Eko-verimlilik (Temiz Üretim) : Kavramsal Çerçeve

1
Eko-Verimlilik (Temiz Üretim):
Kavramsal Çerçeve
Prof.Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi
İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Geliştirilmesi
BM Ortak Programı Kapanış Konferansı
Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Paneli
Ankara Ticaret Odası, 24 Kasım 2011
2
“Bir ABD vatandaşına düşen ortalama
üretim ve tüketim düzeyi tüm dünya nüfusu
için geçerli olsa, hammadde ve enerji
eldesi, atık depolama, vb. için toplam üç
tane Dünya’ya ihtiyacımız olacak.
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü
Tükenmekte olan Ham Petrol
Kaynakları ve Artmakta Olan Talep
Bulunan Petrol
Rezervleri
Petrol
Talebi
Petrol, Doğalgaz ve
Kömür Üretim Profilleri
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
3
4
Tükenmekte olan Doğal Kaynaklar
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Diğer Yandan Çeşitli Tür ve Ölçeklerdeki
Çevre Sorunları
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
5
6
Nüfus
(P)
X
Kişi başına
harcanan
birim
doğal
kaynak (A)
X
Birim kaynak
kullanımı
başına
ortaya çıkan
çevresel
kirlilik ve
bozulma (T)
Çevresel Etki
(I)
=
I=PxAxT
Yakın bir süre içinde yaşanılabilir iki gezegen
daha bulamadığımız koşulda yukarıdaki
değişkenlerden hangisini ve nasıl değiştirebiliriz ?
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü
Üretim biçimleri, tüketim alışkanlıkları, insani
etkinliklerden kaynaklanan emisyonlar, vb. ile
sürdürülebilirlik arasında bir ilişki var mıdır ?
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü
7
8
İklim değişikliği de dahil olmak üzere pekçok çevre
sorununun yanı sıra hızla tükenmekte olan doğal
kaynakların südürülebilir olarak yönetilebilmesi
için:
 doğal kaynak kullanımı ile ekonomik büyüme
ve
 çevresel etki ile kaynak kullanımı
arasındaki ilişkinin değiştirilmesi gereklidir.
9
Sürdürülebilir Endüstriyel Üretim
ya da Büyüme Mümkün mü ?
Kaynak kullanımının ekonomik
büyümeden bağımsızlaştırılması
Ekonomik
Etkinlik
Doğal
Kaynak
Kullanımı
Çevresel etkinin kaynak
kullanımından bağımsızlaştırılması
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Çevresel Etki
10
Eko-verimlilik (Temiz Üretim) bu amaca
hizmet eden bir kavramdır.
Ekonomik
Etkinlik
Doğal
Kaynak
Kullanımı
Aynı üretim ya da hizmet eldesi sürecinin daha az
kaynak ve enerji kullanılarak ve daha az emisyon
üreterek gerçekleĢtirilebilmesinin sağlanması olarak
tanımlanabilir.
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
TEMİZ ÜRETİM NEDİR ?
11
Bütünsel önleyici bir çevre strajesinin ürün ve süreçlere sürekli olarak
uygulanması ile insan sağlığı ve çevre üzerindeki risklerin azaltılması
(BirleĢmiĢ Milletler Çevre Programı).
Temiz
Üretim
Prosesler için;
▲ Hammadde ve enerji kullanımının
▲ Toksik madde kullanımının
▲ Üretim ve hizmet süreçlerinden
kaynaklanan tüm emisyon ve atıkların
miktar ve toksisitelerinin
Ürünler için;
Geri
Dönüşüm
Arıtma
Seyreltme
1960
Kirlilik
Kontrolü
(Boru-sonu)
▲ Olumsuz çevresel etkilerinin yaşam
döngüsü boyunca (hammadde eldesinden
nihai bertarafa kadar)
önlenmesi/azaltılması demektir.
