FAGACEAE FAMİLYASI A. FAGUS - Ankara Üniversitesi Açık Ders

FAGACEAE FAMİLYASI
A. FAGUS (KAYINLAR)
Kuzey Yarımkürenin serin ve nemli iklime sahip bölgelerinde yetişirler. Yüksek boylu, kışın yaprak döken
ağaçlardır. Yaprakları uzunca oval biçimli olup, sonradan düşen kulakçıkları vardır. Erkek çiçekler şaton
şeklinde sarkık kümeler halindedir. Meyveleri çok küçük kestane meyvesini andırır.
Kayınlar gösterişli, dekoratif ağaçlardır. Yüksek boyları ve geniş taçları nedeniyle daha çok geniş açık
yeşil alanlarda kullanılırlar. Gürgenler gibi budanarak yüksek boylu çit bitkisi olarak
değerlendirilebilirler.
Fagus orientalis – Doğu Kayını
Kışın yaprak döken, 40-50 metre kadar boylanabilen ağaçlardır. Nemli ve serin yerlerde iyi gelişim
gösterirler. Türkiye’de Bulgaristan sınırından Hopa’ya kadar Karadeniz Bölgesi’nin tamamındaki
dağlarda bulunur.
Açık gri renkli gövdesi ileri yaşlarda bile çatlaksızdır. Yaprakları oval, çok kısa saplı, kenarları düz veya
çok az dişlidir. Yaklaşık olarak 5-12 cm boyundadır. Sonbaharda önce sararıp, sonra kızıl kahverengiye
dönerler. Erkek çiçekler bir çoğu bir arada, bir sapın ucunda toplanmış, aşağıya sarkan küreler
biçimindedir. Dişi çiçekler ise, tek tek ya da ikisi veya üçü bir arada açık yeşil renklidir. Çiçeklenme
Nisan-Mayıs aylarında olur. Tüylü bir sapın ucundaki küremsi meyveler olgunlukta kahverengidir.
Fagus sylvatica – Avrupa kayını
Doğu kayınına çok benzer. Yapraklarının daha küçük, daha koyu renkli ve daha az sayıda yan damar
bulundurmasıyla ondan ayrılır. İyi bir gölge ağacıdır. Geniş açık yeşil alanlar için oldukça uygun bir
bitkidir.
B. CASTANEA (KESTANELER)
Kışın yapraklarını döken bitkilerdir. Dar oval, kenarları dişli yaprakları vardır. Erkek çiçekleri püsküller
halinde olup, meyvesi yenilebilmektedir.
Castanea sativa (Anadolu kestanesi)
30 metre kadar boylanabilen, kışın yapraklarını döken bir ağaçtır. Ülkemizde Marmara ve Kuzey
Anadolu bölgelerinde ormanlarda rastlanmaktadır. Ülkemizde meyvesi nedeniyle kültürü yapılan
kestane türüdür.
Yaprakları dar oval, kenarları dişlidir. Yaprakların alt yüzü belirgin tüylüdür. Haziran ayında çiçeklenir.
Erkek çiçekler başak şeklinde olup açık yeşil renklidir. Dişi çiçekler ise sürgüne yapışık halde olup yeşil
renklidir. Meyveleri batıcı, dikenli bir meyve örtüsü içindedir.
Kestaneler, eğimli yamaçlarda yetişebilirler, kireçten hoşlanmazlar. Büyük parklarda gruplar halinde
kullanılmaya uygun bitkilerdir.
C. QUERCUS (MEŞELER)
Meşeler çoğunlukla yüksek boylu ağaç, bazen ağaççık ya da çalı formlu gelişim gösteren bitkilerdir.
Herdemyeşil türleri de vardır. Ülkemiz meşe türleri yönünden zengindir, 30 tür ve varyetenin teşhisi
yapılmıştır. Yaprak tipleri, bitkinin tacı ve formu türlere göre değişiklik gösterebilmektedir. Erkek ve dişi
çiçekler aynı ağaç üzerinde yer alırlar. Erkek çiçekleri şaton (kedicik) şeklindedir. Meyveleri ise bir kadeh
içinde yer alır. Bu yapıya ‘palamut’, içindeki meyveye ise ‘pelit’ denir.
Meşeler; kaligrafik etkileri ile peyzaj çalışmalarında tercih edilen ağaçlardır. İyi bir alle ağacı ve rüzgar
perdesi olarak kullanılabilirler. Soliter halde kullanıldıklarında muazzam etkiler yaratırlar. Herdemyeşil
türleri ise budanabilen çit bitkisi olarak kullanılabilmektedir.
