vadeli işlem piyasaları ve bu piyasalarda işlem gören tarımsal

Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, 4-6 Eylül
Cilt: 1 Sayfa:
262
VADELİ İŞLEM PİYASALARI VE BU PİYASALARDA İŞLEM
GÖREN TARIMSAL ÜRÜNLERE İLİŞKİN UYGULAMALAR
___
i*
M
t»
*
Araş.Gör. Gün ay GÜNGÖR '
•
•
Prof. Dr. İ.Hakkı İ N A N '
1. GİRİŞ
Son zam anlarda adı sıkça duyulan, döviz piyasalarında uygulanmaya
başlanan ve tarım da uygulanm a olanakları araştırılan, İngilizce "T h e Futures
M a rk ets"
denilen piyasalar,
bazı literatürlerde
"V ad e li işlem
Piyasaları",
bazılarında ise "G eleceğe Dönük
Piyasalar" veya " G elecek
Piyasaları"
olarak
işlemlerde,
edilen
isim lendirilm ektedir.
karlılığında
işlem lerde
ürün
ürünün
bedeli
Spot
satıcıya
teslim
tarihi
peşin
ile
alıcıya
olarak
ödemenin
teslim
ödenirken,
yapılacağı
teslim e
tarih
mal
bağlı
dışındaki
koşullar, taraflar arasında karşılıklı güvene dayanm aktadır. G eleceğe dönük
işlem lerde ise sözleşmeler fiyat dışında tam bir standardizasyona sahiptir. Bu
sözleşm elerde
takas
odasının
garantörlüğü
sözkonusudur.
Korunm acı
işlem lerden farklı olarak tercihli (options) işlem lerde takas odasına yatırılan
prim le işlem ler daha esnek hale getirilm iştir.
B u çalışm ada gelecek piyasalarındaki temel kavram lar hakkında bilgi
verilm iş, korunm acı işlem lerin (hedging) ve tercihli işlem lerin (op tion s) tarım
ürünleri
piyasasındaki
olası
dalgalanm alara
karşı
nastl
kullanılabileceği
örneklerle ortaya konm aya çalışılm ıştır.
2. V A D E L İ İ Ş L E M P İY A S A L A R I N I N T A R İ H İ G E L İ Ş İ M İ
1800'lü yıllarda A B D 'd e tahıl fiyatlarında şiddetli dalgalanm alar olmuş,
bunun sonucu olarak alıcı ve satıcılar arasında malın kalitesi, derecelem e ve
standart ağırlık gibi ölçüler konusunda tartışm alar ortaya çıkm ıştır. B u tür bir
kaos, giderek artan tahıl üretiminin yıl boyunca akıcı olm ası, fiyatların stabil
hale gelm esi, üretici ve tüketiciler için merkezi bir piyasanın
zorunluluğunu
doğurmuştur.
1848'de
82
işadam ının
kurulması
C h icago
Ticaret
Borsasın ı kurm asıyla başlayan bu hareket, önceleri peşin para ve malın
teslim inden ibaret iken, kısa zamanda hem alıcılar hem de satıcılar, m allarını
yakın bir gelecekte alıp satmanın avantajlarını görm üşlerdir.
S p ot (p e şin ı —
işlem ler
—
* T e s lim e b ağlı
* (Forvvard) işlem ler
—
—
> G eleceğ e dönük —
» (Futures) İşlem ler —
>
i
K orunm acı işlem le
(H ed g in g )
T e r c ih li İşlem ler
>
(O p tio n s)
Şekil 1. Vadeli işlem Piyasalarının Tarihi Gelişimi
1Trakya Üniversitesi, Tekirdağ Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonom isi Bölüm ü, T E K İR D A Ğ .
#** v rV * V - '
:
\ S . :■
5'
Türkiye 2. Tart m E k o n o m isi K o n g r e s i, 4 -6 E y lü l
V # - vn.
:-7 «* . - VI
. -X *f
.
..
„
«
ı
.,
•
j
..XV//.- İ.X7v/^ 2 6 3
Adana
Bu avantajlı satışlar, alıcıların yanısıra satıcıların da uzun vad eli plan
yapmalarına yardım etm iştir ve böylece "Fu tu res" denilen piyasalar o rta y a
çıkmıştır. 1871 yılınd a C hicago'd a çıkan büyük yangında C h icag o T ic a re t
Borsasının
kayıtlarının
çoğu
zarar
gördüğünden
geleceğe
dö nü k
sözleşmelerin kaynağını kesin olarak belirlem ek mümkün değildir. B u n u n la
beraber,
m evcut
ve rile r
bu
sözleşm elerin
C hicago
ticaret
borsasında
1860'larda kullanıldığını gösterm ektedir. 1800'lerden sonra diğer p iyasalard a
yapılan yenilikler de geleceğe dönük piyasalara uygun şekilde geliştirilm iştir.
