Amerikan kaynaklı çok uluslu şirketlerin diğer ülkedeki filyalları

gösteriyor. Amerikan çok uluslu şirketlerinin çeşitli ülkelerdeki füyalleri ile yaptığı ticaretin Amerikan îmalat Sanayii ürünlerinin ithalat ve ihracatı içindeki payım gösteriyor.
Amerikan ÇUŞlannın FÜyalları ile Yaptığı Dış Ticaret
YıltoûP
Toplam ABD İmalat
Ürünleri İhracatı İşinde
Rlyallaäpa İhracat
Tbptara ABD İmalat
Ürİplerf ilhalııtı İrinde
FUyala^daıı İthalat
1982
17,9
14,4
1868
19,7
15,5
1964
20,3
18,5
1966
22,5
15,9
1966
21,2
14,5
1970
23,5
15,6
S, Lall i Transfer Pricing by Multinational Manufacturing Firms
Oxford Bulletin of Economics and Statistics 1973, s, 188
Amerikan kaynaklı çok uluslu şirketlerin diğer ülkedeki filyallarına yapmış olduğu ihracatın toplam imalat sanayii ürünleri ihracatı
içindeki payı giderek artıyor» Türkiye'nin ithalatının artmasına»
tersinden benzeyen, bîr durum. Buna karşılık filyallardan yapılan
ithalatın toplam sanayi ürünleri ithalatı içindeki payındaki artış
önemli sayılamayacak düzeyde* Üstelik bu artışı da, Türkiye gibi
ülkelerden yapılan ithalattan daia çok gelişmiş sanayi ülkelerindeki büyük ölçekli ve Meri teknoloji kullanan füyallardajı yapılan ithalatla açıklamak zorunlu*
Kâfi. TRANSnSRt - . M A N S i m FİYATLARI
Kâr transferleri üzerinde çok duruldu* Gelen yabancı sermayenin
gittikçe artan Ölçüde kâr transferi ettiği belirtildi. Giderek yıllık
yabancı sermaye girişlerini aşan ölçüde kâr transferi yapıldığı üeri
sürüldü. Aşağıdaki tablo bütün bunların doğruluğunu gösteriyor.
74
Türkiye'ye Gelen Yabancı Sermaye ve Kâr Transferi
Yılla*
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1074
Fulen Gelen
Sermaye
Kâr
69.885
95.598
69.580
67.750
92.357
61.367
90.550
102.917
129.125
374.000
106.728
17.632
32.557
47.243
53.488
68.344
64.344
71.086
72.518
98.515
123.196
148.884
Transferi
Oran
25.2
34.0
67.8
7S.9
73.9
104.8
78.5
70.4
76.2
32.9
139.5
Yalnız yabancı sermayenin bir ülkeden, bu arada Türkiye'den, götürdüklerini sadece kâr transferi, royalti, lisans ve benzeri ödemelerle sınırlamak, bütünün çok küçük bir parçasını görmek demek
olur. Bütünün bütününü görebilmek için montajcılığın parçaları birleştiren bir sanayi kol olduğunu ve dış ticaretin yapışım hatırlamak gerek, Montajcılığın yapısı ile dig ticaret uygulamalarını birleştirmek için de bir kavram gerekli : Transfer Fiyatları, Kâr transferinin çok büyük bir bölümünü, resmi kayıtlarda görülmeyen bölümünü, ancak transfer fiyatları kavramı üe anlamak mümkün oluyor.
Bunun için önce dış ticaret uygulamalarını ele almak gerekiyor. Burada da bir temel araştırma var, Cahit Kayra Maliye Bakanlığı
Tetkik Kurulu Başkam iken Türkiye'nin dış ticaret istatistMertnde kayıtlı ithalat ve ihracatı, Türkiye ile ticaret yapan ülkelerin dış
ticaret kayıtları ile karşılaştırdı. Yaptığı incelemenin sonuçlarını
«Türkiye'nin Dış ödemeler Dengesi Tahminleri» adı altında bir kitapta ortaya koydu. Bu kitap, Türkiye'de yapılan dış ticaret kaçakçılığı konusu da ilk pratik, pratik olduğu kadar da değerli bir araştırma. Çok büyük dövfe ve vergi kaçakçılığım kanıtlarıyla ortaya
koyuyor.
Burası ayrı. Araştırmanın bir de konuyla ilgili yanı var. Aşağıda,
Kayra'nın kitabının 41 ve 42 inci sayfalarından alman tablo, dış ticaret oyunlarının montajcılık üzerindeki yansımasını öıetliyor, *
75
Gerçek ve Kayıtlı İthalat Arasındaki Fark : 1968 (Bin Dolar)
Ham Kauçuk
Kimyasal Bileşikler
Elektrik Makinaları
Taşıt Araçları
Gerçek
İthalat
5.151
39.261
76.067
108.202
Kayıtlı
İthalat
8.424
44,521
50.892
70.527
Fark
+ 3.273
+ 5.273
— 25.175
— 37.675
Tablo, Türkiye'nin dış ticaret istatistiklerindekî kayıtlı ithalatının
uymadığını gösteriyor. Gerçek ithalat, Türkiye'ye ihraç yapan ül*kelerin dış ticaret kayıtlarından elde edilmiş durumda.
