TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

İ BN OSMAN e i-MİKNAST
ra babasının verdiği 1OOO'i aşkın fetvayı
el-Fetdva'z-Zeyniyye ii fıkhi'l-lfane­
fiyye adıyla fıkıh bablarına göre düzenlediğini söylerse de eserin önsözünde, elFetava'l-Gıya§iyye ile birlikte (Bulak
ı 322) talebesi Şemseddin Muhammed b.
Abdullah b. Ahmed ei-Hatlb (TımurtışT) tarafından derlendiği kaydedilmiştir. Yazma
nüshalarından da eserin iki tertibi olduğu a nlaşılmaktadır (Brocke lmann. GAL,
ll , 40 ı; Suppl., ll. 426). Haskefi bu iki tertibi el-Cem ' beyne fe tava İbn Nüceym
adıyla birleştirmiştir. Eser. Hasan Re'fet
b. İbrahim Rüşdl ei-İstanbCıll tarafından
her fetvanın tercümesinden sonra asıl
ibaresi de verilerek Fetava-yı İbn Nü ceym (Hula.sa-i ibn Nüceym) adıyla Türkçe'ye çevrilmiştir (istanbul I 289) Çeşml­
zade Halis de Neticetü'l-Fetava, Fetava-yı Ali Efendi, Behcetü'l-fetava, Fetava-yı Abdürrahim, Fetava-yı Feyziyye ile birlikte Fetava İbn Nüceym'deki fetvaları tekrarları çıkarmak suretiyle Hulasatü '1-ecvibe (istanbul 1289) adlı
eserinde toplamıştır. s. er-Resa'ilü 'z Zeyniyye. Müellifin. çeşitli zamanlarda
kendisine sorulan sorularla ilgili olarak
kaleme aldığı kırk bir risale, vefatından
sonra oğlu Ahmed tarafından derlenerek
kitap haline getirilmiştir. Eser. müellifin
haraca dair bir ri salesi de eklenerek önce
e l-Eşbdh ve'n-ne?a'ir' in Ahmed b. Muhammed ei-Hamevl'ye ait Gamzü 'uyuni'l-beşa'ir adlı şerhinin sonunda basıl­
mış (istanbul 1290). daha sonra buna iki
risale ilavesiyle Halil ei-Meys tarafından
Resa'ilü İbn Nüceym adıyla neşredil­
miştir (Beyrut 1400/ 1980, say ıl a rı yetmiş i aşan risalelerinin bir liste si için bk.
Brockelmann, GAL, 11, 40 l-40 3; Suppl., ll ,
426-427) Bunlardan RisdJe fi nikdJ:ıi'l­
fu z ulimüstakil olarak (i stanbul ı 306),
büyük ve küçük günahlar (ismail b. Sinan
es-S ivas!' n i n şe rh i yle ı, bes m ele çekilmeden kesilen hayvan. adak ve dört mezhebe göre namazın esaslarına dair dört risale. Kemalpaşazade'nin Eş' ari ve Matüridiler arasındaki ihtilaflara dair bir risalesiyle birlikte ayrıca basılmıştır (ljams
Resa'il, istanbul I 304). 6. FetJ:ıu'l-gaffdr
fi şerJ:ıi'l-Mendr (l-ll, Kah i re I 355) Ebü'lBerekat en-Nesefi'nin fıkıh usulüne dair
Mendrü'l-envar ad lı eserinin şe rhidir.
