sırbistan`ın bosna- hersek üzerindeki emelleri ve faaliyetleri (1878

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi
The Journal of International Social Research
Cilt: 9 Sayı: 43
Volume: 9 Issue: 43
Nisan 2016
April 2016
www.sosyalarastirmalar.com
Issn: 1307-9581
SIRBİSTAN’IN BOSNA- HERSEK ÜZERİNDEKİ EMELLERİ VE FAALİYETLERİ (1878-1908)
SERBIA’S AMBITIONS AND ACTIVITIES REGARDING BOSNIA-HERZEGOVINA (1878-1908)
Ayşe ÖZKAN*
Öz
Berlin Antlaşması’nın 25. maddesi ile Bosna-Hersek Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun idaresine verilmiş ve burada
Avusturya-Macaristan işgali başlamıştır. Ancak bu işgal hiç kolay olmayacak ve durum dolayısıyla travma yaşayan Müslümanlar ile
Bosna-Hersek üzerinde emelleri olan Sırplar işgale birlikte direneceklerdir. Bu işbirliğini işgal sonrasına da taşıyan Bosna-Hersek
Müslümanları ile Sırpları 1882 İsyanı sırasında da birlikte hareket edeceklerdir. Önceleri Avusturya’nın Hırvat yanlısı politikaları bu
işbirliğinde etken olsa da, 1882’de Benjamin Von Kallay’ın Ortak Maliye Bakanı olmasıyla Bosna-Hersek’te Sırp ve Hırvat
milliyetçiliğinin karşısına “Bosnalılık” kavramı çıkarılacak ve Müslümanlar Avusturya tarafına çekilmeye çalışılacaktır. AvusturyaMacaristan taraftarı Kral Milan Obrenoviç’in tahtta olduğu dönemde Sırbistan’ın Bosna-Hersek politikası ve onun tahtı oğlu
Aleksandar Obrenoviç’e bıraktığı 1889 yılından itibaren olan Sırp politikası bu makalede ele alınacaktır. Rusya taraftarı Kral Petar
Karacorceviç’in tahta geçtiği 1903’ten Avusturya-Macaristan’ın Bosna-Hersek’i ilhak ettiği 1908’e kadar olan Sırbistan politikasına da
makalede değinilecektir.
Anahtar Kelimeler: Bosna-Hersek, Sırbistan, Avusturya-Macaristan, Osmanlı Devleti, Müslüman.
Abstract
In conformance with article 25 of the Berlin Treaty, Bosnia-Herzegovina was handed over to the Austro-Hungarian Empire
and hence forward the occupation of Austria-Hungary commenced. However this occupation was not be an easy task as the Muslims
were living under traumatic conditions due to the circumstances and the Serbs having other intentions for Bosnia-Herzegovina were to
unite their forces and fight against this occupation. The Muslims of Bosnia-Herzegovina and the Serbs carried forward their
collaboration following the occupation as well; they acted in unison during the 1882 Revolt. Although at the start the pro-Croation
policies adopted by Austria had motivated this collaboration, due to the fact that in 1882 Benjamin Von Kallay became Joint Minister of
Finance the concept of “Bosnianship” was to be created against Serbian and Croatian nationalism in Bosnia-Herzegovina and endeavors
were to be made to push the Muslims to the Austrian side. During the reign of King Milan Obrenoviç who was an advocator of
Austria-Hungary, Serbia’s Bosnia-Herzegovina policy and the policy adopted by his son Aleksandar Obrenoviç from 1889 onwards
after he became King following the abdication of King Milan Obrenoviç in his favor, the aforementioned Serbian policies shall be
discussed in this article. When in 1903 an advocator of Russia, King Petar Karadjordjeviç came to the throne the policy adopted by
Serbia from then onwards up until 1908 when Bosnia-Herzegovina was annexed to Austro-Hungarian Empire shall also be referred
to in this article.
Keywords: Bosnia-Herzegovina, Serbia, Austria-Hungary, Ottoman Empire, Muslim.
Giriş
1386’da Bosna üzerine ilk Osmanlı akını olmuştur. 1389’da ise Sırp Prensi Lazar’ın komutasındaki
Bosna askerleri I. Kosova Savaşı’na katılmışlar, zafer Osmanlıların olunca Sırp Prensliği Osmanlı
hâkimiyetini kabul etmiştir. 1392’de Üsküp’ün fethiyle Sırbistan ve Bosna’nın durumu önemli şekilde
değişmiş, Paşa Yiğit Bey bölgede bir hareket üssü kurarak, Bosna’ya önemli akınlarda bulunmuştur. Bosna,
1428-1429’da haraca bağlanmış, 1463’te ise Fatih Sultan Mehmet tarafından fethedilmiştir. Fethinden sonra
idari bakımdan sancak haline getirilen Bosna’nın yanı sıra, 1470’te de Hersek sancağı oluşturulmuştur.
Osmanlı Devleti’nin Avrupa’daki durumunun sarsılmasıyla, bölgeye ilgi duyan Avusturyalıların
hücumuna uğrayan Bosna-Hersek’te 19. yüzyıl sancılı olmuş, isyanlar yaşanmıştır. 1831-321, 1849-51, 185759, 1861-62 İsyanı gibi sık sık ayaklanmalarla çalkalanan Bosna’da en önemli dönüm noktası 1875 Hersek
İsyanı olacaktır. 13 Nisan 1875’te Hersek sancağına bağlı Nevesin kazası köylerinden Dabre ve Zovidal
reayasından2 160 kişi Karadağ’a iltica etmiş3, buna sebep olarak da “ağnam resminin ağırlığını, mültezim ve
memurların kendilerine kötü davranmasını” göstermişlerdir. Karadağ Ladikası Nikola, İstanbul’daki Rus
büyükelçisine başvurmuş ve mültecilere daha fazla bakamayacağını ve onun arabulucu olarak, mültecilerin
cezalandırılmadan yerlerine dönmelerinin sağlanmasını istemiştir4. Onların tekrar memleketlerine
*
Yrd. Doç. Dr., Çankırı Karatekin Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.
Necdet Hayta (1998). “Bosna ve Hersek’in Avusturya-Macaristan Tarafından İlhakı (5 Ekim 1908)”, Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim
Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 3, s.19-21.
2 Zafer Gölen (2010). “Osmanlı Yurdu Olan Bosna Hersek’te XIX. Yüzyıldaki Siyasi Olaylar”, Belleten, C.LXXIV, Sayı 270, Ağustos, s.437454.
3 BOA, Y.EE. 10/21 1327.R.06 (27.04.1909), Gölen, a.g.m., s.454-455.
4 Gölen, a.g.m., s.454.
1
- 854 -
dönmelerine Bâb-ı Ali’den gösterilen müsaade üzerine Nevesin’e dönen mülteciler5 hemşehrileri tarafından
kahramanlar gibi karşılanmışlar ve Nevesinli köylüler de Osmanlı memurlarına karşı koymaya
başlamışlardır. İsyan bir ay içinde tüm eyalete yayılmış ve Temmuz 1875’te Hersek’in büyük bir bölümü
kargaşa içinde kalmıştır6. Neticede isyan siyasi bir nitelik kazanarak, Büyük Güçlerin müdahalelerine yol
açmıştır. Bosna’daki bu isyan Ortodoks Sırplara da sirayet etmiştir7. Bulgaristan’da da bir isyan yaşanmış ve
Osmanlı Devleti ile Sırbistan-Karadağ arasında savaş patlak vermiştir8. Savaş sırasında Sırbistan Prensi
Milan, Bosna kıtasını idaresi altına almak için dostane bir harekette bulunduğunu belirterek ilanname
yayınlamıştır9. Bu olayların temelinde “Panislavizm” düşüncesi yani Rusya teşviki ve aldatmacası olduğu
açıktı10. Çünkü Rusya’da kurulan Slav komiteleri on beş yıldan beri hem Sırbistan’da hem de Sırbistan
havalisinde olan Bulgar vilayetlerinde bir olay çıkarmak ümidiyle çalışmaktaydılar ve çok para sarf
etmişlerdi. Rusya da uzun zamandır Osmanlı Devleti’nde bulunan Ortodoks mezhebi hakkında himaye
davasında bulunmaktaydı. Hristiyanların mazlumiyetlerinden bahseden Rusya, hafif şeyleri büyüterek
Avrupa’nın düşüncelerini doldurmaktaydı11.
1877 yılında Rusya ile Osmanlı Devleti arasında yeni bir savaş patlak vermiş ve Osmanlı ordusu
yenilmiştir. Savaş sonucunda imzalanan Ayastefanos Antlaşması Bulgaristan’a büyük bir bölge verilmesini
öngördüğü için, Balkanlar’da Rus nüfuzunun iyice artmasını istemeyen Avusturya-Macaristan ve İngiltere
Berlin’de yeni bir uluslararası kongre düzenlettirmişlerdir12. 13 Haziran 1878’de toplanan kongreden bir ay
sonra yani 13 Temmuz 1878’de Berlin Antlaşması imzalanmıştır13. Bu antlaşmanın 25. maddesine göre
Bosna-Hersek, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun idaresine verilmiştir. Ancak, hukuken BosnaHersek Osmanlı Devleti’nin bir parçası olarak kabul edilmiş, buna rağmen Avusturya-Macaristan tarafından
geçici olarak işgal edilebileceği de karara bağlanmıştır. Bosna-Hersek’te Avusturya idaresinin ne kadar
devam edeceği, ülkenin hangi tarihte Osmanlı Devleti idaresine geri verileceği veya verilmeyeceği
antlaşmada belirtilmemiştir14. Buna ek olarak Avusturya-Macaristan, Yenipazar sancağında asker
bulundurma ve yolları kontrol etme hakkını da almıştır15. Böylece Sırbistan’ın Yenipazar sancağı üzerine
genişlemesine Berlin Kongresi’nde de izin verilmemiştir. Kaldı ki Yenipazar sancağı Sırbistan ve Karadağ’ı
birbirinden ayırmaktaydı. Ayrıca ileride bir demiryolu inşa edilmesi gerektiğinde, bu demiryolu
Saraybosna-Mitrovitsa-Selanik arasında bir bağ kuracak ve Avusturya’yı Ege Denizi’ne çıkaracaktı16.
Neticede Berlin Antlaşması’nın sonuçları Sırbistan’ı ileride Avusturya egemenliğine karşı çok zor
mücadelelere sürükleyecektir. Sırbistan, Bosna topraklarından ayrılmış ve doğrudan Adriyatik’e giden yol
sonsuza kadar kapanmıştır. Sırbistan, “Avusturya-Macaristan hapishanesine” alınmıştır17. Berlin Antlaşması ile
Avusturya, savaşa girmeden diplomasi yoluyla birçok avantaj elde etmiş ve yıpranmamış olarak Rusya
karşısında kuvvetli hale gelmiştir. Bu psikolojik durum içerisinde Avusturya, Balkanlarda Panislavizm’in
gerçekleşmesini engellemek için Rusya ile mücadeleye girişecektir ki, iki devletin Balkanlar’daki mücadelesi
I. Dünya Savaşı’nın en önemli sebeplerinden olacaktır18.
A. Avusturya-Macaristan’ın Bosna-Hersek’i İşgali ve Tepkiler
Berlin Kongresi devam ederken Avusturya’nın Bosna-Hersek’i işgal edeceğine dair haberler
Bosna’da yayılmış ve büyük heyecana yol açmıştır. Bosna-Hersekliler Berlin Kongresi’ne gönderdikleri
telgrafla yabancı işgaline karşı olduklarını göstermişlerdir19:
“Bosna-Hersek’in Hristiyan ve Müslümanlardan oluşan mütevazı halkı, Avusturya-Macaristan da dahil
olmak üzere Bosna’yı işgal etmeye kalkan bütün orduları, kesin ve son derece ciddi bir biçimde, kategorik olarak ve silah
zoruyla püskürtme kararı aldığını Kongre’nin bilgisine sunmaktan onur duyar. Diğer taraftan, Avrupa Karma
Komisyonu’na karşı değiliz. Kongre’nin bizi kan dökmekten ve mahvolmaktan kurtaracağını Kongre’nin vicdanına
sunuyoruz.”20
BOA, Y.EE. 10/21 1327.R.06 (27.04.1909).
Gölen, a.g.m., s.455.
7 Hayta, a.g.m., s.21.
8 Aydın Babuna (2000). Geçmişten Günümüze Boşnaklar, Çev. Hayati Torun, İstanbul, s.22.
9 BOA, Y.EE. 10/21 1327.R.06 (27.04.1909).
10 BOA, Y.PRK.KOM. 3/43 1299.Ra.19 (08.02.1882).
11 BOA, Y.EE. 10/21 1327.R.06 (27.04.1909).
12 Babuna, a.g.e., s.22-23.
13 Hayta, a.g.m., s.23.
14 Fahriye Emgili (2012). Boşnakların Türkiye’ye Göçleri (1878-1934), İstanbul, s.113.
15 R.G.D. Laffan (1989). The Serbs The Guardians of the Gate, New York, s.67.
16 Emgili, a.g.e., s.114.
17 Laffan, a.g.e., s.69.
18 Hayta, a.g.m., s.23.
19 Gölen, a.g.m., s.462.
20 Kemal H. Karpat (2004). Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, Çev. Recep Boztemur, Ankara, s.164.
5
6
- 855 -
Bosna-Hersek’in Avusturya’ya bırakılacağının resmen duyurulmasıyla21 5 Temmuz’da
Saraybosna’da çarşıdaki dükkânlar kapatılmış22 ve halk silahlanmıştır. Halkın başına da Hacı Loyo
geçmiştir23. Hacı Loyo, Milli Komitesi’ne ileri gelen Sırpları davet etmiş ve Müslüman-Ortodoks ayrımı
yapmadan herkese Avusturya-Macaristan askerlerinin işgaline direnmelerini emretmiştir. Çünkü gelen
İmparatorluk hem Müslümanlara hem de Sırplara düşmandı24. Hacı Loyo şehrin ileri gelen Ortodoks
rahiplerinin de desteğini kazanmıştır. Hatta “Keşişbaşı Sava Kosanoviç ve Rahip Risto Kanta-Novakoviç,
kuşaklarındaki tabanca ve palalarla, her ikisi de eşkıya elebaşları gibi giyinmiş bir halde, şarkılar söyleyen Sırp
gençlerinden oluşan kalabalığın başında yerlerini almışlardır.”25
Saraybosna’da ortak bir isyan idare merkezi kurulmuş ve Viyana arşivlerinde bulunan bir rapora
göre, “Saraybosna’da Avusturya-Macaristan kuvvetlerine karşı direnç gösteren bazı kişilerin isimleri de verilmiştir.
