Avrupa Birliği`nde Maliye Politikalarının Sürdürülebilirliği: Durağan
advertisement
M.A. BĠLGĠNOĞLU, S. BOLAT Avrupa Birliği'nde Maliye Politikalarının Sürdürülebilirliği: Durağan Olmayan Panel Veri'den Kanıt Mehmet Ali BĠLGĠNOĞLU Süleyman BOLAT Özet Son yıllarda özellikle AB ülkelerinde mali sürdürülebilirlik önem kazanmıştır. AB ülkelerinin kırılgan yapılarında mali sürdürülebilirliğin belirlenmesi mali dengelerin sağlanması bakımından oldukça önemli bir rol oynamaktadır. Bu makalede 2000:1-2011:4 döneminde AB ülkelerinde uygulanan maliye politikasının sürdürülebilirliği, kamu gelirleri ve kamu giderleri arasındaki ilişkinin durağan olmayan panel veri yöntemi analiziyle incelenmektedir. Analiz sonuçlarına göre AB-12, AB-15, AB-25 ve AB-27 ülke gruplarında maliye politikalarının sürdürülebilirliğinin sağlanamadığı ve zamanlararası bütçe kısıtının ülke davranışları ile tutarlı olmadığı anlaşılmaktadır. Bu sonuç, AB ülke gruplarında mali politikaların sürdürülemeyeceğini göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Mali Sürdürülebilirlik, Panel Veri Analizi, Kamu Gelirleri, Kamu Giderleri, AB Ülkeleri Fiscal Policy Sustainability of the EU Countries: Evidence from Nonstationary Panel Data Abstract In the recent years, fiscal sustainability has gained importance especially in the EU countries. Determining the fiscal sustainability within the fragile structure of the Çalışma, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalında 01.02.2013'te tamamlanmış olan "Mali Sürdürülebilirlik: Teori ve AB Ülkeleri Üzerine Uygulama" adlı doktora tezinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Prof.Dr., Erciyes Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü, mbilgin@erciyes.edu.tr Dr., Cumhuriyet Üniversitesi, İİBF, Maliye Bölümü, bolatsuleyman80@gmail.com Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 27 Avrupa Birliği'nde Maliye Politikalarının Sürdürülebilirliği: Durağan Olmayan Panel Veri'den Kanıt European Union (EU) countries plays a major role in ensuring fiscal balances. Sustainability of the fiscal policy in the EU countries in the period of 2000:1-2011:4 is examined through the analysis of public revenues and public expenditures with non-stationary panel data methods in this article. The results show that sustainability of fiscal policies for the EU-12, EU-15, EU-25 and EU-27 country groups was not maintained and the governments’ behaviours were inconsistent with their inter-temporal budget constraints. These results show that fiscal policies for the EU countries are not sustainable. Key Words: Fiscal Sustainability, Panel Data Analysis, Public Revenues, Public Expenditures, EU Countries JEL Classification Codes: C23, E62, H62 Giriş Dünya ekonomisinde yaşanan finansal serbestleşme ile piyasaların eklemlenmesi, ülkelerin makroekonomik yapısında ve kamu mali dengesinde bozulmalar meydana getirmektedir. 1970'li yıllarda bütçe açıkları ve borçlanmadaki artışlar gelişmiş ve gelişmekte olan çoğu ülkede temel ekonomik sorun olmuş ve krizlere ortam hazırlamıştır. Dünya ekonomisinde krizlere açık bir iktisadi yapıda, ülkelerin hem dışsal ekonomik şoklara karşı uyarı sistemi oluşturmaları hem de kamu mali dengelerini sağlamaları önem taşımaktadır. Öte yandan ülke ekonomilerinin piyasa riskleri, finansal krizler ve uluslararası konjonktüre karşı gelir, harcama ve borçlanma yapılarına uygun iktisat politikaları belirlemeleri önemlidir. Mali sürdürülebilirlik (fiscal sustainability), ülkelerin gelirlerinin, harcamalarının ve borçlanma yapısının dengeli ve istikrarlı bir şekilde geleceğe aktarılmasını sağlamaktadır. Mali sürdürülebilirliğin test edilmesine yönelik yaklaşımların incelenmesi, ülkelerin kamu mali dengesine ilişkin erken uyarı sistemi oluşturulması ve krizlerin öngörülmesi açısından önemlidir. AB'ye katılım sürecinde olduğumuz bu dönemde, AB ülkelerinde mali sürdürülebilirliğin analizi, Birliğe yönelik mali yapının gözlenmesi açısından da önemli ipuçları verebilecektir. 1980’li yıllardan günümüze kadar literatürde yer alan çalışmalar hem ülke bazında hem de ülke grupları için mali dengenin sürdürülebilirliğini test etmeye yöneliktir. Bu çalışmanın amacı, AB-27 ülkelerinde 2000 yılı sonrasında kamu mali dengesinin sürdürülebilirliğini karşılaştırmalı gruplar halinde analiz etmektir. Çalışmanın temel hipotezi "Mali sürdürülebilirlik, AB ülkelerinin genişleme aşamalarına (AB-12, AB-15, AB-25, AB-27)2 bağlı olmaksızın sağlanamamaktadır" olarak belirlenmiştir. Çalışmada AB ülkelerine ilişkin veriler 2000:1-2011:4 arası çeyreklik dönemler halinde mali sürdürülebilirlik, kamu gelirleri-kamu giderleri ilişkisi çerçevesinde durağan olmayan panel veri analiziyle test edilmektedir. Çalışma toplam üç bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde sürdürülebilirlik ve mali sürdürülebilirliğin kavramsal çerçevesi, ikinci bölümünde Belçika, Fransa, Hollanda, Lüksemburg, Almanya, İtalya, Danimarka, İngiltere, İrlanda, Yunanistan, Portekiz ve İspanya (AB-12); Avusturya, Finlandiya ve İsveç (AB-15); Kıbrıs, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Letonya, Litvanya, Malta, Polonya, Slovakya ve Slovenya (AB-25); Romanya ve Bulgaristan (AB-27). 2 28 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 M.A. BĠLGĠNOĞLU, S. BOLAT zamanlararası bütçe kısıtı yaklaşımı ve ampirik çerçevesi incelenirken üçüncü bölümünde veri, ekonometrik yöntem ve ampirik uygulamaya yer verilmiştir. 1. Mali Sürdürülebilirlik: Kavramsal Çerçeve Mali sürdürülebilirlik (fiscal sustainability), devletin harcamalarını ve gelirlerini gerek transferler gerekse borçlanmaya bağlı kalmadan sağlayabilmesi veya sürdürebilmesi durumudur (Slack ve Bird, 2004: 4; Domar, 1993: 476). Mali sürdürülebilirlik, dünya borç yapısına ilişkin çok yönlü politik tartışmalarda ve akademik literatürde sıklıkla kullanılan bir kavramdır. Fakat bu kavram, farklı koşullar altında farklı çağrışımlara da neden olmaktadır. Bu belirsizlik ve karmaşayı önlemek için sürdürülebilirlik kavramı, istikrar unsuru anlamında da ele alınmaktadır. Bu nedenle, kamu borçlarının sürdürülebilirliği seviyesi, durağan duruma yakınsama amacıyla öngörülemeyen dışsal şoklar olmadan ekonomiye istikrar olanağı sağlayan bir unsurdur (Zee, 1988: 666). Mali sürdürülebilirlik; kamu kuruluşunun ya da özel bir kuruluşun piyasada karşılaştığı finansman maliyetleri veri iken gelir ve harcama dengesinde önemli düzenlemeler yapmaksızın bugünkü değer bütçe kısıtını karşılayabilmektir (Geithner, 2002: 5). Akademik literatürde mali sürdürülebilirlik kavramı net bir tanım yapılmadan sıklıkla kullanılmaktadır. Hanehalkına ait davranış kalıplarından yola çıkarak bir ülkenin politikaları ülkenin bütçesini tatmin edecek şekilde yönlendiriliyorsa mali olarak o ülke sürdürülebilirdir. Mali sürdürülebilirlik farklı tercihlerle mali dengenin sağlanmasına yönelik olarak seçimleri içermektedir. Bu bağlamda standart sürdürülebilirlik analizinde vergi gelirleri ve faiz dışı harcamaların kompozisyonu3 ve düzeyiyle yapılan denkleştirmeler