Bu gelişmeler özellikle tahıl standartları ve kalite konrol ile ilgili bir takım
uygulamaları kapsam aktadır.
3. VADELİ İŞLEM PİYASALARINDA TEMEL KAVRAMLAR
3.1. Amaç ve Fonksiyonu
Geleceğe dönük bir anlaşma, kalite ve m iktarın standardize edildiği,
anlaşmanın yürürlüğe girdiği tarihte borsanın satış yerinde üzerinde anlaşılan
fiyattan teslim edilm esini veya teslim alınmasını yasal bir taahhüde bağlayan
ve sadece borsa üyeleri arasında korbey denilen salonlarda açık artırm a
şeklinde yapılan bir anlaşm a türüdür. A çık arttırm anın bir diğer faydası da
yanşma fiyatının ortaya çıkm asıdır. Satıcılar çok sayıda yarışan a lıcıyı v e
alıcılar da çok sayıda yarışan satıcıyı temin ve garanti etme şansına sahip
olur.Bu anlaşm alar kaliteyi, m iktarı, teslim zamanı ve yerini standart hale
getirmiştir ve tartışılabilen le k eleman fiyattır. Prim ve iskontalar ise teslim
yerine ve ürünün kalitesine göre ayarlanır. A B D 'd e bu işlem ler bir d e vle t
kuruluşu olan
Futures
V ad eli
Trading
işlem ler
Ticareti
Com m ission)
ve
Kom isyonu
ticaret
(C F T C - C o m m o d ity
borsaları
tarafınd an
düzenlenmektedir. A yrıca , U lu sal V ad eli işlem ler K urum u (N F A - N a tio n a l
Futures
A ssociation),
vadeli
işlem
piyasalarını
düzenlem ek
a m a cıy la
kurulmuştur.
3.2. Takas Odası
Takas fonksiyonu, her türlü değişim işlem lerinin gerçekleştirilm esi için
gerekli olan bütünün parçalarından biridir. Chicago T icaret B o rsası'n d a bu
fonksiyon borsanın takas odası tarafından ve borsadan
bağım sız
o lara k
hazırlanmaktadır. B o rsad ak i her ticaret takas odasının üyesi olan bir kişi v e y a
firma tarafından yapılm aktadır. B ir ticaret takas edildikten sonra, g e n e llik le
ilk alıcı ve satıcı arasındaki bütün ilişki biter, bağlar kopar ve takas odası
ticaretin bir başka yönünü üzerine alır : Takas odası her satıcı için alıcı ve her
alıcı için satıcı olur. G erçekleşen bir işlem takas odası tarafından on aylan ıp ,
I Sayfa 2W
KonyEytil 1996 Cilt
-
Türkiye 2. Tarım Ekonomisi
tem inatın
yatırıldığına
dair
makbuz
alındığı
takdirde
takas
odasının
garantörlüğü yürürlüğe girm ektedir
3.3.Teminat Değeri (Marşın Vıılue)
Tem inat değeri vadeli anlaşmaları alan ve satan kişilerin anlaşmalarını
garanti altına almak için borsadaki hesaplarına depozit olarak yatırdıkları
paralardır
Anlaşm a alınıp satılırken ortaya çıkabilecek ani fiyat düşüşlerine
karşı m üşterisinin yatırm ak zorunda olduğu depozitin sınırını aracı firma
belirler
E ğ e r vadeli fiyatlardaki bir değişiklik zarara yol açarsa, bu paralar
(d ep o zitler) zararı karşılamak için müşterilerin teminat hesabından çekilir
D iğer yandan, eğer fiyat değişikliği bir kazanca neden olursa, müşterinin
teminat hesabı, kazanç miktarı kadar a la ca la n d ırılır
B u hesaplar ile ilgili
kararlar günlük olarak alınm aktadır
4.GELECEĞE
DÖNÜK
SÖZLEŞMELERLE
İŞLEMİ.ER
4.1. Korunmacı İşlemler (Hedging)
Korunm acı
işlemler,
peşin
piyasada
meydana
YAPILAN
gelen
fiyat
dalgalanm alarından kaynaklanabilecek olası riske karşı korunmak amacıyla
yapılm aktadır. K orunm an bu işlemi, malların peşin olarak alınıp satılmasına
kadar bu anlaşmaları elinde tutarak, vadeli anlaşma satın alarak ve/veya
satarak
yapar. Ç iftçiler, silo işletm ecileri, im âlatçılar, dışsatım cılar ve besi
sığırcılığı
yapan
işletm eciler
tarafından
sık
sık
kullanılırlar
Çiftçiler,
depoladığı tahılı veya hâla tarlada bulunan ürününü düşen fiyatlara karşı, silo
işletm ecileri, ürünü çifçiden satın aldıkları veya satın almak için kontrat
yaptıkları zaman ile en sonunda ürünün fiili ticaretinin
yapıldığı zaman
arasındaki fiyat değişmelerinden, im âlatçılar envanter değerindeki düşmelere
veya ham madde fiyatlarındaki artışa karşı, dışsatım cılar dışsatımakonu olan
malın m aliyetindeki bir artışa karşı, besi sığırcılığı yapanlar ise canlı hayvan
fiyatlarındaki düşme veya yem m aliyetlerindeki yükselm elere karşı kendilerini
korum aya çalışırlar
Fiyat düşmelerine karşı korunm aya çalışan firma veya
bireylerin sayısı ile fiyat artışlarından korunm aya çalışan firm a veya bireylerin
sayısı
hemen
hemen
aynı
olduğundan,
bunların
dışında
diğer
piyasa
katılım cılarına ihtiyaç vardır Bunlar, tahmini fiyat değişm elerinden kâr elde
etmeye çalışan
likidite
zamanını
spekülatörler ve tüccarlardır.