Boşnaklardan Hacı Loyo Haciyamakoviç, Hacı Zuna ve Ahmed Efendi Nako, Sırplardan Petar Petroviç, Risto Çukoviç
ve Corce Haciyamakoviç” bu direnişçi kişilerdi26. Banya Luka ve Mostar gibi şehirler başta olmak üzere diğer
şehirlerde de Sırplar ve Müslümanlar arasında işbirliğine gidilmiştir27. Yenipazar sancağında da Taşlıca
Müftüsü Mehmet Nurudin Şemşikadiç önderliğindeki 50 Boşnak ve 18 Ortodoks tüccar gönüllü, önce
Glasinats, Kladany ve Rogatitsa bölgesi ile Kolokota’da eylemler düzenleyecekler, kendilerine katılan İsmail
Bey Selimoviç’in askeri birliğiyle birlikte buradan da Tuzla’ya geçeceklerdir28.
Avusturya’nın Bosna-Hersek’i işgali 29 Temmuz 1878’de başlamıştır29. 72.000 kişilik bir orduyla
işgale başlayan30 Avusturya ordusunun sayısı giderek 200.000’e ulaşacaktır31. Oysaki işgal öncesinde
“Avusturya’nın amacının işgal değil, Bosna-Hersek topraklarını uğradığı zarardan kurtarmak ve bayındır bir hale
getirmek olduğu, her topluluğa din ve dil serbestiyeti tanınacağını” belirten ilanlar dağıtılmıştı32. İşgal sırasında da
Avusturya ordusunun Generali Yosip Filipoviç33 Bosna-Hersek halkına teslim olma çağrısında bulunarak,
imparator adına bir bildiri yayınlamıştır. O, “Bosna-Hersek halkının can ve mal güvenliğini sağlayacağına, dil ve
din konularında haklarını koruyacağına dair” söz vermiştir34. Oysaki General Filipoviç, kendi subaylarının dahi
aşırı bulduğu şekilde, isyancıların, hatta masum insanların, özellikle Müslümanların yargılanması ve idamı
hareketlerine girişmiş ve silah taşıyan bütün Bosnalıların oracıkta vurulmaları konusunda emirler
yayınlanmıştır35. O, Müslüman önderleri ve ayaklanan askerleri “kurtulmamız gereken düşmanlardı …(ve)
haklarında Müslüman olmaları haricinde bir suç iddiasına gerek olmayan birçoğu… asiler ve isyankarlar olarak
muamele gördüler” diyerek, bu düşünceyle hedef almaktaydı36.
Bosna-Hersek’in başkenti Saraybosna 19 Ağustos 1878’de işgal edilirken37 bu işgalden sonra
Bosna’da olup bitenler hakkında Bosna Ordu Komutanı Hafız Paşa rapor vermiştir. Bu raporda o,
“Avusturya-Macaristan ordu komutanlarının faaliyetleri ile işgal edilmiş bölgelerde işlenen cinayetlerden”
bahsetmiştir. Hafız Paşa38 “Bosna halkının işgalci Avusturya güçlerine karşı şiddetli direniş gösterdiğini, Avusturya
askerlerinin Tuzla ve Banaluka taraflarında katliam, ırza saldırı, yağma ve yangın gibi insanlık dışı uygulamalarda
bulunduklarını, Saraybosna’nın işgaline karşı koyan evlerin tespit edilip yakıldığını, içindekilerin kadın çocuk ayrımı
yapılmaksızın kurşuna dizildiğini ya da süngülenerek öldürüldüğünü” belirtmiştir. O, “askeri hastaneye el koyan
işgal güçleri komutanı General Filipoviç’in buradaki hasta ve yaralıları “insan ve hayvanlar bir arada yaşayamaz” gibi
Gölen, a.g.m., s.462.
Misha Glenny (2001). Balkanlar 1804-1999, Çev. Mehmet Harmancı, İstanbul, s.148, Karpat, Balkanlar’da Osmanlı…, s.165, Gölen, a.g.m.,
s.462.
23 Noel Malcolm (1999). Bosna’nın Kısa Tarihi, Çev. Aşkım Karadağlı, İstanbul, s.222, Glenny, a.g.e., s.148, Karpat, Balkanlar’da Osmanlı…,
s.165.
24 Glenny, a.g.e., s.149.
25 Malcolm, a.g.e., s.223.
26 Raif Haydarpasiç (2012). “1879 Yenipazar Antlaşması”, Muhacirlerin İzinde, Der. Hayri Kolaşinli, Ankara, s.48.
27 Babuna, a.g.e., s.24.
28 Haydarpasiç, a.g.m., s.48.
29 Bosna-Hersek ile İlgili Arşiv Belgeleri (1516-1919), Ankara, (1992). s.23, Nedim İpek (2006). İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Trabzon,
s.115, Gölen, a.g.m., s.463, Emgili, a.g.e., s.116.
30 Glenny, a.g.e., s.149, Robert J. Donia-John V.A. Fine (1994). Bosnia and Hercegovina: A Tradition Betrayed, Columbia University Press,
New York, s.93.
31 Osman Karatay (2006). “Habsburg İdaresinde Bosna ve Boşnaklar”, Balkanlar El Kitabı, C.I: Tarih, Ankara, s.542, Melek Çolak (2011).
“Macar Kaynaklarına Göre Gyula Andrassy ve Osmanlı-Macar İlişkileri (1875-1878)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVI, Sayı 1,
Temmuz, s.59.
32 İpek, a.g.e., s.115.
33 Barbara Jelavich (2006). Balkan Tarihi: 20. Yüzyıl, C.2, Çev. Zehra Savan-Hatice Uğur, İstanbul, s.62, Emgili, a.g.e., s.117, Karatay,
a.g.m., s.543.
34 Emgili, a.g.e., s.117.
35 Karpat, Balkanlar’da Osmanlı…, s.190-191.
36 Kemal H. Karpat (2010). Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, Çev. Bahar Tırnakçı, İstanbul, s.266.
37 Babuna, a.g.e., s.66.
38 Haydarpasiç, a.g.m., s.50.
21
22
- 856 -
ağır ifadeler kullanarak dışarı attırıp, halkın din ve namuslarına dil uzattığını” raporunda ifade etmiştir39. Yine,
İngiltere’nin Belgrad Elçisi G. F. Gould da, Dışişleri Bakanı Salisbury’ye 4 Ekim 1878’de yazdığı yazıda,
“Avusturya imparatorluk askerlerinin uyguladığı zulüm, yok yere imha edilen kasabalar ve köyler, soğukkanlılıkla
vurulan ya da asılan sözde isyancılar ile ilgili rivayetlerden bahsederken, haklı gerekçelere dayandırılması zor olabilecek
acımasız önlemlere başvurulduğunu” bildirmekteydi40. Bunlara karşılık Osmanlı hükümeti, Berlin
Antlaşması’nı imzalayan devletlere bir nota göndererek Avusturya’nın işgal ettiği vilayetlerde halka
uyguladığı zulüm ve katliamları protesto etmiştir. Bu notanın taslağının hazırlanması emri Saray’dan
Sadaret’e direkt gönderilmiş ve olağan vekalet görüşmeleri yapılmamıştır. Sultan, bu belgede41 “Avusturya
askerlerinin Bosna-Hersek halkına barbarca davranışlarına, kadın ve çocukların dahi ölüme mahkum edilerek, idam
edilmelerine sessiz kalamayacağını” belirtmiştir. Bu nedenle vekillerine kıyımları durdurma yollarını bulma
emri vererek “bölgenin Avusturya saldırganlığından kurtarılması ve Müslüman halkın Arnavutluk’a
gönderilmesinin ya da göç etmesinin engellenmesi için gerekirse Bosna’ya özerklik tanınmasını veya herhangi bir başka
yönetim şeklinin oluşturulmasını” istemiştir42. Osmanlı Devleti’nin notası 7 Ekim 1878 tarihli “Standard” adlı
bir Londra gazetesinde tam metin olarak yayınlanmış ve Viyana’da Osmanlı sefiri olan Kara Teodori Paşa
da, 8 Ekim 1878’de Kont Andrassy’e “Sultan’ın sözleşme maddelerini kabullenemediği ve uygulamalara razı
olmadığı, sözleşmenin halka baskı uygulanmamasına ilişkin maddeler içerdiği açıklamasını” yapmıştır43. Zulüm ve
kıyım suçlamalarıyla Avusturyalılar telaşa düşmüşler ve İngilizlerden kendilerini “Türk iftiralarından”
kurtarmalarını istemişlerdir, çünkü bu tutum kendileri için iddia ettikleri “uygar ulus” imajıyla hiç
uyuşmamaktaydı44.
Bosna’nın doğusundaki dağlık bölgelerde Plevlye müftüsüne bağlı birliklerle işgal kuvvetleri
arasındaki çatışmalar Ekim 1878’e kadar devam ederken, bu direnişin çekirdeğini, Sırp halkının bir kısmı ile
Müslümanlar oluşturmuştur45. Neticede işgal 28 Ekim 1878’de tamamlanmış46 ve çoğunluğu Macar olan
7410 askerin hayatına mâl olmuştur47. Ülkede Avusturya-Macaristan hâkimiyeti ise bütünüyle Aralık
1878’de sağlanabilmiştir48.
Bu sırada Avusturya-Macaristan, Bâb-ı Ali üzerindeki baskıları yoğunlaştırmak için Avusturya
yanlısı delege heyetleri gezileri düzenleyerek, Bosna-Hersek halkının Sultan’ı istemediği ve Avusturya
tarafından yönetilmeyi arzu ettiği yönünde propaganda yürütmeye başlamıştır49. Böyle bir heyet
oluşturarak imparatora hürmetlerini sunmaları için General Filipoviç ve taraftarları da Müslümanları
Viyana’ya göndermeye çalışmışlardır. “İslam’ın sağlam düşmanı olan Filipoviç, zaten Müslümanları mahvetmek
garazıyla milli düşünce ve mezheplerine dokunarak kendilerini gücendirdiğinden, Osmanlı kanunlarını lağvederek
Osmanlılara hiç memuriyet vermek istemediğinden ve Osmanlı lisanını konuşmayı yasakladığından, Filipoviç’in
denediği usul Müslüman ahalinin düşüncelerini değiştirememiştir”50. Bu sırada Sırbistan ve Karadağ da, Osmanlı
topraklarındaki askeri ve diplomatik faaliyetleri yakından takip etmek üzere Bosna’ya memurlar gönderdiği
gibi51 Osmanlı Devleti de Viyana Sefareti aracılığıyla tahkikat için Bosna’ya bir kişi göndermiştir. Bu kişi
“gayet güvenilir bir yerden aldığı bilgiye göre Avusturya Genelkurmayı’nın durmadan Yenipazar harekâtında esas
kabul edilecek planların düzenlenmesiyle meşgul olduğunu” bildirmiştir. O, “Avusturyalıların Bosna-Hersek’i kendi
ülkelerine ilhak edilmiş saydıklarını, Avusturya askerinin de uygun bir zamanda Yenipazar sancağına girmeye
hazırlandığı duyumlarının doğru olduğunu” belirtmiştir. Ayrıca o, “Jozovit (Cizvit?) ve Fransisken papazlarından
bir büyük cemaatin İslam ve Ortodoks ahaliye Katolik din ve mezhebini kabul ettirmek maksadıyla Bosna ve Hersek’e
yayıldıklarını, bu misyonerlerin Müslümanlar nezdinde bir takım vaadler ve bazen de para ile maksatlarını
gerçekleştirmeye çalıştıklarını” ifade etmiştir. “Hatta İranlılar gibi ayrı bir mezhep kurarak yine dinlerini koruyup
fakat Osmanlılardan ayrılmaya Müslümanları teşvik etmekte iseler de bu teşebbüslerinin hepsinin sonuçsuz kaldığını,
Bosnalı Müslümanların tehditlerle dini kaidelerini terk etmeyip, mezhepleriyle birlikte Osmanlı tabiiyetini korumaktan
başka arzuları olmadığını” da eklemiştir52.
Osmanlı Belgelerinde Bosna-Hersek, İstanbul, (2009). s.258-260.
Bilal N. Şimşir (1989). Rumeli’den Türk Göçleri, C.I, Ankara, s.629.
41 Karpat, Balkanlar’da Osmanlı…, s.190.
42 Karpat, Balkanlar’da Osmanlı…, s.190-191, Osmanlı Belgelerinde…, s.261-262.
43 Haydarpasiç, a.g.m., s.50-51.
44 Karpat, Balkanlar’da Osmanlı…, s.191.
45 Babuna, a.g.e., s.24.
46 İpek, a.g.e., s.115, Gölen, a.g.m., s.464.
47 Çolak, a.g.m., s.60.
48 Tufan Gündüz (2012). Allahimanet Bosna, İstanbul, s.21.
49 Haydarpasiç, a.g.m., s.51.
50 BOA, Y.PRK.HR. 3/84 1295.Z.28 (23.12.1878).
51 Fahri Maden (2013). “Büyük Güçlerin Berlin Antlaşması’nın Uygulanmasına Yönelik Baskıları”, History Studies, C.5, Sayı 1, Ocak,
s.279.