borç temerrüdü veya enflasyonist yollarla yapılacak denkleştirmelere tercih edilmektedir (Alvarado vd., 2004: 6). Mali sürdürülebilirlik kavramı ile borç sürdürülebilirliği arasındaki farklılıklar ise literatürde sıklıkla tartışılmaktadır. Bu anlamda izlenen politikalar sonuç olarak borcun ödenememesine4 neden oluyorsa mali durum sürdürülememektedir. Borcun ödenebilmesi için gelecekte ortaya çıkacak çok büyük ve maliyetli düzenlemeler nedeniyle borç ödeyebilmek sürdürülebilirlik için zorunlu bir koşuldur. Mali sürdürülebilirlik, değişmeyen politikalarla borç ödeyebilme başarısının gösterilmesini gerektirmektedir. Bu nedenle eğer borçlu bir ülke gelecekte gelir ve harcama dengesini gerçekten uzak şekilde düzeltmeden borçlarını yönetebiliyorsa bu durum sürdürülebilir bir politika olarak tanımlanmaktadır (Alvarado vd., 2004: 6; Mackenzie, 1991: 72). Mali yeterlilik ve likidite kavramlarını da birleştiren mali sürdürülebilirlik gelir veya harcama arasında keskin bir sınır çizmeden ödeyebilme gücü yerine ödeyebilme istekliliğini dikkate alan sosyal ve politik sınırları olan bir kavramdır (Geithner, 2002: 4-5). Bugünkü ve gelecekteki faiz dışı harcamanın iskonto edilmemiş bugünkü değeri (present discounted value, PDV), net başlangıç borçluluğu ya da cari ve gelecekteki gelir patikasından daha büyük değilse işletme, kuruluş ya da devlet borcunu ödeyebilme gücüne sahiptir. Mali yeterlilik sadece ekonomik anlamda Bu konuda kamunun rolü politik olarak önemli ve tartışmalıdır. Bütçe faiz dışı fazla ile mali sürdürülebilirliğin başarılmasına ilişkin girişim, politik olarak sürdürülebilirlikle birlikte devam etmektedir ve öngörülebilir bir durumdur (Fouire ve Burger, 2000: 228-229). 4 Borcun ödenebilirliği (solvency), harcama ve gelirin gelecekteki patikasının zamanlararası bütçe kısıtını karşılayabilmesidir. Borcun ödenememesi (insolvency) ise bu durumun tersidir (Alvarado vd., 2004: 6). 3 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 29 Avrupa Birliği'nde Maliye Politikalarının Sürdürülebilirliği: Durağan Olmayan Panel Veri'den Kanıt uygulanabilirliği değil, aynı zamanda sosyal ve politik olarak da borçların ödenebilme gücünü göstermektedir. Mali yeterlilik koşullarının karşılanmasına bakılmaksızın, likit kaynakların finansmanının sağlanmasında yetersiz kalınıyorsa ve vadesi gelen borçlar çevrilemiyorsa işletme/kuruluş ya da devlet likit değildir. Bu durumun tersi söz konusu ise likit durumdan bahsedilebilmektedir (Geithner, 2002: 5). Mali sürdürülebilirliğin test edilmesinde; muhasebe yaklaşımı, mali sürdürülebilirlik göstergeleri yaklaşımı, zamanlararası bütçe kısıtı yaklaşımı, Bohn sürdürülebilirlik yaklaşımı, Ricardocu ve Ricardocu olmayan mali sürdürülebilirlik yaklaşımı ve diğer mali sürdürülebilirlik yaklaşımları seçilebilmektedir. Bu çalışmada temelinde zamanlararası bütçe kısıtı yaklaşımı çerçevesinde mali sürdürülebilirlik incelenmektedir. 2. Zamanlararası Bütçe Kısıtı Yaklaşımı Zamanlararası bütçe kısıtı tam anlamıyla devletin borçlanabilme gücünün sınırını ifade etmektedir. Net başlangıçtaki borç ile gelecekte beklenen kamu giderlerinin bugünkü değerinin toplamı, gelecekte beklenen kamu gelirlerinin bugünkü değerine eşit olmalı veya büyük olmamalıdır. Zamanlararası bütçe kısıtı, bir ülkenin borcunu ödememe gibi yollara başvurmadan cari dönem bütçe kısıtını sağlayabilmesidir. Bu durum, kamunun birikmiş borçlarını ve faizlerini ödeyebilmek için gelecekte yeterli faiz dışı fazla vererek açıklarını sürdürebilmesi ile olanaklıdır. Başka bir deyimle, tüm cari ve beklenen gelecekteki toplam faiz dışı giderlerin iskonto edilmiş gelirlerin (senyoraj dahil) tamamını aşmaması demektir (Alvarado vd., 2004: 7; Baglioni ve Cherubini, 1993: 275-276; Burnside, 2005: 12-13). Başlangıç ve son dönem borç stokunun bugünkü değeri arasındaki farkın kapanması için gelecekteki faiz dışı fazlanın bugünkü değerinin gelecekteki faiz dışı açığın bugünkü değerini aşması gerekmektedir (Chalk ve Hemming, 2000: 4). Kamunun borçlarının ve açıklarının gelecek dönemlerdeki faiz dışı fazlalarla karşılanması durumunda kamunun sürdürülebilirliğinden bahsedilmektedir (Cuddington, 1997: 8; Cipollini, 2001: 643; Bravo ve Silvestre, 2002: 517-518; MacDonald ve Speight, 1990: 331). Bugünkü değer koşullarında zamanlararası bütçe kısıtı5 (Intertemporal Budget Constraint, IBC) özellikle uzun dönemli kamu maliyesinin sürdürülebilirliği çalışmalarında yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. IBC koşulu yerine getirilmezse kamu harcamasının uzun dönemde sürdürülemeyeceği söylenebilir. Bu nedenle kamunun herhangi bir açık sorununa karşı gelecekte fazla vermeye çalışması gerekmektedir. IBC ile ilgili ilk çalışmalar kamu açıklarının ve borçlarının durağanlığına ilişkin tarihsel verilerin kullanılması ile ilgilidir (Bravo ve Silvestre, 2002: 517-518; MacDonald ve Speight, 1990: 331). Kamunun tek dönemlik bütçe kısıtından yola çıkarak ve model özetlenerek kamu gelirleri ile kamu giderlerine ilişkin temel denkleme ulaşılabilir. (1) Gt (1 it ) Bt 1 Rt Bt Eşitlik (1) kamu bütçe kısıtını oluşturmaktadır; eşitliğin her iki yanına iBt 1 'nin eklenmesi ve çıkarılmasıyla Et Gt (it i) Bt 1 eşitlik (2) elde edilir. ABD ekonomi literatüründe Bugünkü Değer Bütçe Kısıtı (Present Value Budget Constraint, PVBC) olarak daha yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. 5 30 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 M.A. BĠLGĠNOĞLU, S. BOLAT Et (1 i) Bt 1 Rt Bt (2) Eşitlik (2)'nin ileriye doğru çözümlenmesi ile 1/(1 i) olduğu yerde Bt 1 j 1 ( Rt j Et j ) lim j 1Bt j (3) j j 0 eşitliği elde edilmektedir. Birkaç matematiksel manipülasyonlardan sonra eşitlik (3) eşitlik (4) gibi yazılabilir. Gt it Bt 1 Rt j 1 (Rt j Et j ) lim j 1Bt j j 0 j (4) Açıklamanın kolay olması bakımından eşitlik (4)’ün sol tarafı GG (mal ve hizmetlerin, transfer ödemelerinin ve borcun faizindeki toplam kamu alımları) olarak sembolize edilebilir. R ve E’nin durağan olmadığını fakat Rt ve Et ’nin durağan (farkta) olduğunu ve R ile E’nin sürüklemeli bir şekilde tesadüfi yürüyüş sergilediğini varsayalım (Hakkio ve Rush, 1991: 432; MacDonald ve Speight, 1990: 332): Rt 1 Rt 1 1t ve Et 2 Et 1 2t ise j 1 (1 2 ) [(1 i) / i](1 2 ) olduğuna göre eşitlik aşağıdaki gibi yazılabilir: GGt Rt lim j 1Bt j t j (5) Eşitlik (5), hipotez testinin temelini oluşturmaktadır ve eşitliğin sınırlı koşulunun sıfıra eşit olduğu varsayıldığında regresyon denkliği eşitlik (6) gibi yazılabilir: (6) Rt GGt t Zaman serileri IBC ile uyumlu olursa genelde birim kök ve eşbütünleşme analizi kullanılmaktadır. Maliye politikası yazınında, özellikle kamunun bütçe kısıtı, kamu açıklarının ve borçlarının sürdürülebilirliği bağlamında test edilmektedir (Bohn, 2007: 1837-1838). Ponzi Oyununun uygulanmaması koşulu ile GGt ve Rt 'nin durağan birinci fark dereceli durumları eşbütünleşik olmalıdır. GGt ve Rt değişkenlerinin eşbütünleşme vektörü (1, -1) ile bütünleşik olması zamanlarası bütçe kısıtının sağlandığını göstermektedir. Bu nedenle zamanlararası bütçe