ANADOLU iLAH i YAT AKADEMiSi .tı.RAS TIR MA DERGiSi

\
ANADOLU iLAH i YAT AKADEMiSi .tı.RAS TIR MA DERGiSi
......
Eskiyeni
Anadolu ilahiyat Akademisi Araştl.rma Dergisi
The Atıata/ian Theo/ogica/ Acadm!J Research ]o11ma/
Sayı/lmte 29
Sahibi/Publiıhtr
ANADOLU İLAHİYAT AKADEMisi
EGİTİM ve YAY. LTD. ŞTI. Adına
Tuncer Namlı
Genel Yayın Yönetmeni
Edilil'!, Aıılhon!J
Gü.rbüz Deniz
Editör/ Edifor
İhs:mTokcr
Yazı ݧleri Müdürü
Güz/ Aiflifmil 2014
Yayın
Kurulu/Edilorial Boord
Enver Arpa (DİB), Erdinç Doğru (Gıızi
0.), Gürbüz Deniz (Ankara 0.). Haldun
Göktaş (Yıldınm Beyazır 0.), Hicabi Kır­
langıç (AnJc:ıra 0 .), Hüseyin Nazlıaydın
(Anadolu Dahiyar Akaaemisı), İhsan
Toker (Ankara 0.), Mesut 01--umuş (Hiıit
0.), Meıin Yılmaz (Anadolu İlahiyar Akademisi), Murnr Demirkol (Yıldınm Beyazır 0.), Musa Kazun Ancan (Yıldırun Beyazıt 0.), Necdet Subaşı (DİB), Ş:ırnil
Öçal (Kıı:ıkkale Ü.), Tuncer Nanılı (Anadolu İJ.alı.iyar AkademisQ
Edıiorial Mofla/!r
Mur.ır De.mirkol
ISSN: 1306-6218
Tasanm/Derit,"
FCR Tel: (+90 312.3~0 08 60)
Basla/Printuii!J
Aydan Basun ve Yaı'Wl Ltd. Şıi.
Örnek Sanayi Sitesi Alınteri Bulvan
364. Sk. No: 4 Osıim/ANKARA
Tel: +90 312. 354 46 27-28
Basım Tarihi/Prifllil;g Dofe
10.12.2014
Abonelik/Submipliofl
Yıllık (2 Sayı)
Şahıs 30,00 1L
Resmi Kurumlar 40,00 1L
Yurt dışı 30,00 EURO
Hesap No/A((oıml No
Albaraka Ankara Şb. (002)
Hesap No: 2027297
Iban: TR54 0020 3000 0202 7297 0000 Ol
Aclıes/Addrm
Hao Bayram l\1h. Boyaalar Sk.
No: 14/2 Ulus-Alo.ndağ/ANKARA
Tel: (+90 312.311 88 00 pbx)
Faks: (+90 312.311·47 89)
e-mail: eski-yeni@hotıruıil. com
Eskiyeni yılda iki kere yayınlanan bakemli
bir dergidir/Eskiyeni is a refereed joumal
and is published biannuallı·.
D3.1U§ma Kurulu/Adıiıory Board
Abbsbar Aw:ıd (Omdunnan İslam Ü.),
Abdullah Kahraman (Marmara Ü.), Adnan Arslan (Süleyman Şah 0.), Alunet
Yaman (Necmetıin Erbabn Ü.), Ali
Bardakoğlu (29 Ma)1S Ü.), Bayram Ali
Çeıinbp (İstanbul Ü.), Budwıertin Tatar (Ondokuz Ma)ıS 0.), Biinyamin Eru1
(Ankara 0.), Cclal Tü.rer (Ankara Ü.),
Coşkun Çakır (İstanbul Şehir 0.), Derya
Örs (Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu), Ejder 0!-'U!Iluş (Osman Gazi
Ü.), Emced Korşe (Ürdün Ü.), Fuat Aydın (Sakarya Ü.), H:ıo Musa Bağcı (Dicle
0.), H:ılir Ünal (Avrupa İslam Ü.), Hayaıi
Hökelekli. (Uludağ Ü.), İlharni Güler (Ankara _Ü.), Ismail Çalışkan (Yılduım Beyazır
Ü.), I smail Hakkı Ünal (Ankara 0.), Kııdir
Canaran {Balıkesir Ü.), Karnal Gahalla
(Uluslararası Afrika Ü.), M. Yahya }.fichot
(Hartford Seminary Amerika), Mahmut
Aydın (Ondokuz Maps 0.), Mehmet
Evl-"\\r.Ul (Hiıit 0.), Meıin Özdemir (Yıl­
dınm Beyazır Ü.), Mevlür Uyanık (Hiıit
Ü.), Mohammad Jaber Thalji (Qassim Ü.),
Muhammed Raypın (Ürdün Ü.), Mulwnmed Tank Nour (Harcum Ü.), Mııs­
tafa_ Enüı:k (Marmara 0.), Mustafa Köylü
(Ondokuz ~.!aııs Ü.), !\.fustafa Öztürk
(Çulnu:ova Ü.), Mustafa Tekin (İstanbul
0.), Ömer Özsoy (Frankfurt Ü.), Ramazan Altuntaş (Necmetıin Erbakan Ü.),
Talip Özdeş (Cumhuriyet Ü.), Talip
Türcan (Süleyman Demirel 0.)
Fıkı? Çözüm mü Üretir,
Sorun mu?·
Fiqh: S ol11tion or Problefll?
Ali BARDAKOGUJ''
Değerli katılımcılar, İlab.iyat Fakültesinin Değerli Hocalan, Anadolu İlah.iyat
Akademisinin güzide müdavimleri, ehl-i ilim, hepinize saygllarınu sunuyarum.
Şu an, İlah.iyat Akademisinin ne kadar hayırlı bir aniaca hizmet ettiğini görmenin muduluğunu yaşıyorum. Günümüz isıarn dünyasında dini tefekkür ve
araştırmalann giderek kıs).l' bir döngüye girip içine kapandığını ileri sürerek
karamsar olmak mümkün. Ancak, İsıarn dünyasında ciddi bir zihni toparlanma,.. s_orgulama ve asıldan kopmadan kendini yenileme ve geleceği inşa
çabalan da artık hissedilir bir yoğunlukta. Bu akademiyi, İlah.iyat fakültelerinde yapılan bazı çalışmalan, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi'ne bağlı, fakat
bütçesi ve çalışma programı itibariyle tamamen bağımsız bir şekilde faaliyete
başl~yan Kur'an Araştırmalan Merkezi (KURAMER) gibi kuruluşlann sayı­
l.annin giderek arttığını görünce karamsar olmak bir tarafa, geleceğimiz adına
uriıı;danmız tazelenmekte. Akademinin çalışmalarını da çok heyecan verici
. buldum. ·
· Tuncer Namlı Bey telefonda bana burada gerçekleşen faaliyederi anlatmıştı:
Şimdi bunlarİ yakından tanıma imkanım oldu. Hepinizi ve bu hizmete destek
verenleri tebrik ediyorum. Buranın bizim zihin dünyamızda, isıarnı İlimlerin
birikiminin günümüze yansıtılmasında önemli bir kilometre taşı olacağına
inanıyorum.. İlah.iyat ve Diyanetin üst seviyede öğrettiği bilginin hem toplumla paylaşılması hem daha sivil tabanda karşılık bulması açısından buranın
çok önemli bir zemin olacağına inanıyorum. Sözlerime bu çalışmanın bende
uyandırdığı olumlu çağnşırnlan ve minnet duygulanmı arz ederek başlıyorum,
hepimF tebrik ediyorum.
• 15 Maı:t 2014 tarihinde Anadolu ilahiyat Akademisi'nde verilen konferansındeşifre meınidir.
•• Prof. Dr., İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Kur'an Araştırmalan Merkezi.
148 • Eskiyeni 29/Güz 2014
Başlangıçta itiraf etmeliyim
ki, ben konuyu seçerken burada Akademi öğren­
cilerinin olacağını düşünerek cesaret etrniştim, ama sizlerin, ulemarun teşrif
edeceğini bilseydim bu kadar cesaretli olarnazdım. Ve bir de başlık çok kış­
kırtıcı oldu: "Fıkıh sorun mu üretir, çözüm mü?" diye. Aslında bu yanlış değil; aynı soru, din eğitimi için de sorulabilir; hatta eczaneden alacağımız ilaç
için de sorulabilir. Alacağımız bir ilaç hastalığımızı tedavi mi eder, artı.nr mı?
Din eğitimi bir toplumun sorunlannı çözüp huzuru ve sükfuıeti mi sağlar,
yoksa kargaşayı mı artıru? Din eğitimi sahasında bu sorunun ne kadar anlamlı olduğunu test etmek için mesela iki yüz bin civarında medresenin olduğu Pakistan, binlerce medresenin bulunduğu Afganistan örneği bize yeter.
Din eğitiminin bir ülkede sorunlara yol açabileceğinin de, sorunlan azaltabileceğinin de çok açık örnekleri var İslam dünyasında. O bakımdan dini anlamak, din ile hayatırruz arasında nasıl bir ilişki kuracağımız üzerine düşün­
mek başlı başına bir sorumluluk alanıdır. Bunu nasıl anladığımıza bağlı olarak da yukarıdaki sorunun cevapları değişir.
Elbette fi.kıh, Müslümanların birey ve toplum olarak günlük hayatını dine aykı­
n düşmeden, din ile çelişıneden yaşama ve bir sorun ortaya çıktığında da yine
aynı şekilde onu çözme arzularının sonucu ortaya çıkan zengin bir birikim ve
mirası ifade eder. İçinde dinin asıllarından gelen kurallar ve onların yorumlan
vardır, Müslüman toplumlarm oı;tak değer ve çekinceleri vardır, örf ve h.-ültür
vardır, devlet eliyle gelişti.riien tarihi tecrübeler vardır. Bütün bunlar dine, yani
İslam'a aykın düşmeme kaygı ve duyarlılığı içinde gelişip çeşitlenmiştir. ''Dine
uygun" demedim dikkat ederseoi?, "dine . aykırı düşmeden" dedim. Çünkü dine uygunluk şartını atarsanız, dini'\ arneli hayatın her alaruna sürmüş ve dinin
üzerine çok yük yüklemiş olursunuz. Halbuki Allah'ın din olarak gönderdiği
İslam'ın şeriatına, İslam'ın esaslarına aykırı düşmesin, bu yeterlidir. Böyle
düşündüğümüzde altermı.tif görüşlerin ayru anda ve eşit derecede doğrulan­
masına imkan bulunmuş olur. Bu da İslam toplumu için rahmet demektir.
İşte bu zeminde gelişen fıkıh ilmi, Müslümarıların arneli hayatına rehberlik
etmiş, çözümler üretmiştir. Diğer bir ifadeyle fıkıh, Müslüman toplumlarda
hayatın tabii akışıyla fıtrat dini olan İsl~'ın ahenkli birlikteliğinin ü.İünü olarak ortaya çıkmış, tarihi süreçte geniş Islam coğrafyasında tıem ortak paydayı oluşturmuş hem de bölge ve dönem farklılıklanru bunun gerektirdiği ve
değişimi karşılayan bir dinarnizmi içinde barınclırmıştır.
Şimdi değerli
dostlar, bu giriş cümlelerinden sonra, güö.ümüzdeki fıkıh algı­
sorunlar üzerine konuşmak istiyorum.
sından başlayarak
a. Günümüzde Fılah Algısı ve Sorunlan
Hepimiz bizi kuşatan çevremizin çocuklarıyız; beslendiğimiz bilgi kaynaklabiçimde analiz ettiğimizde bizi etkileyen duygusal ortamı çoğu zaman yeterince fark etmediğimizi görürüz. Bizden öncekiler de böyleydi.
Günümüzdeki fıkıh algısını da modern dönemin bize armağanı olarak görrını soğukkanlı
Ali Bardakoğlu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 149
rnek gerekir. ,Şimdi biz 21. Yüzyıldayız, kendimizi ~amamız, kendimizi tarumamız o kadar kolay değil. Biz hangi şartlarda bu noktaya geldik, dış çevre
bize ne telkin etti, neler bize miras olarak kaldı? Bütün bunlap.fark etmeden
bizim kendimizi merkeze alarak bir tan.un yapmamız mümkün, ama yetersiz.
Gerçek şu ki, İslam toplumlan ve ülkeleri olarak 21. yüzyıla gelinceye kadar
birçok badireler. atlattı.k.
·
Son iki yüzyılda olup bitenler cümlesinden olarak İslam ülkelerinin geçirdiği
merhalelere bakılırsa, bilim ve teknoloji açısından kendimizi son derecede
gerilerde bulduk. Biz ülke olarak sömürge idaresi altında o~adı.k, ama diğer
Islam ülkelerinin önemli bir kısmı sömürge altında yaşadı. Islam ülkelerinde
bağımsızlık ve ulus devlet serüveni, sömürge döneminden kalan aynşma, dini ilimlerde oryantalist çalışmalara hayranlık ve tepkiler, ülke içi siyasette totaliter ve yan totaliter rejimler, muhalefet ve direniş hareketleri ve bütün
bunların dinle ilişki kurma biçimleri, İslamcıların kendi ülkelerindeki konum
ve mücadeleleri vs. neticede dini ilimlerin söylemini derinden etkiledi. Bunun bir yansıması olarak geçmişten devralınan fıkıh birikimi, içerik tartışması
yapılmaksızın modern hukuk sistematiğinde yeniden ifade edilmeye başlandı,
yeni başlıklar altında sunuldu ve kavgaya dahil edildi. Fıkıh adeta dünya hayatımıza ilişkin bütün taleplerimizin, iddialanmızın~ tasavvurlanmızın hepsini
üstlenmeye başladı. Devlet kuracaksak da fıkha kurdurduk, komşularla ilişki­
leri düzenleyeceksek de fıkıh bunu üstlendi, bir siyaset, bir siyasi sistem üreteceksek de fıkıh buna öncülük edecekti. Bir de bizim geleneğimizde bireyin
fazla inisiyatifi yoktur, oldukça edilgendir ve "ne varsa ya yukandan bize
gelnlelidir ya da büyüklerimiz bize emretmelidir" düşüncesi aramızda hayli
yaygındır. Dolayısıyla fıkıh da bir bakıma büyüğümüz olarak bize ne yapmamız gerektiğini anlatmalıydı. Yani şunu demek istiyorum, Müslümanlar
Jı.kha. 20. ve 21. yüzyılda çok fazla ödev yüklediler ve bütün mücadelelerini,
ka'vgalarını fıkıh üzerinden vermeye başladılar. Olan da fıkha oldu; bunu yapan insanlara bir şey olmadı. O insanlar geçip gittiler, ama fı.khın yükü arttı.
Fıkhın bu yeni yükü taşıması için kendisini yenilernesi gerekiyordu; yapamadı, yapamazdı da. Bu birden olacak şey de değildl. ·
Velhasıl,
yeni dönemde ciddi bir özgüven kaybı yaşadık. Bir kesim bütün olup
bitenden dini sorumlu tutarken diğer bir kesim bütün yitirdiklerini dinde aramaya başladı, bütün umutlan dine bağladı. Yani birbirinin simettiği iki taraf da
kendini hep dışanda tuttu. İki tavrın da mantığı aynıydı. Mesela, İmam Hatip
Okulu öğrencisi olduğumuz yıllarda kapitalizm ve sosyalizme karşı İslfuni.yet
üçüncü bir yol olarak, onlann hakkından gelecek bir ideoloji olarak takdim
ediliyordu. Bizim kuşak bu telkin altında yetişti ve bu telkinin izleri bugüne
kadar uzandı. O gün için çok da mutlu edici bir şeydi bu. Çünkü baskın dünyanın bütün hegemonyasına karşı İslıim'ın arkasına sığınarak ve kendimizi sipere atarak cevap veriyorduk. Bu hengıimede fıkıh algısı da şekillendi.
Halbuki geçmişten aynen aktardığımız fıklun omurgası bu yükü taşıyamazdı.
Aslıncfa fıkıh tabii ve beşeri gelişimini sürdürebilseydi, elbette bu kıvama ge-
ıso
• Eskiyeni 29/Güz 2014
lirdi, sorun da kendiliğinden çözülmüş olurdu. Zaten fıkhın ~sıl görevi bu
yükü taşımak değil mi? Ama böyle bir gelişme olmayınca biz fıkhın dini niteliğine sıkça vurgu yaparak onu koruma altına almaya çalıştık. Fık:ıhla dini, fı­
kıhla şeriatı eşitleyerek fıkıh üzerinden şeriat ve din karşıtlığı da bu süreçte
daha yüksek sesle kendini gösterdi. Bu iki karşıt duruş birbirini besledi ve
bloke etti. Bazen de, fıklu bütün beklentileri, çağın getfrdiği bireysel.ve toplumsal düzeyde, Uluslararası düzeyde bütün öneri ve kabulleri onayiayan bir
genişlikte sunarak sorun aşılmaya çalışıldı. Bunlann her biri ayn bir olumsuz
gidişatın resmidir ve ayn bir savrulmadır.