karşılığında
doğru
çıkarı
olarak
ise
tahmin
gerçekleştirm e fırsatıdır. Küçük
eğer
B ir
fiyatlardaki
etmeyi
spekülatörün
değişikliğin
başarabilirse
yüksek
fiyat değişikliklerinden
sağladığı
yönünü
ve
oranda kâr
yararlanarak alıp-
satmaya çalışan tüccarlar da, aynı zamanda piyasaya likid ite sağlamaktadır
Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi.
Cilt: l Sayfa: 265
Eylül 1996 -A dan a
4.1.1. korunmacı işlemlerde Baz Değeri (Basis)
Belli bir m alın peşin fiyatı ile o malın vadeli fiyatı arasındaki fark baz
değeri olarak bilinm ektedir. B u farkı etkileyen faktörler bir bölgeden d iğ erin e
değişir. B ir tarım sal ürünün baz değerini etkileyen faktörler; m alın bölgesel
arz ve talebi, bölgedeki ikam e m alların arz ve talepleri ile bunların fiya tları,
nakliye olanakları ve fiyatları, m evcut depolama kapasitesi, kalite fak tö rle ri,
fiyat beklentileri ve faiz oranlan olarak sıralanabilir. Eğ e r
baz değeri; peşin
fiyat eksi vadeli fiyat olarak tanım lanırsa (peşin fiyat-vadeli fiyat), peşin fiyat
vadeli fiyattan yüksek olursa, baz değeri pozitif, vadeli fiyat daha yüksek
olursa baz değeri n eg atif olur.
Uzun Vadeli
Korunmacı İşlcm(aiışı
koruma)
Kazanç
kayıp
Eğer haz değeri küçük olursa
Eğer buz değeri büvük olursa
KısaVadcIi Korunmacı İşlcm(sutışı koruma)
Kayıp
Kazanç
Ç iz e lg e I . K o ru n m a cı işle m le rd e B a z D eğ e rin e G ö re K azan ç ve K a y ıp
Çizelge I kısaca yorum lanacak olursa, eğer peşin-vadeli farkı küçükse
uzun vadeli korunm acı işlem kârlı, büyükse kısa vadeli korunm acı işlem
kârlıdır. Hangi fiyatın diğerini yönlendirdiği konusunda bazı sorular olm asına
rağmen, geleceğe dönük bir sözleşmenin sonuna doğru gelinmişse ve teslim
tarihi yaklaşıyorsa, peşin ve vadeli fiyatlar birbirine
yaklaşır. Sözleşm enin
teslim tarihinde ise vadeli fiyat ile peşin fiyat birbirine eşit olduğundan, baz
değeri sıfır olur.
Bu
duruma fiyat kavuşm ası denm ektedir
Bu
iki
fiyat
arasındaki fark m alların teslim noktasına gelene kadarki taşıma m aliyetidir.