kısıtının sürdürülebilirliğini değerlendirmede bu yöntem Rt GGt t regresyonunun test edilmesi ile olanaklıdır. Diğer taraftan eşbütünleşmenin olmadığına ilişkin sıfır hipotezi reddedilirse mali dengenin sürdürülemediği sonucuna ulaşılmaktadır (Afonso, 2005: 23-24; Afonso ve Rault, 2010: 735-736). Mali sürdürülebilirlik, zamanlararası bütçe koşulu temelinde Ponzi Oyunu Olmama (No Ponzi Game, NPG)6 koşulu ve transversalite koşullarının (transversality condition) birarada sağlanması ile olanaklıdır. Bugünkü Değer Bütçe Charles Ponzi, hesaplara büyük miktarlarda para yatıran kişilere yüksek getiriler ödeme vaadiyle para toplamak isteyen Bostonlu bir finans yöneticisidir. Toplam borç tutarı, vadettiği faizden çok daha hızlı büyüdükçe artan borçları ile sorumluluklarını yerine getirmeyi planlamıştır. Ancak toplanan fonlar, onun faiz ödeme zorunluluğundan daha yavaş şekilde artmaya başlayınca Ponzi sorumluluklarını karşılayamaz duruma gelmiştir. Böylece borçlar, faiz (kâr payı) ödemelerinde kullanıldığından Ponzi Oyunu (Planı) sonunda iflas etmiştir (Minsky, 1977: 14-15). 6 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 31 Avrupa Birliği'nde Maliye Politikalarının Sürdürülebilirliği: Durağan Olmayan Panel Veri'den Kanıt Kısıtı (PVBC), belirsiz bir gelecekte kamu borçlarının bugünkü değerinin sıfıra yaklaşacağını ifade etmektedir (Cuddington, 1997: 7-8). Ponzi Oyunu Olmama (NPG) koşulu, dinamik etkin bir ekonomide sürdürülebilir maliye politikası için zorunlu bir koşuldur. Faiz oranlarının durağan olduğu varsayılırsa hem kamu harcamaları hem de kamu gelirleri tesadüfi yürüyüş süreci göstermektedir. Ahmed ve Rogers (1995), faiz ödemelerinin dahil olduğu bütçe açıklarının sıfır düzeyinde bütünleşik I(0) olursa NPG koşulunun sağlandığını, Quintos (1995) ise bütçe açıklarının birinci seviyede bütünleşik (I(1)) olması halinde NPG koşulunun yerine getirildiğini ifade etmektedir (Bergman, 2001: 27-28). NPG koşulu, borç verenlerin fayda maksimizasyon sorunlarındaki transversalite koşulu ile bağlantılıdır. Bu koşulun temel amacı, Ponzi Oyununu ya da sınırsız faiz ve uzun vadeli borçlanmaya dayalı finansal ticaret stratejilerini dikkate almamaktır. Faiz oranının yüksek olduğu dönemlerde, kamu borcu ekonominin büyüme hızından daha hızlı şekilde büyüyebilir ve böylece Borç/GSYİH oranı sınırsız olabilir (Chalk ve Hemming, 2000: 4; McCallum, 1984: 126; Bohn, 1991: 602-603; Bohn, 1995: 261-262).7 Mali sürdürülebilirliğin incelenmesinde temelde kamu gelirleri ve kamu giderleri arasındaki ilişki esas alınmaktadır. Kamu gelirleri ve kamu giderleri arasındaki ilişkiye yönelik olarak varolan çalışmalarda genellikle eşbütünleşme yöntemi kullanılmaktadır. Tablo 1 varolan literatüre yönelik olarak elde edilen bulgulara yer vermektedir. Çalışma söz konusu literatürdeki çalışmalardan farklı olarak AB ülkelerinin genişleme aşamalarına göre (AB-12, AB-15, AB-25 ve AB-27) kamu gelirleri ve kamu giderleri ilişkisi bağlamında durağan olmayan panel veri ile ilk kez analiz edilmektedir. Mali sürdürülebilirliğin belirlenmesinde zaman serisi ile yapılan analizlere daha sık rastlanırken panel veri analizine yönelik çalışmalar daha az yapılmıştır. Özellikle bu çalışmada AB ülkelerinin farklı gruplara yönelik karşılaştırılmalı analizi ilk kez ele alınmıştır. Çalışmada hem çeyreklik verilerle hem de durağan olmayan panel veri analizi ile mali sürdürülebilirlik test edilmiştir. Çalışmada panel veri ekonometrisi, daha fazla veri ve değişkenle gözlem olanağı sağlaması nedeniyle daha tutarlı sonuçlar elde edilmesine neden olmuştur. Çalışmada elde edilen bulgular literatürdeki bulgulardan farklı olarak finansal kriz döneminin etkilerini taşımaktadır ve AB ülkelerinin mali dengesinin bozukluğu analiz sonuçları ile desteklenmiştir. Öte yandan yeni ekonometrik yöntemlerle birden fazla test tekniği ile benzer sonuçlara ulaşılması çalışmanın tutarlılığını desteklemektedir. Mali sürdürülebilirlik ikinci nesil birim kök testleri ve eşbütünleşme testleri ile test edilerek dirençli sonuçlar elde edilmiştir. Böylelikle literatürdeki çalışmalardan farklı olarak hem ülke grubu hem de yöntem bakımından literatüre katkı niteliğindedir. 7 Bu durumda (reel açıklar, d) d > 0 ise 32 t olursa (kamu borç stoku, bt ) bt 'dır. Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 M.A. BĠLGĠNOĞLU, S. BOLAT Tablo 1: Kamu Gelirleri ve Kamu Giderleri Ġlişkisi: Ampirik Literatür Veri Türü Ülke-Dönem Trehan ve Walsh (1988) ABD 1890-1986 Yıllık Eşbütünleşme Evet Hakkio ve Rush (1991) ABD 1950: 2-1988: 4 Çeyreklik Eşbütünleşme Hayır Tanner ve Liu (1994) ABD 1950-1989 Yıllık Eşbütünleşme Evet (1982'deki kırılma ile) Ahmed ve Rogers (1995) ABD 1692-1992 İngiltere 1792-1992 Yıllık Eşbütünleşme Evet Haug (1995) ABD 1950: 1-1990: 4 Çeyreklik Eşbütünleşme Evet Quintos (1995) ABD 1947: 2-1992: 3 Çeyreklik Eşbütünleşme 1980'e kadar Evet Payne (1997) G-7 Ülkeleri 1949-1994 Yıllık Eşbütünleşme Almanya için Evet Wu (1998) Tayvan 1955-1994 Yıllık Eşbütünleşme Evet (1990'daki kırılma ile) PapadopoulosSidiropoulos (1999) 5 AB Ülkesi 1961-1994 Yıllık Eşbütünleşme Yunanistan ve İspanya için Evet Martin (2000) ABD 1947-1992 Yıllık Eşbütünleşme Evet (1970'lerde kırılmalarla) Green, Holmes, Kowalski (2001) Polonya 1991-1998 Aylık Eşbütünleşme Evet Bravo ve Silvestre (2002) 11 AB Ülkesi 1960-2000 Yıllık Eşbütünleşme Avusturya, Fransa, Almanya, Hollanda, İngiltere için Evet Hatemi-J. (2002) İsveç 1963-2000 Çeyreklik Eşbütünleşme Evet Afonso (2005) AB-15 Ülkesi 1970-2003 Yıllık Eşbütünleşme Hayır 15 AB Ülkesi 1970-2004 Yıllık Eşbütünleşme Evet Çeyreklik Eşbütünleşme Evet Yıllık Eşbütünleşme Evet (Zayıf) Yıllık Eşbütünleşme Evet Prohl ve Westerlund (2009) Westerlund ve Prohl (2010) Adedeji ve Thornton (2010) Afonso ve Rault (2010) 8 OECD Ülkesi 1977: 1-2005: 4 5 Asya Ülkesi 1974-2001 AB-15 1970-2006 Yöntem Sürdürülebilir mi? Yazar Kaynak: Tablo tarafımızdan düzenlenmiştir. 3. Veri, Model ve Bulgular 3.1. Veri ve Model Çalışmada AB-27 ülkelerinin analizinde kullanılan veriler; Kamu Gelirleri/GSYİH, Kamu Giderleri/GSYİH, Faiz Harcamaları/GSYİH ve Faiz Dışı Harcamalar/GSYİH'dir. Avrupa Ulusal ve Bölgesel Hesap Sistemi (The European System of National and Regional Accounts, ESA95) çerçevesinde mevsimsellikten arındırılan veriler Eurostat'dan elde edilen çeyreklik finansal olmayan genel kamu hesaplarından alınmıştır ve 2000: 1-2011: 4 dönemini kapsamaktadır. AB-27 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 33 Avrupa Birliği'nde Maliye Politikalarının Sürdürülebilirliği: Durağan Olmayan Panel Veri'den Kanıt ülkelerinin tamamına ilişkin yapılan analizin dışında genişleme aşamalarına göre bir ayrıma da gidilmiştir. Çalışmada mali sürdürülebilirlik, durağan olmayan panel veri yöntemiyle test edilmektedir. Maliye politikasının sürdürülebilirliğini değerlendirmeye ilişkin olan yöntemler arasında literatürdeki yaygın uygulamalardan biri, kamu gelirleri ile kamu giderleri arasında eşbütünleşmenin varlığının belirlenmesidir (Afonso, 2005: 21-23; Bohn, 2007: 