &&&, &&& &&&&& . /+ birle/ () ' ' &&&&& . /+qata/ && -&& &&&&, 0 /+ teg / ()) '' &&&& . # & /+sz/ -* &&& & * && . /+ artuq / ' &&&& . + &&& & &&& , * . $ 0 ' . % && &&& * &* &&& ', ' , &&, '', , , * &&&& * 00 , , 00 && , & & ' - '*, * . $ &, &&& 0 && . + *, ' &&&& 00 ' * , & 86 * ' . $ 0 &&&&, && & & ' ' , &&& , & &&& * . '* && *, % -* '& 0 && ' &&& &. 87 KAYNAKLAR ALYILMAZ, Cengiz.(2000).Orhun Yaztlarnn Sözdizimi. Erzurum: Atatürk Ünversitesi Kâzim Karabekir Eitim Fakültesi Yaynlar. ALYILMAZ, Cengiz.(1998).Ünlemlerin Seslenmeleri Kuvvetlendirici levleri, Atatürk Ünversitesi Türkiyat Aratrmalar Enstitüsü Dergisi, Say:10, Erzurum AYDAROV,G.(1971).Yazk Orhonskih Pamyatnikov Drevnetyurkskoy Pismennosti VII veka. Alma-Ata BATMANOV, . A.(1959).Yazk yeniseyskih pamyatnikov drevnotyurkskoy pismennosti. Frunze BATMANOV, . A; ARAGAÇI, Z. B; BABU_KN, G. B.(1962). Sovremennaya i drevnaya Yeniseika. Frunze BANGUO|LU, Tahsin.(2000).Türkçenin grameri. Ankara BANGUO|LU, Tahsin.(1989). Eski Türkçe Üzerine TDAY Belleten (1964), 2. bask Ankara CAPAROV, A .(1979). Krgz Tilinin Sintaksisi. Frunze CUMAGULOV, Ç .(1963). Epigrafika Kirgizii I. Frunze DMTREV, N.K.(1956). Detali prostogo predloyenii ‘ssledovaniye po sravnitelnoy Grammatike Tyurkskh Yazkov’III Sintaksis: Moskova ERCLASUN, Ahmet B .(2004).Türk Dili Tarihi, Ankara, Akça Yaynlar ERGIN, Muharrem.(1997).Türk Dil Bilgisi, stanbul, Bayrak Yayn ERCLASUN, A. B. Köl Tigin Yazt Bir Nutuk Metni midir?. III. Sovyet –Türk Kollokyumu Göktürk Antlar (Dil, edebiyat, sanat, arkeoloji, tarih, kültür) 8-15 Haziran 1990 Alma-Ata, Kazakistan SSR, Ank. 1990 GABAN, A.V.(1988). Eski Türkçe’nin Yaz Dili (Çev. Sabit S. Payl), TDAY; Belleten (1959) 2. bask Ankara GABAN, A.V.(2000).Eski Türkçe’nin Grameri (Çev.Mehmet AKALN), Ankara HACIEMNO|LU, Necmettin.(1994). Eski Türkçe’nin Gramer Yaps ve Örnek Olarak Fiilden isim Yapan – Eki: TDAY: Belleten 1990, Ankara. KIZLASOV, . L.(1990). Drevnotyurkskaya runiçeskaya pismennost Yevrazii. Moskva KLYA_TORNIY,S.G.(1964). Drevnotyurkskiye runiçeskiye pamyatniki kak istoçnik po istorii Sredney Azii. Moskva. 88 KONONOV, A.N.(1980).Grammatika yazka tyurkskih runiçeskih pamyatnikov (VII-IX vv. ), Leningrad KORMU_N, .V.(1997).Tyrkskiye yeniseykiye epitafii. Moskva. KARAHAN, L.(1997).Türkçede Söz Dizimi. Ankara MALOV, S. E.(1952).Yeniseyskaya pismennost tyurkov. Moskva -Leningrad MALOV, S.E.(1959).Pamyatniki drevnotyurkskoy pismennosti Mongolii i Kirgizii. Frunze MALOV, S.E.(1951).Pamyatniki drevnotyurkskoy pismennosti. Moskva Messershmidt, D.G., B. S. E XXVII. cilt, Moskova 1954, s. 195, hatta bk E. M. Murzaev, Geografiçeskiye issledovaniya Mongolskoy Narodnoy Respubliki, Moskova- Leningrad 1948 MEMMEDL, Yunus.(1996). “ Eski Türkçe’de ahs Adlar ve Ünvanlar” TDAY: Belleten (1994), Ankara. ORKUN, Hüseyin Namk .(1994). Eski Türk Yaztlar. Ankara Orhon-Enisey tekstteri. Frunze 1982. SADIKOV,S.–KONKOBAYEV,K.(2001).Bayrk Türk Cazuusu, Bikek. SEVORTYANN,E.V.(1962)Affiks Glagolobrazovaniye v Azerbayyanskom Yazke. Moskva _ERBAK, A. M. (2001).Tyurkskaya runika. Sankt-Petersburg. TEKN, Talat. (1988).Orhon Yaztlar. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basm evi. TEKN, Talat (2004). Makaleler II, Tarihi Türk Yaz Dilleri TEN_EV,E.R.(1988).Sravnitelno-istoriçeskaya GrammatikaTyurkskih Yazkov, Morfologiya, Moskva TEN_EV, E. R.(1986). Eski Türklerde Edebi Dil var Myd ?(Çev. Ethem.R.) TDAY; Belleten (1982-1983), Ankara 89