TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

KETIANI, Muhammed b. Ca'fer
tan Mevlay Abdülailz el-Alevi ile arası
açıldıysa da bir süre sonra ilişkileri tekrar
düzeldi. Yabancılara ve onlarla iş birliği
yapanlara. gayri İslami düzenlemelere
karşı mücadele başlatan Kettani. 1907'de Darülbeyza (Kazablanka) ve Vücde'yi
ele geçiren Fransızlar'a karşı gerçekleş­
tirilen ayaklanmalara öncülük etti. Mevlay Abdülaziz bu olaylar karşısında hareketsiz kalınca güneydeki kabileler tarafın­
dan aziedilip Merakeş'teki kardeşi Mevlay
Abdülhafiz tahta geçirildi. Abdülhafiz'in
kendisinden de biat istemesi üzerine
Kettan i. Fas u teması ile yaptığı uzun müzakerelerden sonra Fransızlar'a karşı mücadele etmek, İslami ölçülere uygun ve
özellikle şuraya dayalı bir yönetim gerçekleştirmek hususunda öne sürdüğü bazı
şartlar kabul edilince Abdülhafiz'e biat
etti ve ona biat etmeleri için kabHelere
ve bağlıianna mektuplar yazdı.
Sultanın
biat sırasında ileri sürülen
yetkilerinin kısıtlandığını düşün­
mesi, kardeşi Mevlay Abdülaziz'in taraftariarına şiddet uygulaması, Abdülaziz'e
karşı birlikte savaşmayı teklif etmesi ve
bu teklifi n Kettani tarafından reddedilmesi üzerine bir süre sonra Kettani ile
arası açıldı. Fransızlar da bu ayrılığı körüklediler. 1909'dan itibaren Abdülhafiz'in Fransızlar'la ilişkileri düzeldiği ölçüde Kettani ile kötüleşti. Çeşitli baskılara
maruz kalan Kettani taşrada münzevi bir
hayat yaşamak üzere babası, kardeşi Abdülhay ve ailesiyle birlikte Fas'tan ayrıldı
(ı 7 Mart 1909) Ancak yeniden harekete
geçmek üzere hazırlıkyapacağı düşünce­
siyle yolda tutuklanarak geri getirildi ve
yanındakilerle birlikte hapsedildi; biattan
geri dönmekle ve sultanı azle çalışmakta
suçlandı; Kettaniyye zaviyeleri kapatıldı.
Kettani yapılan işkenceler sonucunda 4
Mayıs 1909'da hapiste öldü. Babası, kardeşi ve oğlu bir süre sonra serbest bıra­
şartlarta
kıldı.
Kettani'nin ölümünden sonra tarikat
faaliyetleri babası Abd ülkebir'in liderliğin­
de gizli olarak sürdürüldü. Abdülhafız'den
sonra kardeşi Mevlay Yusuf tahta geçince
Kettaniyye zaviyeleri tekrar açıldı. Abdülkebir 191 S'te vefat edince yerine diğer
oğlu Abdülhay el-Kettani geçti. Bu tarihten itibaren kral ailesine karşı Fransız­
lar'la iş birliği yapan Abdülhay ile kral ailesine bağlı kalan ağabeyinin çocukları arasında tarikat liderliği konusunda görüş
ayrılığı belirdi ve mücadeleler oldu.
Kettani'nin dini ilimler yanında geniş
bir tasavvuf kültürüne sahip olduğu, İ b-
nü'l-Arabi, Abdülkerim el-Cili, İbn Seb'in
ve İbnü'l-Farız gibimutasawıfları takip
ettiği. özellikle İbnü'l-Arabi'nin görüşleri­
ni anlama ve izahta benzersiz olduğu kaydedilir (Abbas b. İbrahim, VII, 162-163)
Tarikatını Derkaviyye'nin genel prensipleriyle kendi tecrübelerine dayandıran
Kettani gerçek mürşidinin bizzat Hz.