1837-1838). Mali sürdürülebilirliğin test edildiği çalışmada kamu gelirleri ve kamu giderleri arasındaki ilişki iki farklı model çerçevesinde ele alınacaktır. İlki faiz harcamalarının dahil olduğu kamu giderleri ile kamu gelirleri arasındaki ilişkinin, ikincisi ise faiz harcamaları hariç kamu giderleri ile kamu gelirleri arasındaki ilişkinin ele alınmasıdır. Örneğin, Bohn (1991), borç, kamu gelirleri ve (faiz dışı) kamu giderleri arasındaki eşbütünleşmeyi; Hakkio ve Rush (1991) da kamu gelirleri ile faiz dahil kamu giderleri arasındaki ilişkiyi test ederek mali sürdürülebilirliği belirlemişlerdir. Analize ilişkin olarak temel alınan Llorca ve Redzapagic (2008), Ehrhart ve Llorca (2008), Afonso ve Rault (2010), Adedeji ve Thornton (2010)'un çalışmalarında kamu gelirleri ile faiz dahil kamu giderleri arasındaki ilişki ele alınırken, Prohl ve Westerlund (2009), Westerlund ve Prohl (2010)’un çalışmalarında kamu gelirleri ile kamu giderleri (faiz hariç) arasındaki ilişki panel eşbütünleşme yöntemi ile ele alınmıştır. Modele ilişkin olarak mali sürdürülebilirliğin sağlanabilmesi için Ponzi Oyununun uygulanmaması koşulu ile Gt ve Rt 'nin durağan olduğu birinci fark I(1) dereceli değişkenlerin eşbütünleşik olması gerekmektedir. İlk olarak kamu gelirleri ile kamu giderleri (faiz dahil) arasındaki ilişkinin tespit edilmesi amacıyla Model 1 ele alınacaktır. Model 1: (7) Rit i i Git it Eşitlik (7)'de, i (i = 1, …, N) ülkeleri, t (t = 1, ..., T) zamanı, için hesaplanan birim etkileri, Rit Kamu Gelirleri/GSYİH, i her bir i ülkesi i zamanla sabit olduğu varsayılan eğim katsayısını, Git Kamu Giderleri (faiz dahil)/GSYİH ve it hata terimini ifade etmektedir. İkinci olarak kamu gelirleri ile kamu giderleri (faiz hariç) arasındaki ilişkinin tespit edilmesi amacıyla Model 2 incelenecektir. Model 2: (8) Rit i i NGit it Eşitlik (8)'de, i (i = 1, ..., N) ülkeleri, t (t = 1, ..., T) zamanı, i her bir i ülkesi için hesaplanan birim etkileri, i zamanla sabit olduğu varsayılan eğim katsayısını, Rit Kamu Gelirleri/GSYİH’yi, NGit Kamu Giderleri (faiz hariç)/GSYİH’yi ve it hata terimini ifade etmektedir. Model 1 ve Model 2'den yola çıkılarak durağan olmayan panel veri yöntemi ile test edilerek mali sürdürülebilirliğe ilişkin bulgular elde edilecektir. 3.2. Durağan Olmayan Panel Veri Analizi Geleneksel panel veri analizinde makroekonomi alanındaki uygulamaların çoğalması ile yatay kesit boyutuna göre zaman serisinin boyutunun uzaması, durağanlık ve eşbütünleşmenin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Panel veri literatüründe birim kökler ve durağan olmama süreci hem N hem de T'nin büyük olduğu panelleri ilgilendirmektedir. Böylece, daha önce panel veri analizinde ihmal edilen yeni bir 34 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 M.A. BĠLGĠNOĞLU, S. BOLAT sorun gündeme gelmiş olmaktadır (Asteriou ve Hall, 2007: 366; Cameron ve Trivedi, 2005: 767; Baltagi, 2008: 273). 3.2.1. Yatay Kesit Bağımlılığı ve Panel Birim Kök Testleri Panel veri literatüründe özellikle panel veri modellerindeki hataların önemli ölçüde yatay kesit bağımlılığından kaynaklandığı söylenebilir. Son 20-30 yıl boyunca ülkeler ve finansal birimler arasındaki ekonomik ve finansal bütünleşmenin giderek artması ülkeler ve birimler arasındaki karşılıklı bağımlılığın daha da güçlenmesine neden olmuştur (Hoyos ve Sarafidis, 2006: 482). Yatay kesit bağımlılığının varlığı Breusch ve Pagan (1980) ve Pesaran (2004) ile test edilebilir. Breusch ve Pagan (1980), Lagrange Çarpanı (Lagrange Multiplier, LM) testi, EKK ile elde edilen yatay kesit kalıntılar ( uˆit ) arasındaki korelasyon katsayıları kareleri toplamına dayanmaktadır. CD LM 1 tarafından gösterilen LM test istatistiği aşağıdaki gibi ifade edilebilir: N 1 N CD LM 1 T ˆij2 (9) i 1 j i 1 Eşitlik (9), ˆ ij2 kalıntılara ilişkin tahmini korelasyon katsayısını içermektedir. Modelde, sıfır hipotezi yatay kesit bağımlılığının olmadığı ve N sabit T iken N ( N 1) / 2 serbestlik derecesinde ki-kare asimptotik olarak dağılım gösterdiği varsayılmaktadır. N ve T büyük olduğunda ise Pesaran (2004) tarafından geliştirilen CD LM 2 testi, CD LM 1 test istatistiğinin geliştirilmiş halini ifade etmektedir. Eşitlik (10) aşağıdaki gibi gösterilebilir. CD LM 2 N 1 N 1 (T ˆij2 1) N ( N 1) i 1 j i 1 (10) T ve N ise sıfır hipotezi yatay kesit bağımlılığının olmadığını ve CD LM 2 test istatistiğinin standart normal bir seviyede dağıldığını varsaymaktadır. Pesaran (2004) tarafından vurgulandığı gibi N, T'’ye göre daha büyük olursa bu istatistiğin kullanımı uygun değildir (Pesaran, 2004: 5-6). Yatay kesit bağımlılığı için bir başka test Pesaran (2004) tarafından önerilen N’nin T’den daha büyük olduğu (N > T) durumda kullanılmaktadır. CD LM 1 testinden farklı olarak CD LM olarak adlandırılan bu test, yatay kesit kalıntıları arasındaki korelasyon katsayılarının toplamına dayanmaktadır. CD LM test istatistiği aşağıdaki eşitlikteki gibi gösterilebilir: CD LM = 2T N 1 N ˆ ij N ( N 1) i 1 j i 1 (11) Test sonuçlarına göre, sıfır hipotezinin kabul edilmesi halinde yatay kesit bağımsızlığı sonucu elde edilir ve birinci nesil birim kök testleri uygulanır. Sıfır hipotezinin reddedilmesi halinde ise yatay kesit bağımlılığı kabul edilir ve ikinci nesil birim kök testleri kullanılır. Sıfır hipotezi H 0 i 0 ve alternatif hipotez H A i 0 olarak gösterilmektedir (Pesaran, 2004: 6-9; Baltagi, 2008: 284; Asteriou ve Hall, 2007: 367). Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 35 Avrupa Birliği'nde Maliye Politikalarının Sürdürülebilirliği: Durağan Olmayan Panel Veri'den Kanıt Panel birim kök testleri, panel veri setlerinin yatay kesit bağımlılığına izin verip vermemesine göre iki grupta toplanmaktadır. Yatay kesit bağımlılığına izin vermeyen panel birim kök testleri birinci nesil, yatay kesit bağımlılığına izin veren panel birim kök testleri ise ikinci nesil8 panel birim kök testleri olarak adlandırılmaktadır (Baltagi, 2008: 274; Hurlin, 2010: 1515). Choi (2002) panel birim kök testi, önceki testlerden farklı olarak yatay kesit bağımlılığının belirlenebilmesi için hata bileşenleri modelini kullanmaktadır. Bu test, yatay kesit korelasyonu ve belirleyici bileşenlerin trendden arındırılmasının Genelleştirilmiş EKK (Generalized Least Squares, GLS)'ya dayalı olarak yapılabilmesini sağlamaktadır. Bu sonuçlar T ve N ardışık asimptotik olarak elde edildiği varsayımına dayanmaktadır. Sıfır hipotezi pi H 0 : il 1 panel verinin birim kök içerdiğini, alternatif hipotez ise l 1 pi H A : il 1 birim kök içermediğini test etmektedir (Choi, 2002: 2-4). l 1 Pesaran (2007) panel birim kök testi ise yatay kesit bağımlılığı sorununu çözebilmek için farklı bir yaklaşım uygulamaktadır. Tahmin edilen faktörlerden kaynaklanan sapmalara dayalı birim kök testleri, bireysel serilerin birinci farkları veya gecikmiş seviyelerinin yatay kesit ortalamalarına dayanan standart DF (veya ADF) regresyonları ile genişletilmiştir. Standart panel birim kök testleri, Yatay Kesitsel Genişletilmiş Dickey-Fuller Sınaması (CADF) test