aysegul celik.fh11

Pompei Freski Tanrݍa Flora
Yazan: AYfiEGÜL ÇEL‹K
on y›llarda, mitolojinin içinden gelen
karakterlerle s›kça karfl›lafl›r olduk. Üç
bafll› ejderler, y›lan saçl› kad›nlar, filmlerden, dev afifllerden, büyük ekran televizyonlar›m›zdan günlük yaflant›m›z› gözlüyorlar
adeta. Ülkemizde de serüvenleri ilgiyle izlenen
mitolojik karakterler, insan yüzlü tanr›lar, atefl
kusan devler, orman cinleri, yüzy›llardan sonra
yeniden insan›n gündelik yaflam›n›n birer
146
Tanr› Zeus’un asl›nda
bir “difli” (di¤er bir
deyiflle tanrݍa!)
oldu¤unu duymak
sizi flafl›rt›r m›?
BD KASIM 2015
parças› haline geldiler.
Günümüz insan› bu karakterleri diline kondurdu¤u
“Herkül kadar güçlü, Afrodit
kadar güzel” gibi deyimlerle
karfl›lad›. Böylelikle eski
dünyan›n kahramanlar› bin
y›llar› afl›p aram›za kar›fl›verdiler. Çeflit çeflit tanr›çan›n
ad›n›, onlarca kahraman›n
özelliklerini, maceralar›n›
ö¤rendik, art›k çocuklar bile
onlar hakk›nda fikir sahibi
oldular. Peki ama bu çeflit
çeflit kahraman›n, tanr› ve tanr›çan›n
yirminci yüzy›lda sanat malzemesi
olarak kullan›lmalar›ndan önceki
durumlar› hakk›nda ne biliyoruz?
Örne¤in, herkesin aflina oldu¤u, tanr›
Zeus’un asl›nda bir “difli” (di¤er bir
deyiflle tanr›ça!) oldu¤unu duymak
sizi flafl›rt›r m›?
3000’lerde, yani günümüzden 5000 y›l önce anaerkil
tap›m›n yafland›¤› Ege
Uygarl›¤›, oldukça h›zl› say›labilecek
bir biçimde ataerkil tap›ma geçmifltir.
Ataerkil tap›m, ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi, anaerkil inançlar›n tersine,
varl›¤› erkek ilkeye ba¤lar. Fiziksel
güce ba¤l› yaflam da kalma gerçe¤i
tar›m toplumunda güçlü olan› yani
erke¤i ön plana ç›kararak, kad›n›n
do¤urganl›¤›na duyulan flaflk›nl›k ve
ba¤l›l›¤› k›smen azaltm›flt›r. Ancak
bu köklü de¤iflim, Ege’nin genç
say›labilecek toplumsal yaflam›nda
kolay sindirilememifl, eski inançlar›n
sentezleri ancak yeni durumlarla
ba¤daflt›r›larak de¤iflebilmifltir. Bugün
tan›d›¤›m›z, aflk, savafl, bereket, günefl
vd. tanr›lar› bu de¤iflim sonucunda
ortaya ç›km›flt›r.
E¤er dinler antropolojisine,
mitolojiye, efsanelere özel bir ilgi
duymuyorsak, Antik Yunan tanr›lar›
hakk›nda bildiklerimiz yaln›zca beyazperdenin bize aktard›¤› kadar›d›r;
insan biçimli, insan arzulu, insan
zay›fl›klar›na sahip ancak bir türlü
ölmeyen yarat›klard›r Antik Yunan
tanr›lar›. Onlar›n böyle tasar›mland›klar› bir gerçek, ancak Yunan tanr›lar›n›n bugün tan›d›¤›m›z hallerine
gelmeden önce geçirdikleri karanl›k
bir dönem vard›r ki, yaflad›klar› çeflitli
karmafl›k iliflkiden çok daha önemlidir.
Bir zamanlar kad›n tanr›, yaln›zca
duvar kabartmalar›nda, küçük tafl
heykelciklerde somutlaflan büyük bir
gücü simgeliyordu. Son derece soyut
ve büyüklü¤üyle korkunç say›labilecek bir güç; toprak ana, bereket ana,
yarat›c›l›¤›na efl bulunamayan ana
tanr›ça gibi... Tan›mland›¤›nda; mevsimleri, zaman›, yaflam›, varoluflu
herfleyi aç›klayan korkunç ve tasavvur
147
BD KASIM 2015
edilemez bir varl›k! Ege uygarl›¤›nda
bask›n ve uzun süreli bir ana tanr›ça
tap›m›na rastlan›r. En eski Ege
uygarl›klar›ndan Minos’da ölülerin
topluca bir mezara gömülmüfl olduklar› görülür. Girit ve Kyklad’larda ise
erken Minos döneminden itibaren
ölüler ayr› ayr› gömülmüfllerdir. Bu
yeni gömme usulü, klan›n art›k
da¤›lmaya bafllamas›n›n bir belirtisi
say›lm›fl, söz konusu kültürlerde
kabileden devlete gidifli gösteren bir
aflama olarak kabul edilmifltir. Kutsal
ve ana say›lan topra¤›n tüm bireylerin
birleflti¤i ortak yer olmas›, iflte bu
dönemde bireysellik kazanmaya
bafllar.