4.1.2. Satışı Koruma işlemi (Kısa Vadeli Korunmacı işlem)
Satışı korum a işlemi gelecek bir tarihte belli bir malın satış fiyatını
garantilemek için kullanılır. B u işlem ürünü henüz tarlada veya deposunda
olan bir çiftçi
tarafından
kullanılabildiği
gibi,
satın
aldığı
ürünü
henüz
Türkiye 2. Tarım Ekonomist Kongresi, 4-6
Cı/t: I Sayfa 266
- Adana
satm ayıp depolayan silo işletmecisi tarafından da kullanabilm ektedir Bu işlem
kısa vadeli korunm acı işlem olarak da tanımlanmaktadır
Ö rneğin; bir üretici Eylü l ayı geldiğinde en azından 10 ton ayçiçeği
hasat edeceğini Temmuz ayından tahmin ediyorsa, korunm acı işlem yaparak
satm ayı umduğu fiyat ile şimdiki fiyat arasında meydana gelebilecek fiyat
düşüşlerine karşı ürününü koruyabilir Bununla beraber, üreticiler genellikle
üretim de meydana gelebilecek potansiyel riskler yüzünden % 100 oranında
kendilerini koruyam azlar
Bu durumda, üretici iki adet 5 tonluk kontrat
satarak 10 tonluk üretimi koruyabilir Ü retici bölgedeki silo işletmecileri ile
bağlantı kurarak açık artırmada yeni unın ayçiçeği için belirlenen en yüksek
fiyatı (20 000 T l ./Kg) öğrenir ve 5 000 T lT K g ’m altında olan baz değeri nin
giderek
ancak
küçüldüğünü farkeder
piyasada
o an geçerli
ü retici henüz urununü hasat etmemiştir,
ayçiçeği
fiyatının
teslim
zamanına kadar
düşebileceğini ve baz değerindeki değişiklikleri düşündüğünde, kısa vadeli
korunm acı işlem yapmaya karar verir. Ü retici daha sonra geleceğe donuk
işlem ler
yapan
aracısı
ile bağlantı
kurarak
iki
adet
eylül
ayı
ayçiçeği
sözleşmesini satar.>şlemler çizelge 2'deki sıraya göre yürür ;
Çizelge 2 Kısa Vadeli Korunmacı işleme Örnek
P eşin P iyasa
Vadeli Piyasa
Baz Değeri
ıkı
adet
Eylül
ayçiçeği
sözleşmesini
25.000
TL/Kg’daıı
5
000 TL/Kg
Temimiz
venı
urun
ayçiçeği fiyatı 20 000 TL satar.
Ağustos avında 10 ton (25.000-3 000 =22 000) Bir önceki vadeli pozisyonunu 5 000 TL/Kg
ayçiçeğini 17 000 TL/Kg telafi etmek için iki adet Eylül Ayçiçeği sözleşmesini
'dan satar
22.000 TL/Kg’dan satın alır.
3 000 TL/Kg kayıp
3.000 TL/Kg kazanç
değişiklik yok
S on u ç : P eşin f ı y » t ( 1 7 . 0 0 0 T L )* v ad eli işle m k a za n cı (3 0 0 0 T L ) = N e t satış f i y a t ı ( 2 0 . 0 0 0 T L )
Ü retici beklediği 20.000 T L/K g 'lık fiyatın 3.000 T L / K g altında bir
peşin fiyat elde etm iştir Bununla beraber bu 3.000 T L / K g ’lık kaybını yapmış
olduğu geleceğe dönük sözleşmeden elde ettiği 3.000 T L / K g ’lık kârla telafi
etm iştir. Çünkü peşin fiyat ve geleceğe dönük fiyat eşit m iktarlarda düşmüş,
üretici de ayçiçeği için 20.000 T L / K g ’lık fiyatı garanti etm iştir.
4.1.3. Alışı Koruma işlemi (Uzun Vadeli Korunmacı işlem)
A lışı korum a işlemi gelecek bir tarihte belli bir malın satın alma fiyatını
garantilem ek için kullanılır. Başka bir değişle bu tür bir işlem peşin piyasada
ürün fiyatlarındaki yükselm elere karşı korunmak am acıyla yap ılır
Örneğin,
belli tarihte mısır satın almayı planlayan bir im alatçı, o anda fiyatlardaki olası
yükselişe karşı korunmak için bu tür
anlaşmalar satın alabilir Bu faaliyet
mısır işleyicisinin peşin fiyatını koruyarak kârını stabilize etmesini sağlar
Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi,
Eylül 1996
Cilt: I Sayfa:
26 7
Hem üretici hemde diğer kullanıcı için korunmacı işlem yaparak, kâr marjları
ile maliyetlerini stabilize etmek fiyat riskini minimize etmek anlamına gelir.
Bu işlemlerin piyasa hakkında bilgi sahibi oldukları takdirde üreticilere ve o
malı kullanıcılara büyük fayda sağlayan bir çeşit risk yönetimi aracı olduğu
söylenebilir. Fakat, korunmacı işlem yapmadan önce, kişilerin ürünü veya
malı için elde etmeği umduğu fiyatı belirleme zorunluluğu vardır H edef fiyat
belirlendikten sonra, işlemin kabul edilebilir bir getirisinin olup olmayacağının
belirlenmesi
gerekir.