istatistiklerinin basit ortalamalarına dayanmaktadır. Panel verinin sıfır hipotezi H 0 : i 0 tüm yatay kesit için birim kökün varlığını, alternatif hipotez ise H A : i 0 paneldeki yatay kesitlerin bir kısmının birim köke sahip olmadığını test etmektedir. Pesaran (2007: 278-280)'daki kritik değerlerle CIPS test istatistikleri karşılaştırılır ve H 0 reddedilirse serilerde birim kök olmadığı kabul edilmektedir (Pesaran, 2007: 266-268).9 3.2.2. Panel Eşbütünleşme Testleri Eşbütünleşme analizinde hem zaman serisi boyutunda (T) hem de yatay kesit boyutunda (N) bütünleşmiş seriler arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığının test edilmesi amaçlanmaktadır (Westerlund, 2007: 709; Mátyás ve Semestre, 2008: 302). Çalışmada Westerlund (2007) tarafından panel veride yeni hata düzeltme yöntemlerine dayalı eşbütünleşme testleri önerilmiştir. Bu testler kalıntı dinamikleri yerine yapısal dinamiklere dayalı olarak dört yeni panel eşbütünleşme testini içermektedir. Panel eşbütünleşme testlerindeki ilk iki test, grup ortalama istatistiklerini; son iki test ise panel istatistiklerini göstermektedir. Panel istatistikleri, panelin yatay kesit boyutundaki hata düzeltme ile ilgili bilginin biraraya getirilmesi ile oluşmaktadır. Grup ortalama istatistikleri ise bu bilgileri kullanmamaktadır. Testler arasındaki ayrım, alternatif hipotez testlerine dayanmaktadır (Westerlund, 2007: 710-712). Literatürdeki ikinci nesil panel birim kök testleri Choi (2002), Chang (2002), Phillips ve Sul (2003), Chang (2004), Pesaran (2004), Bai ve Ng (2004), Moon ve Perron (2004) ve Pesaran (2007) olarak sayılabilir. 9 Pesaran (2007: 278-280)'da sırasıyla üç duruma (sabitsiz ve trendsiz, sabitli, sabitli ve trendli) ilişkin olarak Tablo II(a)-II(c)'de CIPS %1, %5 ve %10 düzeyindeki kritik değerleri verilmiştir (Pesaran, 2007: 277). 8 36 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 M.A. BĠLGĠNOĞLU, S. BOLAT Panel istatistiklerinde sıfır hipotezi için H 0p : i 0 ve alternatif hipotez için ise H Ap : i 0 kullanılırken grup ortalama istatistiklerinde H 0g : i 0 sıfır hipotezi ve H Ag : i 0 alternatif hipotezi kullanılmaktadır. Sıfır hipotezinin reddedilmesi halinde eşbütünleşmenin varolduğuna, sıfır hipotezinin kabul edilmesinde ise eşbütünleşmenin olmadığına işaret etmektedir. Westerlund tarafından yapılan grup ve panel testleri sonucunda yatay kesit bağımlılığının olduğu durumlarda oldukça sağlam (robust) sonuçlar verdiği ileri sürülebilir (Westerlund, 2007: 721-722). Westerlund ve Edgerton (2007), eşbütünleşme testine yönelik olarak sıfır ve alternatif hipotez testleri Westerlund (2007)'a göre farklılık göstermektedir. Sıfır hipotezi H 0 : i2 0 kabul edildiğinde eşbütünleşmenin varolduğu, sıfır hipotezi reddedildiğinde H A : i2 0 ise eşbütünleşmenin olmadığı sonucuna ulaşılmaktadır (Westerlund ve Edgerton, 2007: 185-186). 3.3. Bulgular AB ülkelerine ilişkin Kamu Gelirleri/GSYİH, Kamu Giderleri (faiz dahil)/GSYİH ve Kamu Giderleri (faiz hariç)/GSYİH değişkenleri arasındaki eşbütünleşme ilişkisine geçilmeden önce birim kök testlerinin yapılması gerekmektedir. Sahte (spurious) regresyon sorununun ortadan kalkması için değişkenler arasında ilişkinin kurulup kurulmadığının ölçülmesi gerekmektedir (Asteriou ve Hall, 2007: 371). Çalışmada sırasıyla AB-12 için T=48, N=12, AB-15 için T=48, N=15, AB-25 için T=48, N=25 ve son olarak AB-27 için T=48, N=27'dir. Buna göre yatay kesit bağımlılığının test edilmesi için CDLM 1 ve CDLM 2 testlerinin kullanılması daha uygundur. Test sonuçlarına göre AB-12, AB-15, AB-25 ve AB-27 ülkelerinde sıfır hipotezi (yatay kesit bağımlılığının olmadığı) %1 anlamlılık düzeyinde istatistiki olarak reddedilmiştir. Sıfır hipotezinin reddedilmesiyle yatay kesit bağımlılığı kabul edilmektedir ve ikinci nesil birim kök testleri kullanılacaktır (Tablo 2). Yatay kesit bağımlılığının (YKB) kabul edilmesi ile YKB'yi dikkate alan testlerden Choi (2002) ve Pesaran (2007) CIPS testi ile devam edilecektir. Choi (2002) panel birim kök testi, yatay kesit bağımlılığının belirlenebilmesi için hata bileşenleri modelini kullanmaktadır. Stokastik olmayan eğilim bileşenleri ve yatay kesit korelasyonlarını ortadan kaldırmak için kullanılan yöntem literatürdeki diğer çalışmalara göre farklılık göstermektedir. Choi (2002), birim kök testlerinin sıfır hipotezi panel verinin birim kök içerdiğini, alternatif hipotezi panel verinin birim kök içermediğini varsaymaktadır (Choi, 2002: 2-4). Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 37 Avrupa Birliği'nde Maliye Politikalarının Sürdürülebilirliği: Durağan Olmayan Panel Veri'den Kanıt Tablo 2: Yatay Kesit Bağımlılığı: CD Testi Ülke Grupları AB-12 AB-15 AB-25 AB-27 Testler CDLM 1 CDLM 2 CDLM CDLM 1 CDLM 2 CDLM CDLM 1 CDLM 2 CDLM CDLM 1 CDLM 2 CDLM Kamu Giderleri** /GSYĠH Kamu Gelirleri /GSYĠH Kamu Giderleri* /GSYĠH 118.60 [0.000] 226.72 [0.000] 219.30 [0.000] 4.58 [0.000] 13.99 [0.000] 13.34 [0.000] -4.27 [0.000] -3.23 [0.001] -3.56 [0.000] 253.05 [0.000] 265.82 [0.000] 273.67 [0.000] 10.22 [0.000] 11.10 [0.000] 11.64 [0.000] -4.34 [0.000] -3.09 [0.001] -3.06 [0.001] 602.11 [0.000] 609.91 [0.000] 648.59 [0.000] 12.33 [0.000] 12.65 [0.000] 14.23 [0.000] -3.39 [0.000] -1.98 [0.024] -2.16 [0.015] 825.61 [0.000] 718.06 [0.000] 747.34 [0.000] 17.91 [0.000] 13.85 [0.000] 14.96 [0.000] -3.41 [0.000] -2.25 [0.012] -2.28 [0.011] Not: CD test istatistiklerinde tablodaki köşeli parantez içindeki değerler olasılık değerlerini ifade etmektedir. Olasılık değerlerinin asimptotik olarak normal dağıldığı varsayılmaktadır. Sıfır hipotezi yatay kesit bağımlılığının olmadığını, alternatif hipotez ise yatay kesit bağımlılığının olduğunu varsaymaktadır. Değişkenler arasında yer alan * işareti, kamu giderlerine faiz harcamalarının dahil olduğunu, ** işareti ise kamu giderlerine faiz harcamalarının dahil olmadığını ifade etmektedir. Elde edilen bulgulara göre AB-12, AB-15, AB-25 ve AB-27 ülke gruplarının düzey değerlerinin genel olarak benzer sonuçlara ulaşılmasa da durağan olmadığı, birinci farklarında I(1) durağan olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. Bilindiği gibi durağan zaman serilerine sahip serilere yönelik şoklar geçicidir, zamanla şokların etkisi dağılmaktadır ve seriler uzun dönem seviyelerine dönmektedir. Diğer taraftan durağan olmayan seriler, zorunlu olarak sürekli bir etkiye sahiptir, ortalama veya varyansı da zamana bağlı olarak değişmektedir (Enders, 1995: 212) (Tablo 3). 