TDV DIA

MUHAMMED BEHCET ei-BAYTAR
başta
Cemaleddin ei- Kasımi olmak üzere
babasından, anneden dedesi Abctürr ezzak ei-Baytar, Bedreddin ei-Haseni ve
Muhammed Hıdır Hüseyin'den Arap dili
ve edebiyatı ile akli ve nakli ilimiere dair
dersler aldı . Bir asırdan beri imam - hatip
yetiştiren ailenin oturduğu Meydan mahallesindeki Kaa (1910), Kerimüddin edDekkak ( 191 7) ve Şürbeci camilerinde
imam- hatiplik ve vaizlik yaptı. 19211926 yılları arasında aynı mahalledeki
ilkokulda öğretmen olarak çalıştı. 1926'da Mekke'de düzenlenen İ slam Kongresi'ne katıldı . Kral Abdülaziz b. Suud'un isteğiyle, yeni kurulan el-Ma'hedü'l-ilmiyyü'(aliyyü")s-Suudi'nin beş yıl müdürlüğü­
nü yaptı . Bu sırada Mekke Yüksek Şer' iy­
ye Mahkemesi üyeliği , ei-Murakabetü'lkazaiyye heyeti reis vekilliği, Hicaz okulları eğitim müfettişliği. Harem-i şerif'teki
Maarif-i Umumiyye Meclisi üyeliği görevlerinde bulundu. 1931'de Suriye'ye dönünce bazı okullarda öğretmenlik yaptı.
1940'ta Dımaşk mekteplerine müderris-i
am oldu; 1942'de Şer 'iyye Fakültesi'ne
tefsir ve ahlak dersleri, ayrıca yüksek öğ­
retmen okuluna tefsir dersi öğretim görevlisi olarak tayin edildi. 1943-1946 yılla­
rında Taif'te Darü't-tevhidi's-Suudiyye'nin müdürlüğüne getirildi. 1947'den itibaren 1953'te emekli oluncaya kadar Dı­
maşk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde
tefsir ve hadis okuttu. Emekliye ayrıldık­
tan sonra Dımaşk ilahiyat Fakültesi'nde
tefsir konferansl arı verdi. Vakıflar Bakanlığı bünyesinde başta eğitim faaliyeti olmak üzere çeşitli görevlerde bulundu .
1923'ten beri faal üyesi bulunduğu Dı­
maşk Arap ilim Akademisi ile 1954'te
muhabir üye seçildiği Irak ilim Akademisi
bünyesinde araştırma ve yazı ları ile konferanslarını sürdürdü. 29 Mayıs 1976'da
Dımaşk'ta vefat etti. Muhammed Behcet
ıslahatçı Selefi akideyi savunmuş . başta
Cemaleddin ei-Kasımi olmak üzere Takıy­
yüddin İbn Teymiyye ve M. Reşid Rıza çizgisinde olduğunu belirtmişti r.
Eserleri. A) Telif Eserleri. en-Nefl)a
'ale'n-Nefl)a ve'l-minl)a (Abdülkadir eliskenderanT'n i n en-Nef/:ıatü 'z-zekiyye's ine reddiye olarak yazılan, Selef akldesinin
savunulduğu eser Ebü'l-Yesar ed-Dıma ş ki
el-Meyd a niimzasıyla b a sılmıştır; Dımaşk
1922); Na"{.ra fi'n-Nefl)ati'z-zekiyye
(Vehhabiler'in şüphelerine reddiye olup
bir önceki eserin zeyli şeklinde ve onunla
birlikte yayımlanmıştır); el - Ke vşeri ve
ta'li~ö.tühu (Kahire 1938); lfayatü Şey­
l;ilislam İbn Teymiyye (Dıma ş k 1380/
1960); Tefsiru Sureti Yusuf(M. Reşid Rı-
510
za ' nın
sGreyle ilgi li müstakil tefsirinin ikmalidir; Dımaşk 1939); lfüccetü'l-İsldm