Piyasada,
mal
alanlar;
silo
işletmecisi
tüccarlar,
imalatçılar ve ihracatçılardır. Bunların her biri yılın her döneminde ürün
arzına ihtiyaç duymaktadırlar. Örneğin; besi tavukçuluğu yapan üretici alışı
koruma veya uzun vadeli korunmacı işlemi sık sık yapanlardan biridir Soya
unu toplam yem
karışımlarında
tavukçuluk
kaynaklanan
korunmacı
maliyetleri içinde önemli bir orana
çok
yapan
bir
riskle
uzun
fazla
miktarlarda
çiftçi
karşı
vadeli
yem
karşıyadır.
kullanılan
bir madde
maliyetlerindeki
Ancak
bir işlem yaparak
sahip olan,
vadeli
ani
olduğundan,
yükselmelerden
işlem
maliyetlerini
yem
piyasasında,
kontrol
altında
tutabilir. Örneğe göre çiftçi, Ekim ayının başlarında önümüzdeki yılın ocak
ayında yem bileşimi için
100 ton soya ununa ihtiyaç olduğunu tahmin
etmektedir. Soya ununun ton başına peşin satış fiyatı 12 milyon T L ’dir.
Üretici bu fiyattı uygun bulur Depolayacak yeri olmadığından ve ocak ayında
fiyatların yükseleceğini tahmin ettiğinden, korunmacı işlem yapmaya karar
vererek, 100 tonluk bir Ocak ayı soya unu sözleşmesi satın alır. Ekim ayında
Ocak soya unu geleceğe dönük sözleşmeleri, ton başına 14 milyondan işlem
görmektedir
Üretici yem ihtiyacını karşılayabilmek için soya ununu almak
zorundadır. Peşin ve geleceğe dönük soya unu fiyatlarının her ikiside 750 000
TL/ton yükseldiği takdirde (peşin ve vadeli fiyatlar birlikte yükselm e ve
düşme eğilimindedirler);
Çizelge 3. Uzun Vadeli Korunmacı işleme Örnek
Peşin Piyasa
Vadeli Piyasa
Baz Değeri
Ekim ayında 12.000.000 TL/ton
1 adet Ocak ayı soya ıınıı sözleşmesini 2 000.000 TL/toıı
14.000.000 TL/ton'dan satın alır
Aralık ayında 12.750.000 TL/ton Önceki pozisyonunu telafi etmek için 2 000.000 TL/ton
14.750,000 TL/toıVdaıı 1adet Ocak ayı
soya unu sözleşmesi satar
S $/ton kâr
Değişiklik vok
Sonuç: H e d e f l i y a l ( 12 ıııil. T L ) (-) V a d e l i i ş l e m k a z a n c ı 7 5 ü . 0 0 0 T L =N e l a l ı ş liy a tı 12 in il . T L
Bu örnekte geleceğe dönük piyasada kazancı tamamiyle peşin piyasada
ortaya çıkan zararı telafi etmiştir. Tavukçuluk yapan bu üretici, korunm acı
işlem yapmasa idi, ton başına 750 000 T L daha fazla ödeyecekti.
Türkiye 2. l'annı (ikonanıisi Kongresi. 4-6 Tylıil 1996 - Adana
( 'Ut: I Sayfa:
268
4.2. Tercihli işlemler (Optioııs)
T ercih li işlem, bir prim ödenmesi karşılığında alıcısına sözleşmeden
vazgeçm e hakkını tanıyan diğer vadeli işlemlere göre daha esnek bir işlemdir
Bu
hakları
kullanıp
kullanmamak
tercihli
sözleşmeyi
satın
alan kişinin
kararına, yüküm lülüğü yerine getirmek satan kişiye bağlıdır Buna göre alıcı,
sözleşm enin akıbeti ne olursa olsun geri alamadığı belirli bir prim yatırarak,
karşılığında tercihli işlemin türüne göre özel koşullardaki bir malı satma veya
satın almaktan vazgeçebilirle hakkına sahip olur. Bu
prim aynı zamanda
tercihli işlemin fiyatıdır (option price). Borsa yönetim i her gün, bir önceki
günün kapanış fiyatlarına göre primler için olası hesaplan içeren listeleri
basarak dağıtm aktadır.
Tercihli işlemler; malı satmaya izin veren tercihli satış (satış opsiyonu
(put op tion)), malı satın almaya izin veren tercihli alış (alış opsiyonu(call
o p tio n )) ve malın satışına veya satın alınmasına izin veren çift yönlü tercihli
işlem (double option) olmak üzere üçe ayrılır (G üngör, 1994). Çift yönlü
tercihli işlem alıcısı, malın ya satışı ya da satın alınması ile ilgili hakkı
kullanabilir
H er iki hakkı birden kullanamaz. Tercihli alış ve tercihli satış
işlem leri ise aynı işlemin zıt yüzeyleri değild'r Örneğin; sanayici A'nın tüccar
B'den bir tercihli alış sözleşmesi aldığı varsayılırsa, sanayici A sözleşme aldığı
için tercihli alış işlemi, tüccar B ise sattığı için tercihli satış işlemi yapmış
değildir Burada söz konusu işlem tercihli alış işleminin alınıp satılmasıdır
Tercihli işlemleri daha detaylı tartışmadan önce, bilinmesi gereken bazı
tercihli işlem terimlerini açıklam akta yarar vardır, işlem fiyatı (strike price);
satın alma veya satma hakkını uygulamaya koymak için seçilen fiyat, artı
Değer (Intrinsic V alu e) ise tercihli işlemin işlem fiyatı ile vadeli piyasa
fiyatının arasındaki farktır. Eğer artı değer yoksa, tercihli işlem yapmaya
değmez.