İbn Nüceym'in bunlardan başka lfaşi­
ye tü Cdmi'i'l-fuşuleyn, Lübbü'l-uşul ii
takriri'l-uşul ( ibn ü'I - Hümam 'ı n et-Taf).rfr'i nin muhtasarıdır) adlı eserleriyle (Brockelmann , GAL, ll , 99 , 40 2; Suppl., ll , 426;
DfviBi, V. 38) eJ-Hiddye üzerine bir ta'likası vardır (Resa'ilü ibn Nüceym, s. 7; i b-
nü 'l-imad, VI II, 358) Brockelmann. Siraceddin İbn Nüceym'in İcabetü's-sd'il ve
Tetimme ti'l-turuk mine'l-Eşbah adlı
eserlerini Zeynüddin İbn Nüceym'e nisbet
etmiştir ( GA L, ll , 40 I ; Suppl., ll, 87. 427)
BİBLİYOGRAFYA :
ibn Nüceym, el-Eşbah ue'n-ne?fı'ir (nşr. Abdülaz1z el -Vekili. Kah i re 1387/1968, neşredenin giri ş i , s. 3-5; a.e. (nşr. M. Mut1' e l-H afız). Dıma ş k
1403/1983, neşredenin girişi, s. 5- 17; a.m lf.,
Resfı'ilü İbn Nüceym (nşr. Ha111 el-Meys). Beyrut
1400/1980, neşredenin g iri ş i , s. c-d, 1-4, 7;
a.mlf .. el-Feua'idü 'z-Zeyn iyye (nşr. EbO Ubeyde
Meşhur b. Hasan), Demman 1414/1994, n eşre­
denin g i rişi, s. 29-34; Temimi. et-Tabafi:atü 's -seniyye, lll , 275-276; Gazzi. e l-Keufık ibü 's-sfı'ire,
lll , 154; Keş{ü 'z-zunün , 1, 98-100, 356, 358,
374,566,728, 847,910, 965; ll, 1515, 1661'
1823; ibnü'l-imad. Şe?erat, vııı, 358; Atai. Zey l-i
Şekaik, ı, 34; ibn Abidin. Reddü'l-mu/:ıtar, Bulak 1272, 1, 4, 14; Lekn evi, el-Feufı'idü'l -beh iy­
ye, s. 11 3, 134-135; Mecelle, istanbul 1305, s.
6; Hediyyetü'l-'a ri{in , ı , 378; Serkis. Mu 'cem,
ı , 265-266, 375, 828; c. Zeydan. Adab, lll , 358;
Ali Paşa Mübarek, el-/jttatü 't- Teufi/i:ıyy e, Kahire 1305, V, 45-46; Brockelmann, GAL, ll, 87 , 99,
401-403; Suppl., ll, 87, 250, 252, 425-4 27; Zirikli. el-A' lfı m, lll, 104; Kehhale, Mu'cemü'lmü 'elli {in, IV, 192; Ayide İbrahim Nusayr, el-Kütübü '1-'Arabiyyetü 'Ileti nüşiret {i Mışr beyne
'amey J900-J925,Kahire 1983, s. 98-99;a.mlf..
el-Kütübü '1-'Arabiyyetü 'Ileti nüşiret {i Mtşr {1'1/i:arni't- tfısi' 'aşer, Kah i re 1990, s. 77; Ahm et
Özel, Hanefi Fıkıh Alim/eri, Ankara 1990, s.
116-117; a.mlf.• " İbn Nüceym (Hayatı ve Eserleri)", Atatürk Üniversitesi İs lami İlimler Fakü ltesi Dergisi, 111/ 1-2, Erzurum 1979, s. 361-378;
Muhammed er-Rahil Garayibe. "Dirase tal:ıliliy­
ye ve n akdiyye li -Kitab i'l-Eşbah ve'n-n e?ii.'ir
fı'l - fı~i'l-l:lanefi", Mü'te li'l-buf:ıüş u e't-d irfısfıt,
Xl/6, Mü'te 14 17/1996, s. 433-472; Kamüsü'la'lfım, IV, 2445; Th . W. Juynboll. "İbn Nüceym ",
İA, V/2, s. 777 ; J. Schacht, " 1bn Nuğjaym", Ef2
(ing .). lll , 901; Mehdi Se lm asi. " İbn Nüceym",
DMBİ, V, 38-39.