Esasen arneli bir tecrübe birikimi özelliği ağır basan fıkhın itikacli alana çekilmesi ve dini karakterinin öne çıkarılması, içinde bulunulan ş~ann sevk
ettiği bir taktik idi. Çünkü fıkıh dinle ne kadar iç içe olursa, insanlanil itiraz
etmesi de o ölçüde en aza inmiş oluyordu. Yani tereddüt göstereniere şunu
demiş olduk , "Kardeşim, sen Müslüman değil misin? Dine inanıyorsan fık­
hın da bu çağın sorunlannı çözücü olduğuna ve bu yükü taşıy~cağına inanmak durumundasın. Çünkü neticede iman meselesi bu. Dini Allah göndermiştir, bu fıkıh da Allah'ın şeriatıdır, bu şeriat toplumunun bütün soruclannı
çözecek güçtedir. Üstelik sadece 21. yüzyılı değil, evrensel olarak kıyamete
kadar fıkıh bu yükü taşıyacaktır." Böylece din, şeriat ve fıkıh iç içe girerek
adeta kader birliğine mahkum edildi. Dikkat ederseniz, mesela Türkiye olarak İlahiyat Fakültelepnde biz fıkıh isriıini değiştirdik, "İshlm Hukuku" yaptık. Fıkıh isminin İslam Hukuku yapılması aslında bizi mutlu eden bir geliş­
meydi. Çünkü sahiplendiğirniz, üzyrine yük yüklediği.miz hukuk aynı zamanda İslam'ın hukuku, Allah'ın gönderdiği bir hukuk, bir sistem oluyordu ve
insanlar için artık onun reel karşılığı ve rasyonelliği fazla önem taşımıyordu.
Kendisini yenilemesine de gerek yoktu. İnsanların Allah'ın hukuku olarak
buna itaat etmesi, uyması -gerekiyordu. Tıpkı meleklerin varlığır.ı.ı nasıl kabul
ediyorsak, fıkıh kurallarının da doğruluğunu ve geçerli olduğunu o şekilde
kabul etmek durumundaydık.
Değerli davetliler ve ilim ir).sanlan, fıkıh inanılmak için gelmemiştir. İnanıl­
mak için gelseydi .alci.id olurdu. Allah zaten neye inanacağımızı din.irl alci.i.d
esaslariyla belii:lemiştir. Din elbette aleide ve . şeriattaiı. oluşur. Akide nasıl
inanacağımızı, şeriat ve fıkıh ise ayn olmalarına rağmen nasıl davranacağımı­
zı gösterir.
Sözün özü, modern dönemde agresif, savunmacı, tepkisel diridarliğırruz fıkıh
üzerinden ifade edildi; beklentiler, kavgalar fıkıh üzerinden· yapıldı ve neticede fıkıh tabli, insani, beşeri özelliğini yitirerek daha akidevi bir ilim olarak anlaşılmaya, okutulmaya başlandı. Böyle olunca da . fıkıh :ı,rtık bir özlemler diyan oldu. Ancak, ilk bakışta geleneği ve geleneksel dini bilgileri kategorik olarak savunanlar için rahatlatıcı ve ümit verici görünen bu durum, dış dünya ile
etkileşim arttıkça ve hayatın tabii akışı yeni ihtiyaçlan önümüze koydukça geleneksel dini bilginin aleyhine olmaya başladı. Artık bu dezavantajlı durum
son dönemde iyice belirgin hale gelmiştir. Yeni dönemde fıkhın dini niteliği-
Ali Bardakoğlu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • ısı
ne sıkça vurgu yapılması ve bunun öne çıkanlması bir mahiyet tartışması
açmaktan ziyade günümüzde sosyal karşılığı kalmachğı için zihni kabul temelleri de hayli zayıflamış bir öğretiye daha kestirme bir yolla. meşruiyet sağ­
lama ve onu rasyonel bir tartışmanın alanı dışına çıkarma gayretinin ürünüdür. Ancak bu usul, fıkhın beşeri/insani yönünü gölgelediğinden onun rasyonelliğini ve tabii meşruiyetini yok edip onu akidevi bir alana çekmekl.e toplumun din algısını tahrip etme ve insanlan din konusunda yol ayırınuna getirme riski taşımaktadır.
Fıkhın inanç alanınaitilmesi fıkha haksızlıktır. Fıkha itibar kazandırmaz, aksine fıkhın ayaklarını yerden keser ve onu buzdolabına kaldırır; onu dogmatik hale getirir. Nitekim öyle de oldu. Bu.İıun sonucu, siyasetçisiyle ve
ulemasıyla Müslümanlar iki dünyalı oldular. Bu iki dünyalılıkta fıkıh geçmişi,
özlemleri hatta dine bağlılığı temsil et;ti. Müslümanlar hayatlarını rasyonalite
üzerinde yaşadılar, ama fıkha da bir ayn alemde idealler, özlemler manzumesi olarak inandılar. Bu arada fıkha iman, çoğu zaman da Müslümanların dindarlık derecesini, hata dindarlığını test aracı olarak kullanıldı. Yani özlemler
düi:ıyasından ödünç alınan fıkıh tasavvuru Müslümanlar arasında birbirinin
dindarlığını ölçme aracı olarak işe yaradı. Neticede, klasik fıkıh öğretisinde
yer alan bir kuralın bu dünyada ne kadar uygulanab~ olduğunu iç dünyamızcia tartışsak bile,· bunun olması gereken bir şey olduğunu birbirimize zahirde hep telkin ettik ve bu inançla birbirimizi test ettik. Buna birçok çok
örnek verilebilir ve verilen her örnek ateşli bir dini tartışmayı başlatmaya
namzettir. Recm, dinden dönmeye verilecek ölüm. cezası, gıda maddesi takasında fazlalık faizi yasağı, velinin çocuklan küçük yaşta veya icbaren evlendirme hakkı,. boşama hakkının kocaya ait oluşu örnek olarak tartışmaya açı­
labilir. Bunlar "olması gereken" diye telaffuz edilse de hiçbir zaman o yönde
_sjddi adımların atılmamasını hep dış baskı ve kaygı ile açıklamak ne kadar
iniındıncı? Öyle anlaşılıyor ki reel dünyamızcia bunun bir karşılığının bulunduğuna henüz kendiinizi ikna etmiş de@iz. Peki bunu sadece bir iman zatiyetiyle mi açıklamalıyız? Arap dünyası da dahil, son dönemde ulemıinın İs­
lam ·hukuku, fıkıh veya el-fıkhu'l-İslanu adıyla yazdıklan genelde bu özlemi,
bu tasavvur ve beklentiyi ifade etmekten öte, 21. yüzyıl fıkhının ne olması
gerektiğine fazla ipıkan vermiş de değil.
Günümüzde fıkıh ulemasının yetişcikleri ortamın ruh hali, öfkeler ve tepkiler
fıkıh diline de iyice sirayet etmiş durumdadır. Bunun için de modem dönemde
fıkıh öğretimi ve telifatı, fıkhı yeniye karşı kararlılıkla müdafaa etme ve alternatif oluşturma çabasından, hatta fıkıh üzerinden kavgadan kendini kurtaramadı.
Bu halet-i ruhiye, yani fıkıhçıların fıkha incisap yanşında olması ve fıkhı her
türlü saldınya/ eleştiriye karşı cansiperane koruma refleksleri esasında fıkhın
hayatiyet damarını kesip onu oksijen çadınnda harici destekle yaşamaya mahkUm etme anlamına gelmektedir. fıkhın günümüzde köşeye sıkışmasıncia ve
devre dışı kalmasında, harici sebeplerio varlığı ve daha etken olduğu da bir vakıaclıı:. ·Ancak bu durum, yukarıdaki iç sebepleri görmeye engel olmamalıdır.
152 • Eskiyeni 29/Güz 2014
Ancak her nedense ulema harici sebepler üzerinde yoğunlaşarak
duğu alanın sorumluluğunu savuşturmayı tercih etmektedir.
asıl
ilgili ol-
zihni planda "tavizsiz" sahip çıkıp gündelik hayatta "devrin
ayak uydurma, ilk bakışta iki alanda da ödeviıniz.i yerine getirdiği­
miz zannıyla belli bir rahatlamaya yol açsa da, bu durum fı.kha ''Müslüman
toplumların hukuk tarihinin bir parçası" olmaktan öte bir anlam verrİıemek­
te ve Müslümanlar giderek dünyevileşmektedir, yani sekülerleşmektedir.
Müslümanlar hem de fıkha övgüler ve sekülerleşmeye lanetler okuyarak bu
sürecin nesnesi olmaya devam ediyor. Bu hengfunede elinin bazf şekil şartla­
rında yoğunlaşma, dünyevileşme sürecinin sancısız hazınedilmesirte hizmet
etmekten öte bir anlam taşımamaktadır.'
Klasik
fıkha
id.batına"
b. Günümüzde Fıkıh Öğretimi ve Sorunlan
Fıkhın bir metot, felsefe ve kuranuru içeren usul yönü, bir de hayatın akış
seyrine paralel olarak ve daha münferit meseleler üzerirıe yoğunlaşarak gelişen furı1 yönü vardır. Furıl-ı fıkhı Müslümaniann arneli hayatını üst bir bakışla önceden belirleyen katı kurallar yığıru olarak değil hayatla ve sorunlaoyla tam bir diyalog içinde gelişen, bunun içirı de içirıde geliştiği bölge ve dönemin kültürünü de içeren bir tecrübe birikimi olarak görmemiz doğru olur.
Son dönemde Batı hukukundaki gelişmelerirı de etkisiyle fıklun çeşitli alt
konularında klasik fıkıh birikimirıi tanıtan nazariye kitaplan telif edildi. Batı­
da gelişmiş hukuk nazariyelerinin !çarşısında bizim de teorilerimizirt olduğu­
nu ispat edercesine kaleme alınmış' furı1-ı fıkıh nazariyyatı kitaplanmız son
yüzyıldaki· fıkıh külliyatının önemli bir kısmını teşkil etmektedir. Bu telifatın
elbette önemi ve birçok yararı var. Ancak bunlar aynı zamanda fıklun tarihten statik bir kesit şeklinde algılanmasına da yol açtı. Şunu demek istiyorum,
evrilerek, değişerek ve çeşitlenerek akan tarihi sürecirt uzaktan bir anlık bir
resmi, onun taşıdığı seyyaliyet ve dirıamizmi görmeyi engelleyebilir. Fıkhın
resmini çekmek bunun için zor~ur. Kaldı ki, fıkıh resim değil bir akıştır; sürekli akar; aldde gi~i değildir. Onun içirı de her nazariye kitabı, her resim fikha vurulmuş dondurucu bir qarbe olabilmektedir.
, ·
Bugün ''İslamı ilimler" diye bir adiandırma var. Bu adlanciırma zihnimizirı
İsiarnı ilimler, İsıarnı olmayan ilimler, clilli ve sekiller ilimler gibi bir ayırım
yaptığını açıkça ele veriyor. İslarru ilimlerin ayn bir mahallesi oluştı.:i: Bununla
yetirımedik, İsıarnı ilimierin alt dallanndan her birirıirı de kendille özgü bir
mahallesi var ve onlar da birer birer istiklalirıi ilan etti.·İlaruyat Fakültelerinde
sayılan yirmiye yaklaşan ana bil.irri dalı var. Bunl~dan özellikle fıkıh, kelam,
hadis, tefsir, tasavvuf beş dal ayn ayn is tildallerini ilan ettiler ve kendi duvarlarını ördül:er, kendi mahallelerini oluşturdular; arada geçişlilik kalmadı. Böyle olunca Islamı ilimierin kendi mahalleleri bir bakıma kendileri hayatiyet
damarlarını kurutan bir süreci de başlattı. Bu bizim içtihat teorisirte benziyor;
bizim müçtehitler içeri kiı;nse girmesirt diye, ehil olmayanlar aramıza girme-
Ali Bardakoğlu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 153
sin diye, etrafıanna aşılması neredeyse imkansız du'\arlar ördüler. lFakat o
kadar sağlam ördüler ki bu sefer kendileri de dışanyı göremez, dışan çıkamaz
oldu ve dıŞ dünya kendilerinden bağtmsız olarak gelişti. Yani öı;dükleri duvar
başkalannın içeri girmesine engel olmaktan çok onların dış dünya ile iletişi­
mine engel oldu. Onun gibi İsıarnı ilimler de, İslarnı ilimlerin alt dallan da
birbirinden bağtmsız olarak geliştiğinden, bugün İsıarnı ilimlerin her biri ayn
bir sektör olmuştur. Diğer bir anlatımla, İsıarnı ilimlerin her biri ayn bir
egemenlik alanı, ayn bir itibar kaynağı ve ayn bir sektör olmuş durumda. Fı­
kıh ilmi de bu gelişmenin dışında değildir.
Öte yandan, fikıh öğretiminde Kur'an ve sünnet fıkhını, a.hlcim içeren ayet
ve hadislerin medlülleri ele alınırken, Kur'an'ın nazil olduğu ve Hz. Peygamber'in yaşadığı dönemin şartlan, sosyal yapı, tarihi arka plan da genelde göz
ardı edilmektedir. İliliiyat fakültelerincle genelde dini ilimlerin öğretiminde,
özelde de fikıh öğretiminde sosyal bilimlerin genel metodolojisi, insanlığın
genel tarihi ve bu akış içinde toplumsal kural ve kurumların gelişim seyri, insan· unsurunu merkeze alan antropoloji, sosyoloji gibi alanlar dikkate alın­
madığından, öğrencinin zihin dünyası İslam toplumlarında fıkhın temsil ettiği sahanın insanlık tarihi boyunca devamlılık ve süreklilik içinde değişerek bir
devr-i daim. yaşadığı fikrine bütün kapılannı kapatmış olmaktadır. Bu da onu,
kaçınılmaz olarak, fıkhın kaynağında yer alan lafızlan yerle, yani yerel/nesnel
gerçeklikle ittibatı olmayan kutsal bildirimler olarak algılamaya götürecektir.
Oysa fıkhın en temel özelliği hayatın içinden ve hayatla beraber, insan unsuruna dayanıyor olmasıdır. İnsan tabiatı ve insanların hayat tecrübesi ile beraber yürümesi ve bu yürüyüş içerisinde dine aykın olmamayı sağlıyor olması­
dır. GünümüZ fikıh öğretiminde en temel sorunlardan birisi fıkhın insani,
beşeô ve tabii yönü, yani tarihin akışıyla olan ittibatı göz ardı edilerek öğreti­
liyar oluşudur. Yani ne demek istiyorum? Ta Hz. Ademin çocuklarından itibaren insanların dünya hayatı, bir arada yaşamanın gerektirdiği kurallar ve
soriınlarına çözüm bulma tecrübesi değişerek gelişti. İnsan fıtratına dayanana
marı1f ve münker ayırımı her toplumda var oldu. Bu sahici bir durum ve ilahi iradenin dahilinde bir husustur. Sosyal yapı, aile hayatı, ekonomik ihtiyaçlar süreklilik içinde değişiyor. Toplum düzenini bozan aykın davranışlara insanlar dün farklı bugün farklı tepki vermekte ve yaptının uygulamakta. Bir
arada yaşamanın yeni gerekleri ortaya çıktı. Ancak bu değişim içinde sabit
kalan bir öz ve çekirdek de varlığını hep korumakta. Yani süreklilik ve istikrar içinde bir değişim söz konusu. Hem belli bir ortak payda hem de değişim
bir arada, bir birini nefyetmeden yaşatılıyor.. Dünyanın neresine bakarsanız
bakın insan tabiatının ortak paydasını bulursunuz. Bu da Allah'ın insanı belli
bir kıvamda, belli bir fıtratta yaratmış olmasının tabii sonucudur.
Fıkıll düşüncesine geri dönersek, hiisün ve kubuh meselesi, asli iyi ve kötü,
iyilik ve kötülüğün fikri, fıtô kaynaklan veya vahiyle ilişkisi konusu karşımıza
çıkar. Allah insanı öyle bir fıtratta yaratmış ki, insanın belli değerlere bağlılığı,
iyi ve kotü karşısında belli duyarlılığa ve davranışa sahip olması kendiliğin-
154 • Eskiyeni 29/Güz 2014
den gerçekleşir. Kur'an'ın da sıkça atıf yaptığı maruf ve münker telakkisi çok
ve insanlığın tarihinde hiç eksik olmayan bir kıstas. Mesela aile hayatı,
insaniann evlenmesi, utanma ve iffet duygusu, eşini kıskanması, çocuklarına
sahip çıkması dini olduğu kadar insani ve fı.tri bir hadisedir de. Yani bunlar
Müslüman toplurnlara has bir özellik değildir. Dünyayı dolaşıp Arjantin'e, Şi­
li'ye gidin, Norveç'e Tibet'e gidin, o dağları aşın, aile hayatını, o aile hayatına
ilişkin mahremiyetleri, ona sahip çıkmayı, sadakati, iffeti, aile büyüklerine
bağlılığı, çocuklan korumayı oralarda da görürsünüz. Orada da aile içi karşı­
lıklı ödevler vardır. Böyle olduğu içinde aile hayatının düzenlenmesini ve
toplumsal kurallara konu olmasını sadece bizim fı.khın bu konuya ilişkin bir
meselesi, dini bir hadise olarak görmek.yerine insani ve hayatın tabii bir parçası olarak görmek lazım.
· esaslı
Cezalar da öyle, insanlar toplumda ortak değerlere uymayarak suç işleyeniere
değişik ceza verirler. Bu gayet tabii bir şeydir, dünyanın her yerinde aşağı yukan böyledir. Ama bu cezanın şekli; toplumların kültürüne göre değişir.