Zira
tercihli
işlemin
kâr
sağlayıp
sağlam ayacağı
artı
değerin
durumuna bağlıdır Tercihli işlem alım satımlarında kullanılan özel bir dile
göre prim yapan(lıı-The-M oney),para götüren(O ut-O f-The-M oney) ve Prim
yapmayan (At-The-M oney) kavram ları, bir tercihli işlemin getirisi konusunda
fikir verir. Tim e Value denilen zaman değeri, opsiyonun geçerlilik süresine
göre, vade bitişine kadar kalan süre için oluşan değerdir(Yurdakul, 1996).
Vadeli fiyatlarda mesai dışındaki saatlerde olası bir değişme beklentisi tercihli
işlemin değerinde bir değişmeye neden olacaktır. B u değişme zaman değerini
ortaya çıkarır.
Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi,
('ili: I Sav/a:
Eyliil 1996 - Adana
269
4.2.1. Tercihli işlemlerde Prim Değeri
B ir
tercihli
işlemin
primi
onun
artı
değeri
ile
zaman
değerinin
toplamından oluşur (Prim = Artı değer+zaman değeri). Eğer belirli bir zamanda
yapılan belirli bir tercihli işlem, prim yapan değilse yani, prim yapmayan veya
para götüren ise, artı değeri sıfırdır ve prim sadece zaman değerini kapsar En
son aşamada, bir tercihli işlem sadece artı değeri kapsar Bu tip bir tercihli
işlemin artık zaman değeri yoktur, Çünkü geriye kalan zaman yoktur, yani
zaten tercihli işlemin
süresi bitmiştir.
B ir tercihli işlemin prim değerini
etkileyen faktörler; tercihli işlemin sona erme tarihine ne kadar zaman kaldığı,
bu zamanın uzunluğu, vadeli fiyatlardaki dalgalanma, anlaşma fiyatı ile piyasa
fiyatı arasındaki ilişki ve kısa vadeli faiz oranları şeklinde sıralanabilir.
B ir tercihli işlem satın alınması bir çeşit yatırımdır ve bu yatırım
yapılırken tercihli
işlemleri diğer kamu yatırımları
ve para piyasası ile
karşılaştırmak gerekir Eğer kısa vadeli faiz oranları yükselirse, yatırımcılar
daha kârlı alanlara kayacağından tercihli işlemlerin rekabet edilebilecek bir
yatırım olarak kalabilmesi için tercihli işlem priminin
daha düşük düzeyde
olması gerekmektedir. Gerçekten de böylece, aynı parayla daha çok tercihli
işlem almak mümkün olacaktır. Bununla beraber, tercihli işlem fiyatlarındaki
değişikliğin, tercihli işlemlerin değeri üzerinde, faiz oranlarındaki değişiklikten
daha önemli etkileri olduğunu da belirtmek gerekir
4.2.2. Tercihli Satış (Satış Opsiyonu)(?ut Options)
Tercihli satış sözleşmesi (put option) alıcısı kendini düşen fiyatlara karşı
korurken, fiyatların yükselmesi halinde sözleşmeyi iptal ederek ortaya çıkan
avantajlardan da yararlanabilmektedir.
Tercihli satış işleminin nasıl fiyat
koruması sağladığı çizelge 6'da görülmektedir.
Çizelge 6. Düşen fiyatlara Çarşı Tercihli satış işlemi ile Korıınmacılık Örneği
Tercihli işlem Piyasası
Peşin Piyasa
Temmuz avında 5 ton ayçiçeği için Kg başına 1000 TL prim ödeyerek 22.000 TL/Kg'dan livliil
avı tercihli satış sözleşmesi satın alır.
peşin livat 20.000 TL/Kg
tiyi öl aynıda 5 ton ayçiçeğini 18.000 3000 TL/Kg prim alabilmek için 22.000 TL/Kg'lık Hvlül
ayı tercihli satış sözleşmesi satarak önceki vadeli
TL/Kg'daıı salar.
pozisyonunu telafi eder.