!il
r
AHM ET Ö ZEL
İBN NÜMEYR
(_r-Ai w-ı')
Ebu Abdirrahman Muhammed
b. Abdiilah b. Nümeyr
el-Hemdanl e i-Kufl
(ö
L
Fudayl, Mervan b. Muaviye gibi şahsiyet­
lerden hadis öğrendi . Muhammed b. Yahya ez-Zühll, Ebu Hatim er-Razı. Ebu Zür'a
er-Razı. Ya'küb b. Şeybe , Ya'küb ei-Fesevl,
Baki' b. Mahled, Abdullah b. Ahmed b.
Hanbel ve Ebu Ya'la ei-Mevsıll kendisinden hadis konusunda faydalanan belli
başlı talebeleridir. Buharl ve Müslim Şa­
J:ıiJ:ı'!erinde. Ebu DavCıd ve İbn Mace Sün en'lerinde doğrudan, Tirmizi ve Nesa!
ise Buharl aracılığıyla ondan rivayette bulundular. ŞaJ:ıiJ:ı -i Bul]dri'de yirmi iki, Şa­
J:ıiJ:ı-i Müslim 'de 573 rivayeti yer alır.
Ebu Hatim er-Razi. Ebü'I-Hasan ei-İcll,
Ebu DavCıd ve Nesal gibi hadis münekkitlerinin sika olarak nitelendirdiği ve hadislerinin delil olarak kullanılab i leceğini belirttiği İbn Nümeyr'i İbn Ebu Hatim cerh
ve ta'dll konusunda otorite kabul etmiş,
cerh ve ta'dll ile ilelü'l-hadlse dair bazı görüşlerine el-CerJ:ı ve't-ta'dil adlı eserinde yer vermiştir. Ahmed b. Hanbel de İbn
Nümeyr'den övgüyle bahsetmiş. Yahya b.
Main ve Ahmed b. Hanbel KCıfeli ravilerle
ilgili değerlendirmelerde onun görüşlerini
esas almışlardır. İbn Nümeyr Şaban veya
Ramazan 234'te (Mart veya Nisan 849) KClfe'de vefat etti.
BİBLİYOGRAFYA :
ibn Sa'd , et-Taba/i:at, YI, 4 13; Buhar1. et- Tfıri­
l:!u 'l-kebir, ı , 144; a.mlf .. et-Tfıril:!u'ş -şag ir, ll ,
364; icli, eş-Ş i/i:at, s. 406; Fesevi. el-Ma'rife ue'ttfıril:!, 1, 209; İbn Ebu Hatim. el- Cer/:ı ue 't-ta'd1l,
1, 320- 328; İbn Şa hin. Tfır11:!u esmfı'i'ş-şi/i:at ( n ş r.
Abdü l mu't1 Emin Kal 'ac1). Beyrut 1406/]986, s.
285; Darekutn1, el-'İlel (nşr. MahfOzürrahman Selef1J. Riyad 1985, ll, 141; Kelabazi. Ricalü ŞaJ:ıi­
J:ıi'l-Bul:!fıri, ll , 658; İbn Mencüye, Ricalü Şaf:ıi­
hi Müslim, ll, 184;ibn Maküla. e l-İkmfıl, lll, 235236 ; ibnü'I - Kayserani. el-Cem' beyne ricfıli'ş ­
Şaf:ıi/:ıayn, Beyrut 1405/1985, ll , 442;Sem'ani,
el-Ensfıb (BarOdi), ll , 305; V, 647; Mizzi. Teh?1bü'l-Kemfıl, XXV, 566 -570; ibn Abdülhadi. 'Ulemfı'ü '1-/:ıadiş, ll, 93-94; Zehebi. A'lfımü'n-nübe­
lfı' , IX, 244-245; Xl, 455-457; a. mlf. . Te?kiretü'lJ:ıu{{fı?, ll , 439-440; Safedi. el-Vfı{i, lll , 304; ibn
Kes ir. el -Bi dfıye, X, 312; ibn Hacer. Teh?ib ü 'tTeh?ib, IX, 282 -283; ibnü'l-imad. Şe?erfıt, ll, 81;
Zirikl1. ei-A' lfım, VII, 92.