Peygamber olduğunu, müridierine telkin
ettiği evrad ve salavatı (es-salatü'l-ünmQzeciyye) bizzat Resulullah'tan aldığını ve
kendisinin hatm-i vetayet olduğunu ileri
sürmüş, Seyyid Ahmed et-Ticani'nin aynı
konudaki iddiası sebebiyle Kettani ile TIcan1ler arasında sert tartışmalar olmuş­
tur. Muhammed Kennun ed-Dürrü'1man:p1m fi'~-~eb 'ani'1-]futbi'l-mektılm'da Kettani'yi tenkit etmiş. Kettani
de e1-Kema1ü '1-müte1a1i ve '1-istid1a1atü '1-'ava1i fi'r-red 'ald ehli't-tefrit ve'ttegiili adlı eseriyle buna cevap vermiştir.
Eserleri. Kettani'nin basılmış eserleri
La]ftatü 'ac1an: ŞerJ:ıu'ş-Şa1ati'1-ünmilzeciyye (Fas 1314); e1-Kema1ü '1-müte1a1i ve '1-istidlfı1atü '1- 'avfıli
(Fas 1318); Lisanü'1-J:ıücceti'1-burhaniy­
ye (Fas 13 ı 9); İrtişafatü'ş-şedyi'1-Mu­
J:ıammedi (Fas 1321 ); e1-lfikemü'1-]fudsiyye (Fas 1321); e1-Keşfve't-tibyan
'amma ]]ufiye 'a1e'1-a'yan (Fas 1332);
ed-Dürerü's-seniyye fi'l-icazat ve'l-vaşıyyeti'1-Kettaniyye (Fas 1333). Muhammed Hamza el- Kettani tarafından Min
resa'ili'l-İmam MuJ:ıammed b. 'Abdilkebir e1-Kettani fi'l-adab ve's-sülilk
adıyla yayımı~·nan (Beyrut 1419) on bir küçük risalesi ve yine matbu olan birçok
dua, hizb ve evradından başka (Fevzi Abdürrezzak, s. 171-172) RilJ:ıu'l-Fuşilş, elşunlardır:
Meva]fıfü'l-ilahiyye fi't-taşavvurati'1-
MuJ:ıammediyye,
ed-Dürretü'1-beyza
fi ma'na'ş-şa1aJ:ıi'lle~i tatlübühü'l-enbiya', If aya tü '1-enbiya', es-Sırru 'ş-Şa­
m e d ani, el-Ba]:ırü'1-]]içiam fi şurilti 'l­
ictima' bi'n-nebiyyi'l-a'?am, ed-Divaniyye fi va]fti şübilti'1-fetJ:ı 1i'~-~ati'1MuJ:ıammediyye, Tefsiru sureti'çi-çiuJ:ıfı, el-İstibfı]fati1a J:ıuzilri'1-J:ıa]f 1i'1mevcildat, Teva1i'u's-su'Cıd gibi çalış­
maları da vardır.
Kettaniyye tarikatıyla ilgili başlıca eserler olarak Kettani'nin yukarıda anılan edDürerü's-seniyye'si ile Muhammed b.
Ca'fer el-Kettani'nin yayımlanmamış enNeb~etü'1-yesiretü'n-nafi'ati'lleti hiye
li -e st ari a]:ıva1i'ş-ş u' beti'1-K e ttaniyye
rafi'a, Hasan el-Kettani'nin el-Feyzü 'rraJ:ımani fi sülilki'Hari]fi'l-Kettani, M.
Bakır el-Kettani'nin Tercemetü'ş-Şey]]
MuJ:ıammed el-Kettani (Ra bat 1962) ve
Georges Pujol'un La confrerie des Kittaniyyin (Ra bat ı 930) adlı çalışması anıla­
bilir.