EbU lfamid el-Gazzali (Kahire ı 962); elİncil v e'l-Kur'an ii keffeteyi'l-mizan
(Dımaşk 1967; Osman Cilacı tarafından incil ve Kur'an 'dan Gerçekler adıyla Türkçe'ye çevrilmiştir !Konya ı 987J); er-Ri]J.letü'n-Necdiyyetü'l-lficaziyye 13381
1940 ( Dımaşk ı 967) ; el-İslam ve'ş-şal)d­
betü'l-kiram beyne's-sünneti ve'ş-şi'a
(Beyrut 1966) ; Kelimat ve e]J.adiş (Dı ­
ma ş k ı 97 4 ); eş - Şe~ö.fatü '1-beyza' ve'ş­
şafra' (bir önceki eseri e birlikte yayımlan­
mı ştır) ; el-İşti~ö.~ ve't-ta'rib (Dımaşk
ı 961 ); Tal;ricu el)ddişi Kitabi'l-Bu]]ald' li'l-Ca]J.i? (Dımaşk ı 938) ; el-Mu'ameldt fi'l-İsldm ve tal)~i~u ma verede fi'rriba (M . Reşid Rı za'nın başladığı eserin ikmali olup mukaddimeyi de Muhammed
Behcet kaleme almıştır ; Kahire. ts.); Na~­
dü 'Ayni'l-mizan (Cemaleddin el-Kası­
mT'nin "Mizanü'l-cerh ve't-ta'dil" başlıklı
makalesine Muhammed Hüseyin Kaşifül­
gıta'nın yazdığı reddiyeye [Sayda ı 3301
cevaptır; Dımaşk ı 93 ı); İlave şaniye fi'l;tiyaratı Şeyl;i'l-İslam İbn Teymiyye
[n ş r. M . Hamid ei-FakiJ, Kahire ı953);
Mecmu'u's-sünne (iki ciltlik bir hadis
kitabı olup Mahmud ei-Mellah ve Muhibbüddin el-Hatibile birlikte hazırlanmışt ı r;
Cidde ı 966) ; Tari]] u fikreti i'cazi'l-Kur'an. Müellifin ayrıca Hz. Peygamber'in
methine dair küçük bir divanı ile bazı şiir­
lerinden söz edilmektedir.
B) Neşirleri. Cemaleddin el-Kasımi , Kava'idü 't- ta]J.diş ii fünuni muştalal)i'l­
l)adiş ( Dımaşk 1353/ 1935) ; a.mlf.. el-Fazlü'l-mübin 'ald 'İ~di'l-cevheri'ş-şemin
(Beyrut 1403) ; Ebu Davud es-Sicistani ,
Mesa'ilü'l-İmam Al)med (b. Hanbel)
(D ı maşk 1925); Sadreddin ei-Kangaravi,
el-Muii fi'n-nal)vi'J-K(ifi ( Dımaşk 1950) ;
Kemaleddin İbnü'l- Enbari, Esrdrü'l-'Arabiyye ( Dımaşk ı 377/ 1957); Abdürrezzak
el-Baytar, lfilyetü'l-beşer ii taril;i'l-~ar­
ni'ş-şaliş 'aşer(l- 1 11, D ı maşk 1961-63). Ayrıca Reşid Rıza ' nın Tefsirü '1-Menar'ını
da tahkik ettiği kaydedilmektedir. Muhammed Behcet'in çeşitli dergi ve gazetelerde yayımianmış çok sayıda makalesi
bulunmaktadır. Sadece Dımaşk'ta çı kan
Mecelle tü '1-Mecma'i'l-lugati'l- 'Arabiyye'de 1933-1973 yılları arasında neş­
redilmiş 180 kadar makalesi tesbit edilmiştir (bk. Adnan el-Hatib, LI/4 11396/
na el-'Arabi: Süriyye ve Lübnan, Beyrut 1956,
s. 568-569 ; Edhem ei-Cündi. A'lamü'l-edeb
ve'l-fen, Dımaşk 1958, ll, 137-138; Ahmed Kudame. Me' alim ve a'lam fi biladi'l-'Arab, Dı­
maşk 1965, s. 166 -167 ; M. Beşir el-ibrahimi,
'Uyunü '1-beşa'ir, Beyrut 1971 , s. 638-643;
Ömer Rıza Kehhale, el-Müstedrek, Beyrut 1406/
1985, s. 614-615 ; Abdülkadir Ayyaş, Mu'cemü'l-mü'el lifine's-Suriyyin fi'l-lj:arni'l-'işrin,
Dımaşk 1405/1985, s. 75; Ali et-Thntavi, Rica!