3000TL/Kg-1000TL/Kg=2000
TL/Kg Tercihli işlem salın
2.0IK) TL/Kg zarar
alma maliyeti düşüldükten sonra kalan kazanç
Sonuç : Peşin lîyat( 18.000 TL) +Tercihli işlem kazancı (2.000 TL) =Net satış fiyatı 20.000 TL
Fiyatlar 18.000 TL/Kg'a düştüğünde; 22.000 TL/Kg işlem fiyatlı bir
tercihli satış 3.000 T L/K g ’lık bir artı değere sahip olur.
Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, 4-6 Eylül 1996 - Adana
I Sayfa:
270
Çizelge 7 Yükselen Fiyatlara Karşı Tercihli satış işlemi ile Konııımacılık Örneği
P e ş in P iy a sa
T e r c ih li işlem P iy a sa sı
Temmuz, ayında 5 (on ayyiyeği için peşin Kg başına 1000 TL prim ödeyerek 22.000 TL/Kg'dan
fiyat 20 000 TiyKg
Eylül avı tercihli satış sözleşmesi satın alır
Eylül ayında 5 ton ayyiyeğini 23.000 Opsiyonu sona erdirir
TL/Kg'dan satar.
- 1000 TL/Kg (tercihli işlem primi)
Sonuç: Peşin fiyatı 23.000 TI/Kg-Opsıyoıı primi 1.000 TL/Kg= Net satış fiyatı 22.000 TL/Kg
Satıştan elde edilen bu 3 000 T L/ K g ’lık değer, peşin piyasada ki kaybı
telafi etmek için kullanılır, böylece çiftçilerin fiyatı korunmuş olur Bu strateji
ile vadeli işlem piyasasında korunmacı işlem veya teslime bağlı sözleşmeler
yapm ak arasındaki temel fark ise çiftçinin tercihli işlem için ödediği I 000
T L / K g ’lık primdir. Eylül ayı geldiğinde fiyatlar 23.000 T L/K g 'a yükselecek
olursa, bu durumda üreticinin izleyeceği strateji 1000 T L/K g 'lık primden
vazgeçerek
opsiyonu
sona
erdirmektir
(çizelge
7).
Bu
prim
ise
fiyat
sigortasının maliyeti olarak görülebilir
4.2.3. Tercihli Alış (Alış Opsiyonu) (Cali Options)
Tercihli alış sözleşmesi (cali option) alıcısı, kendini yükselen fiyatlara
karşı korurken düşen fiyat avantajlarından da yararlanma olanağına sahiptir.
Örneğin; çiftçi Ahmet Bey, arazisine bitişik 100 dekar ekili araziyi dekarı 120
m ilyon’dan satın almayı düşünmekte, ancak o anda alabilecek sermayeye
sahip bulunmamaktadır. B u arazinin dönümünü bu fiyattan satın alma hakkını
kaçırmamak ve altı ay içinde istediği herhangibir zamanda o araziyi satın
alabilmek için komşusu Mehmet Beyi bir tercihli işlem satmaya ikna etmek
zorundadır. Eğ er Ahmet B e y araziyi gerçekten almaya karar verirse Mehmet
B e y tercihli işlem sattığı taktirde o sabit fiyattan araziyi Ahm et B e ye satmakla
yüküm lü olacaktır. <şte 100 dekarlık araziyi dekarı 120 m ilyon’dan belirli bir
zamanda örneğin
1 A ra lık ’ta satın almak
hakkına karşılık
Ahm et
Bey,
M ehm et Bey'e dekara 1 milyon olmak üzere toplam 100 m ilyon prim öder.
Ahm et B e y araziyi alsa da almasa da Mehmet B e y bu primi alır. <şte Mehmet
B e y e arazisini belirli bir fiyattan satma yükümlülüğünü veren bu primdir.
Bu n a karşılık, tercihli işlem Ahmet Beye bu tercihli işlemin alıcısı olarak
hiç bir yüküm lülük getirmez Eğ er araziyi almak istemiyorsa, primi (yani 100
m ilyonu) gözden çıkararak tercihli işlemi sona erdirebilm ekte veya tercihli
işlem hakları devredilebilir nitelikte ise bir başkasına satabilm ektedir
Türkiye 2. Tarım Ekonom isi Kongresi,
Eylül 1996 - Adana
Cilt: I Sayfa:
271
5. S O N U Ç
- Vadeli işlemlerde amaç, sözleşmeye konu olan maddenin gelecekteki
fiyatının
alınıp-satılmasıdır.
Bu
sözleşmelerde
sözleşme
konusu
olan
maddenin teslimi nadiren gerçekleşir ve sözleşme % 98 ters yönlü bir işlemle
sona erer.
- Vadeli işlemler, korbey denilen özel salonlarda serbest rekabet şartlan
içinde yapılır ve borsalarda kayıt altına alınırlar. Alıcı ve satıcılar borsada
belirlenen kurallara uymak zorundadırlar.
- Vadeli
işlem
sözleşmeleri hamiline yazılı
olup,
üçüncü
kişilere
devredilmesi kolaydır ve bu özelliğinden dolayı spekülatörler için cazip
işlemlerdir.