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
1990
Kirlilik
Önleme
(Temiz
Üretim)
Çevre Yönetiminin Tarihsel Gelişimi
12
KİRLİLİK ≡ HAM MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK
KULLANILAMAMASI KAYNAKLI, ÜRETİM SÜRECİNi
ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞEMEDEN TERK ETMESİ
TEMİZ ÜRETİM/EKOVERĠMLĠLĠK ≡ HAM
MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK
KULLANILARAK, OLASI EN YÜKSEK ORANDA
ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞTÜRÜLEBİLMESİ
TEMİZ ÜRETİM/ EKOVERİMLİLİK≡
KİRLİLİK AZALTIMI + ENDÜSTRİYEL VERİM ARTIŞI
ATIK
MİKTARI
VERİMLİLİK
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
13
SANAYĠ TESĠSLERĠ BAZINDA TEMĠZ ÜRETĠM OLANAKLARI
ĠġLETME
TEKNOLOJĠ
ÜRETĠM PROSESLERĠ
HAM MADDE
DĠĞER GĠRDĠLER
ÜRÜN
ATIK VE
EMĠSYONLAR
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
14
Ham Madde ve Diğer Girdilerin DeğiĢtirilmesi:
Toksik ve zararlı girdilerin çevreye duyarlı eşdeğerleri ile değiştirilmesi
Geri kazanılmış ve yenilenebilir ham madde ve girdilerin kullanılması
Teknolojik ĠyileĢtirmeler:
Proses kontrolünde iyileştirmeler
Ekipman modifikasyonu
 Proses koşullarının optimizasyonu
Otomasyon uygulamaları
Teknoloji değişikliği
GeliĢtirilmiĢ ĠĢletme Uygulamaları:
Üretim planlaması
Bakım onarım programları
Geliştirilmiş işletme uygulamaları
Eğitim programları
Enerji yönetimi
Kayıpların önlenmesi
Ürün Modifikasyonu:
Geri dönüştürülebilir ürünler
Uzatılmış ürün ömrü
Daha etkin ve daha az malzeme yoğun paketleme
Zararlı madde içeren malzemelerin daha az kullanımı
Geri kazanım ve Yeniden Kullanım:
Atıkların (atıksu, soğutma suyu, enerji, vd.) aynı tesiste ya da başka
tesislerde ham madde olarak kullanılmasına yönelik yapılacak faaliyetler
Atıkların ürün ve enerjiye dönüştürülmesi
Atıkların ayrı toplanması ve depolanması
DÜNYADA DURUM
Yaklaşık son 20 yılır pek çok ülke boru-sonu (kirlilik kontrolü)
yaklaşımına oranla Temiz Üretim uygulamalarına ağırlık vermeye
başlamıştır.
Avrupa Ekonomik Araştırmalar Merkezi tarafından 2004 yılında yapılan
bir çalışmada OECD ülkelerinde boru sonu ve Temiz Üretim
yaklaşımlarının mevcut durumu karşılaştırılmıştır
Aşağıdaki şekilden de görüldüğü gibi gelişmiş ülkelerde Temiz Üretim
yaklaşımlarının boru-sonu yaklaşımlarına göre ön planda olduğu
görülmektedir.
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
15
DÜNYADA DURUM: Avrupa Birliği
16
Avrupa topluluğu ülkelerinin sanayi kirliliği üzerine oluşturduğu ilk
yasal düzenlemeler 80’li yıllarda ortaya çıkmıştır. 1983 yılında
yayımlanan 3. Çevre Eylem Programı ise “kirlilik kontrolü”
yaklaşımından “kirlilik önleme” yaklaşımına geçişin ilk izlerini
taşımaktadır
AB 16 Temmuz 2008 tarihinde Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim
ve Sürdürülebilir Sanayi Politikası (SCP/SIP) Eylem Planı’nı
yayınlamıştır.
Bu Eylem Planı ile dünya çapında sürdürülebilirliğin
sağlanabilmesine yardımcı olacak sürdürülebilir tüketim ve üretim
politikalarının geliştirilmesi; düşük karbon ve sürdürülebilir
teknoloji, ürün ve hizmetlerin geliştirilmesi; tüketici
davranışlarının kaynak verimliliği, ürün performansı ve ekoinovasyon gibi kavramların gelişmesi sağlayacak biçimde
değiştirilebilmesinin özendirilmesi sağlanılmaya çalışılmaktadır.
DÜNYADA DURUM: Avrupa Birliği
17
AB’nin Çevre Mevzuatı ve Temiz Üretim
Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol (IPPC) Direktifi (96/61/EC)
Ömrünü Tamamlamış Araçlar (ELV) Direktifi (2000/53/EC)
Kullanan Ürünlerin Çevreye Duyarlı Tasarımı Direktifi (2005/32/EC)
Ambalajlama ve Ambalaj Atıklarına İlişkin Direktif (94/62/EC)
Elektrikli ve Elektronik Ekipman Atıkları (WEEE) Direktifi (2002/96/EC)
Bazı Zararlı Maddelerin Kullanılmasının Sınırlandırılması (RoHS) Direktifi (2002/95/EC)
Kimyasallar için Kayıt, Değerlendirme ve İzin (REACH) Direktifi (1999/45/EC; 1907/2006/EC)
Su Çerçeve Direktifi (2000/60/EC)
Maden Atıklarının Yönetimi Direktifi (2006/21/EC)
Atıkların Düzenli Depolanmasına İlişkin (Landfill) Direktif (1999/31/EC)
Tehlikeli Atık Yakma Direktifi (2000/76/EC)
Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) Direktifi (85/337/EEC, 97/11/EC)
Eko Etiketleme Direktifi (1980/2000)
Eko-Yönetim ve Denetim Programı Yönetmeliği (EMAS) (761/2001)
Avrupa Birliği’nin Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim ve Sürdürülebilir Sanayi Politikası Eylem Planı
(SCP/SIP, 2008)
Ülkemiz ve AB mevzuatı
Temiz Üretim
özelinde incelenmiş
ve karşılaştırılmıştır.