!il
234/849)
Hadis
hafızı.
_j
r
160 (777) yılı civarında KCıfe'de doğdu.
Aslen Yemenli olup KCıfe'ye yerleşen Hemdan kabilesinin Harif koluna mensuptur.
Babası Abdullah b. Nümeyr, çoğu ŞaJ:ıiJ:ı-i
Müslim'de olmak üzere 578 rivayeti Kütüb-i Sitte'de yer alan tanınmış bir hadis
hafızıdır. İbn Nümeyr ilim tahsiline babasından hadis öğrenerek başladı; Muhammed b. Bişr. Süfyan b. Uyeyne. İsmail b.
Uleyye, Vekl' b. Cerrah. Muhammed b.
ALi TOK SAR I
ı
İBN OSMAN el-MİKNAsi
(IS"'ı.:.s:.o.ıı 0~ .,:Y.f)
Ebu Abdiilah Muhammed
b. Abdilvehhab b. Osman e i-Miknasl
(ö . 1213/ 1799)
Faslı
L
vezir ve diplomat.
_j
Fas'ın
Miknas (Meknes) şehrinde doğdu .
v2üzlik de yapan bir sahaftı. Burada başladığı öğrenimini Fas şehrinde devam ettirdi. Çalışma hayatına vaizlik yaBabası
237
İBN OSMAN ei-MİKNASf
parak başladı. Bir müddet sonra Mevlay
lll. Muhammed zamanında ( 1757- 1790)
saraya alındı ve önce kütüphane memurluğuna. ardından katipliğe tayin edildi.
Katipliği sırasında idari işler ve resmi yazışmalar konusunda tecrübe kazandı. Daha sonra Tıtvan (Tetuan. Tıttavln) kadılığı­
na getirildi ve başarılı olduğu görülünce
diplomasi alanına kayd ırıldı. Hayatının son
yirmi yılı çok yoğun geçti. Bu dönemde
peşpeşe gelen üç sultanın güvenine mazhar olarak çeşitli yabancı ülkelere elçi
gönderildi. Resmi işini başarıyla yürütmesinin yanında elçi olarak gittiği ülkeler
hakkında seyahatname türünden eserler yazarak ayrıca ilim ve kültür hayatına
katkıda bulundu.
İbn Osman. 1779 yılında lll. Muhammed tarafından bir heyetin başında ispanya Kralı lll. Carlos'a gönderildi; görevi iki ülke arasında antlaşma yapmak.
karş ılıklı olarak esir değişimini . bu arada
Cezayirli esirlerin serbest bırakllmasını
sağlamak ve İspanyol korsanlarının ele
geçirdiği Sa'dl Sultanı Zeydan'a ait 3000
ciltten oluşan (SeliM, VI , 70) ve Escurial
Library'de muhafaza edilen Arapça kitap
koleksiyonunu geri almaktı. Bu görevi sı­
rasında İbn Osman yaşadıklarını el-İksir
ii fekaki'l-esir adlı seyahatnamesinde
anlatmıştır. Muhammed el-Fas! tarafın­
dan geniş bir mukaddime ile yayımlanan
(Rabat 1965, ı 967) bu kitabında müslüman esirleri kurtarmak için nasıl çaba
harcadığını. çeşitli fabrikalara. eğitim ve
kültür müesseselerine. kiliselere yapmış
olduğu ziyaretleri ve halkın sosyal yapısı,
dini durumu. örf ve adetleriyle ilgili değerlendirmelerin i açıklamıştır. XVIII. yüzyıl. İspanya'da ekonomi ve medeniyet
alanlarında çok büyük değişimierin yaşandığı bir dönemdi. Bu asrın sonlarında
kapitalist sistem gelişme kaydetmiş. ticaret ve sanayide önemli ilerlemeler sağ­
lanmıştı. İbn Osman, ülkesinin bu ilerlemeye ayak uyduramaması yüzünden duyduğu üzüntüyü eserinde dile getirmiştir.