Adam ölünce malı çocuklara kalır, nasıl paylaşılacağı konusu toplumların
kültürüyle alakalıdır. Göçebe bir toplumdaysanız, bilek gücü ile kazanan bir
toplurndaysanız, elbette erkekler mirası paylaşacak, kız çocuklan bunda,n pay
almayacak veya az alacaklardır. Bunun toplumların şartlarıyla, geleneğiyle ve
bir arada yaşama kurallarıyla sıkı alakası olan bir durumdur.
Sözü
uzatmayayım, fıkıh, Müslümanların
inen dinleriyle
yaşanan hayatı nasıl
uzlaştırdığına dair paha biçilmez bir tecrübe birikimini ve İslam toplumları­
nın
hukuk k-ültürünü temsil eder. ,f3unun -için de fıkıh, ins~/beşeri _y önü
basan sivil ve mütevazi bir il.i.riıdir. Ama biz "el-fı.khu'l-Islami" "Islam
Hukuku" diyerek ve onu tarihten bir kesicle de eşitleyerek fı.khın bu büyüsünü bozduk ve onu gereksiz yere iddialı hale getirdik. İddialı hale getirmemizin en büyük kötülüğü fı.İilia oldu, ona ikram olmadı. Keşke ecdadımızın çok
tabii, çok mütevazi "fıkıh" adlandırmasını yeterli bulsaydık.
·
ağır
İslam dünyasında fıkıh alanında yapılan teliflerde ve fıkıh öğretiminde fı.khın
Hz. Peygamber sonrası dönemlerdeki gelişim seyri anlatılırken veya .-araştır­
malara konu edilirken, bu öğretiyi besleyen farklı kaynaklardan, mesela farklı
bölgelerdeki sosyal yapı, siyasal ilişkiler, şehir ve şahıs tarihleri ile vakıat,
nevazilliteratürü, seyahatnameler gibi paralel verilerden de pek istifade edilmez. Bunun için de klasik fı.khın hem tarihi süreç içinde (dikey) hem de aynı
zaman diliminde farklı bölgelerde (yatay) sahip olduğu değişkenlik ve dina:.
mizm çoğu zaman fark edilmez. Dahası, klasik fıkıh kurallarının ve literatürün tek bir coğrafyada ve tek bir zaman diliminde oluşmuş metinler şeklinde
algılanmasının önü iyice açılmış olur.
Mezhep içinde geliştirilen muhtasar/muteber metin geleneği esasen o mezhebin iç tutarlılığını ve uygulamada birliği sağlamaya matuftur. Şerh/haşiye
geleneği de çoğu zaman fıkıh eğitim ve öğretim aracı olarak misyon üstlenir;
gelenekle iletişim içinde kendi toplumunun sorunlarını çözecek fıkıhçıların
Ali Bardakoğlu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 155
yetişme;si ve bu yönde bir fıkıh zihniyetinin oluşması için zemin oluşturur.
Bu kitaplar tarihteki misyonundan uzaklaştınlarak İslk toplumlannın arneli
hayatının aynası ve birebir köpyası, hatta protatip İslılın toplı.:n:ıu modeli gibi
görüldüğünde ve sunulduğunda ise asıl sorun başl.ar. Çünkü Islam tcıplumla­
nnın hayat tecrübesi satırlar ve katı kurallar arasıİla sılçıştınlamayacak kadar
çeşitlilik ve değiş~enlik göstermiş ve ihtiyaçlara göre yeni çözümlei: üretmeyi
de başarmıştır. Diğer bir anlatımla, yaşanan hayat ve uygulama, hep klasik literatürün çizdiği çerçevede, yani kicibi fıkıh içinde kalmarriıştır. Böyle olunca
fıkhın teori ile pratiği arasında bir ayniyerten söz edemeyiz ve pratiği her
zaman "asıldan bir sapma" olarak göremeyiz. Ancak konunun bu yönü, fikhın zaaf noktası olarak görüldüğü için olmalı ki fıkıh araştırmalarında hiçbir
zaman hak ettiği ilgiyi görmemiştir.
Bu konu üzerinde biraz durmak istiyqrum. Ben fıkıh öğretiminde iki şeyin
önemli olduğunu gördüm: Birincisi tarihi derinliğe doğru kanalları açmak,
yani insan davraruşlannın, toplum refleksleiinin tarih boyunca nasıl seyrettiği, hangi kanallardan beslendiğille dair dikey araştırma; ikincisi de yatay araş­
tırma; yani ayru hadise ayru zaman cliliminde, farklı bölgelerde nasıl anlaşıl­
mış ve nasıl kurala bağlanmış, bunun araştırması. İlk dönemlerden itibaren
Müslümanların arneli hayatıru, örf ve adetlerini ve bunların kurallaşmasıru,
yani fıkıh birikiminin nasıl oluştuğunu anlarken, tarihten bu tarafa eski Mezopotamya'dan, Ortadoğu kültüründen, Bizans'tan, Yemen'den gelen, Hicaz'ın kadim geleneğinden gelen bir damar vardır ki onu görmek gerekir. İs­
lam'ın ilk muhatapları olan Hicaz-Arap toplumunun yerleşii örf ve adetini,
m!ll"Uf ve münkerini, diğer değer yargılarını, ortak yaşama tecrübe ve kurallarını bilmek gerekir. Bu birincisi. İkincisi de, İslam benimserup yayıldıktan
sonra Müslümanlar arasında, bir ideal, bir düşünce, bir kural, bir hassasiyecin
aynı zaman diliminde farklı coğrafyalarda nasıl anlaşıldığını, nasıl farklılaştı­
ve bunun sebeplerini incelemek gerekir. İşte fıkıhta böyle bir bakış açısı
kaybolup da fıkıh, klasik literatürdeki şekliyle belli bir çerçeve içerisinde oturtulunca ve bu da öğretim aracı olarak medreselerde akutulunca fıkıh a1gımız
tamamen buna göre şekillendi ve fıkıh tarihe kilitlendi. Halbuki klasik fıkıh literatürü yeni fikhl meseleleri eski kalıplar içinde çözmek için değil, yeni meseleleri çözecek fakililer yetiştirmek, yeni dönemin fıkıh zihniyetini gelenekten
. kopmadan istikrar içinde oluşturmak için okutulduğunda bir anlam taşır.
guu
iıaı:ı.iyat fakültelerinde okuyan öğrenciler bilirler, fıkıhta vakıat ve nevazil literatürü vardır; fıkıh öğretiminde bunlar pek göz önüne alınmaz. Fıkıhta seyahatnameler, tarih ve coğrafya kitapları, tabakat kitapları, siciller ve örfi uygulamalar son derece önemlidir. Ama biz onları hak ettikleri ölçüde önemsemeyiz. Klasik fıkıh öğretisir:ı.i çok muhkem şekilde, korumalı şekilde ve ayık­
layarak bize sunan funl-ı fıkıh literatürünü ise fıkhın yegane temsilcisi sayıp
çok önemseriz ve çerçeve içine alınz. Halbuki bu klasik funl kitaplarında
·fıkhın yatay ve dikey zenginliğini yeterin~e bulamazsınız. İslam toplumlannın
156 • Eskiyeni 29/Güz 2014 .
fıkhl
olaylara farklı zamanlarda gösterdiği dinamik refleksi ve zengin çözüm
üretme kabiliyetini de bu satırlar arasında pek göremezsiniz.
Değerli katılımcılar, gerçek şu ki, İslam toplumlannın fikhi hayatı bir
Bedai'nin, bir Hidaye'nin, bir Mebsut'un satıı:Iart arasına sıkışt:ırılamayacak kadar zengin ve çeşitlidir. Kaldı ki bunlann arasında Mebsut benim hayranı olduğum bir kitaptır. Mebsut'ta fıkıh mantığı ve örgüsü çok güçlüdür. Mezhebe
bağlılığın doğurduğu bazı münferit meseldere takılmazsanız, Şemsu'l-eimme
Serahsi'nin meseldere ihatalı bakışına ve fı..khl tahlil gücüne niçin hayran olduğumuza siz de hak verirsiniz. Ama buna rağmen bir fıkıh kitabını Isıarn tqplumunun fikhl birikiminin tamamını yansıtan bir çerçeve olarak da göremeyiz.
Hil böyle olunca, fikhın tarihsel süreçte yaşadığı o dinamizmi, çeşitliliği, pratikte içerdiği alternatif çözümleri, fikhın insani/beşen boyutunu öne çıbnnak
fıkha haksızlık mıdır? Fıkhı güçlü mü kılar yoksa zayıflatır mı? Maalesef bugün
fi.kıh müdafileri nezdinde bu bir zaaf noktası, bazen de orta yoldan sapma olarak görüldüğü; fikhı artık korumasız bırakma ve her türlü dış müdahaleye açık
hale getirme olarak düşünüldüğü içindir ki fazla revaç bulmaz.
·
Bir şey daha arz edeyim, bizim bugün İlihiyat fakültelerinde beğenerek ve severek okuttuğumuz fikhın klasik örgüsü anahatlaoyla hicıi beşinci-altınCı yüzyılda olgunluğa ulaşmış olup netice itibariyle belli bir tarihsel dönemin ürünüdür. Bu klasik örgü, Müslümanların dini kimlikleriyle hakim unsur olarak yönetici olduğu, dir (üİke) kavramının dini mensubiyetlere dayandığı, d.in1 kim. liklere göre hak ve özgürlüklerin belirlendiği Abbasiler döneminde şekillenmiş,
o dönemden sonra da klasik metinl.çr daha çok fıkıh öğretimi aracı olarak geliştirilmiştir. Bunu bir eleştiri olarak değil, tespit olarak aktanyorum. O dönemde .öyle olması gerekiyordu. Ve fakililer de, elbette akıllı insanlar, hangi
dönemde neye ihtiyaç duyuluyorsa ona çözüm üretmişlerdir. Bu itibarla, bir
fakihin görüşünü kendi dönemi ve şartlan içinde anlamak gerekir, bugün
oturduğumuz yerden ve bugünün yargısına göre onlan eleştirrnek haksızlık
olur. Fakihin içinde yaşadığı şartlan, toplumun önceliklerini ve o gün için neyin daha doğru olduğunu anlamak için de o dönemi anlamak, kitaplann satır
aralanna girmek gerekir. Böyle olunca, dini kimlik ve ~akirniyete göre :toplumun şekillendiği, aynmlann yapıldığı bir dünyada oluşan klasik•fıkıhtan olduğu
gibi alıntılar yaparak bugün insan haklan, kadın haklan, uluslar ~ası ilişkiler,
demokrasi, sivil siyaset gibi konularda "Diırun bakalım, bizim de Isıarn adına,
fi.kıh adına diyeceklerimiz var" diyerek ortaya çıkmak ne kadar anlamlı? İs­
lim'a ne kadar hizmet eder? Bunu ciddi biçimde düşünmeli ve tartışmalıyıZ.
Günümüzde bu şekilde fıkıh öğretimi alan ve kendi çağıİıın kavram ve zihin
dünyasına hayli uzak düşen uleminın klasik fıkha sadık kalarak bu yüzyıl insanına 4in1 gelenek adına çözüm sunması · zor değil imkansızdır. Dikkat edilirse, İslam'ın irikat ve ibadet alanında hayli rahat konuşabilirken insan baklan, hak ve özgürlükler, demokrasi, ötekinin/azınlığın hakkı, ekonomi, kamu
hukuku, ceza hukuku, ticaret, aile/ evlilik/çok evlilik gibi birçok konuqa
ulemanın hem iç dünyasında hem söyleminde gelgitler yaşıyor olması ve ar-
Ali Bardakoğlu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 157
kaik bir söyleme sahip bulunması, esasında şahsi bir ~sur olmaktan öte bu
yapının/ sürecin ürettiği . zorunlu
bir sonuçtur. Karşınuza şöyle bir manzara
çıkıyor: BiZiffi İslam ulemasi, İslam'ın irikat aianında, ibadet .ve geleneksel
ahlak konularında topluma çok önemli mesajlar verirken, toplumsal kül~
ve değişimin doğrudan etkilediği alanlarda sürekli medcezir yaşıyor, sürekli
gelgit yaşıyor. Mesela taadüd-ü zevcat, boşama hakkının kocaya aituği, kadı­
nın şahittiği veya kölelik ve cariyelik konusunda kitaba baktığında farklı şey
demesi, topluma baktığında, kendisini çevreleyen şartlan düşündüğünde
farklı şey demesi gerekir. Ötekinirı özgürlüğü, özgürlüklere müdahalenirı sı­
nın, bizim kendi doğrularınuza göre toplumu şekillendirme hakkımız, demokrasi, demokrasinin getirdiği o eşitlikçi ortam içinde başkasına ne kadar
tahammül edebileceğimiz konusunda birçok örnek verilebilir. Hem bizim.
ulema, hem de İslam'a ilişkin konuşan siyasetçilerimiz bu konularda sürekli
gelgitler yaşarlar. Bir türlü birinde karar . kılamaz, niye? Kaynaklara baktığında
elbette klasik kaynaklara göre doğru olan şey farklıdır. Ama topluma baktı­
ğırn)zda toplumun artık zemini değişmiştir, yeni bir dünya oluşmuştur. O da
bizi farklı bir söze zorlar.
Hal böyle olunca, tam bir mensubiyet/aicliyet düşüncesiyle klasik fıkhı sahiplenen, ıslahat talebi karşısında ayak sürümelerle ve önemsiz bazı adımlarla
yetinen katı gelenekçilik ile ilkesel olarak hayatı ve hukuku dinden soyutlamayı hedefleyen pozitivizm sonuçta aynı amaca hizmet etmiş olmaktadır.
Bu konuyu biraz açmak için burada şu soruyu sormak lazım, can alıcı bir soru: A<::aba Yüce Mevla toplumların bu şekilde değişmesini cevaz alanında tutarak mı bize şeriat gönderdi, yoksa bu değişim tamamen Allah'ın rızası dı­
şında mı gerçekleşiyor? Bugün içinde bulunduğumuz sosyo-ekonomik yapı­
yı, aile yapısını, idare ve siyaset tarzını bir sapma olarak görmek kolaycı bir
yol4ur, ama tatminkar cevap olmaz. Şayet, "Bugün geldiğimiz nokta batılı­
laşrrianın, Batı ile sıkı ilişkilerimizin, modernitenirı bize getirdiği belalardır. Biz
degişmeseydik, eski hayat tarzımızı aynen sürdürebilseydik, mesela asabe bağı­
na dayalı geniş aile yapımızı koruyabilseydik, mega şehirler yerine metavazi ve
kapalı ekonomik ilişkilerle yetinen yerleşim ve nüfus dağılımıru koruyabilseydik klasik fıkhın dediği hiçbir şey sorun olmazdı, hiçbir medcezir yaşamazdık."
şeklinde düşünebiliyorsaruz, dünyanın en mutlu insanlan sizlersiniz. Bu bir rahatlamadır ve geçici bir mutluluktur. Yine de bu düşünceyi anlıyorum. Çünkü
böyle düşünüldüğünde taşların yerine oturduğu farzedilir. Ama bütün bu deği­
şim ve gelişimleri ilahi iradenirı hayatı süreklilik ve değişim içinde yaratmış olmasının tabii bir sonucu olarak da görebilirsiniz. O zaman taşların yerine
oturmadığını fark edersiniz. Mesela "kadınların sosyal hayata ve iş dünyasına
katılması, üretken olması, okuması, kadın-erkek eşitliği, kadın hakları, seçmeseçilme hakkı, vat4ındaşlık hukuku ve temel haklar vs. hep Batı toplumlarının
bize İslam'a rağmen ve İslfurıi değerleri bozmak için zerk ettiği ve sırf bizim
akidemizi bozmak için bize telkin ettiği bir düşünce değil, biraz da insanoğlu­
nun entelektüel birikimiyle, ekonomik ve toplumsal yapıyla, kültür ve değişim-
158 • Eslci)'eni 29/Güz 2014
le alakalı tabii bir durum" diye düşünmeye başlarsaruz deminki mutluluğumuz
devam etmez; bir sorumluluk başlar. O zamarı da ''Biz bu gelgitten biz ne zamarı kurtuluruz?" diye sormaya başlarsın.
Fakat, değerli qavetliler, bu gelgitten kurtulma o kadar da kolay değildir.
Çünkü eski kaynaklanmızın verdiği bilgilerin tamamen dini nitelikte, elinin
ahlcimını keşif ve ız_har olduğunu düşünürüz, ondarı vazgeçemeyiz. Hayatın
akışı ve değişimler sonrası geldiğimiz mevct hal ve şartlar da bir realite olarak
karşımızdadır. Mevcut duruma karşılık teşkil etmeyen şeyler söylemeyi hem
rasyonel bulmayız, hem de toplumun İslam'a olan o sıcak alakasını baltalamak
olarak görürüz. Çünkü insarıların din ile çıl.an alakası biraz da bizim o dini nasıl
anlattığımıza bağlıdır. Böyle bir açmaz var. Bu da günümüz fıkıh algısının ve
fıkıh öğretiminin bize bir arınağartı gibi görünüyor. Yani bizim klasik şekli ile
fıkhı muhafaza edip bütün toplumsal değişimleri gayr-i tabii gelişme ya da iillı1
iradeden sapma olarak gören anlayışımız, dini hayatın her yerinden dışlayan
pozitivizm ile sonuçta aynı amaca hizmet etmektedir. Doğru bildiğini esirgemeden söyle derseniz, ben bunu söylerim. Yani katı gelenekçiliğin hayattaki
her gelişmeyi gayr-i tabii, gayr-i İsl.imi gören arılayışı ile "din artık hayatımızın
her alarıındarı 1çekilmelidir" diyen pozitivizm sonuçta insanlan aynı noktaya getirmiş olmaktadır. Biri tersten, biri düzden de olsa sonuç aynıdır. Dolayısıyla
fıkıh algısı ve fıkıh öğretimi toplumun dindarlığı ve dinle ilişkisi açısındarı çok
önemlidir. Çünkü topllımun din algısını, toplumun din ile oları bağını ve gü- ·
venini doğrudarı etkileyen bir sonuca sahip.