52 BOA, Y.PRK.HR. 3/84 1295.Z.28 (23.12.1878).
39
40
- 857 -
Yosip Filipoviç, bir Hırvat idi ve uygulamalarında Viyana ve Budapeşte’nin siyasetinden ziyade
Hırvat milliyetçiliğini yansıtmaktaydı53. Filipoviç, geçici olarak kurduğu hükümetinde kadrosunu büyük
ölçüde Hırvat devlet memurlarından oluşturmuş ve Hırvatistan kanunları ve hukuk sistemi kabul edilmiştir.
Hırvat kamuoyunda işgal konusunda büyük bir coşku vardı ve bölgenin Hırvat topraklarına katılacağı
umulmaktaydı. Hem Hırvat Meclisi hem de Hırvatistan Valisi İvan Mazuraniç birleşme talep etmekteydi.
Benzer görüşler Slovenya’da da savunulmaktaydı54. Bosna’da “Büyük Hırvatistan” fikrinin gerçekleşmesi
yönünde ilk adım daha sonraları atılacaktır55. Ancak ilk aşamada Dışişleri Bakanı Macar asıllı Andrassy,
Yosip Filipoviç’in Hırvat milliyetçisi uygulamalarını dikkatle izlemiş ve sonra onu görevden almış56 ve
yerine Wilhelm Wuttenberg’i atamıştır57.
İşgalin getirdiği kargaşa yüzünden Berlin Antlaşması’nın sonraya bıraktığı Osmanlı-Avusturya
antlaşması 21 Nisan 1879’da imzalanmıştır58. Bu antlaşmayla Osmanlı Devleti belirsiz bir süre Avusturya
egemenliğini kabul etmek zorunda kalmıştır. Yenipazar sancağının statüsü ile ilgili maddelere de sahip olan
bu antlaşmaya göre, bölgedeki gelirler yine bölgede harcanacak, Müslümanlar ibadetlerinde serbest olacak,
padişah adına hutbe okunacak, yönetimde yerel halk kullanılacak ve ülkeden çıkmak isteyen Müslümanlara
izin verilecekti59. Bütün bu gelişmelerin sonucunda Yenipazar sancağına da yerleşen Avusturya’nın siyasi ve
iktisadi nüfuzu Sırbistan, Makedonya ve Kuzey Arnavutluk’ta yayılmış ve bu ortamda da Bosna-Hersek
toprakları fiilen Avusturya sınırlarına dâhil edilmiştir60.
B. 1882 İsyanı Öncesinde Sırplar
Berlin Antlaşması ile Avusturya-Macaristan, Sırp milliyetçilerinin toprakla ilgili hedeflerini BosnaHersek ve Sancak’ı ele geçirerek engellemişti. Oysaki Balkan devletleri bu antlaşmayla “ulusal birleşme”
düşüncesine takıntılı hale gelmişlerdir. Sırbistan için bu “Bosna-Hersek, Kosova, Makedonya ve Arnavutluk’un
kuzey bölgelerini Adriyatik Denizi’ne çıkacak şekilde bir araya getirmek” anlamına gelmekteydi61. Daha 1860’lı
yıllarda Sırp milliyetçileri, Bosna-Hersek topraklarında Sırplar’ın çok sayıda Hırvat ve Müslüman ile beraber
yaşamasına rağmen bölge üzerinde hak iddia ediyorlardı62. Bunun temeli ise Karadağ, Bosna-Hersek, Kuzey
Arnavutluk bölgelerinin Sırbistan’a katılmasını öngören63, Sırp devlet adamı İliya Garaşanin’in yazdığı
“Naçertanije” idi64. 1844 tarihli bu taslakta Garaşanin, “İmparator Duşan’ın Ortaçağ Sırp İmparatorluğu’nun
yeniden kurulması için tüm Sırpların Sırbistan etrafında birleştirilmesini” amaçlamaktaydı65. O aynı zamanda
Bosna’daki Müslümanların farklılığını kabul etmekte ancak onları Sırp halkının bir parçası olarak
görmekteydi. Bu durum, Sırp siyasi liderleri Yovan Ristiç ve Nikola Pasiç gibi kişilerde de görülmekteydi66.
Yovan Ristiç, Berlin Kongresi’nde Sırbistan’ın temsilcisiydi ve Rusya, Sırbistan’ı tersleyip
Bulgaristan lehine davrandığı için Avusturya Dışişleri Bakanı Kont Andrassy’nin desteğini istemişti.
Andrassy de bu destek karşısında Sırbistan’da Avusturya ile bağlantılı demiryolları inşa etmeyi vaat eden ve
iki ülke arasında tam bir gümrük birliğini amaçlayan bir antlaşma imzalamasını istemiştir. Ristiç, Avusturya
taraftarı olmadığından bu istekleri sürekli ertelemiştir. Ancak Sırbistan Prensi Milan, Ristiç’i görevden almış
ve yerine Avusturyalıları memnun edecek bir bakanlık kurmuştur67. Sonuçta onun, hükümeti kurma görevi
verdiği kişiler Avusturya-Sırbistan ticaret antlaşmasını imzalamışlar, bu antlaşmayla Sırp ekonomisi
Avusturya’ya bağımlı hale gelmiştir. Daha önemli olan bir diğer antlaşma ise 28 Haziran 1881’de Milan’ın
Viyana’yı ziyareti sırasında imzaladığı gizli siyasi antlaşmadır ki buna göre;
“1) İki devlet arasında daimi bir barış ve dostluk olacak,
2) Sırbistan kendi topraklarında ve Bosna Hersek ile Yenipazar’da Avusturya aleyhinde propagandalara izin
vermeyecek, Avusturya da Sırbistan için aynısını yapacaktı. Ayrıca Avusturya bu sırada tahttaki Sırp hanedanı
Obrenoviçlerin yerinde kalması ve sağlamlaşması için bütün nüfuzunu kullanacak,
Karatay, a.g.m., s.543.
Jelavich, a.g.e., s.62.
55 Georges Castellan (1993). Balkanların Tarihi, Çev. Ayşegül Yaraman-Başbuğu, İstanbul, s.364.
56 Karatay, a.g.m., s.543.
57 Haydarpasiç, a.g.m., s.51.
58 Gölen, a.g.m., s.464, Emgili, a.g.e., s.119, Maden, a.g.m., s.279, Hayta, a.g.m., s.24, İpek, a.g.e., s.115.
59 Hayta, a.g.m., s.24.
60 İpek, a.g.e., s.115-116.
61 Dennis P. Hupchick (2001). The Balkans: from Constantinople to Communism, USA, s.279-280.
62 John K. Cox (2002). The History of Serbia, Greenwood Press, s.46.
63 David MacKenzie (1996). Serbs and Russians, New York, s.59, Stevan K. Pavlowitch, (2002). Serbia: The History of an Idea, New York
University Press, USA, s.45.
64 Tim Judah (2000). The Serbs: History, myth and the destruction of Yugoslavia, Yale University Press, s.56, Slavenko Terziç (1998). “Religija
kao faktor oblikovanya nacionalnog identiteta Srba” Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, Ed. Slavenko Terziç, C.16, Belgrad,
Pavlowitch, a.g.e., s.44-45, MacKenzie, a.g.e., s.59.
65 MacKenzie, a.g.e., s.59.
66 Terziç, a.g.m., s.297.
67 L. S. Stavrianos (2000). The Balkans since 1453, London, (2000). s.449.
53
54
- 858 -
3) Sırp prensi, kral unvanını almak isterse Avusturya bunu tanıyacak ve başka devletlere de tanıttırmaya
çalışacak,
4) Avusturya, diğer Avrupa hükümetleri nezdinde Sırp menfaatleri için çalışacak ve Sırbistan da
Avusturya’nın haberi ve onayı olmadıkça hiçbir devletle siyasi bir antlaşma yapmayacak ve toprakları üzerinde gönüllü
vb. hiçbir şekilde yabancı asker kabul etmeyecek,
5) Taraflardan biri savaşa girerse, diğer taraf iyi niyetli bir tarafsızlık politikası izleyecek ve her şekilde kolaylık
gösterecek,
6) Gerekirse iki taraf arasında askeri bir antlaşma da yapılacak,
7) Yenipazar sancağı hariç olmak üzere, Sırbistan güneye genişleyecek olursa, Avusturya buna karşı
çıkmayacak ve bilakis diğer devletleri Sırbistan’a meylettirmeye çalışacaktı.”68
Yapılan bu antlaşmalar sonucu Sırbistan Avusturya’nın uydusu haline gelmiştir. Bosna-Hersek’e
genişlemesi engellenmiştir69. Bu politika Sırpların çoğunun Bosna-Hersek’teki ve güneyde Türklerin elinde
olan yerlerdeki statükonun kesinlikle kabul edilemez olduğunu düşündükleri durumun kabul edilmesini
gerektiriyordu ki, bu da Milan’ın beğenilmemesini ve sonunu getirecektir70.
Her ne kadar Milan böyle bir antlaşma imzalayarak, Sırp topraklarındaki Avusturya karşıtı tüm
kışkırtmaları bastırmak ve hem Bosna-Hersek hem de Sancak’taki bu tür hareketlerle mücadele etmek
zorunda kalacaksa da71 Bosna Hristiyanlarının ileri gelenleri Sırbistan’da toplanmışlardır. Onlar
dönüşlerinde gizli olarak Bosna Müslümanlarının ileri gelenlerini Avusturya’nın aleyhine ittifak etmek
üzere birleşmeye davet etmişlerdir. Onlar “Bosna kıtasının Avusturya idaresinden iade edilmesi için Rusya,
Fransa ve İtalya’nın birlikte Bosna ahalisine yardımda bulunmaya karar verdiklerini ve bunun Fransa Sefareti
vasıtasıyla Osmanlı Devleti’ne bildirildiğini” ifade etmişlerdir. “Osmanlı Devleti’nin de bu yardımı onayladığını
iddia eden bu kişiler şu şekilde teşebbüste bulunulmasını talep etmişlerdir: Her kazada Müslüman ve
gayrimüslimlerden komiteler oluşturularak, gereken kadar milis kuvveti tertip edilecek. Bunun sonrasında milis
kuvvetiyle ahali Balkanlara sevkedilerek, Taşlıca civarındaki Kavak Balkanı’nda merkez idare kurulacak. Durumu
devletlere bildirmek ve otonomi idaresinin sağlanmasına çalışılacak. Şayet devletlerin hepsi onaylamazlarsa hiç olmazsa
bu vesile ile yine Osmanlı Devleti’nin idaresini iade ettirmek maksadından ibaret olacaktı. Müslümanlar bu işe onay
vermezse bile Hristiyanlarca teşebbüs edilecekti. İzvornik (Zvornik) sancağına silahlı 80 kişilik bir milis kuvveti geçmiş
olduğunu da beyan ederek bu noktada Müslümanlara gereken hareket şeklini sormuşlardır. Hristiyanların
Müslümanlara verdiği notada ittifak esasları” belirtilmiştir. “Bosna-Hersek kıtaları ve Yenipazar sancağı ahalisinin
Müslümanları ile Hristiyanlarının barışması için ana maddelerdir” şeklinde başlığı olan bu notada şunlar
belirtilmekteydi72:
“1- Müslümanlar ve gayrimüslimler din ve mezhepte bütün hukuk ve itibarda eşit tutulur.
2- Din ve milliyete bakılmaksızın bütün ahaliye eşitlik tanınacak.
3- Bosna-Hersek ve Yenipazar sancağı ahalisi her türlü yükümlülükte eşittir.
4- Bosna-Hersek ve Yenipazar’da bir Hristiyan diğeri Müslüman iki müdür seçilir. Müdürlerin seçimini
(Müslümanlar Hristiyan müdürü, Hristiyanlar Müslüman müdürü seçmek suretiyle) halk yapar.
5- Müslüman-Müslüman Müslüman mahkemesi, Hristiyan-Hristiyan davaları için Hristiyan mahkemesi ve
karma davalar için karma mahkemeler olmak üzere üç mahkeme kurulacaktır.
6- Dâhili ve haricî işler için her yıl meclis toplanır.
7- Meclis için her beş bin kişiye bir mebus seçilir (Yahudilerde de her beş bin kişiye bir mebus).
8- Bosna-Hersek ve Yenipazar’da doğanlar içinde doğdukları dini değiştirmeyecektir.
9- Bosna-Hersek ve Yenipazarlı Müslümanların bir dini reisi olacaktır.
10- Bosna-Hersek ve Yenipazarlı Hristiyanların bir dini reisi olacaktır.
11- Hristiyan çocukların eğitimi için bir talimhane açılacak, öğretmenler başlangıçta yabancı olabilecek ancak
ileride yerli olacak.
12- Müslüman çocukların eğitimi için bir talimhane açılacak, öğretmenler başlangıçta yabancı olabilecek ancak
ileride yerli olacak.
13- Boşnak lisanıyla yüksek öğretim için bir jimnaziya kurulacak (Öğretmenler başlangıçta yabancı olabilir).
14- Bu muallim hanelere her mezhepten çocuklar gidebilir. Buralarda din ve mezhebe dair dersler
okutulmayacaktır.
15- İslam çocukları kendi din bilgilerini kendi hocalarından öğreneceklerdir.
16- Hristiyan çocukları kendi din bilgilerini kendi hocalarından öğreneceklerdir.
17- Yahudi çocukları kendi din bilgilerini kendi hocalarından öğreneceklerdir.
Ayşe Özkan (2013). Bağımsızlıktan Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı’na Sırplar (1878-1918), İstanbul, s.33-35.
Hupchick, a.g.e., s.282.
70 Stavrianos, a.g.e., s.450.
71 Hupchick, a.g.e., s.282.
72 BOA, Y.PRK.HR. 5/87 1298.Z.29 (22.11.1881).
68
69
- 859 -
18- Din dersi sınavlarında her mezhepten münavebeli olarak biri görevlendirilecek, böylece başka dinler
aleyhine söz söylenmeyecek.
Bu teklife karşılık Osmanlı Hükümeti tarafından sunulan taahhütler ise şöyleydi:
1- Bosna-Hersek ve Yenipazar kendi üzerinde Sultan’ın hükümranlığını kabul eder.
2- Yıllık vergisini Sultan’a vermeyi taahhüt eder.