Bir yıl sonra Sultan Zeydan'ın kitaplarını
geri alarnamakla birlikte bu ilk elçilik görevinden başarıyla döndü ve III. Muhammed tarafından vezirl ik payesiyle taltif
edildi. Daha sonra Napali Krallığı nezdinde elçi olarak görevtendirildi ve 1782 yazında Napali'ye ulaştı. Sultan III. Muhammed tarafından Trablusgarp'a gönderildiği sırada Napali korsanlarınca ele geçirilen bir gemiye karşılık ödenen tazminatı teslim aldı ve çeşitli konuları kapsayan
bir antlaşmanın metnini sultan adına im-
238
zaladı.
Daha sonra oradan bir grup esirin
Malta adasına geçti ve esirlerin kurtarılması için büyük çaba sarfetti.
İbn Osman. söz konusu sefirliğiyle ilgili
hatıralarını el-Bedrü 's-safir ii iftikdki'lüsara min yedi 'l- 'adüvvi'l-kdfir adını
verdiği seyahatnamesinde anlatmıştır. Bu
eserin bir nüshası Rabat'taki ei-Mektebetü'l-Haseniyye'dedir (nr. 1252 3). İbn Zeydan. Taril].u Miknas ad lı kitabında bu
eserin bir özetini vermiştir (bk. lll. 320bulunduğu
329)
1785 yılının başlarında İbn Osman . FasCezayir sınır ihlalleri meselesinin ha Ili için
sultanın damadının başkanlığındaki bir
heyetin eiı aktif üyesi olarak istanbul'a
gitti. Heyet bir yıla yakın bir süre istanbul'da kaldı ve İbn Osman. ı. Abdülhamid
ve devlet adamlarından büyük ilgi gördü;
bu arada istanbul'u. tarihi eserlerini ve
halkını tanıma imkanı buldu. Dönüş yolculuğunda surre a l ayına katıldı ve Dı­
maşk'ı ziyaret ettikten sonra Hicaz'a giderek hac ibadetini eda etti ; arkasından
sırasıyla Kudüs. Kıbrıs. Tunus ve Cezayir'i
dolaşarak toplam iki yıl yedi aylık bir seyahatin ardından 1788 Haziranında Fas'a
ulaştı; gördüklerini İhrazü'l-mu'alla ve'rra]fib ii ]Jacci Beytillahi'l-]Jaram v e ziyareti'l-Kudsi'ş-şerif ve'l-ljalil ve't-teberrük bi-)fabri'l-Fjabib adını verdiği bir
kitapta topladı. İslam kültürü ve Osmanlı
tarihi hakkında önemli bilgiler içeren ve
özellikle İstanbul'dan . oradaki tarihi eserlerden. dini müesseselerden hayranlık­
la söz eden bu eserin bir nüshası Rabat'taki el-Mektebetü'l-Haseniyye'de bulunmaktadır (Muhammed Abdu llah inan. 1,
22).
İbn Osman. ülkesine döndükten sonra
diplomatik görevine devam ederek sultanı temsilen Cezayir'deki Türk idarecileriyle görüşmeler yaptı. lll. Muhammed'in
ardından tahta çıkan Mevlay Yezld de
( 1790- ı 792) onu elçi olarak İspanya Kralı
IV. Carlos'a gönderdi. İbn Osman. bu görevi sırasında bazı konuları çözüme kavuşturduysa da asıl meseleyi oluşturan
Fas- İspanya barış anlaşmasını gerçekleş­
tiremedi. Onun Madrid'de iken hükümet
ricaliyle yapt ığı yazışmalar. iki hükümdar
arasında gidip gelen mektuplarla birlikte Arribas Palau tarafından doktora tezi
olarak işlenmiş ve La estancia en Espana de Muhammad ibn 'Utmön (17911792) adıyla yayımlanmıştır (Tetuan ı 961;
ay rı ca bk. bibl.).