mine't-tarii) , Cidde 1406/1986, s. 416 -420; Nizar Abaza - M. Muti' ei-Hafız , Tarii)u 'ulema'i Dı ­
maşlj:, Dımaşk 1406/1986, 11, 918-925; Nizar
Ab aza- M. Riyaz ei-Malih, itmamü 'l-A' lam, Beyrut 1999, s. 224 ; M. Abdüllatif Salih ei-FerfCır,
A'lamu Dımaşlj:, D ı maşk 1408/1988, s . 248 250; M. Hayr Ramazan Yüsuf. Tekmiletü Mu'cemi 'l-mü'ellifin, Beyrut 1418/1997, s . 718719; Ahmed ei-Aiavine, !;eylü 'l-A'lam, Cidde
1418/1998, s. 167-168; Adnan ei-Hatib, " MuJ:ıammed Behcet e1-Baytar : ı:ı:ayatühü ve aşa­
ruh", MMLADm., Ll/4 (I 396/1 976). s. 785-826;
Ahmed Ratib en-Neffah, "Ara' ve enba'", a.e.,
Llllll ( 1397/ 1978) . s . 220-245.
Iii
r
~ı
MUHAMMED BEHCET el-ESERI
L.s})tı ~ ~l
Muhammed Behcet b. Mahmud
b. Abdilkadir b. Ahmed el-Eseri
(1902-1996)
L
Iraklı
edip,
şair
ve yazar.
_j
1902 (veya 1904) yılında Bağdat'ta doğ­
du. Büyük dedesi Ahmed, Diyarbekir valisiyle anlaşmazlığa düşünce Erbil' e göç
etti, daha sonra Bağdat'a yerleşerek ticaretle uğraştı . babası da tacirdi. Askeri
rüşdiyeye kaydolan Muhammed Behcet
askeri eğiti me dayanamadığı için buradan ayrıldı. Öğrenimi sırasında Türkçe
eğitimi aldı , özel bir hocadan Fransızca
okudu . 1917'de İngilizler'in Bağdat'ı işga­
linden sonra İngilizce tahsil etti. Ardın­
dan Arap dili ve edebiyatı ile İslami ilimlerde uzmantaşmaya yöneldi. Özellikle Ali
Alaeddin et-Aıusi ve Mahmud Şükri elAıusi'den yararlandı . Onlardan dil ve edebiyat yanında İslami ilimler, Arap tarihi ve
mantık gibi dersleri aldı. Mahmud Şükri
19761. s. 804-821 ).
BİBLİYOGRAFYA :
C. Faris, Men hüve {i Süriyye, Dımaşk 1949,
s . 125; a.mlf., Men h üm fi 'l-'atemi'l-'Arab[, Dı ­
maşk 1957, s. ı 04-1 05; Ni' me Zeydan. 'Alemü-
MAHMÜD EL-ARNAÜT
Muhammed
Behcet
el-Eseri
MUHAMMED BEHCET el-ESERI
eı-Aıusl hadis ilmine düşkünlüğünü göre-
rek ona Eserllakabını verdi. 1924 yılından
itibaren on yıl kadar Bağdat'ta Arap dili
ve edebiyatı ile din ve ahlak dersleri öğ­
retmeni olarak çalıştı. 1927'de gözden
geçirerek yayımladığı Mahmud Şükrl eiAıusl'nin Taril;u mesacidi Ba(Jdad ve
a§ariha adlı eserinde yer alan dini ısla­
hatla ilgili fikirlerinden dolayı mahkemeye verildiyse de beraat etti. 1928'de diğer
Arap ülkelerine, Türkiye ve Yunanistan'a
gitti. Dönüşünde Cem'iyyetü'ş-şübbani'l ­
müslimlnin kuruluşuna katıldı. 1936'da
Bağdat bölgesi vakıflarına müdür, bir yıl
sonra da Maarif Bakanlığı Arap dili müfettişi tayin edildi. 194 1 yılında Reşld Keraml'nin İngiliz işgaline karşı başlattığı
ayaklanmaya katıldığı için üç yıl hapse
mahkum oldu. Nisan 1948'de Maarif Bakanlığı'ndaki müfettişlik görevine iade
edildi. 1956 yılında yüksek öğretmen okulu ile polis fakültesinde dersler verdi. Krallığın sona erip cumhuriyetin kurulduğu
1958 Temmuzunda getirildiği Vakıflar
genel müdürlüğü görevini 1963 Şubatın­
da emekli oluncaya kadar sürdürdü.