De¤iflen toplumsal yap›yla birlikte anaerkil inançta da çatlamalar
bafllam›flt›r. Tanr›çalar›n tahtlar›n›n
salland›¤› bu dönemin izi Atina’n›n
günlük yaflant›s›nda kolayca görülebilir:
Art›k kentleflmifl olan, Atina’da
Demeter ve ‹osion
148
bir yurttafl, resmi olarak kiflisel ad›,
baba ad› ve bucak ad›yla tan›n›rd›.
Bucak, do¤umunun kay›tl› oldu¤u
kent ya da köy yöresiydi. Yunanlar’›n
tipik klan adlar›nda Yunanca’da diflil
olan “id” ö¤esine dayanan ve ata ad›n›
belirten “idas” biçiminde bir sonek
vard›r. Günümüze uyarlayacak olursak, annenin soyad›yla an›lmakt›r bu.
Ayn› biçimde erkek kardefl anlam›nda
kullan›lan Adelpos sözcü¤ünün kökü;
“ayn› döl yata¤›ndan do¤mufl” anlam›na gelir. Bütün erkek çocuklar için
kullan›lan bu sözcük yine ana yanl›
bir geçmifli gösteren dilbilimsel bir
örnektir.
ncak, Ege’nin kudretli tanr›çalar›, zamanla bölünen klan
düzenine efllik etmek zorunda
kald›lar, bu yeni zamanda yaflamda
kalmak anlam›na gelen fiziksel güç
kayna¤› gere¤i simge olarak “erkek”i
kulland›¤›ndan tanr›çalar da belirgin
eril niteliklerle donanmaya bafllad›lar
ve de¤iflmekte olan
yeni toplum biçimine uyarak sessiz
sedas›z dönüfltüler.
Atalar› Minos’lu
olan Demeter (topraktaki bereketin
tanr›ças›), erken
dönemlere ait pek
çok yontuda tasvir
edilmifl, pek çok
efsanede boy göstermifltir. Yaln›z Demeter’in bu dönemde
art›k bir erkek orta¤›
BD KASIM 2015
vard›r. (Efli ya da o¤lu gibi) Bu erkek,
bo¤a ile özdefllefltirilmifltir. Bo¤a da
gücünden duyulan korkuyla birçok
topluma tanr›sal ilhamlar vermifl bir
erkek ögedir (G›lgamefl ve karfl›s›na
dikilen göklerin bo¤as› ya da Minos
ecesini kendine âfl›k eden Minotaurus
gibi). Demeter’in yan›ndaki ister
gerçek bir bo¤a, ister bo¤a maskeli
bir kral olsun, tanr›ça yaln›z de¤ildir
çünkü erkek tanr› sessiz sedas›z
gündeme gelmeye bafllam›flt›r art›k.
Demeter’in, Iason’la üç kez sürülmüfl
bir tarlada sarmafl dolafl olmas›
sonucunda tüm insanlar tarla sürmeyi
ve saban kullanmay› ö¤renirler.
nsano¤lunun tar›m toplumuna
dönüflmüfl oldu¤unu müjdeleyen
bu yeni dönemde, topra¤› sürerek
gücünü sabitlefltiren erkek de söylencelerde belirmeye bafllar ve yarat›c›
kad›n imgesi erkeksi niteliklerle
donan›r. ‹nsano¤lunu, yeni keflfi olan
toprak ve tanr›sal
arma¤an sabanla bir
süre için oldu¤u yerde b›rakarak yeniden
modas› geçmekte
olan tanr›çalara dönelim, çünkü burada
karfl›m›za ç›kan tablo
ilginçtir.
Tanr›lar›n yaflad›¤› yüce Olympos
da¤›n›n ecesi, tanr›lar
tanr›s› Zeus’un efli
Hera, anaerkil niteliklerini b›rakan ilk
Tanrݍa Hera
tanr›çad›r. Hera, önce
Troya’y› kuflatan Akha’lar›n tanr›ças›
oldu ve böylece erken bir tarihte
Olympos ecesi, yeni ataerkil dünyan›n
egemeni Zeus’un efli olarak ululand›.