3- Kendi toprağını yabancıdan muhafaza etmeyi taahhüt eder.
4- Sultan’ın memleketine taarruz olursa Sultan’a yardıma gelmeyi taahhüt eder.
Bunlara ilave olarak Osmanlı Devleti adına da bazı taahhütler verilmişti. Buna göre:
1- İradede bağımsızlık,
2- Düşmanı çıkarmak için gizli olarak silah yardımı.
3- Bosna-Hersek ve Yenipazar’ın bağımsızlığının kabulü hususunda Avrupa devletleri nezdinde girişimlerde
bulunmak.
4- Müslümanlar ile Hristiyanlar arasındaki bu protokolün kuvvetlenmesini sağlamak.”73
Yine Hersek’teki eşkıya reislerinden olup Sırbistan’daki komitede bulunan Alekse Bakişik İstanbul’a
gelerek görüşmelerde bulunmuştur. O, “Avusturya aleyhine oradaki Bosna eşrafını davete geldiğini” belirtmiştir.
Bu arada Bosna ahalisi de “Avusturyalıların zulümlerine tahammülleri kalmadığından, aralarında 600 altın
toplayarak gereken dilekçeleri 130 mühür ile mühürlü bir şekilde düzenlemişlerdir. Onlar, öncelikle Viyana’da Ethem
Paşa’ya müracaat etmek ve sonra gerekirse bütün Avrupa devletlerine dilekçeler vermek ve gazeteler vasıtasıyla Avrupa
halkına Bosna ahalisinin durumunu bildirmek için Saray eşrafından Sariç Hacı Mustafa Efendi ve tüccardan Sofiç
Salih Ağa ve Kolnoviç Esad Efendi’yi de seçerek göndermişlerdir”74.
C. 1882 İsyanı ve Yaşananlar
Kasım 1881’de Avusturya-Macaristan yönetimi, Bosna’da bir askerlik yasası çıkarmıştır. Bu yasa
Sırplar ve Hırvatları da kapsamıştır. Dolayısıyla bu yasaya karşı en büyük direnişi, Osmanlı zamanında
askerlik hizmetinden muaf tutulan Hersekli Sırplar gösterecektir. Halkın bu yeni askerlik yasasına tepki
göstermesinin bir diğer nedeni de, tarımda çalışan oğullarının askere alınmasıyla doğacak işgücü açığında,
ailelere herhangi bir muafiyet getirilmemesi olmuştur. Ayrıca Avusturya-Macaristan yönetiminin izlediği
tarım politikasına karşı hoşnutsuzluk duyulması da isyanda önemli rol oynamıştır75. 1881’de Adriyatik
kıyısındaki Kotor Körfezi’nde isyan patlak vermiş ve 1882 başlarında Hersek’e yayılmıştır. Sırpların çoğu
özellikle de Liberaller, Avusturyalıların üç yıldır Bosna’yı işgalinden dolayı kızgınlardı ve isyancılara karşı
büyük bir sempati duyuyorlardı. “Sırpska Nezaviznost” okuyucularına durmadan Sırpların muhtemel
kaderinin Bosna olduğunu hatırlatıyordu. Her ne kadar Prens Milan Sırbistan’ın Bosna üzerinde herhangi
bir ajitasyonunu önlemeyi kararlaştırmışsa da76 Bosna-Hersek’te özerk bir devlet kurmak için çabalayan Sırp
milliyetçilerinin siyasi ajitasyonu neticesinde isyan patlak vermiştir. Bunda yeni askerlik yasası ve çözüme
kavuşturulamayan toprak sorunu da milliyetçilere yardımcı olmuştur. Bu isyan, Sırp köylülerin ve
Müslüman toprak sahiplerinin ilk kez bir isyanda birlikte yer almaları açısından ayırt edici olmuştur77.
Bosnalı Sırpların bu ayaklanmasına destek için Sırbistan Sırplarından çok sayıda Sırp da bireysel olarak
kardeşlerine yardım için sınırı geçmiştir78.
İsyana katılan Müslümanların sayısı başlangıçta az iken zamanla artmıştır. Sırp köylüler isyancı
kitleler ve isyanın önderliği açısından çoğunluğu oluştururken, Müslümanlar da hem köylüler hem toprak
sahipleri olarak ayaklanmaya katılmıştır. Ocak 1882’de Hersek’teki 2700 isyancı altı ana gruba ayrılmıştır.
Müslümanlar Bileça ve Nevesinye’de isyancıların dörtte birini (800’den 200’ünü), Gaçko’da ise (210’dan
150’sini) çoğunluğu oluştururken, diğer yerleşim yerlerinde isyancıların etnik yapısı karışıktır79.
İsyan 1882 Ocak ayında çıkmış ve Şubat sonuna doğru bastırılmıştır. İsyanın Avusturya’ya maliyeti
70.000 ilave asker ve 31.700.000 florin olmuştur80. İsyan özellikle 26 Şubat 1882’de Uloga’da isyancıların
yenilgiye uğramasından sonra etkisini kaybetmiştir ki Rus “Slavyanofil”ler ve bazı Osmanlı yetkilileri de
isyanı aktif bir şekilde desteklemişlerdir. Ancak Osmanlı Sultanı’nın resmi tavrı ihtiyatlı olmuştur81. Bosna
ve Hersek’teki ihtilal Rusya’da da heyecana yol açmış ve General Skobelev bir nutuk söylemiş, Slav taraftarı
“Aksakov” gazetesi de özel bir bend yazarak Moskova’da Slav alemini Avusturya aleyhine tahrik etmiştir.
“Tüm bu olanların menşei hakkında bazı araştırmaları ve Rusya Dışişleri Bakanı ve General İgnatiyev’in muhalefet
düşüncelerinden bahisle şu durumdan doğabilecek zararlar hakkında” Osmanlı Devleti’nin Petersburg sefiri
Gündüz, a.g.e., s.43-44.
BOA, Y.PRK.HR. 5/87 1298.Z.29 (22.11.1881).
75 Babuna, a.g.e., s.30-31.
76 Stokes, a.g.e., s.237.
77 Babuna, a.g.e., s.32.
78 Laffan, a.g.e., s.71.
79 Babuna, a.g.e., s.32-33.
80 Gölen, a.g.m., s.467.
81 Babuna, a.g.e., s.33-34.
73
74
- 860 -
yazdığı yazıda bilgi vermiştir82. Yine sefir, Hariciye Nezareti’ne yazdığı yazıda “her sene toplanması adet olan
“Slav Cemiyet-i Hayriyesi”nin 26 Şubat 1882’de toplandığını” belirtmiştir. O, “General Skobelev ile Petersburg
Belediye Başkanı eski General Baranov tarafından Moskova’da ve Paris’te söylenen nutuklara ve bazı Rus çevrelerinde
gösterişli şekilde yeni baştan beliren Slav birliği harekatına nazaran cemiyette de Slav eğilimini gösteren bir takım
konuşmalar geçeceğinin düşünüldüğünü” ifade etmiştir. “Fakat nutukların Avrupa’ya fena aksetmemesi, politikaya
bağlı konularda ılımlı hareket edilmesi için önceden gereken tedbirlerin alındığını” da eklemiştir. Sefir, “son savaş
esnasında cemiyet tarafından Sırbistan’a ödünç verilen 100.000 rublenin hâlâ ödenmediğine dair bir nutuk
söylendiğini, oradakilerden birinin de Bosna ve Hersek hakkında konuşmaya başlayarak “bu iki eyalette bir takım baron
ve kontlar, eski idarenin dik başlı usulünü icraya gayret ediyorlar” dediğini” ifade etmiştir83.
İhtilalin asıl sebebi Rusya’daki “Panislavizm Cemiyeti” olduğundan ve bu ihtilal zaten Karadağlıların
başının altından çıktığı için, Avusturyalılar da isyanı bastırmakta çaresiz kalırsa Karadağlılarla
münasebetlerini keseceğinden, memleketin karışıklığı dolayısıyla işin bu raddeye getirilmemesi için Rusya
Dışişleri Bakanı, Karadağlılara tavsiyede bulunmuştur84. Osmanlı Devleti de durumu araştırmak üzere
Yenipazar’dan Bosna-Hersek’e iki casus göndermiştir. “İhtilal etkisini yitirse de Avusturyalıların sevkiyat ve
askeri hazırlıklara ağırlık verdiklerini ve Sırpların da ahaliyi Avusturyalılar aleyhine tahrik etmekten geri durmamakta
oldukları” bildirilmiştir. “Gereken inzibatî tedbirlerin alınmasıyla bu tahriklerin sonuçsuz bırakıldığı, bununla birlikte
Yenipazar ahalisinden ne ihtilal erbabına ne de Sırp ve Karadağlıların her türlü kışkırtmalarına meydan
verilmemesinin sağlanması ve casuslar vasıtasıyla alınacak haberlerin gönderileceği” de belirtilmiştir85.
İhtilal hakkında Viyana gazetelerinde yayınlanan haberler yayınlanmıştır.86 Ayrıca “Standard”
gazetesi de, “Bosna ve Hersek idaresinin Sırbistan’a terkedilmek üzere Sırbistan ve Avusturya arasında daimi bir
asker ve ticaret ittifakının akd edilmesi ve bunun hükümlerince müttefik askerinin Avusturya İmparatorunun
kumandası altında bulunması esası üzerinde düzenlenen bir antlaşma metninin Belgrad’da müzakere edildiğini”
yazmıştır87. Fakat “bu haberin hiç aslının olmadığını” Osmanlı Devleti’nin Viyana sefiri Hariciye Nezareti’ne
gönderdiği telgrafta bildirmiştir. O, “Viyana’nın gayet önemli gazetelerinden birisinin bu haberi “Standard”dan
aldığını ancak boş addederek yayınlamaktan vazgeçtiğini, İngiltere elçisi ile sohbet ederken onun da kendisine “her ne
kadar bu haberi henüz gazetelerde görmemiş isem de büsbütün yanlış olmalıdır” dediğini ve bu haberin uydurmadan
ibaret olduğunu kendisine başkalarının da söylediğini” belirtmiştir. Sefir, “Avusturya’nın Rusya ile savaşa girişmesi
halinde tarafsız kalacağına dair Sırbistan’dan şimdiden kesinlikle söz almış olduğunu güvenilir bir yerden gayet gizli
şekilde haber aldığını” da eklemiştir88.
Belgrad Sefareti’nden gelen gizli yazıda ise “güvenilir bir yerden alınan bilgiye göre, Viyana Vekiller
Meclisi’nin muhalif parti başkanı Kont Kurnini’nin Avusturya hükümetinin Bosna ve Hersek’i işgalinden dolayı
vekillere itiraz ve muhalefet edeceğini belirttiği” ifade edilmiştir. “Muhalif parti, Bakanlar Kurulu’nu azlederek
iktidara geçmeyi başarırsa Bosna’yı Sırbistan’a ve Hersek’i Karadağ’a terk edeceğini Sırp hükümetine temin için Kont
Kurnini’nin gizlice bir kişiyi Belgrad’a gönderdiği” bildirilmiştir. Buna mukabil, “Sırp hükümetinden de dört şartı
yerine getirmesi, yani Bosna-Hersek’in işgalinden beri edilen masrafların Sırbistan hükümetince ödenmesi, Sırbistan’ın
bütün durumlarda Avusturya’ya uygun bulunacağını ve Balkan yarımadasında Avusturya politikasını
destekleyeceğini taahhüt etmesi, Sırp askeri kuvvetinin Avusturya İmparatoru’nun kumandası altına verilmesi ve iki
ülke gümrükleri arasında bir birlik oluşturulması talep edilecekti”. Kont Kurnini’nin namına olarak Sırp
hükümetine yapılan bu tekliflere Sırplar “Bâb-ı Ali’nin onayını almadıkça Bosna-Hersek’i terk etmenin kabil
olmadığı, bundan başka henüz iktidarda bulunmayan bir parti ile müzakerede bulunamayacakları” cevabını
vermişlerdir. Sefir, “Karadağ’a da bu tarz bir teklifte bulunulmuş olacağını zannettiğini” belirtmiştir89.
Sırplar, Bosna-Hersek’in özerkliğini Sırbistan’a ilhaktan önceki ilk aşama olarak görmekteydiler ve
bu milliyetçi amaçlarını gerçekleştirebilmek adına Müslümanların siyasi desteğini alarak, AvusturyaMacaristan’a karşı ortak bir hareket oluşturabilmek için çabalamaktaydılar. Müslümanlar ve Sırplar arasında
yazılı bir antlaşma yapılmasa da, Sultan’ın hükümranlık hakkının tanınması, 1908’teki ilhaka kadar Sırp
siyasetinin en önemli ilkelerinden birini oluşturacaktır. Sırpların bu politikasının altında iki neden
yatmaktaydı. Onlar, hem kendi davaları için Müslümanların sempatisini ve siyasi desteğini kazanmanın
hesaplarını yapmaktaydılar hem de günden güne zayıflayan Osmanlı Devleti’nin bünyesinde milli
hedeflerine ulaşmanın daha kolay olacağını düşünmekteydiler90. Bu sırada yani, 1882 isyanının
bastırılmasının hemen ardından 6 Mart 1882’de Sırbistan’ın krallığı ve Prens Milan Obrenoviç’in I. Milan
BOA, Y.A.HUS. 169/99 1299.R.06 (25.02.1882).
BOA, Y.A.HUS. 169/160 1299.Ca.20 (09.04.1882).
84 BOA, Y.PRK.AZJ. 5/22 1299.Ca.07 (27.03.1882).
85 BOA, Y.PRK.ASK. 12/59 1299.B.19 (06.06.1882).
86 BOA, Y.A.HUS. 169/111 1299.R.11 (02.03.1882).
87 BOA, İ.HR. 286/17825 1299.Ca.01 (21.03.1882).
88 BOA, Y.A.HUS. 169/142 1299.Ca.05 (25.03.1882).
89 BOA, Y.A.HUS. 172/30 1300.S.05 (16.12.1882).
90 Babuna, a.g.e., s.121.
82
83
- 861 -
ünvanıyla Sırbistan kralı olduğu ilan edilmiştir91. Dolayısıyla Belgrad, bir krallığın başkenti olmuş ve Bosna
Ortodoksları da doğal olarak oraya yönelmişlerdir92.