Muhammed Behcet, resmi görevlerinin yanı sıra 1920'li yıllardan itibaren gazete ve dergilerde Arap dili ve edebiyatı
ile eleştiri konularında, ayrıca dini. siyasi
ve içtimal meselelere dair makaleler yazmaya, şiirlerini yayımlamaya başladı. İlk
gençlik yıllarında şair Cemll Sıdki ez-Zehavl ve Ma'ruf er-Rusafi ile çatışma içine
girdi. 1924'ten itibaren iki yıl süreyle haftalık el-Beda'i' ve el-'Alemü '1-İsldmi
dergilerinde yazı işleri müdürü, daha sonra altı yıl kadar Mecelletü'l-Mecma'i'l'ilmiyyi'l- 'Ira~i dergisinde yazı işleri müdürü ve yönetici olarak çalıştı. 1929-1949
yılları arasında çeşitli komisyonlarda üyelik yapan Eseri, 1949'da ei-Mecmau'l-ilmiyyü'l-lraki başkanının ikinci vekili ve
1953-1963 arasında birinci vekili oldu.
1961'de Medine ei-Camiatü'I-İslamiyye'­
nin Yüksek Danışma Kurulu'nun, 1980'de
Fas Kraliyet Akademisi'nin üyeliğini yaptı.
1931-1968 yıllarında milletlerarası kongre ve toplantılara katıldı; birçok ödül, nişan ve madalya aldı . 23 Mart 1996'da
Bağdat'ta vefat etti. Muhammed Behcet'in edebi nesirleri cümlelerinin kısalı­
ğı. Iafız güzelliği , parlak üslubu ve sağ­
lam örgüsüyle birçok kadim müellifin nesi rlerinden üstündür. Aynı özellikler şiir­
Ierinde de görülmektedir.
Eserleri. A) Telif Eserleri. A 'lamü'l'Ira~ (Alu s! ailesiyle onun meşhur şahs i­
yetlerinin biyografilerine dairdir;
Bağdat
ı 340/192 ı); el-Mücmel ti taril;i'l-edebi'l-'Ara bi (Bağdat I 929); el-Medl]al ii
taril]i'l-edebi'l- 'Ara bi (Bağdat ı 929);
Me'satü'ş -şa'ir VezzaJ:ıu'l-Yemen (Velid b. Abdü lm elik'i n eşi ümmü'I-Benln'e
yazdığı gazel yüzünden öldürülen şa ir Vez­
zahu'I-Yemen Abdurrahman b. İsmail hakkında edip Ahm ed Hasan ez-Zeyyat'ın görüşlerine reddi ye olarak yazdığı makalelerini içerir; Bağdat ı 935); el-İtticahatü'l­
J:ıadi§e fi'l-İslam (el-'Arab ve'l-f:ıaçiara­
tü'L-/:ıadişe adlı eser içinde; Beyrut I 95 I;
nşr. Muhibbüddin ei-Hatlb, Kahire, ts.); elCo(Jrafiyye 'inde'l-müslimin ve'ş-Şe­
rifel-İdrisi(Bağdat 1952); Katibü'ddevleteyn:en-Nuriyye ve'ş-ŞaldJ:ıiyye
(Bağdat I 956); MaJ:ımud Şükri el-A1Usi
ve ara'ühü '1-lu(Javiyye (Ma/:ımüd Ş ükri el-A lüsi: Siretühü ve dirasatühü'L-Lugaviyye, Kahire 1958; Küveyt 1416/1995);
M u'cemü '1-dlat ve '1-edevat ve (Jayriha:
el-Ale tü ve'l-edat (Bağdat ı 962); Na? arat faJ:ıışa ii ~ava 'idi resmi'l-kitabeti'l'Arabiyye ve zavabıtı'l-lu(Ja ve tari~a­