Quercus robur (syn. Quercus pedunculata) – Saplı meşe
Kışın yaprağını döken, 25-30 metre boylanabilen bir ağaçtır. Çok uzun ömürlüdür. 1000 yıl yaşayabilir.
Ülkemizde Trakya, Marmara ve Kuzeybatı Anadolu’da yetişir.
Yaprakları ters yumurta biçiminde ve 3-8 adet lopludur. Erkek çiçekleri sarkık kurullar halindedir. Dişi
çiçekler ise pembe-kırmızı renkli olup bir sap ucunda ve oldukça ufaktır. Palamut genellikle bir sap
ucunda ve iki tanedir. Bir yılda olgunlaşır.
Quercus petraea (syn. Quercus sessiflora) – Sapsız meşe
Kışın yaprağını döken, 30 metreye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Ülkemizde Doğu ve Güneydoğu
Anadolu’da 1200-2200 m yükseltilerde görülür. Nemli topraklarda çok iyi yetişir.
Yaprakları ters yumurta biçiminde ve lopludur. Yapraklar sonbaharda sarı-turuncu bir renk alır. Erkek
çiçekler açık sarı-yeşil renkli, sarkık kurullar halindedir. Dişi çiçekler ise sarı-turuncu renkli ve oldukça
ufaktır. Çiçeklenme Nisan ayında olur. Palamutlar 2-3 cm boyunda olup sapsızdır.
Sapsız meşe, uzun saplı ve yaprakları ve sapsız meyveleri dışında genellikle saplı meşeye benzer.
Quercus cerris – Türk meşesi, Saçlı meşe
Kışın yapraklarını döken, 25-30 metre kadar boylanabilen bir ağaçtır. Türkiye’de Doğu ve Kuzeydoğu
Anadolu haricindeki tüm bölgelerde yetişebilir.
Yaprakları diğer meşe türlerine benzer. Yaprakların alt yüzü soluk yeşil tüylüdür. Erkek ve dişi çiçek aynı
ağaç üzerinde yer alır. Erkek çiçekler salkımlar halindedir. Çiçeklenme Nisan ayında olur. 2-3 cm
uzunluğundaki palamutlar iki yılda olgunlaşır. Palamutların kısa ve kalın bir sapı vardır, kadeh pulları
saç gibi ince iplikçikler halindedir.
Quercus rubra – Kırmızı Amerikan meşesi
Yaprakları ters yumurta biçiminde olup, 7-11 adet sivri uçlu loba sahiptir. Sonbaharda parlak kırmızı
renge dönerler. Özellikle sonbahar görüntüsü için park ve bahçelerde yetiştirilmektedir. Gölgeye en
dayanıklı meşe türüdür.
Quercus ilex – Pırnal meşesi
Herdemyeşil, uzun boylu çalı ya da 10-15 metre boylanabilen bir ağaçtır. Akdeniz kıyılarında doğal
olarak yetişir.
Yaprakları dar elips ya da mızrak biçimindedir. Kalın yaprakları sivri uçludur. Yaprak kenarları diğer
meşelerde olduğu gibi loplu değil, çoğunlukla düzdür. Erkek çiçekler uzun sarkık kurullar oluştururken,
dişi çiçekler ufak ve küreseldir. Çiçeklenme Mayıs ayında olur. Meyvelerinin 2-3 adedi bir arada
bulunur. Kadeh, palamutun büyük bir kısmını içine alacak kadar uzundur.
Pırnal meşesi sıcak ve hafif toprakları sever. Kireçli topraklarda da yetişebilir. Budanabilen çit bitkisi
olarak kullanılabildiği gibi rüzgar perdesi bitkisi olarak da kullanılabilir.
Quercus coccifera – Kermes meşesi
Herdemyeşil, çoğunlukla 2-3 metre boylanabilen çalı ya da nadiren 8-10 metre kadar boylanabilen
küçük bir ağaçtır. Tipik Akdeniz bitkisidir. Türkiye’de Ege, Akdeniz, Marmara bölgelerinde yaygın olarak
yetişir. Yer yer Karadeniz Bölgesi’nde de rastlanır.
Yapraklar ufak, 2-5 cm boyunda, deri gibi serttir. Kenarları sivri dişli ve batıcıdır. Yapraklar cilalı gibi
parlak yeşil renklidir. Erkek ve dişi çiçekler diğer meşelerdeki gibi özellik gösterir. Yaklaşık 2 cm
büyüklüğündeki palamutun yarısını neredeyse kadeh oluşturur.
KAYNAKLAR
Kurum, E. 2008. Angiospermae (Kapalı Tohumlular) Lisans Ders Notu (Basılmamış).
Mamıkoğlu, N.G. 2007. Türkiye’nin Ağaçları ve Çalıları. NTV Yayınları, 727, İstanbul.