-Vadeli işlemlerde tarafların birbirlerini tanımaları gerekmez. Çünkü
vadeli sözleşmeler borsanın organizasyon şeması içinde yer alan "takas odası"
tarafından garanti edilir. Teminatlar takas odası aracılığı ile yürütülürken,
primler de takas odası kanalıyla ödenir.
- Vadeli işlem sözleşmelerinde alım-satımlar için belirli standartlar
getirilmiştir.
D olayısıyla alım-satım işlemleri bu standartlar çerçevesinde
geçekleşir
- Vadeli işlem sözleşmesinin yapılabilmesi için tarafların borsaya üye
olmaları gerekir. Eğ e r borsa üyesi olmayan bir kişi alım ya da satım yapmak
istiyorsa borsa üyesi bir aracıya müracaat eder ve bu aracı vasıtasıyla alımsatım yaparak karşılığında aracı kuruluşa komisyon öder.
- Vadeli işlemlerde günlük hesaplama ve teminat sistemi sözkonusudur.
Teminat miktarı takas odası tarafından belirlenir ve genel olarak sözleşme
tutarının %
10'unu geçmez Tercihli işlemlerde sözleşme alıcısının teminat
yatırma zorunluluğu olmamasına karşın, sözleşmeyi satan kişinin vadeli işlem
piyasasındaki diğer sözleşmelerde olduğu gibi teminat yatırma yükümlülüğü
vardır.
- Vadeli
pozisyonunda
işlem
piyasalarında
olabilen
işlemler,
korunmacılar
ve
hem
alıcı
hemde
spekülatörler
satıcı
tarafından
gerçekleştirilir.
- Vadeli sözleşmelerde tarafların her ikiside dilediklerinde ters bir
işlemle sözleşmeyi likidite edebilir ve piyasadan çıkabilirler. Oysa tercihli
işlemlerde sadece tercihli işlem hakkına sahip olan taraf, likidite etme hakkına
sahiptir(Anonymous, 1994).
- Tercihli işlemlerde tercihli sözleşmeyi satan tarafın kârı prim ile
sınırlanırken zararı sınırsızdır. Sözleşmeyi satın alan tarafın ise zararı tercihli
Türkiye 2. Tarım Ekonom isi Kongresi, 4-6
işlem
primi ile
sınırlanırken
1996 - A d a n a
kârı sınırsızdır.
( 'ih:I Sayfa: 272
Tercihli işlemlerin dışındaki
işlem lerde ise tarafların herhangi bir şekilde birbirlerine prim ödemeleri söz
konusu değildir.G erek tercihli alışta gerekse tercihli satışta prim, sözleşmeyi
satın alan tarafından ödenir, ancak yükümlülük sözleşmeyi satana aittir.
- Ü retici vadeli işlem piyasada korunmacı işlem veya teslime bağlı
piyasada
sözleşme yaptığı
zaman
fiyat
yükselm elerinden
kâr
şansından
vazgeçm iş dem ektir. O ysa tercihli işlemlerde vazgeçilen tek şey ödenen
prim dir.
KAYN AKLAR
A N O N Y M O U S ,"O p tio n s on Agricultural Futures Chicago Board o f Trade,A
H om e Study Course,Chicago, 1995.
A N O N Y M O U S ,"ln tru d u c tio n To Agricultural H edging",Chicago Board of
Trade,H om e Study Course,Chicago, 1988.
A N O N Y M O U S , "Intruduction To Agricultural H edging", Chicago Board of
Trade, W orkbook, 1988,Chicago.
A N O N Y M O U S , "Ticaret Borsaları ve Vadeli işlem Piyasaları", T O B B , 1994,
Ankara
G Ü N G Ö R .G ,"Tekirdağ
Ticaret
Borsası'm n
Yapısı
ve
işleyişi".
Yüksek
Lisans Tezi, 1994, Tekirdağ
TH O M PSO N ,
S , "U se o f vadeli işlem M arkets
D eveloped Countries", Am erican Journal o f
Fo r Exports B y Less
A gricultural Economics,
A A E A Press, Nevada, 1985. ,
PETZEL,
E .,
T.,
"International
Use o f
U .S .
vadeli
Am erican Journal o f Agricultural Econom ics,
A A EA
işlem
Press,
Markets",
Nevada,
1986.
S H E P H E R D , S .,G ,F U T R E L , A ,G
" M arketing Farm Products", The Iowa
State U n iversity Press/Ames, Iovva, 1982
Y U R D A K U L , Oğuz, “ Tarım Ürünleri Pazarlam ası” , Ç Ü. Ziraat Fakültesi.
Genel Y ayın No. 127, Ders Kitapları Y ayın N o .39, Adana, 1996.