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÜLKEMİZDEKİ DURUM
18
Temiz Üretim kavramı Türkiye gündemine ilk kez 1999’da TÜBİTAK
ve TTGV tarafından, Temiz Üretim-Temiz Ürün Çevre Dostu
Teknolojiler Çalışma Grubu Sanayi Sektörü Raporu ile getirilmiştir.
Daha sonrasında Temiz Üretim kavramına pekçok ulusal politika ve
strateji dökümanında çeşitli göndermeler yapılmış/yapılmaktadır.
 Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu'nun öncelikli alanları
 TÜBİTAK Vizyon 2023 Projesi, Çevre ve Sürdürülebilir
Kalkınma Tematik Paneli Vizyon ve Öngörü Raporu
 8. Beş Yıllık ve 9. Yedi Yıllık Kalkınma Planları
 AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (UÇES)
 Çevre ve Ormancılık Araştırma Programı
 DPT KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı
 2008 yılı Hükümet Programı
Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi –2011 –2014
Tedbir 1.5: Temiz Üretim stratejilerinin
(AB Üyeliğine Doğru)
uygulanabilmesi için gerekli altyapı ve
kapasitenin oluşturulmasına yönelik
çalışmalar başlatılacaktır.
Sayfa 140
ÜLKEMİZDEKİ DURUM
19
Sadece çevre yönetimi alanında değil, sürdürülebilirlik çalışmalarının pekçok
boyutu için de anahtar bir kavram olan Temiz Üretim yaklaşımının son 10
yılda hem stratejik önemi hem de ülkemiz sanayinin bu konudaki
danışmanlık hizmetleri ve Ar-Ge çalışmalarına duyduğu gereksinim hızla
artmıştır.
Ancak, ülkemizin bilim, teknoloji, kalkınma, vb. alanlarda en üst düzey
kurum/kuruluşlarının politika ve strateji dökümanlarında önemi sıkça
vurgulanan, Temiz Üretim kavramı ülkemizde -enerji verimliliği boyutu
dışında- yeterince bilinmemekte ve uygulanamamaktadır.
Bunun en önemli nedeni ülkemizde konu üzerinde ihtiyaçlara karşılık
gelebilecek yeterlilikte bir kapasitenin mevcut olmamasıdır.
Ülkemizde varolan Temiz Üretim
Kapasitesi 66 kurum/kuruluş ile
gerçekleştirilen anket çalışması ve
çalıştay ile belirlenmiştir.
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÜLKEMİZDEKİ DURUM
Son yıllarda ülkemizde Temiz Üretim konusunda
ulusal ölçekte önemli etkinlikler TTGV ve ODTÜ
işbirliğinde gerçekleştirilmektedir.
UNIDO destekli
Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Programı
ve
Çevre ve Orman Bakanlığı destekli
Türkiye’de Temiz Üretim Uygulamalarının Yaygınlaştırılması için
Çerçeve Koşulların ve Ar-Ge İhtiyacının Belirlenmesi Projesi
bu etkinlikler arasındadır.