İdari anlamda Bosna hükümdarlık toprağı yapılmış ve Avusturya-Macaristan Maliye Bakanlığı’na
bağlı ortak bir komisyon oluşturulmuştur. Bosna’daki en büyük yetkili hükümdarlığa karşı sorumlu olan
askeri vali olsa da, izlenecek siyasete karar veren Ortak Maliye Bakanı olacaktır93 ki bu göreve de 5 Haziran
1882’de Benjamin Von Kallay atanacaktır. Kallay, 1868-1875 yılları arasında Belgrad’da Avusturya’nın
diplomatik temsilcisi olarak görev yapmış bir kişiydi94. Balkanları iyi tanıyan ve bir Sırp tarihi yazmış olan
Macar asıllı Kallay 1903’teki ölümüne kadar 21 yıl bu görevde kalacaktır95. O, 1882 isyanından sonra eyalet
hükümeti için bir memorandum hazırlamıştır ve çeşitli toplulukların milliyetçi ihtiraslarına ket vurmak ve
tarım meselesinin çözümü için, Bosna-Hersek’in olabildiğince çabuk ilhak edilmesini tavsiye etmiştir. Bu
memorandumda Kallay, eyalet hükümetinin milliyetler politikasının esas olarak Müslümanlara dayanması
gerektiğini belirtmekteydi96. Kallay, Boşnak kimliğinin oluşumunu teşvik etmiş ve bununla Bosna-Hersek’te
rekabet halinde olan Sırp ve Hırvat milliyetçiliklerinin karşısında bir Boşnak kimliği oluşturmak istemiştir.
O, “Bosna milliyetçiliği” siyasetiyle, ülkeyi Sırbistan ve Hırvatistan’daki milliyetçi siyasi akımlardan uzak
tutmayı ve “Bosnalılık” kavramını birleştirici unsur yapmayı hedeflemekteydi. Kallay, bunun en çok
Müslümanlar tarafından benimsenmesini amaçlamaktaydı ve gönderdiği talimatnamelerle, Müslümanların
Katoliklerle yakın ilişki içinde olarak Sırplardan uzak durmalarının sağlanmasını istemekteydi97. Ayrıca
Kallay, Bosna-Hersek’e kendi amblem ve bayrağını vermiş ancak bu durum Sırbistan ve Hırvatistan’da çok
olumsuz karşılanarak, gazetelerde sert biçimde söylemiştir98.
Bu sırada İngiliz gazeteleri de Rus politikasını destekleyen haberlere dair Petersburg’dan gönderilen
yazıların özetlerini yayınlamaktaydılar. Bu yazılara nazaran “Avusturya’nın Doğu Rumeli’nin Bulgaristan’a
bağlanmasını ve ilhakını destekleyerek Sırbistan’ın bağımsızlığına riayet edeceği yani Sırbistan’ı askerle işgal
etmeyeceği ve buna karşılık Rusya’nın da Bosna-Hersek eyaletlerinin Avusturya’ya ilhakına onay vereceğinin
Avusturya ve Rusya arasında kararlaştırıldığı” belirtilmiştir. Osmanlı Devleti Londra Sefiri bu konuyu Lord
Granville ile görüşmüş ve o da “bu haberi gazetelerde okuduğunu, ancak buna dair hiç bir haber ve bilgi almadığını
belirterek bu olaya inanmadığını” eklemiştir99.
Avusturya bir taraftan Müslüman-Sırp düşmanlığını körüklerken, diğer taraftan da Müslümanların
hilafet makamıyla bağlarını tamamen kesmemek ve Müslümanlar üzerinde nüfuz kazanmak amacıyla bir
başkan ve dört üyeden oluşan Meclis-i Ulema’yı oluşturmuştur (1882). Bu meclisin başkanı ve üyeleri,
Avusturya-Macaristan Maliye Bakanlığı tarafından tayin edilerek, Bosna-Hersek Müslümanlarının din,
mezhep ve mekteplerine ait konuların kendi idaresine terk ve havale edilmiş gibi göstererek Avusturya
ipleri elinde tutmuştur100. Kallay, uzun vadede, uygun siyasi şartların oluşmasıyla beraber Bosnalı
Müslümanların Katolikliğe dönmesini hedeflemekteydi. O, lütufkâr ve cömert davranarak önce
Müslümanları Avusturya-Macaristan adına kazanmak gerektiğini düşünüyordu. Bu düşünceler, Bosnalı
Müslümanların İslamlaşmasının maddi çıkarlar neticesinde oluştuğu varsayımına dayanmaktaydı.
Dolayısıyla eyalet hükümeti, Müslümanlara karşı ılımlı bir politika izlemekteydi101. Hükümet ılımlı bir
politika izlese de 1886’da Leipzig’de yayınlanan “Bosna’nın Bugünü ve Yakın Geleceği” adlı anonim bir
broşürde; “hükümet her ne kadar İslam ve Hristiyan dinleri arasında eşit haklar tesis ettiyse de bu yanlıştır. Çünkü
Boşnaklar bu devletin düşmanlarıdır” şeklinde bir ifade bulunmaktaydı102.
D. Sırbistan’ın İçişlerindeki Gelişmelerin Bosna’ya Yansıması
1885 yılındaki Sırp-Bulgar Savaşı’ndan yenilgiyle çıkan Sırbistan, 3 Mart 1886’da Bulgaristan ile bir
barış antlaşması imzalamıştır103. Bu antlaşmanın hemen akabinde Belgrad’daki Avusturya Elçisi Kont
Khevenhüller’i huzuruna kabul eden Kral Milan onunla görüşmüştür. Yeni kabinenin yine Avusturya
politikasına uygun olan İlerlemeci taraftarları arasından seçilmesini sağlamaya dair olan bu görüşmede,
Karadağ prensinin Viyana’da soğuk kabul edilmesi de konuşulmuştur. Ayrıca, “Bosna-Hersek eyaletlerinin
Özkan, a.g.e., s.39.
Castellan, a.g.e., s.364.
93 Emgili, a.g.e., s.122.
94 Yelena Miloykoviç-Curiç, (2000). “Benjamin Von Kallay’s Role in Bosnia Herzegovina 1882-1903: Habsburg’s Policies in an Occupied
Territory”, North American Society for Serbian Studies (NASSS), Vol. 14, No: 2, USA, s.211.
95 Castellan, a.g.e., s.362.
96 Babuna, a.g.e., s.137.
97 Emgili, a.g.e., s.125.
98 Refik Catiç (2009). “Bosna Hersek ve Sancak’taki Boşnaklar”, Uluslararası Balkan Kongresi: Balkan Milletleri Arası Etkileşim, Ed. Caner
Sancaktar, Tasam Yay., İstanbul, s.419.
99 BOA, Y.A.HUS. 179/129 1301.Z.19 (10.10.1884).
100 İpek, a.g.e., s.116, Emgili, a.g.e., s.124.
101 Babuna, a.g.e., s.95.
102 Haydarpasiç, a.g.m., s.49.
103 Özkan, a.g.e., s.67.
91
92
- 862 -
güya Mayıs 1886’da Avusturya tarafından kendi ülkesine ilhak edileceğine dair yayılan haberler ile Prens Aleksandr’ın
Rusya tarafından değiştirilen çözüm şeklini onaylamaktan vazgeçmesinin de görüşüldüğünü” Osmanlı Devleti’nin
Belgrad sefiri Hariciye Nezareti’ne gönderdiği telgrafında bildirmiştir104. İlerleyen zamanda Taşlıca
Mutasarrıflığı’ndan gelen şifreli telgrafta da “Bosna kıtasında gerek Müslüman ve gerek Hristiyanlar, Avusturya
idaresinden hoşnut olmasalar da bir ihtilal çıkışına dair bir bilgi alınamadığı ancak oradaki Avusturyalıların
Karadağlıların ahaliye silah dağıtmasından, Prens Karacorceviç’in105 bir takım Karadağlılar ile Sırbistan’a geçeceğine
dair hükümetlerinden bilgi aldıkları ve bundan dolayı telaş ettikleri” belirtilmiştir106. Yine aynı tarihlerde
Yunanistan’a gitmek üzere Sırbistan’dan Priştina’ya gelmiş olan ve bazı özel ifadeleri olduğunu söyleyen
Zivkoviç adlı bir Sırp da sorgulanmıştır. O, “Sırbistan’da kral aleyhinde bir ihtilal çıkartılıp, o esnada beri tarafa
tecavüz olunacağını ve Sırbistan’ın diğer tedarikatıyla bu karışıklık sırasında Taşlıca müftüsünün 5000-6000 kişi ile
Bosna’ya sevkedilmesi halinde Bosna’nın geri alınacağını ve kendisinin de ihtilal çıkarmak için Bosna’ya 1000 kadar
Sırp sevk edeceğini” söylemiştir107.
9 Şubat 1889’da Avusturya ile Sırbistan arasındaki gizli 1881 Antlaşması yenilenmiş ve iki madde
daha eklenmiştir. Avusturya, Sırbistan tahtındaki Obrenoviç hanedanının mevkiini sağlamlaştırmak için her
elinden geleni yapacak, Karadağ’dan Avusturya işgali altındaki yerler yoluyla Sırbistan’a ve Sırp
hanedanına karşı her türlü harekete engel olacak ve kendi topraklarında da aynı şekilde yapması için
Osmanlı Devleti nezdinde çalışacaktı. Bir diğer maddede de Avusturya, uygun bir durum meydana gelince,
Sırbistan’ın şartların elverdiği ölçüde Vardar Ovası’nda büyümesine diplomasi yoluyla yardım edecekti. Bu
antlaşmanın yenilenmesinden sonra Kral Milan, 6 Mart 1889’da krallık tahtını oğlu Aleksandar Obrenoviç’e
bırakmış ve istifa etmiştir. Oğlu için üç de naip atayan Milan’ın yerine henüz 13 yaşındaki Aleksandar
geçmiştir. Naipler Heyeti ile birlikte Rus yanlıların vatansever bir sözcüsü olan Nikola Pasiç yönetimindeki
Radikaller yönetimde birlikte yer almışlardır108.
Sırbistan’da Radikal Parti’nin iktidara gelişi ile de Sırp milliyetçiliği yükselişe geçmiştir109.
Sırbistan’ın Uziçe şehrindeki Sırplar Bosna ve Hersek eyaletleri hakkında heyecana kapılmış ve karışıklık
çıkarmak için bu eyaletler sınırına bir takım adamlar göndermeye çalışmışlardır. Uziçe Şehbenderliği,
“Sırpların bu düşünceyi gerçekleştirmek için Osmanlı Devleti arazi ve sınırından geçmekten başka bir şey
yapamayacaklarını ve kötü sonuçların meydana gelmemesi için, gerekli tedbirlerin alınmasını” Belgrad Sefareti’ne
yazmıştır110. Bunun hemen akabinde “Sırpların, Yenipazar ve Preşova sınırlarındaki Sırpları Osmanlı sınırına
tecavüzde bulunmaları yönünde tahrik ettikleri, zaman zaman sınıra saldırmak fikrinde oldukları, Sırbistan, Rusya,
Romanya ve Karadağ’ın birleşerek Hersek’te ihtilal çıkartıp Yenipazar’a Sırpların yerleşmesini sağlayacakları ayrıca
Rusya’nın da oraya asker sevk edeceğini söylediklerini” Sırbistan’dan dönen casus bildirmiştir111. Fakat Rusya
elçisi Yenipazar’ın Sırbistan’a katılması fikrine dair “bunlar hep Avusturya ve Milan uydurmasıdır. Yalan haberi
yazanlar hep Avusturya gazeteleridir. Maksatları da aşikârdır” demiştir. Hüseyin Kazım Bey de elçiye,
“Yenipazar’da bir kargaşa ortamı varmış ve Sırplara kötü muamele ediliyormuş tarzında bazı kaynaklardan yayılan
haberlerin gerçek olmadığını, halkı endişeye sevk eden Yenipazar’ın Sırbistan’a katılması fikrinin kesinlikle
düşünülemeyeceğini, bu endişe ortamını bertaraf etmek için bölgedeki asker sayısının arttırıldığını ve özel bir
kumandan tayin edildiğini” bildirmiştir112.
Radikal Parti’nin Sırbistan’da iktidar olması dış ilişkileri de etkilemiştir. Radikaller Rusya taraftarı
olduğu için Avusturya-Macaristan ile ilişkiler gerilirken, Rusya ile ilişkiler geliştirilmiştir113. Sırp basını da
gittikçe daha milliyetçi ve Avusturya-Macaristan karşıtı bir yapıya bürünmüştür. Rusya’yı Slavların büyük
hâmisi olarak gören Sırplar, kendilerini Katolik Slavlardan çok, aynı dini inanca sahip oldukları Ruslara
yakın hissetmekteydiler ve Sırbistan’daki bu gelişmeler, Bosna-Hersek’teki Sırplar üzerinde de doğrudan
etkili olmaktaydı. Sırp aydınları ve Sırp burjuvazisi, siyasi önderliği ele geçirmek ve eyalet hükümetine karşı
uzlaşmacı tavırlar sergileyen eski neslin yerini almak istemekteydi114.
Londra gazeteleri de o sıralarda Rusya’nın Balkan politikasından fazlaca bahsetmeye başlamışlardır.
Onlar, Viyana ve sair yerlerden aldıkları haberlere istinaden Rusya’nın kendi himayesi altında olarak, bir
yandan Karadağ ve Sırbistan hükümetleri ve bir yandan bu hükümetler ile Yunan devleti arasında saldırı ve
savunmaya dair bir ittifak oluşturulmasına gayret etmekte olduğunu yazmışlardır. Karadağ Dışişleri
BOA, HR.TO. 19/64 23.03.1886.