ti tedvini taril;i'l-edebi'l-'Arabi (Bağ­
dat 1971 ); MeldmiJ:ı ve ezhar (Bağdat
ı 97 4); Zera'i'u '1- 'aşabiyyeti'l- 'unşuriy­
ye ii i§areti'l-J:ıarb ve J:ıamelati Nadir
Şah 'ale'l- 'Ira~ ti rivayeti şahidi 'ıyan
(Bağdat 1401/1981 ); MuJ:ıammed b. 'Abdülvehhdb: Da'iyetü't-tevJ:ıid ve't-tecdid fi 'l- 'aşri'l-J:ıadi§ (Ri yad I 404/ 1984 );
Divanü'l-E§eri(Bağdat ı 990). Diğer eserleri de şunlardır : AbdülmuJ:ısin el-Ka?ı­
mi: ljayatühu ve şi'ruhil; Şeyl]ülisldm
'Arif ljikmet, 'İmadüddin el-Kureşi elİşbahani el-Katib, Eşherü meşahiri'l­
'Ira~ fi'l-edeb ve's-siyase fi'l-~arney­
ni'l-al]ireyn, er-Red 'ale'ş-şu'ubiyye ev
na~zu Kitabi'l-Me§alib li'bni'l-Kelbi,
en -Nu~ad ve'r-rudud, Ma)fiildt na~­
diyye, ŞerJ:ıu MaMmati İbn Mari etTabib el-Mışri, el-Edebü'l-mu'aşır fi'l'Ira~, 2ıldlü'l-eyyam (divan). Vera'e'lesldki'ş-şa'ike (divan). Eseri başka müelliflerle birlikte okul kitapları da yazmış­
tır. Ayrıca Ahmet Süheyl Ünver'in Hattat
Ali bin Hilal: Hayatı ve Yazıları adlı
kitabını Aziz Sami ile birlikte el-Ijattatü'l-Ba(Jdadi 'Ali b. Hilal el-meşhur
bi'bni'l-Bevvab başlığıyla Arapça'ya tercüme etmiştir (Bağdat ı 377/ 1958).
B) ilmi Neşirleri. Mahmud Şükrl eiAıusl, Taril;u N ecd (Kahire ı 343, 134 7,
1998), ecj.-l)ara'ir vema yesu(Ju li'ş­
dune'n-na§ir (Kahire 1344/ 1923,
14 ı 8/ ı 998), Taril;u Mesacidi Ba(Jdad
ve a§ariha (Bağdat ı 346/1927). 'U~ubd­
tü'l-'Arab ii Cahiliyyetihd ve J:ıuduşa'ir
dü'l-ma'aşi elleti yertekibüha ba'zuhüm (MMilr., XX.XV/2 1ı 984J, s. 3-85), enNaJ:ıt ve beyanü J:ıa~i~atihi ve neb~e
'an ~ava'idihi ( MMilr., XXXıX/3 11409/
ı 9881, s. 7-6 ı ; Bağdat ı 989). el-Ma'ü vema verede ii şürbihd mine'l-adab (Rabat ı 405/ı 985) ve Bü1U(Ju'l-ereb ii ma'rifeti aJ:ıvali'l-'Arab (ı-ı ı ı. Beyrut, ts . IDarü 'l-kütübi'l-ilmiyye]; Beyrut, ts. IDarü 'ş­
şarkı 'I-ArabT]); Ebu Bekir es-Sull, Edebü'lküttdb (Beyrut ı 922; Bağdat ı 922); İbnü'I­
Cevzl, Mena~ıbü Ba(Jdad (Bağdat ı 342/
ı 924 ); İbnü'I-Müneccim, Kitabü 'n-Na(Jam (Bağdat ı 369/ı 950); İmadüddin eiİsfahanl, Ijaridetü'l-~aşr ve ceridetü'l'aşr (Irak şairleri kısmı, Cemll Said ile 1-V.
Bağdat 1955-1978); İbn Cinnl, Tefsiru urcuzeti Ebi Nüvas ii ta~ri?i'l-Fa.il b. erRe bi' veziri'r-Reşid ve'l-Emin (Dımaşk
ı 386/ 1966): Şemseddin Muhammed b.