\.
c.
Fıkıh
Şimdi
Usulü:
Lafız,
Mana ve Maksat
temas etmeyi gerekli gördüğüm bir diğer konu var o da fıkıh usulü ve
lafız-marıa ilişkisi. Aramızda bulunan değerli Diyarıet İşleri Başkanımız, Meh-
met Görmez Hocamız fıkıh usulü alarıında da mütebahhir. O da sizler de hep
şahit olmaktasınız ki, günümüzde fıkıh usulüyle ilgili şöyle bir algı hayli yatgın:
"Fıkıh usulü yeterli şekilde bilinse biz çözüm üretmekte zorlanmayız ve aslın­
da bütün mesele fıkıh usulünü iyi bilmediğimizden kaynaklanıyor''. Bu:ne kadar doğru bir anlayış, beraber tartışalım. Fıkıh usulü genelde>fikhl düşünceyi
besleyen kaynak veya fıkhın çözüm üretme kabiliyetinin imicin ve yöntemi
olarak görülse de, bu bakışı tartışılmaz bir doğru görüp bu yüzyılın fıkıhtan
beklentilerini bu esas üzerine inşa etmek umulmadık bir hayal kınklığına da yol
açabilir. Daha açık bir ifadeyle çağımızda toplumun bütün arneli hayat, davranış, toplum ve birey olarak yapacağımız şeylerin hepsinin çözümünü fıkıh usulünden beklersek tam bir hayal kınklığı yaşarız.
'
Fıkhın ve fıkıh usulünün tarihi gelişim seyri dikkate alınırsa, fıkhın Müslüarneli hayatı olarak ilk günden itibaren belli bir seyir içinde gelişe­
rek olgunlaştığı, fıkıh usulünün de Müslümarıların fıkhl birikimini ve pratiği­
ni asıllarla irtibatlandırıp metodolejik bir zemine oturttuğu ve sağlamlaştırdı­
ğı görülür. Çünkü fıkıh usulü netice itibariyle üretilmiş fıkhın sınırlarını, immarıların
Ali Bardakoğlu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 159
l.cinl.annı koruyan ve adeta onu zabt-u rapt altına ala!\. bir işieve de sahiptir.
Yani bu sağlamlaştırma aynı zamanda mevcut fıkhi birikimi koruma altına
alma anla.rriı da içermektedir. · Elbette fıkhın oluşumunda Müsliimanlann dinin asıllannı anlama ve yaşama tarzı da, ilk dönem İslam ilimlerinin bu hayata zihni kapasiteleri ile rehberlik etmesi de neredeyse eşzamanlı olarak müessirdir. Diğer bir anlatımla fikhın doğuşunu ve şekillenmesini fıkıh usulüne
bağlamak süreci ters işletmek anlamına gelecektir.
İslam'ın doğuşunu ve ilk Müslümanları hatırlayalım. Önce Allah'ın vahyini
eden ve açıklayan öğreten N ebi ve insanlann. da bu N ebi'ye
ile din başladı. Peygamber'e İnananlar, getirdiği vahyin
de Allah'tan olduğuna ve O 'nun kelfunı olduğuna inandılar. Konumuz bu
olmasa da, aynca üzerinde durulması gereken önemli bir nokta bu. Neticede
yirmi üç yıllık bir eğitim ve nübüvvet safhası yaşandı. Bu safha içinde yaşa­
nan fıkhi hayatta sünnet daha önde ve belirleyici oldu ve vahiy de onu destekledi. Ancak fıkıh dinle başlamadı. İslam'ın geldiği dönem Hicaz-Arap toplumunun geçmişten gelen ve belli bir istikrar içinde yürüyen hayat tecrübesi,
marılf ve münkeri, örf ve adetleri, sosyal yapısıyla uyumlu kuralları ve
telakkileri vardı. İslam;ın açıklama ve düzenlemeleri bu zemin üzerine geldi,
bu zeminde yeni bir dünya görüşü inşa edildi. Bunu asıl belirleyen de Sünnet
oldu. Fıkıh açısından ifade etmek gerekirse, çoğu zaman Sürınet, toplumun
maruf ve münker hafizasını da devreye sokarak uygulamayı ve aynntıyı belirledi; Kitap da onu ana hatlarıyla teyit etti. Yani Kitap, bir bakıma Hz. Peygamb~rin yaptıklarının bilgi dışı, onay dışı olmadığını ifade etti. Mesela namaz ile ilgili ayetler genelde böyledir, Cuma namazı ile ilgili ayetler de böyledir. Biz bu ayetleri "Hz. Peygamberin size öğrettiği namaz, benim emrettiğim namazdır" şeklinde aruarız. Yani, "size öğretilen namaza dikkat edin"
taı:zında bir onay, bir destektir. Müslümaniann arneli hayatı Kur'an'ın beyanı,
Hz. ;P eygamberin uygulama ve talimatıışığında şekillendi. Raşit Halifeler döneminde ve daha sonraki dönemde de sahabe, tabii ve devamı nesiller yine
karşılaştıkları olayları aynı mantık içerisinde anlamaya çalıştılar, çÖzdüler.
Çözilin üretirken de bazıları katı lafizcı oldu, bazıları lafzın amaç ve anlam
yönüne önem verdi. Sonuçta Müslümaniann fıkhi hayatı kendiliğinden ve
tabii seyir içinde oluştu.
insanlara
tebliğ
inanıp güvenınderi
ilmi nedir? Fıkıh ilmini, Müslümaniann arneli hayatının ve bunun arkatemel öncelikierin Müslüman alirnlerin diliyle kurallaştınlması ve sistematik bir yapıda ifade edilmesiyle ortaya çıkan ilim dalı şeklinde açıklamak
yanlış olmaz. lik bir-iki asır içerisinde Müslümaniann yaşadığı hayat ve davranış tercihleri kendiliğinden ortak . veya yoğunluklu alanlar ortaya çıkardı.
Ortak paydave kabuller icma, tartışmalılar ise rey, kavil ve içtihat adıyla saygı
gördü ve gücüne göre toplumu şekillendirdi. Burada dinin metinleriyle toplum arasında diyalektik bir ilişki söz konusu. Önce dinin asılları, sonra İslam
toplumunun arneli hayatı, sonra da Mü;;lüman ilimlerin zihin dünyasında
bunlann yoğrulup dini bilgi olarak topluma geri yansıtılması. . . fikhın oluşuFıkıh
sındaki
160 • Eskiyeni 29/Güz 2014
munda bunlann hepsi de kendiliğinden pay sahibi oldular. UsUl-i fıkıh ise
daha sonradır. "Önce usul vardı, sonra on dan füru-ı fıkıh doğdu" demek yerine "Önce "fikhu'l-fi.kh" veya "fikhın arkaplaru" da diyebileceğimiz, bir hayat tarzı ve zihniyeti olarak fıkıh vardı. O da Müslümaniann dinin asıları olan
Kur'an ve Sünnet'i en doğru biçimde anlama ve buna göre hayatlarını düzenleme duyarlılığının sonucudur." demek daha açıklayıcı olur. Yari.i, Müslümanların "Allah bizden ne istiyor, neyi yasaklıyor, neyi emrediyor" şeklin­
de bir ortak hassasiyeti vardı. Bu da kendiliğinden dinin asılları üzerinde te·fekkürü, onunla hayat arasında dinamik biır bağ kurmayı sonuçlandırdı. UsUli fikıh ise, Müslümaniann geniş bir coğrafyaya yayılan ve giderek çeşitlenen
hayat "tarzlanru ve davranış tercihlerini; kurallarını, arneli hayata dair yasak
veya serbestilerini dinin asılarıyla, yani Kur'an'la ve Sünnet'le test etme,
irtibatlandırma veya olan irt:ibatını keşfetme ve bunu belli metodolajik esaslara bağlama ameliyesinin adı oldu. Bunu yaparken de -o şartlar içinde haklı­
lığı tartışılmaz- birçok amil devrede oldu. Bu söylediklerim bir usUl-i fıkıh
eleştirisi değil, tarilll sürecin tasviri olarak görülmelidir.
İlk Ahldmu'l-Kur'an'lar da benzeri bir işieve sahiptir. Cassas'ın Ahldmu'lKur'an'ı
bunun iyi bir örneğidir. Onlar da ulaşılmış fikhl sonuçların
Kur'an'la irt:ibatıru kurma arneliyesine ayn bir önem verirler. Yani ayetten
hangi hükürnlerin çıktığı kadar Müslümanlar nezdinde kabul gören fıkhl anlayışlann veya mezhebi tercihierin hangi ayetle ne kadar ilişkilendirilebilece­
ğine de yoğunlaşırlar. Çoğu zaman da bu ayetlerden çıkan fı.khi ahlci.mmış
gibi anlaşılabilir. Yani siz arka planaye satır aralanna dikkat etmez de metnin
lafzına kendinizi kaptınrsaruz, yapılin tercihleri doğrudan ayetten çıkan fikhl
anlam gibi anlayabilirsiniz. Bunun için usUl-ı fıkıh, sözün özü, Müslümanların temel davranış tercihlerini sağlamlaştıran ve onların asıllarla irt:ibatını kuran silih bir gayrettir. Ancak onun haklı olarak sahip olduğu bu koruyucu
özelliği esas alınır da bununla yetinilirse, aynı asıllardan yeni fikhl çözümler
üretilmesinin imkanlan da kendiliğinden daralmış olur. Yani dikkat edilmezse, usıil-i fikıh yeni dururnlann gerektirdiği yeni bir fıkıh üretmenin önünde
set olabilir; "asıllardan çıkarilabilecek hükümler hep çıkanldı, başka denilecek olsaydı 6 da elbet denirdi" şeklinde bütün jmkanlan tükçten bir anlayış
zihinleri istila edebilir. Nitekiıİı tarihi seyir bunun' örnekleriyle doludur. :
Geniş
kitlelerin müdahil olduğu sosyal hareketlerin tek sebebe irca edilerek
zaman risklidir ve çoğu zaman da yanıltıcı olur. Bu kaydı düşerek şöyle bir yorum yapmak mümkün müdür?: "Ebu Hanife'ye ehl-i hadisin gösterdiği sert muhalefet, İmam Şafii'nin Sünnet'i ihya, Ahmed b.
Hanbel dahil ehl-i hadisin "halhi'l-Kur'an"ı red amacıyla sergilediği korumacı ve aykın düşünceyi mahkum edici tavır cesaret·kıncı olmuş, fı.k.hın yeni
durumlara yeni çözümler üretme faaliyetini en müteredditli ve en necimeli
alan haline getirmiş, bunun ilk sonucu olarak da ne Irak çevresi ist:ihsanı devam ett:irebilmiş, ne de Maliki ilim havzasııstıslahı ve maslahat düşüncesini."
açıklanması her
Ali Bardakoglu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 161
Aslında beşeri
ve rasyonel özelliği ağır basan fıkıh gibi bir ilirnde "Allah'ın,
Hz. Peygamber'in yolundan aynlınama, dini tahriften'-koruma" gibi geniş
açılı
ve içeriği farklı şekillerde doldurulabilir kaygılar ve bu minvalde ithamlar
devreye girince, fukaha da bu netarneli alandan geri durmuş, o eleştiriler karşısında geri adım atmışlardır. Halbuki Ebu Hanife'nin, ~am Malik'in ilminde ve cesaretinde insaniann olmasına her devirde ihtiyaç vardı ve her toplum
kendi müçtehit ve fakihini üretmek zorundaydı. Bu sadece bir beklenti ve
temenni değil, aynı zamanda İslam'ın dinamik ve ev!=ensel din oluşunun gereği ve dinin hayatiyet kaynağı ol~ak görülmelidir. Ebu Hanife irnamımız
hakkında muhaliflerinin neler söylediğini en iyi buradaki dostlarun bilirler.
Ebu Hanife hakkında söylenenleri önünüze getirsem, çoğu kimse o sözlerin
Ebu Hanife hakkında söylenmiş olacağına ihtimal verinez. "Herhalde o dönemde İran'dan, uzak doğudan gelmiş büyük bir zındık vardı da onun için
bunlar denildi" zannedilir. Burada belki de "Her insandan Ebu Hanife cesaretinde olmasını bekleyemeyiz" diyerek itiraz edebilirsiniz? Ama MüslümanIann her çağ ve dönemde kendi sorunlarıyla baş edecek, dinin asıllanyla yaşadıldarı hayat arası irtibatı diri tutacak müçtehitlerini yetiştirme yükümlülükleri yok mu? Elbette var. Bü~ yükü geçmiş müçtehitlerin üzerine yığmakla,
onlann ürettikleriyle yetinmekle ve güncel konularda bile onları öne sürmekle hem kendi.mize, hem de fı.kha ve eslafa haksızlık etmiş olmuyor muyuz?
Sözün özü, dinin asılları, lafız, beyan, ittiba, Sünnet'i ihya, halku'l-Kur'an gibi
kavramlar üzerinden yapılan tartışmalar fıkhı da çok yakından etkilemiş ve
bir bakıma usUl-i fıkıh değişen şartlara göre çözüm üretmenin imkanı olmak
yet:4le, 'onun nasıl olamayacağını gösteren bir düşünce tarzına dönüşmüştür.
Biraz kategorik.bir ifade ve keskin bii yargı olarak görülse de, sözünü ettiğim
açıdan usUl-furıl ilişkisinin tarihine bakınca "Hanefi mezhebinde usUl-i fık­
hın daha geç tedvin edilmiş olması Hanefi fıkhının lehine, Şafi1/ mütekellim
ekclünde ilk usul eseri olan İmam Şafi1'nin er-Risalesi'nin furıl-ı fıkıhla eş
zamanlı olarak tedvini ise fıkhın kendini yenileme kabiliyetine hayli dar bir
alan bıraktığı için bu ekol .6.khı.nın aleyhine olmuştur" şeklinde bir düşünceyi
·engellemek mümkün olmuyor.
Kur'an'ın sübılt değeri
üzerinde, yani aslına uygun olarak bize ulaşmış olduhususunda görüş aynlığı bulunmadığı için bütün metodolajik tartışmalar
Kur'an'ın ve ona clbi olarak Sünnetin lafzının yorumlanmasına ve hükme
delaletine ilişkin kurallar üzerinde yoğunlaşır. Hatta fıkıh usulünün, pratikte
olmasa bile teoride, Kur'an ve Sünnet'in doğru ve tutarlı biçimde anlaşılına­
sını ve ondan şer'i hüküm elde edilmesini sağlayacak metot ve kurallan belirlemeyi konu ala_n bir iJ.m1 disiplin olduğunu söylemek m~dil;r. Ancak
Kur'an ayetleri Islam'ın asli kaynağı, Kur'an hükümleri de yine Islam'ın asli
alıkarnı olmakla birlikte, tafsili ve cüz'i ayetlerin bile fıkhi hükme ne ölçüde
ve ne yönde delalet ettiği hususu ciddi bir anlama çabasu:i.ı ve metodolojiyi
gerektirir. Bu itibarla ayetler, literal okuma yapan muhatabına iman, ahlak,
adab-ı qıuaşeret, geçmiş toplumlardan kıssa ve öğütler, genel insani değerler,
ğu
162 • Eskiyeni 29/Güz 2014
beşeri ilişkiler gibi konularda belli bir ana fikir vermekte ve onu büyük ölçüde yönlendirmekte ise de, ayetlerden aynı usulle karmaşık ve değişken arneli
hayatı kuşatacak fikhl ahicim elde etmek o kadar kolay olmaz, hatta ciddi sorunlar içerir. Özellikle bu alanda belli bir yortım metodolojisi geliştirmek kaçuulmazdır.
Bir dilin varlığı, o dili konuşanlar arasında belli lafızlarıo belli anlamlari taşı­
ması konusunda asgari bir mutabakatın bulunmasını zorunlu kıldığından, fasih Arapça ile indirilen Kur'an lafızlarının zorunlu, mümkün ve muhtemel
anlamını belirlemede Arapçayı bilmek, özellikle de Kur'an'ın indiği dön~m
ve coğrafyada yaşayan Arapçanın dil ve· mantık yapısını göz önüne almak
vazgeçilmez bir öncelik taşır. Bu ayni zamanda ümmetin din anlayışının
merkezinde Kitabın yer almasını, onun nesnelliği sağlamada ve dinl hayatı
inşa etmede aktif rol üstlenmesini, Kitabın anlaşılmasında Müslümanlar arasında her dönemde belli bir ortak paycianın varlığını korumuş olmasını da
açıklayan bir husustur. Bunun için usulciller Kitaptan ve ona tabi olarak
Sünnetten hüküm çıkarma metodlarının çatısını dil kurallan üzerirıe kurmuş­
lar ve eserierirlde lafızla ilgili usul kurallarına hayli yer vermişlerdir. Lafzın
vaz', kullanım, manaya delalet ve bu delaletin şekli yönünden çeşitli ayınmla­
ra tabi tutulması ve bunların ayet ve hadislerden örneklendirilmesi, bu yapı­
lırken de dil, dil felsefesi ve mantık alanına giren bir dizi tartışmaların açıl­
ması bu sebepledir.