BİBLİYOGRAFYA :
Nebhiini, Keramatü'l-evliya', Beyrut 1329, 1,
226; Michaux-Bellaire. Essa i su r l 'histoire des
confreries marocaines, Rabat 1921, \, 141-159;
Muhammed Bakır ei-Kettani. Tercemetü'ş-Şeyl]
Muf:ıammed el-Kettanf, Ra bat 1962; R. Landa u,
Tfirfl]u'l-Magrib fi'l-~ami'l-'işrfn (tre. N. Ziyade),
Beyrut 1963, s. 143-145, 380-386;J. M. AbunNasr, The Tijaniyy a, London 1965, s. 13,24-25,
29, 94-95; J. S. Trimingham, The Sufi. Orders in
Islam, Oxford 1971, s. 112, 217; Abbas b. İbra­
him. el-İ'lam, VII, 155-168;Abdullah Laroui, Les
origines sociales et culturelles du nationalisme
marocaine (1830-1912), Paris 1977, s. 102,
108, 375-376, 397, 399, 405; İbrahim Harekat,
el-Magrib 'abre't-tarfl], Darülbeyza 1405/1985,
lll, 569-571; Fevzi Abdürrezzak, el-Matbu 'atü '1f:ıaceriyye fi.'l-Magrib, Rabat 1406/1986, s. 171172; J. Cagne, /'lation et nationalisme au Maroc, Rabat 1988, s. 422-435; Abdüsselam b. Abdülkadir İbn Süde, İt/:ıil.fü'l-mütali' bi-vefeyati
a'lami'l-~ami'ş-şaliş 'aşer ve'r-rabi' (Mevsü'atü
a'lami'l-Magrib içinde. nşr. Muhammed Hacci),
Beyrut 1417/1996, VIII, 2856-2857.
Iii
~
A
AHMET ÖZEL
A
KETTAM, Muhammed b. Ca'fer
(~Us:!!
F...:,.!
~
~ı
Ebu Abdiilah Muhammed b. Ca'fer
b. İdris el-Kettani el-Haseni
(1857-1927)
L
Hadis alimi.
_j
Fas'ta doğdu. Ebu Abdullah Muhammed b. Abdurrahman el-Alevi, Ebu Abdullah İbn Sude (Muhammed b. Abdülvahid), Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed
es-Sicilmasi. Ebu Abdullah İbn Cellun,
Ebü'l-Abbas Ahmed b. Ahmed el-Bennani
ve Ebü'l-Hasan Ali b. Zahir el-Veteri gibi
alimlerden ders aldı. Babasından yaklaşık
yirmi defa ŞaJ:ıiJ:ı-i Bu]]fıri'yi dinledi. Bu
hocalarından ve diğer bazı hocalardan
birçok hadis kitabı dinleyerek icazet aldı,
bu alanda derinleşti. 1904'te Hicaz'a seyahat etti. Habibürrahman el-Hindi elMedeni, Ahmed b . İ smail el-Berzend;
Şam'da Muhammed Emin el-Baytar, Cemaleddin el-Kasımi, Yusuf b. İsmail enNebhani; Mısır'da Selim el-Bişri, Abdurrahman eş-Şirbinlve Şemseddin Muhammed b. Muhammed el-Mirgani gibi alimlerden faydalandı. 1907'de tekrar hacca
gitti ve ertesi yıl memleketine döndü.
1910'da ailesini de alarak Medine'ye göç
etti; burada on yıl kaldıktan sonra Şam'a
yerleşti. 1926 sonlarında Fas'a döndü ve
21 Mart 1927'de vefat etti.
337
KETTANI. Muhammed b. Ca'fer
Özellikle hadis sahasında zamanın en
önde gelen alimlerinden biri olan Kettanl, diğer birçok eser yanında Kütüb-i Sitte'nin büyük kısmını sema yoluyla almış
ve aynı şekilde rivayet etmiştir. Tasawuf
alanında da bilgi ve tecrübe sahibi olup
Batı ve Doğu İslam dünyasında birçok
şeyh ile tanışmış. onlar vasıtasıyla çeşitli
tarikatiara intisap etmiştir. et-Terô.tibü'1idô.riyye ve Fihrisü'1-iehô.ris adlı eserleriyle tanınan halasının oğlu Abdülhay eiKettan'i'nin dedesi Şeyh . Muhammed b.