Mahmud eş-Şehrezurl, Mu~addimetü
Nüzheti'l-ervaJ:ı ve rav.iati'l-efr{ıJ:ı (Nuşüş felse{iyye mühdat ile'd-Duktar ibrahim Medkar içinde, s. ı 35-174, Kahire
ı 976): Demenhurl, 'Aynü'l-J:ıayat fi'stinbdtı'l-miyah (Ra bat ı 989); Divanü Ve.i.iaJ:ıı'l- Yemen: ŞerJ:ıu MuJ:ıammed Ijayr
(Beyrut ı9 96); İdrlsl, Ijaritatü'l-'alem
(Şüretü'L-'a rt) (Cevad Ali ile birlikte, Bağ­
dat 1951), Mu'cemü'l-e~iilim, Mir'atü'l-e~iilim (önceki eserin özeti) ve Nüzhetü'l-müşta)f ti'J:ıtiralfı'l-ata~; Mahmud
Şükrl ei-Aiusl, Risaletü'l-misvdk; Ebü'nNecm el-İcll, Ümmü'l-eraciz; Abdülkadir b. Şa'ban. LevJ:ıu'l-J:ııi? ii J:ıisabi 'a~­
di'l-eşabi' .
Muhammed Behcet'in Arap dili ve edeArap şiiri, edebi tenkit, tarih vb.
konularda yazdığı makalelerle tahkik ettiği bazı kitap ve risaleleri ei-Mecmau'lilmiyyü'l-lraki. Mecmau'l-lugati'I-Arabiyye (Kah i re), Mecmau'l-lugati'I-Arabiyye
(Dımaşk) ve Mecmau'l-ilmiyyü'I-Arabl'nin çıkardığı dergilerle el-Mevrid, elBa./:ı§Ü '1-'ilmi gibi mecmualarda yayım­
l anm ıştır (Sabah NGrl MerzGk, VII, ı lOı ı 2) . Hamid ei-Matbal. el-'All am e MuJ:ıammed Behcet el-E§eri adıyla bir monografi kaleme almıştır.
biyatı,
BİBLİYOGRAFYA :
C. Awad, Mu'cemü 'l-mü'elli{in e'l-'Irafsıyy in,
Bağdad 1969, lll , 114-116; İbrahim es-Samer-
rai. Taril)u 'ulema'i Bagdad fi 'l-fsami 'r-rabi'
'aşerel-hicri, Bağdad 1982, s. 113-118; a.mlf..
Mecalisü Bagdad, Bağdad 1985, s. 56-60;
M. Mehdi Allam, el-Mecma'iyyün {f l)amsine
'amen, Kahire 1406/1986, s. 260-262; Mir Basri. A'lamü'l-edeb fi'L-'Irafsı'l-f:ıadiş, London 1415/
1994, n, 484-488; Abdülaziz Suud ei-Babitin,
Mu 'cemü 'l-Babitin li'ş-şu'ara'i'l-'Arabi'L-mu'a­
şırfn, Safat 1995, IV, 352; Hamid ei-Matbai,
Mevsü'atü a'lami'l-'lrafs fi 'l-fsarni'l-'ışrin, Bağ-
511
MUHAMMED BEHCET el-ESERI
d ad 1995, I, 182; a.mlf.. ei-'Alltıme Mu/:ıammed
Beh cet el-Eşeri, Bağda d, ts. , tür. yer.; Ahmed eiAiavine. ıeylü'l-A'Itım, Cidde 1418/199 8, s.
168-169; Nizar Abaza- M. Riyaz ei-Malih . itmamü '1-A'ltım, Beyrut 1999, s. 224-225 ; Sabah
Nuri Merzfık. Mu'cemü '1-mü'elli{in ve'l-kütttı·
bi'f.'lrtıkıyyin: 1970-2000, Bağda d 2002, VII ,
109-112; Muhammed Behcet el-Eseri. "Siretü'l-'Allame el-E şeri bi-~al emih" (nşr. Hamfd elMatbaf) . ei-Mevrid, XXIV/ 2, Bağda d 1996, s. 416; Hilal Naci. "el-'Allame Mui:ıamm ed Bel1Cet
el-Eşeri", MMMA 1Ka hi re). XLI/ 2 ( ı 4 18/ 1997),
s. 173-225; Adnan Abdurrahman ed-Dfıri, " el'Allame Mui:ıammed Behcet el-Eseri: 1 ı902 ı 996) melamii:ı min siretihive müşarekfıtihi'l­
' ilmiyye", el-Mü'erritıu 'I·'Arabi, sy. 56, Bağ­
dad 14 18/1998, s. 257 -266 ; Yusuf Şevki Yavuz.
" A1fıs1, Mahmud Şükri", DiA , ıı, 549.
li] İSMAİL DURMUŞ
ı
MUHAMMED BEHAAN
-,
(bk. BEHRAN).