La:fzın anlam yelpazesini belirlemede dilin kural ve imkanlanndan yola çık­
mak ön şart niteliğinde ilk aşamayı 't_eşkil etse de ikinci aşamada, anlamı bilinen lafzın nasıl bir şer'i hüküm içerdiğine karar vermek, yani metnin hukuki
yorumunu yapmak gerekir. Kitap açısından ifade edilecek olursa lafzın anlamı Şari'in ne dediği, hükme delaleti ise, usuleillerin deyimiyle, mükellefin
fiili açısından bu hitabın aİ:ı.Iarnı veya mükellefin fiilirıe bağlanan şer'i vasfıdır.
Artık ikinci aşamada Şan'in ne demek istediğini de kuşatan bir fikhl anlama
ve yorumlama söz konusudur. Bunun için dili bilmenin ötesinde fıkıh formasyonu ve içtihat melekesi, engin bir çaba ve ·birikim gerekmektedir. Kı­
yamete kadar bütün insanlığa davet içeren ve muhtemel her gelişme ' karşı­
sında bir diyeceği olan Kitab'ın doğru anlaşılması ve hayata aktarılma,sı için
buna ihtiyaç vardır. Nitekim Müslümanların tarihsel tecrübesinde de nasların
fıkhl açılırnlarının müctehit fakililer tarafından yapıldığı, onların yorum metodolojisi kurduklan ve onların çabalanyla hukuki tefekkürün geliştiği, daha
sorıra usul eserleri telif edenlerin ise bu zengin fıkhl mirası sistemleştirip dil
ve mantık kurallanyla formille ettikleri görü1ür.
Şimdi bu dediklerimden lafzın önemli olmadığı .gibi bir anlam asla çıkmaz.
Bir kere, anlatım ve anlaşma lafızda olur. Biz sonraki nesillere intikal eden de
nüzUlün ortarnı ve Si.jnnet'in hali değil, Kur'an ve Sünnet'in metinleri, yani
lafızlandır. Biz dinin asılan olarak bu lafızlarla karşı karşıyayız. Lafız bizim
için daha bir önemli. Sahabenin durumu elbette farklıydı. Ama bizim için
Kur'an-ı Kerim ve Sünnet belli lafızlardan ibarettir. Bu sebeple dini anlama-
Ali Bardakoğlu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 163
da lafız pergelin birinci ayağıdır. Onun için de elikkat ederseniz usul kitaplannuz beyan/lafız bahsi ile başlar. Beyanı önemser, lafzı önemser, lafzın anlam çerÇevesi elde var birdir. ve en sağlam birinci ayaktır. Bunı;ın üzerinde ne
kadar dursak yeridir. Lafzı önemsemeksizin, lafza önem vermeden bir fıkıh
inşası düşünülemez. Bunu diyen bir fıkıhçı da yoktur. Ancak burada " lafzi
anlatırnın mana ve mefhum sının nedir ve alternatif mana arayışianna lafız
ve dil ne kadar izin vermektedir?" sorusunu sorabiliriz. İstihsan, ıstıslah, içtihat, örf içtihadı, malcisıd içtihadi gibi yolları açan fukahaya lafza önem
vermemeden başlayarak dini tahrife kadar uzanan ağır eleştiriler yöneltilmesi
gerççekten haksızlık olur. Hepsi lafzı önemsiyor. Ama lafzı anlarken literal
anlama ile yetinecek miyiz, yoksa bu.literal anlamanın dışına çıkabilecek miyiz ve bunun sının ne olacak? Bu soruya vereceğimiz cevaplar değişecektir.
Yani Kur'an-ı Kerim, Hz. Peygamber'in Sünnet'i dini anlamanın temelindedir ve onlann lafızları son derece önemlidir. Kur'an-ı Kerimin Arapça apaçık
bir dille gelmiş olması son derece önemlidir. Gizemli bir kitap değildir, esrarengiz bir kitap değildir. Ama Kur'an-ı Kerim, elikkat ederseniz, fıkıh metni
gibi bir metin değildir. Biz İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi bünyesinde kurulan Kur'an Araştırmaları Merkezi'nde (KURAMER) bu konular üzerinde
projeler başlattık.
Kur'an-ı
Kerim'de "suretü's-salat, savm, kitabu'l-ibadat, kitabu'l-buyt1"lar olo zaman bu dediklerimin anlamı olmazdı. Müslüman olarak bir alışve­
rişi nasıl yapmamız gerektiğini biz doğrudan metinden çıkarırdık. Ama
Kur'an-ı Kerim bir metin değil; ümmet ile ilahikelam arasında diyalektik bir
ilişki·. söz konusu. Onun için Kur'an'ı anlamada tarih önemli, Hicaz-Arap
kültürü önemli, siret/Hz. Peygamber'in hayatı önemli, yaşanmış olaylar
önemli, bu yaşanmış olaylara Kur'an'ın verdiği cevap önemli, sorduğu soruI~ önemli. Böyle olunca sadece lafzı anlamak yeterli olsaydı bizim meleklerdeiı farkımız olmazdı. Allahderdi ki, "Arapçayı öğrenin ve dediğimi yapın."
Anlamaya, anlama faaliyetine gerek duyulmazdı. Ve Kur'an'ı en iyi anlayanlar
Arapçayı en iyi bilenler olurdu. Halbuki realite böyle değildir, tWhte de böyle olmamış. Mesele, O lafızla temsil edilen murad-ı ilahiyi, ilahi hitabın anlam
çerç~vesini nasıl belirleyeceğiz? Yani söylenmiş söz var, söyleornek istenen
ve anlaşılabilecek olan var. Lafzın anlamı var, literal anlamı var, malcisıdi anlamı var. Bütün bu sorular sorulmuş ve bu konuda çok zengin bir literatür
ortaya çıkmış.
.
saydı
Fıkıh tarihinde lafız-anlam ilişkisini, bildiğiniz bir şeye atıf yaparak biraz daha açayım. Bir kelebeği düşünün, bir gövdesi iki kanadı var.. Fıkhın gelişimi
bir kelebek gibi, Hicaz-Şam ekseni var, o ana gövde. Bir de Haneillerin ağır­
lıkta olduğu Irak, Maveraünnehr, Orta Asya var. Orada, Hanefiler var ve bu
birinci kanat. İkinci kanat var, Malikilerin ağırlıkta olduğu Kuzey Mrika ve
Endülüs. Bu ana gövdeye, literal anlamaya ve anlayışa bu iki kanat ciddi katkı
sağladı. Birini Hanefi-Maturidi müktesebatı sağladı. Irak fıkhı Orta Asya'ya
kadar. gitti ve oradan önemli katkılar alarak, önemli yorumlar alarak geri
164 • Eskiyeni 29/Güz 2014
döndü ve ana gövdeyi besledi. Birini de aynı şekilde kuzey Afrika ve E ndülüs sağladı. Bu ne ifade ediyor? Yani orta eksenden dışarı doğru açıldığınız
vakit, örfler, kültürler ve şartlar değişiyor ve literal anlama yetmemeye başlı­
yor; ona yeni anlamlar eklenmeye başlıyor.
"Yetmiyor" dedim, bunu "akıle" örneğiyle açayım. Akııe nedir? Kabile hayatına dayanan Hicaz toplumunda kabileden bir kişi bir suç işlediğinde hemen .
kabile üyeleri toplanır, o kişinin baba tarafında erkek akrabası (asabe) devreye girerd.i. Kabile ve geniş aile söz konusu olduğundan asabede yüzlerce insan yer alırdı. Hicaz'da kabileden bir kişi suç işlediğinde onun diyetini, cezai-.
mali sorumluluğunu kabile erkek üyeleri paylaşıp ödeyerek o kişiye arka çı­
kar, böylece kabilenin de bir bakıma haysiy'etini korumuş olurdu. Buna "akıle
sistemi" diyoruz. Üç bin kadar sahabi fetih sürecinde Irak taraflarına gitti ve
çoğu orada kaldı. Ebu Hanife döneminde Irak'ta bu anlamda bir kabile hayatı ve geniş çaplı kabile dayanışması yoktu. Oraya gelmiş olanlar parçalanmış
küçük aileler idi. Bir kişi hataen bir cinayet işlediğinde ödeyecek akıleyi bulmak mümkün değil. Adamın geldiği bölgedeki kabilesine haber gönderseniz
"sizin akrabanız burada bir cinayet işledi, yüz deve gönderin" diye, umurlarında bile olmazdı. Bu hal ve şartlar altında Ebu Hanife diyor ki, özetle ifade
edeyim, "Akııe bir dayanışma tarzıdır. Bugün biz Irak toplumunda akıleyi
kabile asabiye bağı içerisinde değil, meslek gruplan bağı içerisinde düşünme­
liyiz. Mesela ordu mensuplan birbirinin akılesid.ir. Meslek erbabı, ziraatçiler
birbirinin akılesid.ir. Bir şey ödeyecekleri vakit el birliği ile öderler:" Şimdi bu
artık, literal anlamın dışında bir anlayış.pr.
Hz. Ömer'den, Hz. Aişe'den değil sortraki kuşaklardan örnek verelim. Hz.
Peygamber aldanma ihtimalini hertaraf etmek için alıcıya üç gün muhayyerlik
hakkı tanıdı. Sonraki dönemde Süfyan-ı Sevri, İbn Şübrime gibi bazı fakihler
şart muhayyerliğini akd.in yapisına uygun görmeyip kabul etmezken Hanefilerden Ebu Yusuf ve İmam Muhammed eş-Şeybaru akd.in amacına göre yo~
rum yapıp tarafların bu süreyi istedikleri gibi kararlaştırabileceğini söylediler.
Daha birçok görüş vardır. Peki bu farklı görüş sahiplerini hadisi anlamamış
veya Sünnet'e aykın d~vranmış sayacak mıyız? Peygamber Efendirniz "Kim
bir sahipsiz (ölü) toprağı işlerse, artık o arazi onundur", ~'KimJ savaş~ qüş­
maru öldürürse üzerinden çıkan ganimet onundur" dedikten sonra Imam
Malik, bu konular devlet başkanının takd.irirre bağlı hususlardır; ancak o izin
verirse o kimseler arazinin veya ganimetin sahibi olur, değilse olmaz~' yorumunu yaparsa tavrunız ne olacak?
Diyetin yüz deve olmasına da Hz. Ömer'den başlayan yeni yorwnlar var.
"Diyet yüz deve, kabul ama hepimiz Hicazda yaşamıyoruz. Burada deve yok,
daha çok büyük ve küçükbaş hayvanlar var, burada ticari mallar, kumaşlar
var. Diyeti bu mallardan.da ödeyebilmeliyiz." denilerek farklı ödeme alternatifleri geliştirildi ve bu fıkha yansıdı. Osmanlılarda daha ödenebilir olduğu
için gümüşe geçildi. Arabistan ve Kuzey Afrika'da bazı kabileler 40 sığır, 60
koyun gibi farklı örfi uygulamalar geliştirdiler. Günümüzde çok daha farklı
Ali Bardakoğlu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 165
ödeme/tazminat usulleri var. Fıkhın cliyet konusunu i(ı.celecliğimiz vakit kitabi miktar farklıdır, uygulama farklı seyretmiştir. Konunun toplumun ekonomik düzeyiyle de yakın alakası var. Böyle olunca, kitabi fikhın ''yüz deveden bir deve bile aşağıya olmaz" ısrarı tam bir literal okuma olur ve anlam
göz ardı edilmiş olur. Hatta bizim ~ kitapl~daki cliyet teorisi, tıpkı kelam/ fıkıh kitaplarının her devirde "Imamlar Kureyş'tendir" kuraillu tekrar
etmesine benzer. Yeni hanedanlar gelir, yeni devletler kurulur ve hayat devam eder; ama biz de "Devlet başkanları Kureyş'ten olmalı" demeye devam
ederiz. O ayn bir mecrada devam eder. Fıkıh kitaplarındaki eliyeri İslam toplumlarında öteden beri cari olan cliyet uygulaması gibi düşünürseniz yanılır­
sınız. Belirli dönemden sonra mahalli çözümler devreye girmeye başladı. Niçin böyle oldu? Çünkü çoğunlukla fukaha toplumsal şartlardaki bu değişimi
görüp ona uygun çözümler üretmecli. Çünkü 90 deve dediği vakit vebalde
olacağını düşünüp ona yetkisinin olmayacağını düşündü. Ehli hadis de, Hz.
P eygamber 100 deve demiş se bu 90 olmaz diye düşündü, Hz. Peygamberi
gelecekteki Müslüman toplumların uygulayacağı cez:ll yaptının tür ve miktarlarını da belirleyen bir kanun koyucu gibi düşündü. Yani Hz. Peygamber'in
"kıyamete kadar kim yanlışlıkla birisini öldürürse 100 deve ödeyecek" şek­
linde bir evrensel ilke koyduğunu varsaydı. Ya da biz kadim fukahaya çok
yük yüklecliğimiz, kendi işirnizi de onlara devrettiğimiz için onları öyle anladık. Halbuki İmam Şafii'nin içinde yaşadığı kültür havzası ve şartlar belki de
farklı bir çözüm ihtiyacı hissettirmemişti. Bu da mümkün. Bugün ise birisi
"90 deve de olabilir'' dediği vakit biz "Sen Allah'ın R.asulü'nden daha mı iyi
biliyorsun?" şeklinde bir irirazı dile getirdik. Rasyonel bir alanı hemen duygusai bir tepki ile çökerttik ve eskiyi aynen koruduk. Yani şunu demek istiyorum, lafız önemli ama lafzi, literal anlamariın sınırları konusunda ilk dönemlerde başlayan cehdin daha sonra yeterince devam ettirilmecliğini de görmemiZ gerekiyor. Bugün selefi düşüncenin en ciddi sorunlarından birisi metinleri.okurken literal anlama kericlini mahkum etmesi ve bütün bu her şeyi lafızlara yükleyerek kendini sorumsuz saymasıdır.
· Akadei:ninin değerli davetlileri, Kur'an-ı Kerim'i ve Efenelimiz Muhammed
Mustafa'nın .(sav) sünnetini anlamada Mevla bize geniş bir takdir alanı bı­
rakmıştır; geniş bir cehd, içtihat ve anlama sorumluluğu yüklemiştir. Bunu
inkar edemeyiz. Biz melek değiliz, formatlanarak, kurularak dünyaya gönderilmiş robotlar değiliz. Elbette nasıl ilk sahabilerin aynı lafzı farklı şekillerde
anladıkları olmuş ve Allah R.asill.ü de her birisini takdir etmiş ise, sonradan
gelen Müslümanlar da bu anlama faaliyetine devam etmek ve bunda ısrar
etmek ve anlamaya çalışmak zorundadır. "Eskiler en iyi şekilde anladılar ve
aktardılar, biz onları aniasak herhalde bu bize yeter" şeklindeki düşünce eskileri d~ zor durumda bırakır. Mesela biz bugün kadının hamilelik süresi gibi
te~ bir konuyu, o günkü bilgi ve imkanlar içinde bu konuda fikir beyan
eden Ibn Hazm'dan, Ibn Kudame'den aktarara:k açıklarsak, onlanda ateşin
ortasına atmış ve insanların bu alimler hillındaki olumlu telakkilerini yerle
bir et:mlş oluruz. İmam Gazzili'yi öyle olmadık bir yerde öne sürüyoruz ki,
166 • Eskiyeni 29/Giiz 2014
modern dünyanın modern bilimin ilgilendiği bir alanda "İmam Gazzili demiş ki" diyoruz, onlar da haklı olarak " Sizin imam dediğiniz Gazzili öyle
düşünüyorsa, vann siz gerisini hesap edin" diyorlar. Kendimizin birşeyler
söylemesi gereken. konuda eskileri öne süremeyiz, "eskiler bunu bilmişti.r,
söylemiştir'' diyerek sorumluluğumuzu savuşturamayız. Netice itibariyle fık­
hın örf ve adetle, hayalln tabii akışıyla iç içe olan alanlarında bizim anlama
kabiliyetimizi zorlamarnız ve inisiyatif kullarımamız lazun. Mevla niyetimiz
iyi olduğu sürece nasıl olsa ecrini verecektir.
Verdiğim bu örneklerden de anlaşıldığı gibi, Kur'an'ın anlaşılmasında,
Kur'an'ın lafızlarının şer'i
hükme delaleti.rıin mümkün ve muhtemel sırurları­
nı çizmede ayetlerin lafzı kadar Kur'an'ın hütüncül anlatımı, şer'i hükümlerin
"makasıd" adı verilen temel ilke ve hedefleri, Kur'an'ın nüzul ortamı içiİıde
ilk muhataplanyla diyalektik ilişkisi,
lafiziarın ilk planda tekabül ettiği anlam
ve olgunun kültürel ve tarihi arka planı önemlidir. Kur'an'ın nazil olduğu 23
yıllık tarih ve toplum kesitine kadar hem Hz. Adernden itibaren devam
edegelen ilahi din ve şeriat geleneğinin, hem de insarılığın tabii-fıtri tecrübesinin geçirdiği safalıatı bilmek ve karşılaştırmalar yapmak gerekir. Aynı şekil­
de ayetlerin nüzul sebebi ve ortamı, Kur'an'ın nazil olduğu dönemin sosyal
yapısı ve nas-sosyal olgu ilişkisi, yani nasların tarihsel bağlaını ile ilk dönemlerden nakledilen sözlü ve arneli geleneği içinde barındıran Sünnet ve icma
da bu noktada önem taşır. Kur'an'ın lafzından doğrudan ve açıkça anlaşılan
anlam ile onun dolaylı anlatımı arasında bir ayırım yapmak da. gerekebilir.