Burası önemli. Ancak daha önemli olan durum, bazı ithal kalemlerinde kayıtlı ithalatın gerçek ithalattan fazla olması» Kayıtlı ithalatın gerçek ithalattan az olduğu durumları anlamak kolay. Kota tahditlerini aşmak, gümrük vergisinden ve daha sonra da gelir ve ku«
rıpalar vergisinden kaçakçılık yapmak, kayıtlı ithalatı, gerçek ithalatın altında göstermek için yeterli nedenler, Ancak bir de kayıtlı ithalatın gerçek ithalattan fazla gösterildiği durumlar var. Bu
nasıl açıklanacak?
Burada da kayıtlı ithalatın gerçek ithalattan fazla gösterildiği kalemlere bakmak gerekiyor, iki kalem grubu arasında bir önemli
fark göze çarpıyor, Kayıtlı ithalatın gerçek ithalattan fazla gösterildiği ithal kalemleri, Türkiye imalat sanayiinde ham madde olarak kullanılan malları gösteriyor. Ham kauçuk ve kimyasal bileşik«
1er Türkiye'de imalat sanayiinde ham madde olarak kullanılarak
piyasaya sürülüyor. Buna karşın elektrik makinaları ve taşıt arc
lan, doğrudan doğruya kullanıcılara satılıyor;
Şimdi, ham madde olarak kullanılan mallarda kayıtlı ithalatın gerçek ithalattan fazla gösterilmesinin nedenlerine inmenin sırası* Kayıtlı ithalatın değer olarak yüksek gösterilmesinin nedenlerinden
birisi ithal fiyatını yüksek göstermek. Bu ne demek? Bu §u demek :
Bir firma, yabancı sermaye ile çalışan bir montaj firması, yurt dışındaki ana firmadan ithal ettiği ham madde fiyatlarım yüksek göstermiş olabilir* Bu takdirde, bu hammaddenin Türkiye'de kullanılması ile elde edilecek kârların bir bölümü, hem de Türkiye'de gerekli gelir ve kurumlar vergisini Ödemeden transfer etmiş olabilir.
Kârı Önceden transfer etmek için daha değişik fiyatlar kullanmış
olabilir. Bu tür dünya fiyatlarını yansıtmayan ve bir filyaldeki kârın ana şirkete transfer edilmesini sağlayan fiyatlara, «transfer fiyatları» deniliyor.
76
Bu çok yaygın bir uygulama. Çok yaygın olmasına karşın üzerinde
çok Bz araştırma yapılmış bîr uygulama. Ekonomik yamnda transfer fiyatları ürerinde yapılmış bîr tek araştırmaya rastlanıyor. Bu
araştırma da Vaitsos tarafından Colombia ekonomisi ülserinde yapılmış. Vaitsos» Colombia ekonomisinde montajcılık yoluyla ve yabancı sermaye ile işletilen ilâç sanayiinde transfer fiyatlarının gerçek fiyatların yüzde 155 oranında üstünde olduğunu saptıyor,
Kayra'mn araştırmasmm montajcılık üzerindeki yansımalarını bulabilmek için yapılan bir deneme benzer durumların Türkiye'de de
olduğunu ortaya koyuyor, Yabancı sermaye ile çalışan lastik sanayiindeki firmaların ham kauçuk ithalatı için gösterdikleri fiyatın
aynı yılm dünya fiyatlarının yüzde 50 ve sentetik kauçuk için gösterilen ithal fiyatının da dünya piyasalarındaki fiyatın yüzde 85
oranında üstünde olduğu ortaya konuyor. Bunlar 1078 yılma ait.
Bu yolla, transfer fiyatları kullanılarak yapılan kâr transferi bir
yılda 40 milyon lirayı buluyor. Ticaret Bakanlığınca hazırlanan ve
Özetin bapnda açıklayıcı tablo haline getirilen yabancı sermaye üe
ilgili istatistikler ise Türkiye'deki yabancı sermaye ile çalışan üs
lastik firmasinm yine 1973 yılında gösterdikleri «transfer edilebilir
kâr» toplamı 27 milyon lira kadar. Böylece sadece iki madde için
kullanılan transfer fiyatları ile ana firmaya, resmî kâr transferinin
çok üstünde bir kâr transfer edilmiş olduğu ortaya çıkıyor.
Türkiye'nin asıl sömürüsü burada. Montajcılıkta transfer fiyatları
yoluyla yapılan kâr transferleri, resmi kâr transferlerinin çok üstünde. Bunu denetlemek mümkün d e p . Yabancı sermayeye. dayalı
montajcılığı ve bu günkü dig ticaret sistemini kökten değiştirmedikçe, bunu önlemek mümkün değil Yabancı sermayeye dayalı montajcılık ile mevcut dış ticaret uygulamaları biri biriyle bağımlı iki
sistem*
ö2aE30ON SONU : TÜKJBHCtLEKÖ€ YÜKÜ
Konferansın özetini yaparken, bu konferans için yapmış olduğum
hazırlıkların bütününü Özetlemem mümkün olmadı. Ancak buradaki
özet, montajcılığın temel niteliklerini ortaya koymayı amaçlıyor. Bu
amaç içinde bir nokta eksik kalıyor, Montajcılığın, tüketicilere mon*
taj sanayiinin ürünlerini kullananlara getirdiği yük nedir?
Bu soruya Ankara Üctisadi ve Tîcari İlimler Akademisi öğretim üyesi Dr, Oem Alpartn yapmış olduğu bir çalışmanın bir tablosunu alarak cevap vermek mümkün. Bu çalı§ma, Siyasal Bilgiler Fakültesi
tarafından yatanda yayınlanan «Cumhurîyet'in SOTnci Yılında Tür77