Petar Karacorceviç’in Sırp tahtına dair emelleri için bkz. Ayşe Özkan (2016). “Karadağ Prensi Nikola ve Damadı Prens Petar
Karacorceviç’in Sırp Tahtında Hak İddiaları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.9, Sayı 42, Şubat, s.735-748.
106 BOA, Y.PRK.MYD. 6/5 1304.R.13 (07.01.1887).
107 BOA, DH.MKT. 1459/77 1305.S.15 (02.11.1887).
108 Özkan, a.g.e., s.80-88.
109 Babuna, a.g.e., s.96.
110 BOA, HR.TO. 22/22 21.05.1889.
111 Bosna-Hersek ile İlgili…, s.116-117.
112 Osmanlı Belgelerinde…, s.95.
113 Özkan, a.g.e., s.89.
114 Babuna, a.g.e., s.96.
104
105Prens
- 863 -
Bakanı’nın Belgrad’a gitmesi ve Prens Nikola’nın da Belgrad’ı ziyaret edecek olması ve Sırbistan Vekiller
Başkanı Mösyö Pasiç’in Petersburg’a gitmesinin bu maksattan dolayı olduğunu belirtmişlerdir. Hatta Sırp
gazetelerinden birinin beyanına nazaran Pasiç’in Petersburg’a gitme maksadının Bosna ve Hersek’in
Sırbistan’a iltihakı işinde Rus çarından yardım almak olduğunu rivayet etmişlerdir. “Times” gazetesinde yer
alan bir Viyana telgrafında da bu politikadan bahsedilip, “Rusya’nın; Bosna ve Hersek’in Avusturya tarafından
sonsuza kadar işgal edilmemiş olduğunu göz önünde bulundurarak Avusturya’dan irtibatının koparılmasıyla
Sırbistan’a iltihakı için Bâb-ı Ali nezdinde teşebbüslere başlayabileceği” ifade edilmiştir115.
Osmanlı Devleti’nin Roma Sefareti’ne Napoli’den gönderilen imzasız bir mektupta ise “Belgrad’da
bulunduğu sırada sonuçları hissedilecek bazı olaylara dair yazan kişi, öncelikle İstanbul’da sarayca bir ihtilal çıkarak
Sultan Abdülhamid’in tahttan indirildikten sonra Bosna ve Hersek’te bir isyan olacağını bildirmiştir. 2. olarak tahttan
indirme maddesinin muhakkak olduğunu, zira Ruslar ve Rumlar ile bir merkez komitesinin 1891 senesi ilk aylarına
doğru bu amaca ermek için bir seneden beri çalıştıklarını, 3. olarak Sırbistan ile Bulgaristan’ın aynı vakitte Sancak’ı
lağvederek isyan edeceğini fakat Prens Ferdinand’ın pek zor bir mevkide bulunacağını ifade etmiştir. 4. olarak o vakit
karışıklık olayının başlıca sebebi olan Rusya’nın, istediği gibi hareket edeceğini ve Fransa’nın da kayıtsız
bulunamayacağını, 5. olarak Yunanistan’ın da bu vesileden istifade edeceğini, zira Berlin Antlaşması’nda kendisine
verilmek istenilmiş olan şeyleri sağlamak için gizlice çalıştığını belirtmiştir”116.
Paris’te yayınlanan haftalık “Memorial Diplomatique” gazetesi de 1891’de yayınlanan Belgrad çıkışlı
bir haberde Avusturya’nın Bosna-Hersek politikasını sert şekilde eleştirmiştir. Avusturya idaresinin BosnaHersek’te halkın nefretini kazanarak, Müslümanların kitleler halinde göçüne sebep olduğunu, Avrupa
devletlerinin yakın bir zamanda Avusturya’nın uygulamaları hakkında izahat isteyeceğini de belirtmiştir.
Gazete, Bosna-Hersek meselesinin tıpkı Alsas-Lorein meselesi gibi bir gün yeniden müzakereye açılacağını
ve Avusturya ne kadar infial halde bulunursa bulunsun konunun çözümünün Avrupa’nın elinde olacağını
da belirtmekteydi117.
Sırp tahtındaki değişim ile Sırp milli propagandası güçlenirken bu durum etnik grupların
birbirleriyle olan ilişkilerini de önemli oranda etkilemiştir. 1890’da Hırvatistan’da Yosip Frank, Hak
Partisi’nin “Hrvatsa (Hırvatistan)” adlı yayın organını devralmış ve Sırp karşıtı bir çizgi izlemeye başlamış,
Dalmaçya’da da Sırp ve Hırvat burjuvazisi arasındaki çatışma şiddetlenmiştir118. Sırbistan ise, Avusturya
idaresine karşı ittifak kurabileceği en yakın halk Boşnaklar olduğu için Müslümanların göç etmemesi için
telkinde bulunmaktaydı. 1890’dan itibaren Sırbistan’ın Bosna-Hersek’ten yapılan göçleri izlemeye başlaması
da, Bosna-Hersek’i ele geçirme politikasından dolayı idi. Çünkü Avusturya’nın Bosna-Hersek’ten
çıkarılması için büyük bir güce ihtiyaçları olduğundan, Müslümanların göç etmesini ve güç kaybına
uğramayı istemiyorlardı. Bunun için 1889’da Belgrad’da kurulan “Bosna-Hersek Cemiyeti” Sırp hükümeti
tarafından geniş destek görmüştür. Gazeteler de Boşnak-Sırp birliği için devamlı olarak haber ve yorum
yayınlamışlardır119. Bu dönemde Sırbistan’da, Bosna-Hersek yönetimi aleyhinde pek çok broşür de
çıkarılmıştır. “Odjek” adlı radikal dergide de Bosna-Hersek üzerine pek çok makale yayımlanmıştır.
Milliyetçi şair Stevan Vladimir Kaçanski de “Velika Srbija (Büyük Sırbistan)” adlı dergide kendi
propagandasını yürütmekteydi. Bu dergi (1888-1892) Bosna Hersek’te gizlice dağıtılıp, çok okunmaktaydı120.
Yine aslında Sırp ahalisinden olup, “Büyük Sırbistan” fikrini desteklemek için Almanya’da neşriyatla uğraşan
Espira Goviçeviç’in faaliyetleri de vardı121. Ayrıca milliyetçi “Druştvo Sv. Save” örgütünün de Radikallerin
iktidara gelmesinden sonra faaliyetleri artmıştır122.
Bosna ve Hersek ahalisinden olup, Belgrad’da yerleşen Sırplar da, diğer ülkelerde yapıldığı gibi
gerçekte “Büyük Sırbistan” programına dahil olan iki vilayet ahalisi arasında Sırp milli düşüncesini yayma
maksadıyla bir cemiyet kurmaya çalışmışlardır. Bu maksada dair birkaç kez toplantı yapılmış ve sonradan
yapılan toplantıda “Bosna ve Herseklilerin Cemiyeti” ismi verilerek başkan tüzüğü tasdik edilmiş ve merkez
komitesinin üyeleri seçilmiştir. Cemiyet “Büyük Sırbistan” ve “Sen Sava” ve sair bu gibi cemiyetlerin
tüzüklerine benzer tüzüğe sahipti. İşin başlangıcında Sırbistan hükümeti buna izin vermiştir. Ancak
sonradan Avusturya-Macaristan elçisi tarafından gizlice bazı teşebbüslerde bulunulması ve Avusturya ile
bazı ticari meseleleri olması dolayısıyla Avusturya’yı gücendirmek istemediği için Sırbistan, cemiyete hiç
olmazsa açıktan açığa yardımda bulunmaktan vazgeçmiştir. Bu halde merkez komitesi üyeliğine bazı
kişilerin seçilmesi de etkili olmuştur. Dolayısıyla “gerekli vasıtaların yokluğu sebebiyle cemiyetin kendiliğinden
dağılacağının zannedildiğini” Osmanlı Devleti’nin Belgrad sefiri bildirmiştir. Toplantılarda hazır bulunmuş
BOA, Y.PRK.EŞA. 10/80 1307.B.10 (02.03.1890).
BOA, HR.TO. 98/72 29.12.1890.
117 Gündüz, a.g.e., s.83-84.
118 Babuna, a.g.e., s.96.
119 Gündüz, a.g.e., s.84-85.
120 Babuna, a.g.e., s.159.
121 BOA, HR.TO. 23/42 13.12.1889.
122 Babuna, a.g.e., s.159.
115
116
- 864 -
olan Bosna-Herseklilerden çoğu Ortodoks mezhebine mensup olsa da içlerinde Derviş Beğ Lyuboviç de
mevcuttu123. Belgrad’a Bosna-Hersek’ten göç edenler arasında onun yanı sıra Nevesinye’li Yusuf Beğ
Lyuboviç de bulunuyordu. Daha sonraları Belgrad Müftüsü Süleyman ef. Faladziç de bunlara katılacaktı.
Yine Mostarlı Mehmed ef. Spahiç de Belgrad’da bir süre ikamet etmiştir. Bu göçmenler milli açıdan Sırp
yanlısı bir eğilim göstermekteydiler124. “Derviş Beğ Lyuboviç İstanbul’a gitmek için pasaport talep etse de henüz
Belgrad’da ikamet etmekte ve durumunun pek ziyade şüphe uyandırmakta olduğunu, o bir Müslüman, bir Ortodoks ve
bir Katolik olan üç başkanın seçilmesini cemiyete teklif etse de bu teklifinin kabul edilmediğini” yine Osmanlı
Devleti’nin Belgrad sefiri bildirmiştir.
27 madde ve 5 bölümden oluşan cemiyetin tüzüğünün 1. maddesinde “cinsi ve mezhebi ayrılmaksızın
Bosna ve Hersek ahalisinden gerek Sırbistan’da ve gerek dışarıdan yerleşen bütün Sırplar “Bosna ve Herseklilerin
Cemiyeti” adıyla bir cemiyet teşkil ederler” denirken, 2. maddesinde “cemiyetin maksadının Bosna ve Hersek’teki
kardeşlere eldeki vasıtalar ile yardım etmekten” ibaret olduğu belirtilmiştir. Başkanı Barovan Milenkoviç, ikinci
başkanı Potza Balikoviç, sandık görevlisi Buca Keloviç, katipleri Yovo Kovazeviç ve Simo Popoviç olan
cemiyetin üyeleri ise Vasa Pelageriç, Vokto Milenkoveniç, Nikola Miloseviç, Sefo Milkoviç, Nikola
Vobiçoviç, Pera Mastinoviç (Katolik mezhebinden) ve Sofa Mebriç idi125.
1893 yılına gelindiğinde Sırbistan’da Kral Aleksandar Obrenoviç bir darbe yapmış ve 13 Nisan
1893’te bakanlarını tutuklatarak, Naipler Heyeti’nin vesayetine son vermiştir. Oysaki henüz 17 yaşında bile
değildi126. 1890’lı yılların başlarında komşu ülkelerinde meydana gelen bu önemli siyasi olaylar tabii ki
Bosna-Hersek’teki mevcut şartları da derinden etkilemiştir. Sırp tahtındaki değişim de Sırp milli
propagandasını güçlendirmiştir127. Hatta Osmanlı Devleti’nin Belgrad Sefiri Ahmet Tevfik, “Mösyö Bilbes ile
görüşmesinde onun, Bosna ve Hersekli Sırp ahalisinden gizlice teşekkül eden bir heyetin Bosna ve Hersek kıtasını
vasilerin (naiplerin) hükümeti zamanında Sırbistan’a ilhak etmek teşebbüsünde bulunduğunu söylediğini”
bildirmiştir. “Şimdiki hükümetin henüz bu niyete dair bir bilgisi olmadığını ve bu teşebbüsü haber veren kişinin kim
olduğunu beyan ederek Avusturyalıların da buna yakın bir fikir ve niyetleri bulunduğunu haber verdiğini” de sefir
belirtmiştir128.
Bu sırada, Osmanlı Devleti’nin Viyana Sefareti Ataşemiliteri de, “senenin belli günlerinde Bosna-Hersek
kıtasında gizlice bazı Sırp teşvikçilerinin toplanarak, mahalli ahaliyi Avusturya hükümeti aleyhinde heyecana
getirmeleri ve bununla birlikte Sırbistan gazetelerinin de Avusturya hükümeti aleyhinde gayet şiddetli bir dil
kullanmakta bulunmuş olmaları hasebiyle, Avusturya’nın Sırbistan’a sert bir nota gönderdiğini” belirtmiştir129.
Taşlıca’daki Avusturya generali de, “Mitrovitsa’da bulunan Bosna Müslüman göçmenlerinden bir kaçının
Sırbistan’a giderek Sırplarla birlikte Bosna’ya saldıracaklarını” özel olarak ifade etmiştir. “Oralarda o gibi durumlar
olmasa da Avusturyalıların Sırplardan emin olmadıkları cihetle karakollarının her zamandan çok teyakkuz halinde
bulunduğu” da Taşlıca Mutasarrıflığı’ndan bildirilmiştir130.
Hersekli Dedebabazade Osman da Bosna-Hersek’in durumu hakkında bazı önemli bilgiler
vermekteydi. O, “Bosna ve Hersek Ortodokslarının asıl maksatlarının, gerçekleşmesine öteden beri çalıştıkları
Panislavizm olduğunu, 20 seneden beri Avusturya’dan gördükleri mezalime tahammül edemeyecek dereceye gelince,
devletlerin müdahalesini ve asıl maksatlarını kolaylaştırmak için Avusturya idaresi aleyhine burada isyan etmek fikrine
düştüklerini” belirtmiştir. “Fakat bunun için Müslüman ahaliyi kendilerine ortak etmedikçe ellerinden bir iş
gelmeyeceğini ve yalnız başlarına böyle bir teşebbüsün neticeye ulaşmayacağını bildikleri için Müslümanlarla ittifak
etmeye çalıştıklarını” da eklemiştir. O, “özellikle bütün Bosna Ortodoksları için eskisi gibi Osmanlı Devleti idaresine
geçmeyi sağlamaktan başka selamet yolu olamayacağını ve Müslümanlar gibi onların da bundan başka emelleri
olmadığını beyan ederek ve Ortodoksların Avusturya aleyhinde her bir fedakarlığı göze alarak oranın Müslümanlarını
kendileriyle ittifaka davet ettiklerini” ifade etmiştir. “Müslümanların da Avusturyalıların türlü mezalimine
sabrettiğini, ancak işgalin uzamasıyla umutsuzluğa kapılarak “denize düşen yılana sarılır” kabilinden bir takım
Müslümanların Ortodoksların bu davetini onaylayarak bağlantıya geçtiklerini, oysaki Ortodoksların Müslümanlara bu
daveti, Osmanlı Devleti idaresini gerçekten sevdiklerinden olmayıp, Müslümanları öne sürüp Avusturyalılara
çiğnetmek, kendileri seyirci kalmak ve sonrasında Müslümanların kanı pahasına bir Slav birliği oluşturmak olduğunu”
belirtmiştir.