Kur'an bu zenginlik ve ayırunlar içi4de okunınazsa şahısların kendi yorum
ve tercjhlerini tek hakikat olarak Kur''an'la irtibatland111p onları Kur'an'ın alternatifsiz hükmü olarak sunması tehlikesi ortaya çıkar.
Tekrar ifade edeyim, bireyle~e Kur'an ve sünnetin anlaşılmasıİlda geniş bir
takdir alanı bırakılmış olduğunu, hatta ilahi hitapla hedeflenen sonucu ter~­
yüz eden bir ameliyeye dönüşme tehlikesini içinde barındırsa bile, bireyin bu
anlama cehd ve gayreti.rıin önemsendiğini ve korurıduğurıu görürüz. Bu takdir yetkisini, insanın formatlanarak değil, özgür iradeyle dünyaya gönderilmesiyle, dünya hayatının birey için bir sınav yeri, dini en iyi biçimde anlamanın da bu sınavın bir parçası olmasıyla ilişkilendirmek gerekir. ' Nasları anlama ve yorumlamada farklılaşmanın aynı zaman ve çevreye mensup ilk kuşak
muhataplar arasında başladığını göz önüne al.ırsak, anılan çeşitliliği sadece insanların kültür, gelenek, bilgi ve tecrübe birikimlerinin dönem ve bölgelere
göre değişmekte olmasıyla açıklama yerine gayet tabii ve insani bir duruln
olarak görme fıkri ağır basar. Biraz da bunun için olmalı, fıkıh usulünde dil
kurallanna bağlılığı dengeleyecek biçimde lafzi anlam çerçevesini aşmaya imkan veren çeşitli metodolojilerin neler olabileceği ve buriların ne ölçüde geçerli olacağı hususu ayrıntılı biçimde tartışılmıştır.
Zaten Kur'an'ın indiği ortamın şartlarından uzaklaş.ıldıkça literal anlama .ve
yorumlama ile yetinilmediği, lafzi anlamanın ötesine uzanan tartışmaların hız
kazandığı görülür. · İstihsan, istislah, }stishab, örf, sedd-i zeria, masalih,
Ali Bardakoğlu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 167
malcisıd gibi yöntem ve kavramlar etrafında yoğunlaş~ ve farklı ekollere göre belli noktalarda öne çıkan usul tartışmalannın ve vurgulannın belki de eo
önemli anlamı budur ve bwılai: neticede Kicib'ın şer'i deljJ. olaraır hükme delaletioi anlama çabalandır.
Müçtehid, Kur'an'da yer alan bir oassın fıkhl yorumunu yaparken dil kurallarını göz önüne aldığı gibi Kur'an ve diningenel ilkelerine ve amaçlanna, olayın öz~l konum ve şartıanna ve diğer etkin unsurlara defalarca gidiş geliş yaparak bir sonuca ulaşır. Böyle olunca, Kerhl gibi klasik dönem fakihleri.nin,
bir olayla karşılaşıldığında fıkhi yorum alanında geliştirilen bunca zengin birikimi göz ardı ederek bu tikel olayın hükmünü doğrudan bir ayet veya hadisten çıkarmaya kalkmanın yanıltıcı olabileceği şeklindeki uyarılanna hak
vermek ve bunu salt mezhep taassubuyla takınılmış bir refleks olarak görmemek gerekir.
Netice olarak, Kur'an'ın metninden Müslümanların asgari müştereğini teşkil
eden değişmez bir İsl:lıni öz ve ana unsur yanıoda bir de anlama, yorumlama
ve bakış açısına göre değişebilen ve çeşitli toplurnlara renk ve ton farkıyla
değişerek yansıyan bir çeşit4Jiği çıkarmak da mümkün olmaktadır. Kur'an
lafzının anlamı üzerinde kendiliğinden oluşan ve asırlarca devam eden fikir
ve anlayış birlikteliği de, aynı metin üzerinde yoğunlaşan derin görüş ayrılık­
lan da cereyan edegelmiş olması bunun için garipsenmemiştir.
Böyle olunca, İslam'ın anlaşılması, değişmezliği ve uygulamaya da yansıyan
farklı tezahürleri yönüyle iç içe birkaç halkadan söz etmek mümkündür. Bu
a}'l9lll 'aynı zamanda İslam'ın doğrudan ve delaylı olarak ilgi alanını ve kapsamını tanıtıcı da olacaktır. En içte Kur'an ve Sürınet metninden doğrudan
ve açık bir şekilde anlaşılan öz, İslam'ın ana ve değişmez unsuru yer alır.
İ~ci halkayı naslann delaylı şekilde ve yorumlama sonucu kapsadığı alan,
naslann izdüşüm alanı teşkil eder. Bu alanda, izlenen akli istidıale, muhakemelere ve bakış açılanna göre oaslara farklı yorumlar getirmek ve orılardan
farklı sonuçlar çıkarmak mümkün olduğundan kısmi bir değişkenlik ve fark. lılık gözlenir. En dışta ise, Müslüman fert ve toplumların dioin rehberliği ve
yönlendirmesi sooucu belli bir kıvama gelmiş kendi öz inisiyatifleriyle bilgi
ve tecrübe birikimlerindeo, kültür ve geleneklerinden kaynaklanan tercihleriyle dolduracaklan fakat ilk iki alanla da çelişmemeye özen gösterecekleri
üçüncü halka yer alır. İslam'ın ilgi alanını ve kapsamını değişmezlik değiş­
kenlik, yoıuma açık veya kapalı oluş, doğrudan veya delaylı oluş itibariyle
böyle bir üçlü ayınma tabi tutmak mümkün ve doğru ise de, hangi hUkmün
hangi halkada yer aldığı konusunda belli ölçüde izafiliğin bulunması ve birtakım farklı görüşlerin olıİıası kaçınılmazdır.
Bu arada İmam Gazz:lli'oio, hocası Bakıllaru'yi izleyerek -ki ikisi de Eşaôdir­
Bağdat m~tezilesinin geliştirdiği "he.r müçtehidin içtihadında isabet edeceği.
(tasvib), fikrine sahip olduğunu burada hat:ıı:lamakta yarar var. Buna göre, anlama ~yerinden herkes zaten Allaha sorıimludur. Allah'ın kitabını, Peygarn-
168 • Eskiyeni 29/Güz 2014
her'in sünnetini anlama yönünde insa.nlann her say ü gayreti sevaptır, doğru­
dur, sevaba ulaşmış sayılır. Allah insana anlama kabiliyeti, yorumlama kabiliyeri
vermiş, insan o gayret içinde olduğu sürece ulaştığı her fikir Allah katında doğ­
ruya isabet etmiş sayılır Allah katında tek bir hakikat yoktur. İnsanlann içtihat
edebileceği alanda tek hakikatten söz edemeyiz. Gazz:ili de, el-Mustasfa'da içtihat konusunu incelerken "içtihatta isabet ve hata (Babü't-tasvib ve't-tahtı'e)"
başlığı altında bu konudaki görüşleri özedeyip önemli bir açıklama yapıyor
:"Allalun hükmü, açıkça ve kat'i şekilde hüküm bildirmediği alanlarda
(zanniyyat) müçtehidin zannına tabidir." Niçin diyor bunu? Müslümanlan anlama ve yorumlama kabiliyederini kullanmaya teşvik için. Gazz:ili, hocası
Bakil.l.arı1'yi de dahil ederek ''Biz muhakkik ulemarun tercihi budur'' diyor. Bunu açarsak, Yüce Mevla müçtehitlere hitaben "Sizi niyetinizle, samimi çabanız­
la hesaba çekerim; ulaştığtnız sonuçla hesaba çekmem. Çünkü zaten ulaştığtnız
sonucun tek tip olmasını isteseydim ben onu beyan ederdim" demiş olmaktadır. Böyle olunca, fıkıhta bir metin/lafiz var, lafzın anlamı var, o anlamın kenannda ikinci üçüncü dördüncü anlamlar var ve makasıd ilmi, istihsan, ıstıslah,
sedd-i zeriyi gibi bakış açılan var. Bütün bunların hepsi bizim öz mirasımız ve
fakihlerimizin devasa eserler bıraktığı alanlar. Burada Şatıbi, İzz b. Abdisselam,
K.arafi, TUfi, İbn Teymiyye, Tahir b. Aşfu: ve daha nicelerini talımetle ve hayır­
la yad etmemiz gerekiyor. Bu alanda yazıp çizenleri ve yazacak olanlan koyu
ve önyargılı bir dind~ refleksiyle ''İsllin'ın temellerini köklerinden sarsan
reformist" şeklinde y~ftalara maruz bırakmamak İslam ahlakındandır. Çünh..-ü
bir fıkıh kuralına yeni bir yorum getirildiğinde, neticede bu bir" anlama faaliyetidir, İslam akidesinin temellerinddn kopriiğunu, İslam'ın bir. tuğlasının daha
gittiğini düşünmemeliyiz. Dinin sahibi yüce Mevla'dır. O dinini kıyametekadar
koruyacaktır. Hem fikhın en zayıf kısmı kurallan, en kuvvetli kısmı da o kurallann arkasındaki de.rılni diı}darlık ve ahlakdır. Şekil ve k-ural toplum kültürüyle
yakından alakalıdır. Fıkhın en güçlü alanı ise akide ile olan irtibatıdır, Allah'a ve
Hz.Peygambere duyulan sevgi ve saygıyla irtibatıdır. Ahlak ile olan ittibatıdır
ve de.rılni dindarlıkla olan irtibatıdır.
d.
Fıkıh
ve Ahlak
Burada fıkıh-ahlak ilişkisi üzerine birkaç söz söylemem gerekir. Fıkıh-ahlak
ilişkisi esasen fıkhı anlamanın ana kapılanndan biridir. Mesela ö_~ümüzdek.i
dönemde fıkıh-ahlak ilişkisi üzerine bir sohbet yapabiliriz. Günüm~ fıkıh
çalışmalannda ve öğretiminde fıkıh-ahlak ilişkisini biz yeterince öne çıkarmı­
yoruz. Fıkıh kitaplannın içerisinden tek tek cımbızla ahlakı, derfu::ıl dindarlığı,
irfaru, hikmeti çektiğimizde fıkhın en güçlü yönü olduğunu zannettiğimiz
şekli ve kurallan cılızlaşır ve fıkhı temsilde yetersiz kalır. Böyle bir fıkıhla dini
anlatmak da mümkün olmaz. Çünkü şekil ve kurallar fıkhın en zayıf kısmıdır
ve onu besleyen damarlan kuruttuğumuzda, onlar da savunmasız kalır, pek
bir anlam ifade etmemeye başlar. Ve bugün fıkhın bahsettiğimiz ahlaki ve
derfuıi muhtevası ihmal edilerek, buna karşılık kültürle, toplumsal yapıyla,
Ali Bardakoğlu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 169
hayatın akışı
ile yakından irtibatlı olan kurallan da ö~e
çıkarılarak fıkıh adına,
İslam adına savunma yapılması fıkha iyilik olmasa gerek.
Fıkhın en güçlü yönü, dio.i-ameli hayatı bir bütün olarak a:linası, insanlan
üzerinde hiç düşünmeksizin verilen kurallan uygulamaya memur bir nesne
olarak görmeyip yapacağı tercihierin elini ve ahlaki gerekçelerini de önemsemiş olmasıdır. Nitekim klasik fıkıh lite.ratürü sadece davranışiarımızla ilgili
katı kurallann listelenmesinden ve zahiri fıkhın resm-i geçitinden ibaret değildir. Fukaha fer'i meseleleri mümkün olduğunca dinin asıllinyla ilişkileo­
dirme, hükümlerin sadece kazii yönüyle yetinmeyip diyaru cihetini de dikkate alma uyansını sıklıkla yapmıştır. Fıkhl yaklaşım esasında sadece lafizla mana, nas ile toplum arasında değil, akide, ahlak ve hukuk arasında da sıkı bir
bağ kurarak söze başlama metodu demektir. Hatta Müslüman'ın genel akidesi ve kurallann zihin-tefekkür boyutu .fıkhın genel zeminini oluşturduğundan
ona "fıkh-ı ekber" denmiştir.
·
Değerli
davetliler, konuşmamın başında da belirttiğim gibi, modern dönemde yaşanan serüvenierin ve içinde bulunulan hal ve şardann ağır baskısı Müslümanların kendi öz miraslarını anlama ve ifade etme tarzlarını da olumsuz
etkiledi. Bunun da bir sonucu olarak, fi.khı bütün güç ve orijinalliğini şelde
ve kurallara irca edilerek açıklama ve bu yönüyle onu yanşa sokma yanlışlığı
son yüzyılda daha da arttı; bunlar üzerinden fıkhı, şeriatı ve dini tanıtır olduk. Halbuki şekli yapı ve kurallar, fıkhın dayanması gereken kültürel zeminden koptuğu ve şekli fıkıh "deı:Uni dindarlık", "ahlak" ve "akidevi çerçeve" ·olarak.adlandırabileceğimiz diğer boyudarla desteklenmediği zaman, geleneksel fıkhın kalıplarına uygun düşen, fakat dinin genel çerçevesine, hikmetine, kamu vicdanına, fıkhın amaçlanna, deı:Uni dlndarlığa uygunluğu hayli
tartışmalı olan nev-zuhur. bir fetva edebiyatı öne çıkmaya başlar.
e:
Fılah,
Birey ve Toplum
Klasik literatüründe yer aldığı şekliyle fıkıh zihoiyet ve öğretisinin tarihikültürel arka planı, fıkıh bilgisini üreten/ derleyen fakihin içinde yaşadığı kültür havfası, hatta kişisel dünyası günümüz fıkıh çalışmalarında yeterince üzerinde durul~ bir konu değildir. Aksine, bu alandaki araştırmaların şer'i alı­
kamın ve fıkhın büyüsünü bozacağı gibi bir gizli kaygı ve çekimserlik sergilenir.
Din, birey ve toplum üçlüsü arasındaki ilişkinin gücü, yönü ve mahiyeti fıkhı
doğrudan etkiler. Öyleyse, topluı::pla irtibatı kurulmamış bir fıkıh, günümüz
İslam toplumlarına alternatif bir model önerme potansiyeline sahip olabilir
mi?_
Şayet cevap "evet" ise, bugüne göre hayli farklı bir yapının ve arka plaürünü olan klasik öğretiyi bugün uygulanabilir kılmak için toplumda ona
uygun· bir yapı, arka plan ve zihniyet inşasına ihtiyaç olduğu açıktır. Bu yol .
aa.
nın
170 • Eskireni 29/Güz 2014
seçilirse, şu iki soruyu sormak kaçınılmaz olux: 1. Toplurnhın.n elbise değişti­
rir gibi sosyal yapı, kalıp ve zihniyet değiştirmesi ne derece mümkündür ve
bu nasıl olacaktır? 2. Günümüz toplumlaruıın bugüne kadar yaşadığı maddi
ve zihnl değişimin tamamını gayr-i tabii, dış zorlamaların ve Batılılaşmanın
ürünü görmek de ne kadar sağlıklıdır?
İçinde yaşanılan toplumun canlı ihti.yaçlarıyla ve sorunlarıyla ittibat kurmaouş
bir fıkıh çözüm üretebilir mi? Buna evet diyeceksek, o zaman toplumu klasik
fıkhın üreti.ldiği
dönemle ·aynileşti.rmemiz gerekiyor. Bunu başarabilirseniz fifevkalade güzel işler ve söe toplumda tam bir karşılığı vardır. Zihniye~,
kadın telakkimiz, özgürlük telakkimiz, m~yet anlayışımız, ekonomik ilişkile­
rimiz, hayat tarzımız ve değer yargılanm1zı, yani zamanla değişen her şeyimizi
fikhın bu kurallannın üreti.ldiği dönemin standartlarına çekebilir, onunla özdeş
bir hayat inşa edebilirsek -bunu İngiltere'de falan deneyenler oldu- o zaman bu
haliyle fıkıh çözüm üretebilir. Ürettiği bu çözümler reaksiyonla karşılaşmaz ve
halcikaten içtenlikle kabul görür. Çünkü birey-toplum-fıkıh ilişkisi tam bir
uyum içindedir. Ama akan ırmakta ayru suyla iki defa el yıkamanın mümkün
olmaması gibi hayatın akışını da geriye çeviremeyiz.
kıh
bb. Cevap "hayır" ise, hayatın Sünnetullah çerçevesinde sürekli bir akış ve
içinde olduğunu ve geriye akışın olmayacağını söylüyorsak, o zaman
ulemarun elini taşın al!IDa koyması, modern dönemde Müslümanların fıklu­
nın nasıl hayati.yet kazılnacağına kafa yorması, dinin hayatın her alaruna uzanan bir rahmet olmasının önündeki engelleri kaldırması gerekmez mi? İslam
ulemasının "Bu dini, bu dinin akid6._vi ahlcimını, arneli ahlcimın.ı nasıl anlamalı, insanlara din olarak ne anlatmalıyım, nasıl bir hayat tarzının inşasını
önermeliyim?" sorusunu sorması, yani so.rumluluk üstlen.mesi, geçmiş ilimlerin ve eserlerin arkasına şığınmaktan vaz geçmesi gerekiyor. Bu ayru zamanda Müslümanın birey olarak var olması, dinin mesajıru anlayan ve aktaran bir bireyin inşası demektir. "Dinimiz her konuyu çözmüştür, her konunun cevabı clinimizde vardır" deyip aradan çekilmek İslam ulemasının bir
kaçarnağı olarak son derece risklidir. Bizim yapmamız gerekenleri, so~u­
luk taşımamız gerekenler geçmişe atfederek eslıifin çö,zdüğümüzü zannetmek aslında fıkhi düşünceyi geçmişe hapsetmek, bugüne karşı da so.run.ılulu. ğumuzu inkar etmek olux.
değişim
Mesela, dinin anlaşılması ve yaşanınasında tek hakikatçi anlayış yeq.ne farklı
görüşlerin de eşit derecede doğru olabileceğine kapı aralamamız gerekiyor.