38 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 M.A. BĠLGĠNOĞLU, S. BOLAT Tablo 3: Panel Birim Kök Testi: Choi (2002) Testi Ülke Grupları AB-12 Değişkenler AB-25 L Z Kamu Gelirleri/GSYİH -2.10 [0.982] 2.60 [0.995] 2.52 [0.994] Kamu Giderleri*/GSYİH -0.22 [0.588] 0.03 [0.512] -0.03 [0.487] 0.22 [0.411] -0.22 [0.411] -0.29 [0.385] Kamu Giderleri**/GSYİH Kamu Gelirleri/GSYİH AB-15 Pm -2.36 [0.991] 3.45 [0.999] 3.73 [1.000] Kamu Giderleri*/GSYİH Kamu Giderleri**/GSYİH 2.77 [0.003] -1.68 [0.046] -2.08 [0.019] 3.42 [0.000] -2.05 [0.020] -2.46 [0.007] Kamu Gelirleri/GSYİH 3.98 [0.003] 1.07 [0.857] 0.20 [0.581] Kamu Giderleri*/GSYİH 3.15 [0.001] -1.39 [0.083] -1.97 [0.025] 3.82 [0.000] -1.66 [0.049] -2.23 [0.013] 3.57 [0.004] 1.34 [0.910] 0.50 [0.692] Kamu Giderleri**/GSYİH Kamu Gelirleri/GSYİH Kamu Giderleri*/GSYİH 2.87 [0.002] -1.10 [0.135] -1.66 [0.049] Kamu 3.34 [0.000] -1.15 [0.126] -1.73 [0.042] Giderleri**/GSYİH Not: Tabloda * işareti, kamu giderlerine faiz harcamalarının dahil olduğunu, ** ise kamu giderlerine faiz harcamalarının dahil olmadığını ifade etmektedir. Tablodaki değerler düzey (level) değerlerini ifade etmekte, değişkenlerin birinci farkları alındığında ise durağan oldukları görülmektedir. Pm istatistiği burada Fisher (1932) ters kikare testinin değiştirilmiş AB-27 bir biçimini oluşturmaktadır ve istatistiklerin pozitif büyük değerleri için birim kök testlerini L bir logit testtir ve Z ters normal testi ifade etmektedir. Z ve L testleri ise istatistiklerin büyük negatif değerlerinde sıfır hipotezini reddetmektedir. Pm , reddetmektedir. Testte L ve Z istatistikleri (N, T→∞) gibi standart normal dağılım sıfır hipotezine doğru yakınlaşmaktadır. Köşeli parantez içindeki değerler ise olasılıkları ifade etmektedir. Durağanlık analizinin doğruluğuna karar vermek için ikinci bir panel birim kök testine de başvurulabilir. AB ülke gruplarına yönelik olarak yatay kesit bağımlılığını dikkate alan bir başka test Pesaran (2007) CIPS testidir (Tablo 4). Pesaran (2007) tarafından ileri sürülen panel birim kök testi, yatay kesitsel geliştirilmiş IPS (Cross Sectional Augmented IPS, CIPS) istatistiklerini elde edebilmek için Pesaran (2007), CADFi olarak adlandırılan gecikmeli değerlerdeki t testlerinin ortalamalarını almaktadır. Panel verinin sıfır hipotezi tüm yatay kesit için birim kökün varlığını, alternatif hipotez ise paneldeki yatay kesitlerin bir kısmının birim köke sahip olmadığını test etmektedir (Pesaran, 2007: 268). Elde edilen bulgulara göre AB-12, AB-15, AB-25 ve AB-27 ülke gruplarının düzey değerlerinin durağan olmadığı, birinci farklarında I(1) durağan olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Mali değişkenlere ilişkin olarak elde edilen bulgular Choi (2002) testi ile tutarlılık göstermektedir (Tablo 4). Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 39 Avrupa Birliği'nde Maliye Politikalarının Sürdürülebilirliği: Durağan Olmayan Panel Veri'den Kanıt Tablo 4: Panel Birim Kök Testi: Pesaran (2007) CIPS Testi Ülke Grupları AB-12 AB-15 AB-25 AB-27 Kamu Gelirleri/GSYİH CIPS Sabit - Trend [Olasılık] -1.89 [0.925] Kamu Giderleri*/GSYİH CIPS -2.63 [0.160] Kamu Giderleri**/GSYİH CIPS -2.57 [0.205] Kamu Gelirleri/GSYİH CIPS -2.19 [0.705] Kamu Giderleri*/GSYİH CIPS -2.48 [0.285] Kamu Giderleri**/GSYİH CIPS -2.50 [0.255] Kamu Gelirleri/GSYİH CIPS -2.11 [0.825] Kamu Giderleri*/GSYİH CIPS -2.38 [0.420] Kamu Giderleri**/GSYİH CIPS -2.34 [0.470] Kamu Gelirleri/GSYİH CIPS -2.16 [0.810] Kamu Giderleri*/GSYİH CIPS -2.37 [0.430] Değişkenler Test Yöntemi Kamu Giderleri**/GSYİH CIPS -2.30 [0.560] Not: Tabloda * işareti, kamu giderlerine faiz harcamalarının dahil olduğunu, ** işareti ise kamu giderlerine faiz harcamalarının dahil olmadığını ifade etmektedir. CIPS testinde maksimum gecikme uzunluğu 4 olarak belirlenmiştir. Köşeli parantez içindeki rakamlar olasılık değerlerini ifade etmektedir. Tablodaki değerler Pesaran (2007) Tablo IIb'deki sabit değerler ve Tablo IIc'deki sabit-trend seçeneğini içeren kritik değerleri ile karşılaştırılmıştır. Kritik değerdeki ilgili örneklem sayılarına göre sıfır hipotezi kabul edilmiştir ve seriler birim kök içermektedir. Panel veri analizinde eşbütünleşme hem zaman serisi boyutunda (T) hem de yatay kesit boyutunda (N) bütünleşmiş seriler arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığını test etmektedir (Westerlund, 2007: 709; Mátyás ve Semestre, 2008: 302). Eşbütünleşme için değişkenlerin durağan olmaması ve iki değişken arasındaki eşbütünleşme ilişkisinin aynı dereceden bütünleşmesi (I(1)) ve regresyon kalıntılarının olasılıklı eğilime (trend) sahip olması gerekmektedir (Asteriou ve Hall, 2007: 371). Panel eşbütünleşme analizi dört kısımda incelenmektedir. Panel A ve Panel B'de sabitli, Panel C ve Panel D'de ise sabitli ve trendli eşbütünleşme analizleri yer almaktadır. Westerlund (2007)'a göre sıfır hipotezinde eşbütünleşmenin olmadığı, Westerlund ve Edgerton (2007)'a göre ise sıfır hipotezinde panel eşbütünleşmenin varolduğu varsayılmaktadır. Buna göre eşbütünleşme analizinde Panel A'da sıfır hipotezi kabul edilirken Panel B'de sıfır hipotezi reddedilmektedir. Diğer yandan Panel C'de sıfır hipotezi kabul edilirken Panel D'de sıfır hipotezi reddedilmektedir (Westerlund, 2007: 710-712;Westerlund ve Edgerton, 2007: 185-186). 40 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 M.A. BĠLGĠNOĞLU, S. BOLAT Tablo 5: Panel Eşbütünleşme Testi (Model 1) Testler AB-12 AB-15 Sabit Panel A: Westerlund (2007) -1.01 -1.78 G-tau [0.482] [0.284] -6.33 -7.48 G-alpha [0.314] [0.260] -1.10 -1.45 P-tau [0.322] [0.254] -6.98 -7.58 P-alpha [0.141] [0.161] Panel B: Westerlund ve Edgerton (2007) 3.40 4.81 LM N [0.000] [0.000] Sabit ve Trend Panel C: Westerlund (2007) -0.73 -1.53 G-tau [0.677] [0.500] -6.65 -7.53 G-alpha [0.458] [0.468] -0.65 -1.19 P-tau [0.477] [0.330] -7.01 -8.14 P-alpha [0.236] [0.210] Panel D: Westerlund ve Edgerton (2007) 6.11 5.51 LM N [0.000] [0.000] AB-25 AB-27 -2.62 [0.103] -8.10 [0.937] 2.30 [0.004] -6.19 [0.933] -2.48 [0.147] -8.39 [0.946] 2.21 [0.003] -6.55 [0.935] 7.64 [0.000] 8.33 [0.000] -1.68 [0.437] -9.37 [0.981] 1.84 [0.000] -11.04 [0.973] -1.46 [0.504] -9.34 [0.981] 1.87 [0.000] -10.71 [0.972] 6.50 [0.000] 6.54 [0.000] Not: Westerlund (2007) testine ilişkin olarak öncül ve gecikme sayısı (k) 1 olarak belirlenmiştir. Test değerlerinin yanındaki köşeli parantez içindeki rakamlar bootstrap dağılıma ilişkin olasılık değerlerini ifade etmektedir. Westerlund (2007) ile Westerlund ve Edgerton (2007) panel eşbütünleşme testlerinde 10.000 tekrarlı bootstrap dağılım ile parantez içindeki olasılık değerleri bulunmuştur. G-tau ve G-alpha grup ortalama istatistiklerini, P-tau ve P-alpha panel istatistiklerini ifade etmektedir. AB-12, AB-15, AB-25, AB-27 ülkelerinde kamu gelirleri ve kamu giderleri (faiz dahil) arasında uzun dönemli bir ilişki ve eşbütünleşme olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Bu durum, zamanlararası bütçe kısıtının sağlanamadığını ve mali dengenin sürdürülemediğini göstermektedir (Tablo 5). Panel eşbütünleşme analizine ilişkin ikinci analizde, kamu gelirleri ile kamu giderleri (faiz harcamaları hariç) arasındaki uzun dönemli ilişki test edilmektedir. Panel A ve Panel B'de sabitli, Panel C ve Panel D'de ise sabitli ve trendli panel eşbütünleşme analizleri yer almaktadır. Test sonuçlarına göre Panel A'da sıfır hipotezi kabul edilirken Panel B'de sıfır hipotezi reddedilmektedir. Diğer yandan Panel C'de sıfır hipotezi kabul edilirken Panel D'de sıfır hipotezi reddedilmektedir (Westerlund, 2007: 710-712; Westerlund ve