L
_j
ı
MUHAMMED BEKA
-,
(>'!Qı~)
Muhammed Beka'
b. Gulam Muhammed Seharenpüri
(ö. 1094/ 1683)
Hindistanlı
L
müellif ve idareci.
_j
1037 ( 1627-28) yılında günümüzde HinUttar Pradeş eyaletinde bulunan
Seharenpür'da doğdu. Seka şiirlerinde
kullandığı mahlasıdır. XIV. yüzyılın başla­
rında Heranan Hindistan'a göç eden ve
Firüz Şah Tuğluk döneminde ( 135 1- ı 388)
Mültan eyalet valisi olup Melik Merdan
unvanını alan Hace Ziyaeddin'in soyundan
gelmektedir. Hace Ziyaeddin, daha sonra
Delhi sultanı olan Seyyidler hanedanının
kurucusu ve ilk hükümdan Seyyid Hızır
Han'ın üvey babasıdır. Muhammed Seka
ilk bilgileri babası Gulam Muhammed'den
aldı. Sirhind'de Şeyh Abdullah Miyan, Abdülhak Dihlevi'nin oğlu Şeyh Nürülhak ve
diğer alimlerden islamı ilimleri okuyup
tahsilini tamamladıktan sonra Seharenpür'a dönerek talebe yetiştirmeye baş­
ladı . Babasının vefatı üzerine tasawufa
yöneldi ve tekrar Sirhind'e gidip İmam-ı
Rabtani'nin oğlu Hace Muhammed Ma'süm'a intisap etti. Babürlü Hükümdan
Evrengzlb döneminde Evrengzlb'in kumandanlarından çocukluk arkadaşı Bahtaver (iftihar) Han'ın davetiyle devlet hizmetine girdi. Seharenpür'da bahşı ve vakıanigar (vak'anüvis) olarak görev aldı. Bahtaver Han'ın teşvikiyle zamanının büyük
kısmını eser telifiyle geçirdi. Seharenpür'da vefat eden Muhammed Seka'nın hadistan ' ın
512
yatının
sonuna doğru tayin edildiği Seharenpür serkarlığı sırasında şehrin imarı­
na önem verdiği ve kendi adıyla anılan
( BekapOr) bir mahalle kurduğu kaydedilmektedir.
Eserleri. 1. Mecmi'ı'a. Ferldüddin Atile Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin Meşnevi'sinden ve diğer bazı kitaplardan parçalar ihtiva eden
eser 1077'de ( 1666) düzenlenmiştir. z.
Riyfızü'l-evliyfı'. İlk dört halifeye. imamlar. veliler ve Hindistanlı velllere dair hacimli bir eserdir. 3. Teıkiretü 'ş - şu'arfı ' .
Kendi dönemindeki şairler ve eserleri
hakkındadır. 4. Mir'fıtü'l-'fılem. Dünya
tarihi niteliğindeki eser bir mukaddime.
yedi bölüm ve bir hatimeden oluşur. Eserin Evrengzlb dönemiyle ilgili değerli bilgiler ihtiva eden bir bölümü H. M. Elliot
tarafından İngilizce'ye tercüme edilmiştir
(TheHistoryoflndia, London 1877~ed .
FuatSezgin , Frankfurt 1997, Vll. 156-165).
Müellifin Mir 'fıtü'l-'fıl em' in genişletil­
miş şekli olarak düşündüğü . ancak ölümü
üzerine yarım kalan çalışmasını 1095'te
(ı 684) Mir'fıt-ı Cihfınnümfı adıyla yeğeni Muhammed Şefi' tamamlamıştır.
Kitabın ayrıca müellifın kardeşi Muhammed Rıza tarafından da ikmal edildiği belirtilmektedir. Muhammed Seka eserlerini Bahtaver Han'a ithaf ettiği için bazı
araştırmacılar bu eserlerin müellifi olarak
onu göstermektedir.
tar'ın Mantı~u't-tayr'ı
BİBLİYOGRAFYA :
Rieu, Catalogue o{ the Persian Manuscripts,
125-127; III , 890-892; Ethe, Catalogue o{ Pers ian Manuscripts, s. 49 ; Storey, Persian Litera·
ture, l/1 , s. 132-133; l/2, s. 1012; Abdülhay eiHaseni. Nüzhetü '1-tıavtıtır. V, 373; Th e History
o{ lndia (ed. H. M. Elli ot -1 . Dowson). London
1877 ->(ed . FuatSezgin). Frankfurt 1997, VII,
145- 165; Catalogue of the Arabic and Persian
Manuscripts in the Khuda Bakhsh Oriental
Publlc Library, Patna 1993, VI, 55-62; M. Hidayet Hosain, "Mui:ıa mmad Baqa'" , B 2(ing.), VII,
432-433; Enver Konukçu, "Bahtaver Han", DiA,
IV, 522-523.
r:;:ı
..