Günümüz İslam toplumlarının bir sıkıntısı da bu tek hakikatçi cemaadeşme­
ler ve oluşumlardır. Tek hakikatçioluşwnlann hepsi bir risktir. Her biri bir
ithamdır, her biri bir kavga sebebi olma potansiyelirıe sahiptir. Çünkü tek
hakikatçi iseniz ötekinin aolayışıru yok etmeniz sonuçta sizin clin1 göreviniz
olu, yani öyle görürsünüz. Siz tek hakikatçi iseniz ve tek hakikati temsil ettiğinize inanıyor, bir de kutsalla irtibadanruzın olduğunu ve ondan onay aldı­
ğıruzı vehmediyorsaruz, o zaman başka türlü düşünenleri önlerneyi clin1 bir
veeibe olarak görmeye başlarsıruz. O zaman bunun geçmişte yaşanan
Ali Bar<bkoğlu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 171
"halku'l-Kur'an" tartışmasından ne farkı ka.l.tr? Halb~ ne demiştik, h~'l­
Kur'an tartışması fik.ô bir zenginlik sınınnda kalmamış, ümmet içinde fitneye, ümmet. ilimleri arasında parçalanmaya yol açmıştır. Kelaıni bir tartışma­
dır ama fıklun gelişiminde bile çok ciddi bir kınlma noktasını ifade eder
halku'l-Kur'an.
Ne yazık ki, günümüz İslam dünyasında «tek hakikatçi" yaklaşım ve söylem
egemendir. İslam dünyasına baktığımızda, tek hak.ikatçı söylemle İslam adına
konuşma tarzı birleşince vahim bir tablonun ortaya çıktığını görmekteyiz. Bu
üslup, aynı safta birlikte namaz kılan insanlan birbirine düşürdü, din adına
aynştı.ncı oldu. İslam'ın tek bir hakiki/ doğru yorumunun olduğu düşüncesi
haliyle, o yorumu hayata geçitmeyi dini bir ödev olarak görmeyi de gerektirdi; din dili sivil, hoşgörülü ve mütevazi karakterini kaybetti. İslam dünyasına
dikkatle bakıldığında bu menfi dönüşüm ve süreç net olarak görülmektedir.
Dini bilgi ve öğretimde tek hak.ikatçi ve ideolojik ortam aynca tersten dünyevileşmeyi besleyen bir rol de üstlerunektedir.
İslam dünyasında teoride kısmen, pratikte daha belirgin şekilde ortaya çıkan
ve hayat tarzı haline gelen ve her biri de eetek hak.ikatçi" söyleme sahip olan
katı gelenekçilik, Şia, siyasal İslam, Selefilik, modernizm, laiklik gibi birbirinden hayli farklı söylemiere sahip akımlar gittikçe güçleniyor. İslam toplumlannda her biri hem İslam akaidi, hem de toplumsal huzur ve uyum açısından
bir dizi problem içerebilen tarikat ve dini cemaatleşmeler dini hayatın neredeyse gereği ve dindarlığın ayrılmaz parçası gibi görülmeye başlandı. Sadece
Afrika, Afganistan ve Pakistancia değil her bir İslam ülkesinde şahit olduğu­
muz bu farklılaşma, zenginlik olmak şöyle dursun, tam bir çekişme, kavga ve
birbirini yok eime gerekçesi olarak işliyor veya kullanılıyor. Bütün bunların
elbette birçok'izahı yapılabilir. Ancak konuya dini bilgi açısından bakıldığın­
da-; ~asik usulde yola devam eden ulemanın dini ilimler alanında topluma
sunduğu bilgilerin toplumda yeterince karşılığının bulunmamasının da bu gelişrrieleri kolaylaştırdığı görülecektir.
· Bangladeş-Pakistan-İran hattı, Körfez ve Orta Doğu, Kuzey ve Orta Afrika
bölgeleri başta olmak üzere İslam dünyasının halihazır resmi, bugün Müslümanların dini düşüncede, dini bilgide ve öğretimde, tarihindeki hoşgörülü,
sivil ve özgür ortamı yakalaması gerektiğini bir kez daha ortaya koymaktadır.
Sivil karakterde dini bilgi esasen bizim geçmişimizle de çelişmez. Geleneği­
mizde farklı düşünceler hep sivil platformda tartışıldı. Allah'ın hükmü ile kişisel görüş ayn tutuldu, "kavl", "rey", "mezhep" tabirleri bu sivil ve mütevazi dili ifade etti.
Sünni dünyada olup bitene gözümüzü kapatıp sadece Şia muhitine "siyasetle
iç içe ,olan dini hiyerarşinin/ulemanın dini bilgide tek hakikatçı anlayışı topluma empoze ederek din içi uzlaşı kültürünü zayıflattığı" şeklinde bir eleştiri
yöneltmek hakkaniyete sığmaz. Bugün S~ kesiminde de, -içinde bulunduklan şartlara göre sÇ)ylem ve tepkilerinin haklı olup olmadığı tartışması bir
172 • Eskiyeni 29/Güz 2014
tarafa- di.ni bilgide tek hakikatçı anlayışı benimseyen, sonuçta geniş kitlelerde
veya derecelendirmesi tartışmalarını körükleyen elinisiyasi hareketlerin sayısının ve etki alanının az olmadığını görmek gerekir. Siyasal hayatta çoğulculuk ve yarış, hoşgörü ve demokrasi kültürünün olmazsa
olmazıdır; di.ni düşüncede de çok seslilik rahmet sayılır. Oysa din.in tek doğ­
ruya indirgenmiş yorumu aksine bir sonuç vermektedir. Bu yüzden, gerek Şii
gerekse Sünni kesimdeki belirtilen gelişmeler sivil ve çoğulcu di.ni söylem yerine tek doğrucu, kibirli ve ideolojik bir elini söyleme ağırlık vermesi oranın­
ca dinin kuşatıcı ve uzlaştıncı gücünü zayıfl.atmış olmaktadır.·
dindarlık aynşması
Geçenlerde bir sempozyumda Afrika Arııştırmaları Merkezi baş~ dinleelim, Afrika'daki selefiler ile tarikatların mücadelesini anlattı. Yani oturup kara kara düşünmek ve ne olacak bizim halimiz diye endişelenmek istiyorsanız
o konuşmayı dinlemeniz yeter. İşin o kadar vahim bir mücadele boyutuna
ulaşacağını tahmin etmeniz mümkün değil. Teldir kullanılan silahların belki
de en basiti.
Kur'an ve Sünnet'in hitabında birey ve insan unsuru adeta merkezdedir ve
dinin toplumsal içerikli mesajlarının sonuçlanması da yine bu yolla olacaktır.
inanan ve ililii hitabın yüklediği sorumluluğu üstlenen bireylerin bir araya
gelmesiyle ümmet oluşmuş, ama bireyin doğrudan ilahl bitaba muhatap oluşu her safhada ko~uştur. Din ilimleri, dini inşa eden değil, dinin ana
kaynaklarının bilgisini toplurnlara aktaran kimselerdir. Ktir'an'ın en temel
özelliği bireyi muhatap alması, toplumsal mesajlarında da bireyin sorumluluğunu devrede tutmasıdır. Toplumsal,yapı ve kurallar birey için koruyucu sı­
nırlar, zorlayıcı yaptınınlar içerse de neticede her birey kendi dindarlığını
kendisi inşa edecektir. Nihai karar bireyindir ve onun dindarlığını kabul veya
reddedecek, derecelendirec~k olan da yalnızca Yüce Mevla'dır. İslam'da bu
anlamıyla aracı bir kurum ve sınıf yoktur. Şia bunları göz ardı ederek elini hiy~rarşi kurdu. İkinci aykırı gelişme ise belli ölçüde tasavvuf alanında yaşandı.
Tasavvufi düşünce İslam'da di.ni düşüneeye ve duyguya muazzam bir derinlik kazandırdı. Doğun~ kacllin tİıirasından ve insan muhayyilesinin irr.ik:inlarından hareketle dini düşüneeye gizemli kanallar açtı. Bunlar doğrudur. Ancak tarihi silreçte tarikat öğretisi tasavvufi düşüncenin derinliİdi ve biraz da
. gizemli birikimini avam üzerinde manevi otorite tesis etmenin imkaru olarak
gördü ve kullandı. Heybetli siyasi iktidarlarla yarışırcasına tarikat }ıiyerarşisi
ve manevi otorite tasavvuru geliştirildi, bu yönde algı beslendi. Bu algı, qünyada haksızlığı uğradığına veya nasipsizliğine inanan geniş kesimler için de,
sahip olduğu nimetleri ve konumu ahirette de korumak isteyen müreffeh kesim için de pratik bir çözüm getiriyordu. Diğer bir anlatımla, gelinen bu noktada iyi niyetli ve arayış içindeki geniş tabarun beklentileri ile onların İrl:tisap
ettiği manevi oteritelerin ve yakın çevresinin kısa vadeli yararları kesişti ve
karşılıklı olarak birbirini beslerneye başladı. Böyle olunca tasavvufi düşünce
ile tarikat örgütlenmesini ve onu meşrulaştıran doktrini birbirinden ayırmak
gerekir. Tarikat örgütlenmesini meşrulaştıran doktrin metafizik, zühd ve
Ali Bardakojllu/Fılah Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 173
adab yönü ağır basan tasavvufi düşüncenin hazırladığı ~eminde yeni ve farklı
bir inş:inın adıdır. Bu ayınmlar yapılmazsa dinin metafizik boyutu ile mistisizm, tasavvufi düşüncenin aiıa fikri ile tarikat ve dini cemaa~ yapılanması
aynı şey zannedilir ve aralannda belli bir farklılığın, yer yer de zıtlıklann bulunmasını izah mümkün olamaz. Günümüzde bu söylediklerimin açık seçik
karşılıklannın bulunduğunu, aynca tarikat hareketi sosyo-politik projelere
dönüştüğünde daha başka sorunlara da yol açtığını birlikte görmekteyiz.
Bu arada şunu da belirtınem gerekir ki, günümüzde iyi niyetli de olsa avaının
tarikat örgütlenmesi ve dini cemaatleşme sürecinde sevkedildiği dini otorite
ve kutsallık anlayışı ve mevcut uygulamalar İslam'ın üzerinde titrediği tevhid
ilkesi açısından, Kur'an ve sünnet açısından ele alındığında da bir diZi sorun
karşımıza çıkmaktadır. Günümüzdeki tarikat örgütlenmesi ve dini cemaatleşmelerin sosyal psikoloji, şehirleşme, elmnomik dayanışma; nüfuz ve itibar
kazanma, hatta siyaset gibi farklı açılardan incelenmesi birçok alanda yol gösterici ipuçlan verecektir ve son derece önemlidir. Ama daha önemlisi, günümüzde kutsallaştınlmış dini oteritelere bağlılığın, uygulamalann ve geleceğe dair beklentilerin İslam'ın akidevi ve sahih bilgi kaynaklan açısından 'soğukkanlı biçimde tartışılması; tartışılabilınesidir. Bu imkanın bugün hayli daralmış olduğunu hep birlikte müşahede · etmekteyiz. Bütün bu gelişmeler
modem dönemde sivil ve özgür fıkhl düşünceyi örıledi, fıkhın dogmatik ve
akidevi bir alana itilmesini kolaylaştırclı. Dahası, adeta sosyal grupların ve dini cemaatleri.n duruşlanna uygun fıkıh söylemleri doğdu.
Netice..olarak, klasik fikhl mirasın oluşumunda kültürün, örfi/beşeô çabanın
payı hayli yüksek olduğu halde, günümüzde bu durumu kabullenme veya.dillendirme fı.khıri aleyhine bir durum olarak görüldüğünden, her vesileyle fık­
hın dini karakterine abartılı bir vurgu yapılarak, şer'i hükümle fikhl hüküm
adeta özdeşleştirilmektedir. Mezhep doktrinlerini geliştirme ve öğretimini
vererek hukuk ekolü disiplini içinde yeni gelişmelere çözüm üretecek fakih
yetiŞtirme amacıyla kaleme alınan klasik fıkıh literatürünün telif usulü de bu
. konudiiki yanlış tutumun mesnedi kılınmaktadır: Bu kaynaklar telif edilirken,
fıkhın ana konu ve temel kurallan mümkün olduğu ölçüde Kur'an ve sünnetle irtibatı kurularak işlenmiş, mezhep .fıklui:ıı öyle veya böyle bir ayet veya
hadisle ilişkilendirme çabası hayli etkili olmuştur. Bu doğrudur. Ancak bu telif tarzında, fıkha dair bir mahiyet tartışmasından ziyade, asılla irtibatı ve
kontrolü sürekli canlı tutma, mezhep içtihatlarının benimsenmesi imkanını
ve zeminini tahkim etme gibi stratejik amaçların ön planda olduğu da doğ­
rudur ve aynı ölçüde dikkat çekicidir. Fakat bu durum iyi arılaşılamaclığından,
sadece yan üm.mi zevat değil günümüz fakililerinin önemli bir kesiıtı.i de fık- .
hın beşeri-insani ve tabii yönünün esasen fıkhın asıl omurgasını oluşturduğu
fikrinden hayli uzaklaşmış görünmektedir. Fark ederıler de bu ciheti öne çı­
karmanın fı.kha zarar vereceğini ve fıkhın günümüzde uygulanabilir/ rasyonel
bulunmayan yönlerini artık savunulamaz hale getireceğini düşünmektedir.
Hatta bu·refleks, fıkhın dini nitelikteki ahicimının kaynağı olan naslann tabii-
174 • Eskiyeni 29/Güz 2014
fi.tô ve insani olguyla ve tarihl akışla ne kadar iç içe olduğu hususunu tamş­
önleyici bir tedbir olarak da tercihe şayan bulunmaktadır.
ınayı
Sonuçlar
Bütün bu söylediklerimden sonra birkaç sooucu sizinle paylaşayım isterim.
1. Yeniden ve bir diridarlık sotgulaması/ niyet okuması yapılmadan ele alın­
ması ve üzerinde kafa yerolması gereken ilk ilim dalı belki de fıkıhtı.r, ''Müslümanlano 21. yüzyılfikhı" çalışmasıdır.
2. Fıkıh içinde kültürün, örfi/beşed fıklun payının yüksek olması, fı.k.hın
aleyhine değillehine bir durumdur. Böyle olunca fıkıh öğretim ve araştı.rma­
larının, 6.khıo tabii, beşeıi, fitô niteliği ve tarihin genel akışı içindeki yeri
gözden uzak tutulmaksızın yapılmasıoda zaruret vardır.
3. Fıkhın" İslam'ın fikhı" değil "Müslüman topluml~ fıkhı" olarak billomesine ve konularının böyle bir soğukkaolılıkla ele alıomasına ihtiyaç vardır.
Bunun için de fı.k.hın tarihini 19. yüzyılın sonunda tamamlamak, soo iki yüzyılda olup bitene neseb-i gayri sahih çocuk muamelesi yapmak, sahadan çekilmek, bütün bunlann hepsi bugüne ve geleceğe dair hiçbir iddia sahibi olmamakla eşanlamlıdır.
İçinizden önemsiz bir ayrıntı olarak görenler olursa, onu da saygıyla karşıJa­
nrri, ama burada bir hususa ayn bir vurgu yapmak istiyorum. Hangi kelime-
lerle ifade edersek edelim, fıklu "İslam'ıo fıkhı" değil, "Müslümanlano fı.klu"
olarak algılamalıyız. Kelime oyunu "yapıyor değilim. Çünkü bugün üzerine
konuştuğumuz 6.khı İslam'ın değil Müslümanlana fı.klu olarak tarutmarnız
fı.k.hın tarihl gelişim sürecine daha uygun düşer. Bu arada fıkhın "İslam'a uygunluk" değil "İslam'ıo esaslarına aykı.n olmama" şartıyla kendi zemininde
geliştiğini de gözden uzak tutmamalıyız. Burada da yine kelime oyunu yok.