O, “Karadağ’da ve Sırbistan’da teşkil edilen komitelerden son hareketlerini içeren talimatları almak üzere
Hersek’in bazı yerlerinden bir takım Ortodoksların durmadan Karadağ’a ve Bosna’dan da Sırbistan’a kaçtığını, zapt
edilen vakıflarının eskiden olduğu gibi kendilerine iade ve teslimiyle Osmanlı Devleti idaresi zamanında geçerli olan
BOA, HR.TO. 26/31 07.12.1891.
Babuna, a.g.e., s.160.
125 BOA, HR.TO. 26/31 07.12.1891.
126 Özkan, a.g.e., s.108.
127 Babuna, a.g.e., s.96.
128 BOA, Y.PRK.EŞA. 17/65 1310.Za.18 (03.06.1893).
129 BOA, Y.PRK.MYD. 13/103 1311.R.28 (08.11.1893).
130 BOA, Y.A.HUS. 327/44 1312.Za.13 (08.05.1895).
123
124
- 865 -
muameleye göre kiliselerinin serbest bırakılmasını istemek üzere Ortodoks ileri gelenlerinden seçilmiş bir heyetin
Viyana’ya gönderildiğini” de bildirmiştir131. Oysaki bir yıl önce Viyana’ya giden ve Avusturya-Macaristan
memurlarının Rum kilise ve mektepleri işlerine müdahale etmesinden dolayı şikayetle Osmanlı Devleti
idaresi zamanında geçerli olan usulün iadesini talep eden Bosna-Hersek Ortodokslarından oluşan heyeti
İmparator kabul etmemişti. Bu kabul etmemenin arkasında Avusturya Maliye Bakanı Kallay vardı ve onun
ihtarı üzerine kabulden çekinmişti. Heyet de muhtıralarının bir suretini Avusturya kabinesine bırakarak
Viyana’dan ayrılmıştı132. Hersekli Dedebabazade Osman, “büyük bir şiddet ve hakaretle istekleri reddedilen
Ortodoks bir heyetin yine Viyana’ya gittiğini ve Belgrad’dan gelip geçen Bosnalılara, Sırpların son derece riayet
ettiğini” belirtmiştir. O, “oldukça meşhur kişilere bedava araba vermek ve krala mahsus arabalarla mesire ve bahçeleri
ve meşhur meskenleri gezdirip, hükümet başkanlarıyla görüştürmek gibi türlü türlü hürmet ve kolaylık göstererek,
Ortodoksların Bosna-Hersek Müslümanlarını kendilerine çekmeye çalıştıklarını” ifade etmiştir. “Bir taraftan da
Avusturyalıların İmparatorlarının tahta geçişinin 50. yılında Bosna ve Hersek kıtalarını kesinlikle kendi ülkelerine
katmak için öncelikle, buralarda memuriyet, maaş ve nişan verip ödüllendirerek kendilerine bağladıkları bazı kişileri
Viyana’ya davetle öyle bir talep ve arzuyu gerçekleştirmek için durmadan çalıştıklarını” eklemiştir133.
Her ne kadar Avusturya; Karadağ ve Sırbistan’a karşı Müslüman bloğundan istifade etmek amacıyla
Müslüman ileri gelenlerine nişanlar verip, maaşlar bağlasa da bu sırada Boşnak ileri gelenler, Bosna
Ortodokslarının birlikte hareket etme teklifini kabul etmiş ve 1.200.000’den fazla bir nüfusu temsil gücüne
kavuşmuştur. Böylece Avusturya hükümetini halkın hoşnutsuzluğunu inkar edemeyecek bir noktaya
getirmiştir134. Halk Avusturya idarecilerini Hırvatlarla özdeşleştirmekteydi ve en önemli sorun eğitimin
temelini oluşturan vakıf müesseselerinin idaresinde ve dini işlerde özerklik olmuştur. Bunlar bir heyet ile
sürdürülse de heyetin kararları her zaman halkın ve dini önderlerin kanaatlerini yansıtmıyordu ve kararlar
kuşkuyla karşılanıyordu. Hırvatlarla en fazla karşılaşılan Mostar’da bu duygular daha fazlaydı ve 1899
yılına gelindiğinde önce misyonerlik faaliyetlerinden şikayetler ve vakıf özerklik talepleri başlamıştır135.
Avusturya’nın baskıcı idaresine ve zulmüne dayanamayan Bosna-Hersek Müslümanları çareyi göç
etmekte bulmuşlardır. Ancak Avusturya hükümeti göç edecek Müslümanların bütün emlakını yok pahasına
bir para karşılığında sattırmaya izin verdikten sonra bile bu para meblağının Bosna’da sarf edilmesi
amacıyla pasaport verilmesi için iki üç ay kadar bekletmeyi usul haline getirmiştir136. Buna ilaveten bir de
Bosna-Hersek’in kesinlikle Avusturya’ya ilhak edileceğine dair bir takım haberler yayılmış ve bazı şahıslar
tarafından da teşvik edilmelerinden dolayı Müslümanların göç etmesi artmış ve sayıları 7000 kişiyi
geçmiştir137.
1900’lere gelindiğinde Müslümanlar ve Sırplar arasında siyasi işbirliği devam etmekteydi ve Sırplar,
daha özerk bir dinsel teşkilata sahip olmak için, Mostar eylemcisi Voyislav Şola tarafından yürütülen kendi
mücadelelerini sürdürmekteydiler. 1900’de Budapeşte’de Müslümanların yanında kendi heyetlerini de
göndermişlerdi138. Sırplar Müslümanları desteklerken özerk bir Bosna’nın Sırbistan ile birleşme için bir
sıçrama tahtası olarak kullanacağını ummaktaydılar. Müslümanlar politik taleplerini Bosna hükümetine
hukuki bir şekilde sunabilmek için Slavonski Brod’lu Sırp avukat Nikola Curceviç’i tutmuşlardır. “Bosna ve
Hersek’te Kültürel ve Dini Özerklik Hareketi” Aralık 1900’de nihayet Kallay’a dilekçelerini sunmuş, ancak o bu
dilekçeyi “devlet içinde devlet yaratmayı amaçlayan siyasal bir harekettir. Böyle bir şey kabul edilemez” diyerek
reddetmiştir139. 1901’de Sırplar ve Müslümanlar ortak bir konferans düzenlemişlerdir140. Sırp yanlısı
eğilimler taşıyan Müslümanlar Avdo Karabegoviç Hasanbegov, Osman A. Dikiç, S. Avdo Karabegoviç ve
Ömerbeg Süleymanpasiç idi141.
Mostar Müftüsü Cabiç, Bosna için Girit benzeri özerklik istemekteydi ve Sırplar, onun başını çektiği
bu oluşumu destekliyorlardı. Buna göre, özerk idarenin başında bir Boşnak olacak, yardımcısı ise Sırplardan
seçilecekti. Mostar Müftüsü, sonunda Avusturyalılar tarafından görevden alınmış ve destek için İstanbul’a
gittiğinde de geri dönüşü yasaklanmıştır (1902). Bâb-ı Ali tarafından Cabiç’e Sırplarla dikkatli bir işbirliğine
devam etmesi söylense de, onun geri dönüşünün yasaklanması hareketi başsız bırakmıştır142.
1903 yılında ise çok önemli gelişmeler meydana gelmiş ve Güney Slavlarının tarihinde en önemli
dönüm noktalarından biri olmuştur. O yıl Sırbistan’da hükümet değişmiş ve Hırvatistan’da Graf Khuen
BOA, Y.PRK.HR. 26/29 1316.Ra.30 (18.08.1898).
Osmanlı Belgelerinde …, s.437-441.
133 BOA, Y.PRK.HR. 26/29 1316.Ra.30 (18.08.1898).
134 Gündüz, a.g.e., s.87-92.
135 Karatay, a.g.m., s.545.
136 BOA, Y.PRK.EŞA. 33/22 1317.M.13 (23.05.1899).
137 BOA, Y.A.HUS. 425/24 1319.Za.08 (17.02.1902).
138 Malcolm, a.g.e., s.248.
139 Glenny, a.g.e., s.233-234.
140 Malcolm, a.g.e., s.248.
141 Babuna, a.g.e., s.160-161.
142 Karatay, a.g.m., s.545.
131
132
- 866 -
Hedervary rejimi sona ermiş, Makedonya’da da İlinden İsyanı patlak vermiştir. Yine bu yılda Ortak Maliye
Bakanı Kallay ölmüş ve Sırbistan’da Aleksandar Obrenoviç’in bir suikastla öldürülmesi sonucu tahta geçen
yeni Kral Petar Karacorceviç, Avusturya-Macaristan’a karşı yeni bir politika izlemeye başlamıştır. Bu
politika sonucu, Güney Slavların “Piemont”u olarak Sırpların rolü artmıştır. Avusturya’nın Ortak Maliye
Bakanlığı’na Kallay’dan sonra Burian atanmıştır143. O sıralarda Bosna ve Hersek vilayetlerinde ikamet eden
Sırplar bir komisyon teşkil ederek, Bosna-Hersek’i Sırbistan’a bağlamak için Avrupa’nın dikkatini çekmeye
çalışmaktaydı. Üyeleri Mösyö Kudba, Mişel Koviçeniç, Aten Kroveniç, Milan Andotoviç, Milan Goveniç ve
diğer bazı ileri gelenlerden oluşan bu komisyon, önce bu iki vilayetin Fransa himayesine verilmesine dair
Avrupa hükümetlerine dilekçeler vermeyi düşünseler de Sırpların hareketleri neticesinde terkedilmiştir.
Ancak yine Fransa aracılığıyla, Avusturya’nın Bosna-Hersek’te mevkiinin sarsılması ve durumun Avrupa’da
duyurulması için çalışılması kararlaştırılmıştır144.
1905 yılında Sırp özerklik hareketi başarılı bir şekilde sonuçlanmış ve Sırplara dini özerklik sağlayan
tüzük Avusturya imparatorunun onayıyla 13 Ağustos 1905’te yürürlüğe girmiştir. Bu olay Müslümanları da
benzer hedefler gütme konusunda isteklendirmiş145 ve yine aynı tarihte Ali Firdus başkanlığında “Müslüman
Halk Teşkilatı” adlı siyasi örgütlerini kurmuşlardır146.
1907’de ise Sırp partisi “Sırp Halk Organizasyonu” kurulmuştur. Bu parti Bosna-Hersek’te faaliyette
olan çeşitli Sırp gruplarının vardıkları bir uzlaşma sonucu kurulmuştur147. Aynı sıralarda Avusturya,
Sırbistan’a ticari abluka başlatmıştı. Ancak Sırbistan kendisine yeni pazarlar bularak bu ablukadan zaferle
çıkmayı başarmıştır148. İki devlet arasındaki ilişkiler gitgide tatsız bir hal alırken Avusturya-Macaristan
Dışişleri Bakanı Baron von Aehrenthal, Sırbistan’ın ele geçirilmesi fikrini ciddi olarak düşünmeye
başlamıştır. Bosna’daki Avusturya-Macaristan mensuplarının görüşü de, İmparatorluk sınırlarını Selanik’e
kadar genişletme taraftarıydı149. Aehrenthal, Genelkurmay Başkanı von Hoetzendorf ile bir plan hazırlamış
ve önce Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan’a katılmasını ve Sırp milliyetçiliğine ağır bir ders vermeyi,
Sırbistan buna tepki gösterecek olursa da savaş açmayı öngörmüştür150. 19 Ağustos 1907’de Sultan II.
Abdülhamid’in tahta çıkışının senesinde düzenlenen törene, tüm Sırp okullarının öğretmenleri katılmış ve
bu kutlamalar ile Bosna’daki Ortodoks ve Müslümanların mevcut rejime karşı birlik ve beraberlik içinde
yaşama arzuları gösterilmiştir. Bu günü kutlamak Bosna-Hersek’te yasak olduğundan Sarayevo’dan,
Çayniçe’den, Gorajda’dan ve Vişegrad’dan 70 kişi Taşlıca’ya gidip günü kutlamışlardır151.
1908 yılı başına gelindiğinde, Avusturya kendi işgalindeki Yenipazar sancağından Osmanlı
topraklarındaki Mitrovitsa’ya uzanan bir demiryolu – ki bu yol Selanik’e uzanacaktı – inşa edeceğini
duyurmuştur. Osmanlı Devleti’nin bu projeye onay vermesi Rusya, İtalya ve en çok da Sırbistan’ı rahatsız
etmiştir. Çünkü bu demiryoluyla Sırbistan, kuzeyden, batıdan ve güneyden Avusturya-Macaristan
tarafından kuşatılacak ve Eski Sırbistan, Makedonya üzerinde Avusturya egemenliği artacaktı152.
Çok geçmeden Bosna-Hersek’te oturan Sırpların mahalli idare aleyhinde şiddetli ihtilal hareketlerine
girişmek üzere bulundukları haberi alınmıştır. Bu aşırı düşüncenin gerçekleşmesi için Mostar’daki
baruthane havaya uçurulmuş ve içinde korunan 3000 kg barut imha edilmiş, olay mahalli idarece
araştırılmaya başlanmışsa da bir ipucu elde edilememiştir. Bosna’nın bir diğer şehrinde de saklanmış olan
400.000 fişek ve bir mağaza içinde saklanılan binlerce Mannlicher tüfek dışarı çıkarılarak zapt edilmiştir.