Edgerton, 2007: 185-186). AB-12, Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 41 Avrupa Birliği'nde Maliye Politikalarının Sürdürülebilirliği: Durağan Olmayan Panel Veri'den Kanıt AB-15, AB-25 ve AB-27 ülkelerinde kamu gelirleri ve kamu giderleri (faiz hariç) arasında eşbütünleşmenin ve uzun dönemli bir ilişkinin olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Böylece, AB ülkelerinde 2000-2011 döneminde mali dengenin sürdürülemediği anlaşılmıştır (Tablo 6). Tablo 6: Panel Eşbütünleşme Testi (Model 2) Testler AB-12 AB-15 AB-25 AB-27 Sabit Panel A: Westerlund (2007) G-tau -0.62 [0.598] -1.66 [0.325] -2.28 [0.196] -2.23 [0.181] G-alpha -5.92 [0.362] -7.19 [0.312] -7.64 [0.948] -8.03 [0.947] P-tau -0.66 [0.472] -1.11 [0.313] 2.69 [0.001] 2.51 [0.002] P-alpha -6.31 [0.168] -6.90 [0.172] -5.15 [0.937] -5.61 [0.932] 6.11 [0.000] 9.02 [0.000] 10.01 [0.000] 0.43 [0.812] -1.10 [0.627] -1.22 [0.526] -0.99 [0.624] G-alpha -6.23 [0.520] -7.16 [0.553] -9.33 [0.988] -9.33 [0.979] P-tau -0.25 [0.591] -0.87 [0.432] 2.50 [0.001] 2.49 [0.000] P-alpha -6.34 [0.306] -7.57 [0.266] -10.45 [0.979] -10.26 [0.975] 6.90 [0.000] 6.90 [0.000] Panel B: Westerlund ve Edgerton (2007) LM N 3.53 [0.000] Sabit ve Trend Panel C: Westerlund (2007) G-tau Panel D: Westerlund ve Edgerton (2007) LM N 6.76 [0.000] 6.11 [0.000] Not: Westerlund (2007) testine ilişkin olarak öncül ve gecikme sayısı (k) 1 olarak belirlenmiştir. Test değerlerinin yanındaki köşeli parantez içindeki rakamlar bootstrap dağılıma ilişkin olasılık değerlerini ifade etmektedir. Westerlund (2007) ile Westerlund ve Edgerton (2007) panel eşbütünleşme testlerinde 10.000 tekrarlı bootstrap dağılım ile parantez içindeki olasılık değerleri bulunmuştur. G-tau ve G-alpha grup ortalama istatistiklerini, P-tau ve P-alpha panel istatistiklerini ifade etmektedir. Sonuç Gelişmiş ve gelişmekte olan çoğu ülkenin kamu mali dengesinin bozulmasında rol oynayan sorunların başında kamu açıkları ve aşırı borçlanma gelmektedir. 1980'lerin başlarında ortaya çıkan dünya borç krizi ile birlikte kamu açıkları ve borçlanmadaki artışlar 1990'lı yıllarda akademik çevrede tartışılan temel konulardan biri olmuştur. Günümüzde de ülkelerin kamu mali dengesinin gelişen finansal piyasalar, piyasa riskleri, iktisadi dalgalanmalar ve krizler nedeniyle olumsuzluklara maruz kaldığı bilinmektedir. 2008/2009 küresel finans krizi sonrasında AB'de ortaya çıkan mali kriz kamu mali dengesini olumsuz şekilde etkilemiştir. Dolayısıyla ülkelerin kamu mali dengesinin yeniden değerlendirilmesi önem taşımaktadır. Mali sürdürülebilirlik, kamu ya da özel kuruluşun piyasada karşılaştığı finansman maliyetleri veri iken bugünkü değer bütçe kısıtını karşılayabilmesidir. Ülkelerin 42 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 M.A. BĠLGĠNOĞLU, S. BOLAT gelir ve harcama dengelerinin sürdürülmesi ve borçlarının uzun dönemli devamlılığı mali sürdürülebilirliğin sağlanması açısından gereklidir. AB ülkelerinin mali sürdürülebilirliğinin varlığı bu çalışmada kamu gelirleri ile kamu giderleri arasındaki ilişki ele alınarak incelenmiştir. Bulgulara göre AB-12, AB-15, AB-25, AB-27 ülkelerinde 2000:1-2011:4 döneminde kamu gelirleri ile kamu giderleri arasında uzun dönemli bir ilişki olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Böylelikle genişleme aşamalarına göre AB ülke grupları arasında zamanlararası bütçe kısıtının sağlanamadığı ve mali dengenin sürdürülemediği görülmüştür. Mali sürdürülebilirliğin AB ülkelerinde sağlanamadığı açıktır ve çözüm olarak getirilen önerilerin tutarlı ve dengeli olması önem taşımaktadır. Mali sürdürülebilirlik, zamanlararası bütçe kısıtının sağlanması için gelecekteki yeterli faiz dışı fazlanın verilmesi halinde elde edilmektedir. Faiz dışı fazlanın oluşturulması, kamu gelirlerinin artırılması ya da kamu giderlerinin azaltılması ile olanaklıdır. Kriz dönemlerinde faiz dışı fazlanın oluşturulmasında gelir artırıcı politikalar da önem kazanmaktadır. Özellikle kamu harcamalarındaki kısıtlamaların ortaya çıkardığı sorunlar gelir artırıcı önlemlerle önlenebilmektedir. Bozucu etkilere sahip spekülatif sermaye hareketlerine yönelik vergi konulması gelir artırıcı bir çözüm olarak sunulabilir. Diğer taraftan neoliberal iktisat politikalarının önerdiği çözüm ise genellikle kamu giderlerinin azaltılması şeklindedir. Bu durum, kamu kesiminin kendini disipline etmesini gerektirmektedir. Kamu harcamalarının daraltılması, kamusal faaliyetlerin ve kamu hizmetlerine ayrılan payın azalmasına yol açtığı gibi ekonomik büyüme üzerinde de daraltıcı etkiye neden olmaktadır. Kamu harcamalarının daraltılmasına yönelik maliye politikaları ile mali sürdürülebilirliğin sağlanması başvurulacak yollardan biridir. Toplam harcamayı değiştirmeden harcama bileşiminin etkin hale getirilmesinin mali sürdürülebilirliği sağlama maliyetini düşürebileceği unutulmamalıdır. Mali daralmaya beklentilerin dahil edilmesi ile belirli koşullar altında gelecekteki tüketim, gelir ve ekonomi üzerindeki genişletici etkileri ifade eden ve literatürde "Genişletici Mali Daralma Hipotezi" olarak adlandırılan görüşten de uygulama açısından ipuçları elde edilebilir. Kaynakça Adedeji, O.S. ve Thornton, J. (2010), "Fiscal Sustainability in a Panel of Asian Countries", Applied Economics Letters, 17(7-9), 711-715. Afonso, A. (2005), "Fiscal Sustainability: The Unpleasant European Case", FinanzArchiv, 61(1), 19-44. Afonso, A. ve Rault, C. (2010), "What do We Really Know about Fiscal Sustainability in the EU? A Panel Data Diagnostic", Review of World Economics, 145(4), 731-755. Ahmed, S. ve Rogers, J.H. (1995), "Government Budget Deficits and Trade Deficits: Are Present Value Constraints Satisfied in Long-Term Data?", Journal of Monetary Economics, 36(2), 351-374. Alvarado, C.D., Izquierdo, A. ve Panizza, U. (2004), "Fiscal Sustainability in Emerging Market Countries with an Application to Ecuador", Inter-American Development Bank Research Department, Working Paper, No: 511, 1-45. Asteriou, D. ve Hall, S.G. (2007), Applied Econometrics A Modern Approach Using Eviews and Microfit, New York: Palgrave Macmillan. Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 43 Avrupa Birliği'nde Maliye Politikalarının Sürdürülebilirliği: Durağan Olmayan Panel Veri'den Kanıt Baglioni, A. ve Cherubini, U. (1993), "Intertemporal Budget Constraint and Debt Sustainability: The Case of Italy", Applied Economics, 25(2), 275-283. Bai, B.J. ve Ng, S. (2004), "A Panic Attack on Unit Roots and Cointegration", Econometrica, 72(4), 1127-1177. Baltagi, B.H. (2008), Econometric Analysis of Panel Data (Fourth Edition), West Sussex: John Wiley & Sons. Bergman, M. (2001), "Testing Government Solvency and the No Ponzi Game Condition", Applied Economics Letters, 8(1), 27-29. Bohn, H. (1991), "The Sustainability of Budget Deficits with Lump-Sum and with Income-Based Taxation", Journal of Money, Credit and Banking, 23(3), 580-604. Bohn, H. (1995), "The Sustainability of Budget Deficits in a Stochastic Economy", Journal of Money, Credit and Banking, 27(1), 257-271. Bohn, H. (2007), "Are Stationary and Cointegration Restrictions Really Necessary for The Intertemporal Budget Constraint?", Journal of Monetary Economics, 54(7), 1837-1847. Bravo, A.B.S. ve Silvestre, A.L. (2002), "Intertemporal Sustainability of Fiscal Policies: Some Tests for European Countries", European Journal of Economy, 18(3), 517-528. Breusch, T.S. ve Pagan, A.R. (1980), "The Lagrange Multiplier Test and Its Applications to Model Spesification in Econometrics", The Review of Economic Studies, 47(1), 239-253. Burnside, C. (2005), "Theoretical Prerequisites for Fiscal Sustainability Analysis" içinde Fiscal Sustainability in Theory and Practice (Ed. C. Burnside), Washington DC: The International Bank for Reconstruction and Development/The World Bank, 11-33. Cameron, A.C. ve Trivedi, P.K. (2005), Microeconometrics Methods and Applications, Cambridge: Cambridge University Press. Chalk, N. ve Hemming, R. (2000), "Assessing Fiscal Sustainability in Theory and Practice". IMF Working Paper, Fiscal Affairs Department, WP/00/81, 1-27. Chang, Y. (2002), "Nonlinear IV Unit Root Tests in Panels with Cross-Sectional Dependency", Journal of Econometrics, 110(2), 262-292. Choi, I. (2002), "Combination Unit Root Tests for Cross Sectionally Correlated Panels", mimeo, Hong Kong University of Science and Technology, 1-26. Cipollini, A. (2001), "Testing for Government Intertemporal Solvency: A Smooth Transition Error Correction Model Approach", The Manchester School, 69(6), 643-655. Cuddington, J.T. (1997), "Analysing the Sustainability of Fiscal Deficits in Developing Countries", Policy Research Working Paper, The World Bank, No: 1784, 1-47. Domar, E.D. (1993), "On Deficits and Debt", American Journal of Economics and Sociology, 52(4), 475-478. Ehrhart, C. ve Llorca, M. (2008), "The Sustainability of Fiscal Policy: Evidence from a Panel of Six South-Mediterranean Countries", Applied Economics Letters, 15(10), 797-803. Enders, W. (1995), Applied Econometric Time Series, New York: John Wiley & Sons. 44 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 M.A. BĠLGĠNOĞLU, S. BOLAT Fouire, F.C.V.N. ve Burger, P. (2000), "Is Fiscal Sustainability Attainable? High Interest Rates, Low Growth and the General Balance Effect", The South African Journal of Economics, 68(2), 212-245. Geithner, T. (2002), "Assessing Sustainability", International Monetary Fund, Policy Development and Review Department, 1-60. Green, C.J., Holmes, M.J. ve Kowalski, T. (2001), "Poland: A Successful Transition to Budget Sustainability", Emerging Markets Review, 2(2), 161-183. Hakkio, C.S. ve Rush, M. (1991), "Is the Budget Deficit 'Too Large'", Economic Inquiry, 29(3), 429-445. Hatemi-J, A. (2002), "Is the Government's Intertemporal Budget Constraint Fulfilled in Sweden? An Application of the Kalman Filter", Applied Economics Letters, 9(7), 433-439. Haug, A.A. (1995), "Has Federal Budget Deficit Policy Changed in Recent Years", Economic Inquiry, 33(1), 104-118. Hoyos, R.E.D. ve Sarafidis, V. (2006), "Testing for Cross-Sectional Dependence in Panel-Data Models", The Stata Journal, 6(4), 482–496. Hurlin, C. (2010), "What would Nelson and Plosser Find had They Used Panel Unit Root Tests?", Applied Economics, 42(10-12), 1515-1531. Llorca, M. ve Redzepagic, S. (2008), "Debt Sustainability in the EU New Member States: Empirical Evidence from a Panel of Eight Central and East European Countries", Post-Communist Economies, 20(2), 159-172. MacDonald, R. ve Speight, A.E.H. (1990), "The Intertemporal Government Budget Constraint in the UK, 1961-1986", The Manchester School of Economic and Social Studies, 58(4), 329-347. Mackenzie, G.A. (1991), "Price Subsidies" içinde Public Expenditure Handbook (Eds. K-Y. Chu, R. Hemming), Washington DC: International Monetary Fund, 60-68. Martin, G.M. (2000), "US Deficit Sustainability: A New Approach Based on Multiple Endogenous Breaks", Journal of Applied Econometrics, 15(1), 8-105. Mátyás, L. ve Sevestre, P. (2008), The Econometrics of Panel Data Fundamentals and Recent Developments in Theory and Practice, Third Edition, Germany: Springer. McCallum, B.T. (1984), "Are Bond-Financed Deficits Inflationary? A Ricardian Analysis", Journal of Political Economy, 92(1), 123-135. Minsky H.P. (1977), "The Financial Instability Hypothesis: An Interpretation of Keynes and an Alternative to 'Standard'", Nebraska Journal of Economics and Business, 16(1), 5-16. Moon, H.R. ve Perron, B. (2004), "Testing for a Unit Root in Panels with Dynamic Factors", Journal of Econometrics, 122(1), 81-126. Papadopoulos, A. ve Sidiropoulos, M.G. (1999), "The Sustainability of Fiscal Policies in the European Union", International Advances in Economics Research, 5(3), 289-307. Payne, J.E. (1997), "International Evidence on the Sustainability of Budget Deficits", Applied Economic Letters, 4(12), 775-779. Pesaran, M.H. (2004), "General Diagnostic Tests for Cross Section Dependence in Panels", Cesifo Working Paper, No: 1229, 1-40. Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013 45 Avrupa Birliği'nde Maliye Politikalarının Sürdürülebilirliği: Durağan Olmayan Panel Veri'den Kanıt Pesaran, M.H. (2007), "A Simple Panel Unit Root Test in the Presence of CrossSection Dependence", Journal of Applied Econometrics, 22(2), 265-312. Phillips, P.C.B. ve Sul, D. (2003), "Dynamic Panel Estimation and Homogeneity Testing Under Cross Section Dependence", Econometrics Journal, 6(1), 217-259. Prohl, S. ve Westerlund, J. (2009), "Using Panel Data to Test for Fiscal Sustainability within the European Union", FinanzArchiv, 65(2), 246-269. Quintos, C.E. (1995), "Sustainability of the Deficit Process with Structural Shifts", Journal of Business & Economic Statistics, 13(4), 409-417. Slack, E. ve Bird, R.M. (2004), "The Fiscal Sustainability of the Greater Toronto Area", International Tax Program, Institute for International Business, Joseph L. Rotman School of Management, University of Toronto, ITP Paper, No: 0405, 1-41. Tanner, E. ve Liu, P. (1994), "Is the Budget Deficit ‘Too Large’?: Some Further Evidence", Economic Inquiry, 32(3), 511-518. Trehan, B. ve Walsh, C.E. (1988), "Common Trends, the Governments’s Budget Constraint and Revenue Smoothing", Journal of Economic Dynamics and Control, 12(2-3), 425-444. Westerlund, J. (2007), "Testing for Error Correction in Panel Data", Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 69(6), 709-748. Westerlund, J. ve Edgerton, D.L. (2007), "A Panel Bootstrap Cointegration Test", Economics Letters, 97(3), 185-190. Westerlund, J. ve Prohl, S. (2010), "Panel Cointegration Tests of the Sustainability Hypothesis in Rich OECD Countries", Applied Economics, 42(11), 1355-1364. Wu, J-L. (1998), "Are Budget Deficits 'Too Large'?: The Evidence from Taiwan", Journal of Asian Economics, 9(3), 519-528. Zee, H.H. (1988), "The Sustainability and Optimality of Government Debt", IMF Staff Papers, 35(4), 658-685. 46 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013