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
20
21
ORTA DOĞU TEKNİK ÜNİVERSİTESİ
ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
TARAFINDAN KONU ÜZERİNDE
GERÇEKLEŞTİRİLEN / KATKI VERİLEN
ÇALIŞMALARA ÖRNEKLER
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
22
YEREL
YÖNETĠMLER
ĠÇĠN BÜTÜNSEL
ÖNLEYĠCĠ ÇEVRE
YÖNETĠMĠ
PROJESĠ
(1999-2003)
300
250
300
200
SAMSUN150
250
300
192
250
200
200
100
150
150
ESKİŞEHİR
100
150
50
100
0
50
246
50
0
0
DENİZLİ
DİYARBAKIR
300
300
300
250
200
150
100
50
264
İÇEL
250
250
147
200
172
200
150
150
100
100
50
50
0
0
0
VAN
23
İşletme verimliliğinin
Arttırılmasına Yönelik
Çevre Yönetimi: KOBİ
Uygulamaları
DELTA
(Developing Environmental
Leadership Towards Action)
Eko-Verimlilik Programı
(2001-2002)
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
24
BİR KAĞIT HAMURU
VE KAĞIT
FABRİKASINDA
TEMİZ ÜRETİM
OLANAKLARININ
DEĞERLENDİRİLMESİ
(1999-2001)
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
25
BİR SÜT ÜRETİM
FABRİKASI İÇİN
TEMİZ ÜRETİM
FIRSATLARININ
BELİRLENMESİ
(2001-2003)
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Bir Tekstil
Fabrikasında
AB EKÖK
Direktifinin
Uygulanması
(2005-2007)
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
26
27
Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı tarafından yürütülen
aşağıdaki projelere danışmanlık sağlanmıştır:
UNIDO Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Programı
Türkiye'de Temiz Üretim Uygulamalarının Yaygınlaştırılması
için Çerçeve Koşulların ve Ar-Ge İhtiyacının Belirlenmesi
Projesi
İskenderun Körfezi'nde Endüstriyel Simbiyoz Projesi
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
WEB SAYFASI
Prof. Dr. Göksel Demirer
Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Çevre Mühendisliği Bölümü
28
Anasayfa | Temiz Üretim | Temiz Üretim Araçları | Temiz Üretim Sözlüğü | Örnek Uygulamalar | İlgili Kurumlar | Yararlı
Kaynaklar
Anasayfa
Temiz Üretim
Temiz Üretim Araçları
Temiz Üretim Sözlüğü
Endüstriyel
Uygulamalar
İlgili Kurumlar
Yararlı Kaynaklar
İletişim
Özellikle 20. Yüzyıl’ın ikinci yarısında baş döndürücü bir hıza ulaşan teknolojik ve endüstriyel
gelişmelerin beraberinde getirdiği çevresel değerlerin tahribi ve yenilenemeyen kaynakların hızla
azalması günümüzde ivmelenerek sürmektedir.
Endüstrileşme ve yaşam biçimlerindeki değişmeye paralel olarak ortaya çıkan atıklar, zaman
içinde logaritmik bir artış göstermiş ve bu atıklardan kaynaklı yaşanılan yerel çevre sorunları
küresel bir boyut kazanmıştır. Ozon tabakasındaki delinme, küresel ısınma, asit yağmurları, çeşitli
doğal alıcı ortamlara -özümseme kapasitelerinin çok üzerindeki miktarlarda- yapılan toksik ve
tehlikeli atık deşarjları bu kapsamda sayılabilir.
http://www.enve.metu.edu.tr/people/gndemirer/links/temizuretim/
29
Lisansüstü Bir Ders (2000- )
Week No
Topic
1
Introduction
2
Historical Development of Waste Management
Elements of Cleaner Production
3
Role of Different Actors of Society in Promoting Cleaner
Production
4
Cleaner Production Tools I (GHK, Environmental Compliance
Audit; Waste Reduction Audit; Environmental Impact
Assessment; Life Cycle Analysis)
5
Cleaner Production Tools II (Chemical Assessment; Green
procurement; Design for Environment; Energy Audit)
6
Cleaner Production Success Stories from Small and Medium
Sized Enterprizes, Local Governments, Industry, Agriculture, and
Service Sectors
7
Waste Reduction Audit: Methodology
8
Waste Reduction Audit: Case Study for Leather Manufacturing
9
Environmental Management Systems
10
Guest Speaker
11
Environmental Performance Indicators
12
Life Cycle Assessment (LCA)
13-14
Presentation and Discussions of the Term Projects
Çeşitli Bilimsel Toplantılar
Middle East Technical
University
Ministry of Environment
and Forestry
Regional Activity Centre
for Cleaner Production
Cleaner Production:
A tool for Green Competitiveness in the
Turkish Industry
Workshop and Short Course
Middle East Technical University
Department of Environmental Engineering
Workshop Series
31 March-2 April 2008
Middle East Technical University
Culture and Convention Center
Ankara, Turkey
30
Çeşitli Eğitimler
“ÇEVRE KONUSUNDA KOSGEB YOL HARİTASININ HAZIRLANMASI” PROJESİ
KURUMSAL KAPASİTENİN ARTTIRILMASINA YÖNELİK
TEORİK VE UYGULAMALI EĞİTİM
19-30 Eylül 2011
31
32
Firma Uygulamaları
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
33
TEŞEKKÜRLER
Prof.Dr. Göksel N. Demirer
ODTÜ Çevre Mühendisligi Bölümü
Tel: 312 210 58 67
e.posta: goksel@metu.edu.tr