Yine seyyar bir satıcı tarafından nakledilen çuvaldan, bir Avusturya jandarma eri tarafından şüphelenilmiş,
satıcı sorgulanmıştır. O, çuvalda baston olduğunu söylese de tüfekler çıkmış, alınan önlemler sonucu seyyar
satıcılardan 12’si ele geçirilmiş ve ellerinden bir hayli Mannlicher tüfeği zapt edilmiştir. Gerekli araştırmalar
sonucunda, bu kişilerden biri silahların Belgrad’dan gönderilmekte olduğunu söylemiş ve bunun üzerine
Avusturya-Macaristan Harbiye Nezareti’nce her ihtimale karşı hazır bulunulmak üzere gerekli tedbirler
alınmıştır.
Bunun için Bosna-Hersek’te 33.500 asker silah altında bulundurulduğu gibi, gerekli görülürse 24
saat zarfında askerin miktarı 60.000’e çıkarılabilecek ve mahalli askeri kuvvetin arttırılması için Agram
(Zagrep) ve Temeşvar ordularınca yeter miktarda yardımcı askerler gönderilecekti… Bosna’nın doğu yani
Sırbistan tarafındaki askeri fırkaya Temeşvar yardımcı askerleri gönderilecekti… Bununla birlikte Sırbistan
hükümeti Bosna’ya tecavüz etmek fikrinde bulunmayıp Avusturya ve Macaristan’ın bazı fedakârlıklarda
Babuna, a.g.e., s.132-133.
Osmanlı Belgelerinde…, s.105-106.
145 Babuna, a.g.e., s.177.
146 Gölen, a.g.m., s.470.
147 Babuna, a.g.e., s.187-188.
148 Glenny, a.g.e., s.242.
149 Malcolm, a.g.e., s.245.
150 Özkan, a.g.e., s.194.
151 Emgili, a.g.e., s.163-164.
152 Özkan, a.g.e., s.194-195.
143
144
- 867 -
bulunması için zorluk çıkarmaktaydı. Baron De Burian ise Sırp hilesini bertaraf etmek için, Saraybosna
müftüsünün Meşihat tarafından tayin edilmesini arzu eden Müslüman ahalinin sorumluğunu alarak
bundan böyle müftünün İstanbulca tayinine onay vermiştir. Böylece Müslümanlar ile olan anlaşmazlık
bertaraf edilmiş ve Baron Burian Müslümanların katılımı olmaksızın başarılarının yokluğu açık olan Sırp
Ortodokslarının teşebbüs ve icraatlarını kemal-i sükunetle izlemekte bulunmuştur153.
Bosna kışkırtmalarının sebebi olanlarla münasebette bulunmasından dolayı Sırbistan’ı suçlayan
Avusturya’nın154 Dışişleri Bakanı Aehrenthal “devrimciler yuvası” Sırbistan’ı yok etme kararlılığındaydı. O,
amacının Sırbistan’ı parçalamak, güney yarısını genişletilmiş bir Bulgaristan’a verirken, kuzeyini
imparatorluğa katmak olduğunu Genelkurmay Başkanı Franz Conrad von Hoetzendorf’a söylemişti.
Temmuz 1908’deki Jön Türk Devrimi olayları başlatmıştır. Çünkü Avusturya hukuken hâlâ padişaha bağlı
olan işgal altındaki topraklardan, İstanbul’daki meclise temsilci göndermeye çağrılacaklarından ve böylece
Avusturya’nın iki eyaleti yönetme hakkının sorgulanacağından korkuyordu155. Sırbistan da böyle bir şeyi
isteyip, kışkırtacağından Avusturya Meşrutiyet’in heyecan havası yatışmadan bu toprakları kendi sınırlarına
katmaya karar vermiştir156.
Zaten, Ağustos 1908 sonlarından itibaren Viyana basını da Avusturya’nın Bosna ve Hersek’i ilhak
etmeye hazırlandığını yazmaya başlamıştı. 19 Ağustos’ta da Aehrenthal, Viyana’daki Bakanlar Kurulu’nun
Bosna ve Hersek’in ilhakına onay vermesini sağlamıştır157. Eylül ayına gelindiğinde Aehrenthal, Prens
Ferdinand’ı Osmanlı Devleti’ndeki karışıklıktan yararlanıp, Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilan etmeye teşvik
etmiştir. Çünkü Baron Aehrenthal’in Sırp karşıtı stratejisinin ayrılmaz parçası bağımsız Bulgaristan’dı ve
onun tek taraflı bağımsızlık ilanı Berlin Antlaşması’nın ihlali olacağından büyük devletlerin dikkatini bir
diğer ihlal olan Bosna-Hersek’in ilhakından uzaklaştıracaktı158.
Nihayetinde 5 Ekim’de beklenen gerçekleşmiş ve Avusturya, Bosna-Hersek’i ilhak etmiştir. Bu ilhakı
Rusya, Sırbistan ve Osmanlı Devleti protesto etmiş ancak Bâb-ı Ali ilhakı Nisan 1909’da tanımak zorunda
kalmıştır159. İlhak olayı I. Dünya Savaşı’na giden yolun kilometre taşı olacak ve bu olaydan sonra
gerginleşen ipler Saraybosna suikastıyla kopacaktır.
Sonuç
Bosna-Hersek’i tarihsel toprağı olarak gören ve bu toprakların Sırbistan’a katılmasını isteyen Sırplar,
Avusturya- Macaristan’ın Bosna-Hersek’i işgal etmesini kabullenememişlerdir. Avusturya- Macaristan ise
“Büyük Sırbistan”ın kurulmasını kendisi için tehlike olarak gördüğnden, iki devletin çıkarları çatışmış ve iki
devlet de bu çıkar çatışmasında Müslümanları yanlarına çekmeye çalışmıştır. Sırbistan, Bosna-Hersek
Sırplarına el altından yardımda bulunmuş ve Bosna-Hersek’ten gelen heyetlere ev sahipliği yapmış,
Belgrad’da çeşitli cemiyetler kurulmuştur. İşgalden ilhaka kadar geçen 30 yıllık süreçte Bosna-Hersek
Müslümanları hep Osmanlı Devleti yönetiminin geri geleceğini umarken, Sırplar da görünüşte bunu
istermiş gibi yaparak aslında burayı Sırbistan’a ilhak etmeye çalışmışlardır. Avusturya- Macaristan’ın BosnaHersek’i ilhak etmesiyle de Sırpların bu isteğinin hiçbir zaman gerçekleşemeyeceği anlaşılmış, ilerleyen
süreçte bu durum I. Dünya Savaşı’na yol açmıştır.
KAYNAKÇA
1.ARŞİV BELGELERİ
Başbakanlık Osmanlı Arşivi
BOA, DH.MKT. 1459/77 1305.S.15 (02.11.1887).
BOA, HR.TO. 19/64 23.03.1886.
BOA, HR.TO. 22/22 21.05.1889.
BOA, HR.TO. 98/72 29.12.1890.
BOA, HR.TO. 23/42 13.12.1889.
BOA, HR.TO. 26/31 07.12.1891.
BOA, İ.HR. 286/17825 1299.Ca.01 (21.03.1882).
BOA, Y.A.HUS. 169/99 1299.R.06 (25.02.1882).
BOA, Y.A.HUS. 169/160 1299.Ca.20 (09.04.1882).
BOA, Y.A.HUS. 169/111 1299.R.11 (02.03.1882).
BOA, Y.A.HUS. 169/142 1299.Ca.05 (25.03.1882).
BOA, Y.A.HUS. 172/30 1300.S.05 (16.12.1882).
BOA, Y.A.HUS. 179/129 1301.Z.19 (10.10.1884).
BOA, Y.A.HUS. 327/44 1312.Za.13 (08.05.1895).
BOA, Y.PRK.DH. 14/36 1325.Z.30 (03.04.1908).
BOA, Y.A.HUS. 523/24 1326.C.05 (04.07.1908).
155 Glenny, a.g.e., s.246-247.
156 Özkan, a.g.e., s.196.
157 Emgili, a.g.e., s.166.
158 Özkan, a.g.e., s.196-197.
159 İpek, a.g.e., s.119.
153
154
- 868 -
BOA, Y.A.HUS. 425/24 1319.Za.08 (17.02.1902).
BOA, Y.A.HUS. 523/24 1326.C.05 (04.07.1908).
BOA, Y.EE. 10/21 1327.R.06 (27.04.1909).
BOA, Y.PRK.ASK. 12/59 1299.B.19 (06.06.1882).
BOA, Y.PRK.AZJ. 5/22 1299.Ca.07 (27.03.1882).
BOA, Y.PRK.EŞA. 10/80 1307.B.10 (02.03.1890).
BOA, Y.PRK.EŞA. 17/65 1310.Za.18 (03.06.1893).
BOA, Y.PRK.EŞA. 33/22 1317.M.13 (23.05.1899).
BOA, Y.PRK.DH. 14/36 1325.Z.30 (03.04.1908).
BOA, Y.PRK.HR. 3/84 1295.Z.28 (23.12.1878).
BOA, Y.PRK.HR. 5/87 1298.Z.29 (22.11.1881).
BOA, Y.PRK.HR. 26/29 1316.Ra.30 (18.08.1898).
BOA, Y.PRK.KOM. 3/43 1299.Ra.19 (08.02.1882).
BOA, Y.PRK.MYD. 6/5 1304.R.13 (07.01.1887).
BOA, Y.PRK.MYD. 13/103 1311.R.28 (08.11.1893).
2.TELİF ESERLER
BABUNA, Aydın (2000).Geçmişten Günümüze Boşnaklar, Çev. Hayati Torun, İstanbul.
Bosna-Hersek ile İlgili Arşiv Belgeleri (1516-1919), Ankara, (1992).
CASTELLAN, Georges (1993). Balkanların Tarihi, Çev. Ayşegül Yaraman-Başbuğu, İstanbul.
CATİÇ, Refik (2009). “Bosna Hersek ve Sancak’taki Boşnaklar”, Uluslararası Balkan Kongresi: Balkan Milletleri Arası Etkileşim, Ed. Caner
Sancaktar, Tasam Yay., İstanbul.
COX, John K. (2002). The History of Serbia, Greenwood Press.
CURİÇ, Yelena Miloykoviç (2000). “Benjamin Von Kallay’s Role in Bosnia Herzegovina 1882-1903: Habsburg’s Policies in an Occupied
Territory”, North American Society for Serbian Studies (NASSS), Vol. 14, No: 2, USA.
ÇOLAK, Melek (2011). “Macar Kaynaklarına Göre Gyula Andrassy ve Osmanlı-Macar İlişkileri (1875-1878)”, Tarih İncelemeleri Dergisi,
C. XXVI, Sayı 1, Temmuz .
DONIA, Robert J.- FINE, John V.A. (1994). Bosnia and Hercegovina: A Tradition Betrayed, Columbia University Press, New York.
EMGİLİ, Fahriye (2012).Boşnakların Türkiye’ye Göçleri (1878-1934), İstanbul.
GLENNY, Misha (2001). Balkanlar 1804-1999, Çev. Mehmet Harmancı, İstanbul.
GÖLEN, Zafer (2010). “Osmanlı Yurdu Olan Bosna Hersek’te XIX. Yüzyıldaki Siyasi Olaylar”, Belleten, C.LXXIV, Sayı 270, Ağustos.
GÜNDÜZ, Tufan (2012).Allahimanet Bosna, İstanbul.
HAYDARPASİÇ, Raif (2012). “1879 Yenipazar Antlaşması”, Muhacirlerin İzinde, Der. Hayri Kolaşinli, Ankara.
HAYTA, Necdet (1998). “Bosna ve Hersek’in Avusturya-Macaristan Tarafından İlhakı (5 Ekim 1908)”, Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim
Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 3.
HUPCHICK, Dennis P. (2001). The Balkans: from Constantinople to Communism, USA.
İPEK, Nedim (2006). İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Trabzon.
JELAVICH, Barbara (2006). Balkan Tarihi: 20. Yüzyıl, C.2, Çev. Zehra Savan-Hatice Uğur, İstanbul.
JUDAH, Tim (2000).The Serbs: History, myth and the destruction of Yugoslavia, Yale University Press.
KARATAY, Osman (2006). “Habsburg İdaresinde Bosna ve Boşnaklar”, Balkanlar El Kitabı, C.I: Tarih, Ankara.
KARPAT, Kemal H. (2004). Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, Çev. Recep Boztemur, Ankara.
---------------- (2010). Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, Çev. Bahar Tırnakçı, İstanbul.
LAFFAN, R.G.D. (1989). The Serbs The Guardians of the Gate, New York.
MAC KENZIE, David (1996) Serbs and Russians, New York.
MADEN, Fahri (2013). “Büyük Güçlerin Berlin Antlaşması’nın Uygulanmasına Yönelik Baskıları”, History Studies, C.5, Sayı 1, Ocak .
MALCOLM, Noel (1999). Bosna’nın Kısa Tarihi, Çev. Aşkım Karadağlı, İstanbul.
Osmanlı Belgelerinde Bosna-Hersek, İstanbul, (2009).
ÖZKAN, Ayşe (2013).Bağımsızlıktan Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı’na Sırplar (1878-1918), İstanbul.
-----------------(2016). “Karadağ Prensi Nikola ve Damadı Prens Petar Karacorceviç’in Sırp Tahtında Hak İddiaları”, Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi, C.9, Sayı 42, Şubat.
PAVLOWITCH, Stevan K. (2002). Serbia: The History of an Idea, New York University Press, USA.
STAVRIANOS, L. S. (2000).The Balkans since 1453, London.
ŞİMŞİR, Bilal N. (1989). Rumeli’den Türk Göçleri, C.I, Ankara.
TERZİÇ, Slavenko (1998). “Religija kao faktor oblikovanya nacionalnog identiteta Srba” Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, Ed.
Slavenko Terziç, C.16, Belgrad.
- 869 -