ı,
I!ill!ı
ı
AZMi ÜZCAN
MUHAMMED BELLO
(ö. 1253/ 1837)
L
Nijerya FuU\ni Devleti'nin
ikinci halifesi
(1817-1837).
_j
1195'te (ı 781) doğdu . FOianl Devleti'nin kurucusu Osman b. Füdl'nin oğludur.
Tahsilini büyük bir alim olan babası . arncaları ve diğer mahalli alimierin yanında
tamamladı. Henüz yirmi yaşlarında iken
ülkenin sayılı alimleri arasına girdi. 1803
yılında
Gobir sultanının baskıları yüzünden babasıyla birlikte Degal'den Gudu'ya
hicret etti. Gobir sultanına karşı girişilen
mücadelede babasının önemli kumandanları arasında yer aldı . Daha sonra Kebbi sultanının topraklarına sefer düzenleyerek Gulma, Zazzagava ve Sauva şehir­
lerini fethetti. Daura. Katsina ve Kana liderleriyle yapılan görüşmeleri yürüttü ve
bu emirliklerin itaatini sağladı. Gobir'in
başşehri Alkalawa 'yı kuşatan ordunun
başkumandanlığına getirildi ve şehri ele
geçirip Gobir fatihi unvanını kazandı
( 1808). lll o ve Gvari'ye seferler düzenleyip
bu emirlikleri itaat altına aldı (ı 81 0) .
1812'de "emlrü'l-mü'minln" unvanını
alarak Sakoto halifeliğinin kuruluşunu ilan
eden Osman b. Füdl ülkenin batı topraklarının idaresini kardeşi Abdullah'a, yeni
fethedilen ve merkezi Sakoto olan doğu
eyaJetlerinin yönetimini de Muhammed
Bella'ya bırakıp siyasi hayattan büyük ölçüde çekildi. Onun Sakoto'da ölümünün
ardından ( 18 ı 7) halife seçilen Muhammed Bella yirmi yıl süren iktidarı sırasın­
da iç isyanları bastırmakla uğraştı ve Bornu Sultanlığı'nın saldırıları başta olmak
üzere dış saldırıları önledi. Ayrıca güney
istikametindeki putperest topluluklar
arasında İslamiaştırma faaliyetine önem
verdi. Katsina, Kana, Zaria, Hadejia, Adamava, Gombo, Katagum , Nupe, İlorin ,
Daura ve Bauchi emirliklerini hakimiyet
altına alıp Fülanl Devleti'ni zirveye ulaş­
tırdı. 25 Receb 1253 (25 Ekim 1837) tarihinde vefat etti ve Vurno şehrinde defnedildi.
Muhammed Bella, ölen emirlerin yerine genelde eyalet kurucusunun soyundan
gelen kişileri veya başka ailelerden hizmetleriyle temayüz eden şahısları tayin
ederek emirleri kontrol altında tutmayı
başardı. Emirliklerdeki arazi sahiplerinin
başşehir Sakoto'da birer temsilci bulundurması için bir teşkilat kurdu . Resmi yazışmaları yürütüp vergileri toplama bu
teşkilatın görevleri arasındaydı. iktidarı
süresince elliden fazla sefere çıkan Muhammed Bella ülkesinin kuzey, doğu ve
batı sınırlarında hisarlar ve ribatlar yaptırdı; eski kaleleri yeniletip surları tahkim
ettirdi. Aldığı tedbirlerle FOianller'in göçebelikten yerleşik hayata geçmesini ve
İslamiaşmasını sağladı. Birçok cami ve
medrese yaptırarak ilmi gelişmeyi hız­
landırdı.
Babası gibi Kactiriyye tarikatına mensup olan Muhammed Bella, Halvetiyye
ve Şazeliyye tarikatiarına da intisap etti.
1827'de hac seyahati öncesinde başşeh-