MevlayYezld'in vefat haberini aldıktan
sonra İspanya'dan ülkesine dönen İbn Osman. Mevlay Süleyman ' ın tahta çıkmasın-
dan bir yıl sonra dışişleri bakanı ve Tıt­
van'a vali tayin edildi ; Avrupa devletleri
konsoloslarının bir bölümü Tanca'da ikamet ettiğinden onlara yakın olması için
Tıtvan vilayetinin merkezinde görev yapması uygun görülmüştü. Buradaki mesaisi çok yağund u; zira devletin dış politikasını düzenlediği gibi dışarıdan gelen
heyet ve elçileri de karşılıyor, ayrıca vali
sıfatıyla vilayetinin işlerini yürütüyordu.
Yaklaşık bir yıl sonra Tıtvan ' dan Fas şeh­
rine döndü ve sarayın en önde gelen siması oldu. İbn Osman . saltanatı sırasında
ülke içinde pek istikrar görülmeyen M evlay Süleyman'a samirniyetle hizmet etti.
Özellikle 1797yılında Asfa (Safi) şehrinde
ayaklanan Abdurrahman b. Nasır'ı isyandan vazgeçirip sultana biata ikna etmekle. hükümdara büyük bir yardımda bulundu.
1799 yılında İspanya ile Fas arasında
bir barış antlaşmasının hazırlık çalışma­
larını yapmakla görevtendirildi ve sonuçta otuz sekiz maddelik metni Fas adına
imzaladı. Bir müddet sonra da Merakeş·­
te vebadan öldü .
BİBLİYOGRAFYA :
ibn Osman ei-Mikn asi. el· İksir fi {ekaki'l·esir
Muhammed ei- Fasi). Rabat 1965, neşrede­
nin girişi, s. y-t; Selavi. el-istikşa, VI, 70; ibn
Zeydan. Tari i]. u Miknas, Ra bat 1931 , lll, 301·
305, 318-330; IV, 159-168;Abbas b. İbrahim. elİ' lam, VI , 145-146; Muhammed Abdullah inan,
Feharisü 'l-ljizaneti'l-Melikiyy e, Rabat 1980, I,
22, 72, 193; İbrahim Harekat. et-Teyyara tü 's-siyasiyye ve'l·fikriyye bi'l·Magrib 1\able'l·f:ıima·
ye, Darülbeyza 1405/ 1985, s. 57-90, 193-194,
2 17; Abdülhadi et-Tazi. et· Tari/]. u 't ·dib/Cımasi
li'l-Magrib, Rabat 1988, s. 9, 278-282; H. Peres.
l'Espagne uue par tes uoyageurs musulmanes,
Frankfurt 1994, s. 17 -29; Muhammed ei-Fasl.
"e l-Katibü ' l-vezir Mui:ıammed b. 'Oşman elMiknasi", Mecelletü Tttuan, sy. 5, Rabat 1960,
s . 7-34; M. Arribas Palau. "Muhammad ıbn 'Utman designada gobernador de Tetuan a fınales
de 1 792", Hesperis Tam u da, 11/1, Ra bat 1961 ,
s. 113-ı27 ; a.mlf.. "La esta ncia en Espafla de
Mui:ıammad Ibn 'Utm an [ 1791-1792)" , a.e., IV1
1-2 [ 1963). s. ı I 9-ı92; a.mlf.. "Datos relativos
a la actuacion de M ui:ı ammad Ibn 'Utman en
ı 790", a .e. , VI [ 1965). s. 133 -158; a.mlf .. "Rescare de cautivos musulmarres en Malta por MuI:ıammad ıbn 'Utma n" , a.e., X/3 ( 1969). s. 273329; "I b n 'Utlı man ai-Miknasl", Ef2 Suppl.
(ing). 40ı-402 .
[nşr.
li] İBRAHiM HAREKAT
İBN ÖMER
(bk. ABDULLAH b. ÖMER b. HATTAB).
~
L
İBN RABBEN et-TABERİ
(bk. ALİ b. RABBEN et-TABERI).
L
~