Mesela, İslam'a uygun bir kira akdi yapmak istiyorum diye bana geldiğinizde
ben şekle değil karşılıklı nzaoıo . bulunması, aldatma v e bilinmezliğin olmaması gibi genel esasl.ano bulunmasını yeterli görürüm. Akdin İslim'iri ilkelerine aykın olmaması yeter, bu zaten uygunluk demeKtir. Niçin bu örneği
verdim? Konu, müb:ih.ın/ cevazıo şer'i hüküm olup olmadığı ile yakıo~ao ilgili de onun için. Mutezile ilimleri mübahı şer'i hüküm kategorisine dalili
etmezken Sünni düşüncede mübah şer'i hükümdür. Ancak müb:ih.ın şer'i
hüküm sayılınaması daha isabetli görünmektedir. Şer'i hüküm ya vaciptir ya
menduptur ya rnekruhtur ya da haramdır; geri kalan geniş alan ise asli ibaha
kuralı kapsar. Caiz ve mübah şer'! hüküm kategorisinde yer aldığında buna
getirilecek sınırlama ve yorum doğrudan şer'i bk bükümde tasarrufun kurallarına cibi olacaktı.r. Osmanlıoıo son döneminde ilimler bu konuyu tamş­
maya açrnışlar, şer'.i hüküm olmadığını savunan önemli bir grup çıkmıştı.r.
4. Fıkıh öğretimi ilahiyat fakültelerinin bünyesinde olduğu sürece ikilem ve
çıkmaz sokak kaçınılmazdır. Asiında ilahiyat fakültelerinin hali hazır durumu
Ali Bardakoğlu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 175
dünyevileşme tuzağının temel bir ayağı olarak da gö~ebilir. Fıkhın İlahiyat
fakültelerinde dış dünyadan ve vakıadan tecrit edilerek okutulan bir bilim dave fıkha daha entegre bir yol açılmas} düşünülme­
lidir.
lı olmasının sorgulanması
Değerli dekanları.rruz burada, fıkıh öğretimi bütün alt könularıyla İlahiyat fa-
kültelerinin bünyesinde
olduğu
sürece bu sorun hiç eksik
olmayacaktır.
Ben
soğukkanlı şekilde düşünüyorum ve bu sonuçlara varıyorum. İlahiyat fakül-
teleri esasen toplumda sekülerleşmenin bir ayağını oluşturmakta . Ama .fılah
öğretimi alan ayınını yapmakslZUl ve hukukun da konularını ele alarak llahiyat fakültelerinde yapıldığı ve kağıt üzerinde kaldığı sürece fıkıh bu alternatif
hukuk üretme aşk ve heyecanını hiç eksik etmeyecek, bu da sekülerleşmeyi
tersten besleyecektir. Halbuki fıkhın misyonu alternatif olma değil, hayatla iç
içe olarak, dinle hayat arasında köprü olarak insanlara rehberlik etmedir. Fı­
kıh hayattan kopuk, tatbikattan kopuk, masa başında ve teoride alternatif
olmaya çabaladıkça kendini yiyip bitirir. Sadece kendini eritir. Onun için de
fıkıh öğretiminin İlahiyat fakültelerinde olması bir tuzaktır ve fıkha hiç hayır
getirmez. Çünkü fıkıh soğukkanlı duruş ve bakış ister, tepki,· kavga ve öfke
içerisinde fıkhın alternatif üretme kabiliyeri hayli dumura uğramış demektir.
Öfke dili ile fıkıh üretilmez, inatlaşma ortamında fıkı4 düşüncesi gelişmez:
Birey ve toplumun huzur ve sükununu sağlayacak arneli hükümleri üretmeye
memur fıkıh, ideoloji konusu hiç değildir. Bu konuyu sükunet içinde tartışa­
bilirsek, fıkhın nerede ve nasıl okutulması gerektiği konusu da kendiliğinden
belirginleşir.
•.
5. Klasik fıkıh öğretisinin asıl kaynağı sünnettir ve onu temsil eden hadis literatürüdür. İlk müçtehit imamlar dönemindeki gerilimli ortamın ve ehl-i
hadis'in güçlü mukavemetinin eseri olarak hadisler lafizlarıyla fıkhın belirleyiei unsuru ve kaynağı olmuştur. Bugün hadis külliyatı, fıkıh ahiili ve ilkesi
olm~tan öte en ince ayrıntısına kadar Müslümanların fikhının normatif
kaynağı sayılelığında sorun çözülmüş olmayıp Müslüman toplumlar asırlar
önceş! bir hayatı ayrıntı ve bütün sosyal kurumlarıyla yeniden yaşamaya sevk
edilmiş olmakta ve sorun katlanarak büyümektedir.
Aslında bu konuyu açınam gerekir ama tahammül sınırlarını zorlayacağım
de taşımıyor değilim. Yani hadis külliyatının tamamını Müslübugünün şartlarında yaşaması gerektiğini, hayatın bütün ayrıntıları­
nı belirleyen normatif bildiri, normarif metinler olarak görürsek Sünnet'e
daha iyi mi ittiba etmiş olacağız? Bundan emin değilim.
gibi
endişe
manların
6. Fıkıh usulünün klasik verilerinin fıkhın mevcut öğretisini pekiştirme ve asli kaynaklara bağlayarak sağlamasını yapma işlevi bulunsa da bununla yetinilmeyip onun alternatif bilgi/çözüm üretme potansiyelini deşifre eden metodoloji tartışmalarına başlanılması gerekmektedir.
usulünün elbette fıkhi hükümlerin d.inin asıllarıyla irtibatın sağlama ve
bunun nasıl bir metodoloji içinde yapılığını gösterme gibi temel bir işlevi var.
Fıkıh
176 • Eskiyeni 29/Güz2014
Ama fıkıh usulünün işlevi bundan ibaret değil. Bir diğer işlevi de hayatın
tevili eden yeni olgti ve ihtiyaçlanna yeni cevap ve çözümler üretecek metodolejik zihniyeti oluşturmak. Fıkıh usı.ilüi:ıün bu ikinci işlevini öne çıkaracak
bir anlayışa ihtiyaç var. Yani beyan eksenli, lafız eksenli us til-i fiklun yanına
onu yok etmeden, onu göz ardı etmeden neo-klasik bir fıkıh usulünün gelişti­
rilmesi gerekiyor. Fıkıh usulünün çözüm üretme kapasitesini do~durao ve
geçmişte olup biteole sırurlandıran değil geliştiren bir fikıi çaba gerekiyor. Ancak İl.ahiyat fakültelerindeki mevcut usı.il-i fıkıh tedrisatı buna elverir durumda
değil. Yeni dönemde yazılmış fıkıh usulü eserleri usul birikimini çok iyi resmediyor ve güzel özetliyor. Ama sadece geçmişte üretilmiş bilgilerio resmedilme"
siyle yetinemeyiz. Fıkıh usulünü mevcut haliyle değil, 21. yüzyıl fi.khının metodolajik ve felsefi arka plaru olarak düşünmek gerekiyor. Bu konuda iddialı değilim ve ulaştığun bir sonuç yok, sadece bu ihtiyacı gören bir kardeşiniz olarak
düşüncelerimi sizinle paylaşmak istedim
Din-şeriat, vahiy-inzru, şeriat-fıkıh, şeriat-kanun ayırımlannın anlamı ve
terminoloji, tarihi süreçte teorik/kitabi fıkıh-yaşanan dini hayat/ fıkhın pratiği arasındaki mesafe, Kur'an ahkıiını, Sünnet fıkhı gibi konulardaulema arasıoda ucu açık geniş açılı müzakerelere ihtiyaç vardır. Bunlar müzakere edilirken bazılannın ayak izine basmamak ve aynı karede yer almamak için ters
istikamette gitmenin veya tili yola sapmanın bugüne kadarki" maliyeti de hep
göz önünde tutulmalıd.ı.r. Kavrarnlara yüklediğimiz anlam bizim dünyamız
aslında. Yani din ve şeriattan ne anlıyoruz? Vahiyden, iozruden ne aolıyoniz?
İlahi kelam, Allahın lafzı, Allahın keij.rm aynı şeyler mi? Şeriat - .fıkıh ilişkisi­
ni nasıl kurmalıyız? Mesela fıkhın tar~i'amına şeriat mı diyeceğiz? Fıkıh ile İs­
lam şeriatını aynı görüp "şeriatın hayatın bütün alaolarını değişmez bir şekil­
de tanzim ettiği" tezi öteden beri dillendirilir. Ömer Lütfi Barkan'ın sıkça dile getirdiği bir iddiadır bu. Medeoi kanunun esbab-ı mı1cibe layiliasında da
benzeri cümleleri görürsünüz. Bu tür ifadeler çoğu kez, statik ve aynntılı bir
şeriatın hayatın değişkenliğine ayak uyduramayacağını belirtip sekülerleşmeye
kapı aralamak için dile getirilir. Bazen benzeri cümlelerin islama, şeriata övgü olacağı düşünülerek diğer cephede de söylendiği olur. Kavramlar arasında
önemli farklar bulunduğııoa da dikkat etmeksizin, özensiz bir biçimde ileri
sürülen "İslam, şeriat veya fıkhın hayatın her alanını en ince aynntısına kadar
değişmez biçimde tanzim ettiği" iddiası, övgü olması şöyle dursun, içinde
birçok problemler taşımaktadır. Mesela fıkıh şayet böyleyse, ona yapılan
eleştiriler de sekülerlerşme de kolayca haklılık kazanır. Ama bu tanım doğru
mu? Şeriat ile fıkıh aynı mı? Din, şeriat ve fikıh üçü de birbirinden farklı elbette. Fakat fıkıh alanıoda son dönemde yazılan eserlerde, özellikle de Arap
ülkelerinde ciddi bir kavram kargaşası yaşanmakta ve bu üç kelime birbiri yerine sıkça ve hiçbir kurala bağlı olmaksızın kullaoılagelmekte. Bu kavramlar
üzerine eğilmemiz ve bu kavramlan tartışmaya açan çalıştaylar yapmamız gerekiyor.
7.
Ali Bardakoğlu/Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü? • 177
8. Tarih, dinlerin ve insanlığın tarihi, anttopoloj~ sosyoloj~ tarih gibi ilgili ilim
dallan ile kesişme noktalannda ortak çalıştaylarm yapılma\ında yarar vardır. Ya-.
~ fılah araŞtı.rmalan ve öğretiminin tarih, anttopol~ji, sosyoloji gi~i .yakın disiplinlerle sürekli temas halinde olması lazım. 'Aslında llihiyat fakültelerinde sosyal
tarih, sosyoloj~ antropoloji gibi derslerin olmayışı bana göre ciddi bir eksiklik.
Bunlar Kur'an'ı, dinleri, fikhı anlamada son derece önemlidir. Batıda. İsJ.am. hukuku araştırmalanna anttopologlar da. kendi metotlanyla katılıyor.
9. Günümüzde Müslümaniann birbirlerine bakarak girdiği dindar görünme
toplumdaki prototip ilihiyatçı/ dindar görüntü ve söylemi beklentisi
elbette ulemayı da etkilemektedir. Böyle bir ağır baskı altında kalan ulemanın
özgür düşünmesi ve bilgi üretimi ne kadar zor olsa da, İslam1 ilimler alanında
özgün ve özgür çalışma ortamının desteklenmesine ihtiyaç vardır. Yoksa bu
boşluğu, -belli bir sosyal karşılığı da l;ıulunduğundan- ekranlara yansıyan
uçuk-kaçık dini söylemler dolduracak, ulem da bu sefer karşı duruşunu pekiştirerek kendini tarihin dışına itmiş olacaktır.
yanşı,
zorluğa rağmen dini ilimler alanında ulemanın elini taşın altına
gerekiyor. Yani, bugün şikayet ettiğimiz gidişatın bir sorumlusu da
elini taşın altına koymayan ve toplumu giderek sekülerleşmeye sevk eden İs­
lam ulemasıdır. Son onlu yıllann bende bıraktığı izleriim bu.
·
Ama bu
koyması
Bugün burada dile getirdiğim hususlar bu kardeşinizin fıkıh ve fıkhın sorunlan üzerine düşündüklennden ibarettir. Şahsi, sübjektif ve iddialı olmayan
görüşlerdir. Aksini düşünürseniz; "Hiçbir dediğinize katılınıyorum, aksi doğ­
rudur.'1 derseniz bundan da rahatsız olmam. Elbette aksini düşünenler olacaktır. Burada konuştuklarımız netice itibariyle günümüzdeki fıkıh öğretimi­
nin, fıkıh hakkında yazılıp çizilenlerin bende bıraktığı izlerdir. Biraz da toplumun gidişatını, toplumun asıllanndan kopuşunu ve fıkhın . çok uzaklarda,
ktilekrde sakal-ı şerif gibi on kat, yirmi kat, elli kat bobçalar içinde muhafaza
e~p toplumun ayn bir vadide yürüyor olmasını görmenin ızdırabıdır. Yani
bir fıkıh eleştirisidir. Bu bir fıkılı mensubu tarafindan yapılınca mesleğine
· ihanet ediyor gibi düşünmeyin. Yani biz fıklu erişilmez bir kulede yeşil bolı­
çalar içerisinde korur, arada bir çıkarır öper başımıza kor ama hayat kendi
seyrinde yürürse bizden en çok şildyeti fıkıh yapacaktır. Fıkıh öpüp başa
konmak için değil, hayatımıza bir katkısı olsun, güplük hayatımız İslam'ın
ışığında, İslam'ın rahmetiyle şekillensin, daha huzurlu, Allah'ın rızasına uygun bir hayat tarzı inşa edelim diye var. Ben de burada fıkhın "Siz beni hayatiyet kaynağımdan kopardınız, akidevi bir alana çektiniz, toplum da giderek kendi bildiği yolda gitti. Gerçi siz beni de hep baş tacı ettiniz, ama ben
hayattan koparak baş tacı olmak değil, aranızda yaşamak istiyorum, sizinle
olmak, sorunlarınızla ilgilenİnek, onlara çözüm üretmek istiyorum" şeklin­
deki feryadına biraz tercüman olmak istediriı.
Hepinize
saygılar
sunanm.
Her şeyin doğrusunu ve
eşyanın hakikatini
bilen Yüce Mevladır.
. 178 • Eskiyeni 29/Güz 2014
Sorular ve Cevaplar
Zaman epey ilerledi, Sadece şu soruya cevap vereyim müsaade ederseniz:
"Av:lının mezhebi müftünün fetvasıdır" anlayışının kaynağı nedir?" İlk dönem Hanefi ilimlerinden ve Irak Hanefiliğinin önde gelen. siması Kerhl'nin
bir sözü var. Önceleri bu sözü tam anlamamış, hatta biraz da garipsemiştim.
Bir şahıs ''Bir konuda Allah'ın kitabı, Peygamber'in sünneti var, öbür yanda
da fukahanın fetvası var. Kur'an'ın, Sünnet'in hükmü ile fakihin fetvası çelişiyor, ben hangisini alayım?" diye sorduğunda Kerhl'nin cevabı "Fakihin
fetvasını al" şeklindedir. Burada haliyle Allah'ın kitabı varken, Hz. Peygamberin Sünneti varken fukahanın fetvası nasıl alınır? diye bir soruyu sormak
gerekir. Ancak dikkat edilirse, burada mesele Allah'ın hükmü ile fukahanın
fetvasının çattşması değil. Şer'i bir hükmün bir ayetten nasıl elde edileceğine
dair metot, bilgi ve birikimi olmayan kimsenin Allah'ın hükmünü almak isterken kendince yorumlan, heva ve hevesini de işin içi.İıe katması ve bunlan
Kur'an'la meşrulaşttnp savrulup gitmesi de mümkün. Hariciler de kendile~
rince Allah'ın hükmünü aldılar, ama nice acılar yaşattılar ümmete. Çünkü
Kur'an'ın lafızlan çoğu zaman 180 derecelik bir açıya geniş bir hitap. Geneli
var, özeli var, mutlak veya mukayyedi var. NüztU sebepleri var. Bu geniş hitap içerisinden sen neyi seçeceksin? İlmi ve metodik bir birikimini geleneğin
yoksa Allah'ın hükmü diyerek öyle şeyler alırsın ki uygulamada dinin temel
esas ve gayesinin tam ~sine bir sonuç çıkar. Kerhl de zaten böyle bir kaygıy­
la o cevabı vermiş olmalıdır. Aynı durum mezhep müntesipleri için de geçerli. On asn geçen zaman zarfinda geqiş bir coğrafyada gelişen mezhep doktrinleri devasa bir külliyat üretti. Mezftep içinde de zaman, mekan ve müçtehit farkıyla zengin bir görüşler yelpazesi oluştu. Halbuki Müslümarılar ibadeder, haramlar ve helaller, zekat ve vergi, yargı gibi bireysel ve toplumsal
haya11nın çeşitli veçheleri bir istikrar ve öngörülebilirlik içinde yürümek zorundadır. Herkesin kendi fetvasını bunca çeşitlilik içeren tarihi mirastan seçip alması ve onu uygulaması halinde bu istikrar aJ.tüst olur. Kamu hayattna
ilişkin konularda mezhep doktrinleri esasen bireye değil kanun koyucuya hitap eder ve ona alternatif çözünller sunar. Devlet bunlar içinden o giliıün
şartlauna en uygun olanlan yürürlüğe sokarak toplumu sevk vy idarede~ yargıda birlik ve düzeni sağlar. Hukukun üstünlüğü ve kanun önünde eşitlik
olabilmesi için mahkemenin hangi konuda nasıl hüküm vereceği ana liatianyla önceden bilinmelidir ki adalet gerçekleşsin. Böyle olunca da gelenekte
"Av:imın mezhebi yoktur. Avaının mezhebi müftünün fetvası, kadı'.nın
kazasıdır, yani mahkemenin hükmüdür" denilmiştir.
Tekrar teşekkür eder, hepinize Yüce Mevla'dan sağlık ve esenlikler dilerim.