Olympia’daki en eski tap›nak Hera
tap›na¤›d›r.
Olimpiyat oyunlar›n›n kurucusu
olarak gösterilen tanr› Herakles’in
ad›n›n sözcük anlam›na bakacak
olursak bunun “Hera’n›n baflar›s›”
anlam›na geldi¤ini görürüz. Söylencelerde daima Hera’n›n nefretini üstüne
çeken Herakles, her defas›nda onunla
çat›fl›r ve Hera’ya karfl› savafl›rken
gösterdi¤i yi¤itlikler giderek ününün
yay›lmas›n› sa¤lar ve sonuçta Zeus’un
bu gayrimeflru o¤lunu da (t›pk› Herkül
gibi) Olympos’a alarak ölümsüzlük
verdi¤i söylenir.
Roma’da Herakles’e oldukça
erken bir dönemde tap›lm›flt›r. Ancak
ona tap›l›rken yan›nda gösterilen kad›n
da efli olarak düflünülmüfl ve çeflitli
arkeolojik bulgularda bu kad›nla Hera
aras›nda büyük benzerlikler gözlemlenmifltir. E¤er bu kad›n
Hera ise, Hera önceden Zeus’un de¤il de
Herakles’in efli
demektir. Öyleyse
kolayca Zeus’un ilk
eflinin kim oldu¤u
bilinmiyor denebilir.
Yaln›z Aristoteles’in
dedi¤i gibi Hellenler’in eski yurdu
Dodona kenti dolaylar›nda baflka bulgular devreye girer, zira
149
kesme iflini yapan
kad›n›n kutsall›¤›yla
birleflmifltir ve t›pk›
saban gibi, bilgi ile
birlikte insanl›¤a bir
tanr› ya da tanr›ça
taraf›ndan verilmifltir.
Önceleri kad›n kutsall›¤›yla birleflerek ululaZeus Tap›na¤› - Dodona
nan balta art›k Zeus’ta
bulunmaktad›r.
Karia’l› Zeus çift tarafl› baltayla
simgelenmektedir. Amazon
ecesini öldürdükten sonra onun
silahlar›n› kuflanan Herakles bu
baltay› soyuna geçirmifl soy içinde
el de¤ifltiren balta sonunda bafltanr›
Zeus’a arma¤an edilmifltir.
Yani Zeus Karia’da bir kad›n›n
elinden ald›¤› Hitit baltas›yla
Dodona’da eski bir Zeus tap›na¤›
simgelenmifl ve tap›m görmüfltür.
vard›r. Anlat›ld›¤›na göre, Dodona’da Di¤er bir deyiflle Zeus, gücü ilk
Hera’ya Dione ya da Dia ad›yla
sahibinden devralm›fl ve bu Ege
tap›l›yordu. Zeus’un (Hint Avrupa
tarihinin kay›tlar›na art arda eklenen
dilinde Dyeus) diflisinden baflka birfley çeflitli efsanelerle geçmifltir. T›pk›
de¤ildir Dione. Yaln›zca ataerkil bir topra¤›n bereketini sa¤layan tanr›çan›n
Hint Avrupa tanr›ças› olarak, aslolan bir erkekle sarmafl dolafl olmas›ndan
erkek tanr›ya göre adland›r›lm›flt›r.
sonra tüm insanl›¤›n saban bilgisine
Bu iki kültürün ataerkil Yunan’da
kavuflmas› gibi.
kaynaflmas›, tanr›ça ile tanr›n›n
Öyle görünüyor ki, yirmibirinci
evlili¤iyle kolaylaflt›r›lm›fl,
yüzy›lda, yeni yüzler kondurarak
kabullenilebilinir yeni bir simgeye
izledi¤imiz tanr›çalar›n, filmin ilk
kavuflturulmufltur.
yar›s›ndaki çehreleri bildiklerimizden
çok farkl›, çok daha renklidir ve
özümüz simgelere geldiefsaneler tarihin bir çok bilinmezine
¤ine göre tanr›çalar›n yerlerini
öykülerle sessizce ›fl›k tutmaya devam
erkek tanr›lara b›rakma öyküsü- etmektedir.•
ne bir simge daha ekleyebiliriz; balta.
Thompson, George “Eski Ege” Cilt
Birçok toplumda kutsal say›lan balta- Kaynakça:
1 Mansel, Müfit. “Ege Uygarl›¤›” Kabaa¤aç, Cevat
n›n as›l kullan›c›s› kad›nd›r. Baltan›n fi. “Anadolu Tar›lar›” Champbell, J. “Yarat›c›
kutsall›¤› ilkel toplumlarda a¤aç
Mitoloji”
150