Abdülvahid. babası Abdülkebir b. Muhammed ei-Kettan'i. Maülayneyn, EbQ
Bekir ei-Haddad, Şemseddin ei-Mirganl
ve Abdülhadl ei-Awad bunlardan bazıla­
rıdır. Kendisinden ders veya icazet alanlar arasında Abdülhayei-Kettanl, Yusuf
b. İsmail en-Nebhanl, Muhammed Zahid
Kevserl, Said Thyyib ei-Cezairl ve Muhammed b. Muhammed MahiQf gibi alimler
yer almıştır. Selef akldesine bağlı olan
Kettani müteşabihatı te'vil etmez, bunlarla ne kastettiğini ancak Allah 'ın bileceğini söylerdi. Fıkıhta Maliki mezhebini takip etmekle birlikte müctehid bir alimdi
ve zaman zaman mezhep fıkhına aykırı
da olsa kendi ictihadına göre amel ederdi. Taklit düşüncesinin özellikle son yüzyıllarda fıkhın donuklaşmasına yol açarak
müslümanların problemlerinin çözümünü zorlaştırdığını, bunu aşmak için temel
kaynaklara dönmek gerektiğini belirtmiş­
tir (Kettanl, neşredenin girişi, s. dad-g).
Başta hadis olmak üzere islami ilimierin
çeşitli dallarındaki vukufu ve eserleriyle
şöhret bulan Kettani'ye dair irili ufaklı
muhtelif çalışmalar yapılmış. birçok
kaynakta biyografisine yer verilmiştir
(bir listesi için bk. a.g.e., neşredenin giriş i, s. v-y).
Eserleri. Kettani hadis, tarih, fıkıh, tasawuf. ahlak ve tefsir konularında bir kıs­
mı risale mahiyetinde altınışı aşkın eser
kaleme almış olup (bir listesi için b k. a.g.e.,
neşredenin girişi, s. g-v) bunlardan basılı olanların belli başlıları şunlardır: 1.
e1-Ezhô.rü '1- 'ô.tıreti'1-eniô.s bi-gikri ba'tı mel;ô.sini Kutbi'1-Magrib ve tô.ci medin eti Fô.s (Fas ı 307, ı 314 ). idrisiler Hükümdarı ll. İdrls'in biyografisine dairdir.
Z. Selvetü'1-eniô.s ve mul;addeşetü'l­
ekyô.s bi-men u]} bire mine '1- 'ulemô.'
ve'ş-şu1el;ô.' bi-Fô.s (I-lli, Fas 1316 ). On
altı yılda telif edilen eser, aslen Faslı olan
veya dışarıdan Fas'a gelip orada medfun
bulunan ulema ve meşayihin biyografisiyle ilgili olup şehrin mahallelerine göre
düzenlenm i ştir. Fas'ın dini ve tarihi geli-
338
şimi, topografyası bakımından önemli bir
kaynak olmakla birlikte hurafe mahiyetinde bazı kıssalar ihtiva etmesi sebebiyle
eleştirilmiştir (Abdü sse lam b. Abdülkadir
İbn SOde, ı. 68). Abdülhay ei-Kettan'i'nin
İ'1ô.mü'1-l;ô.tır ve'1-ô.t bi-mô. ii's-Se1ve
mine'1-henô.t adıyla bu esereyazdığı zeylin Merakeş'te özel bir kütüphanede olduğu (Muhammed ei-MenGnl, ll , 2 ı6) , Kettani'nin ayrıca matbu bir nüshanın üzerine notlar düştüğü (Rabat, ei-Hizanetü'lamme, Matbuat, nr. ı67ı K) kaydedilmektedir (bu ça lı ş ma ve eser üzerine ya pılan
diğer bazı çalışma lar için bk. Abdüsselam
b. Abdülkadir İbn SGde, l , 68; Muhammed
ei-MenGnl, ll, 209-2 ı 0). Ren e BassetSe1vetü'1-eniô.s'ın kaynaklarıyla ilgili bir çalışma yapmış (Recherches sur fes sources
bibliographiques de La Salwat el An{tis,
Alger ı 908). Rabat el-Hizanetü'ı-amme
de eserin şahıs indeksini hazırlatmıştır
(Rabat ı 966). 3. BüJO.gu'1-merô.m bi-beyani mô. teniiru minhü'1-me1ô.'iketü'lkirô.m (Fas ı 32 ı; Kah i re ı 325; Medine
ı 329 ) 4. Şitô.'ü'1-esl}iim ve'l-ô.1ô.m bimô. yükeiiiru mô. tel}addeme ve mô.
te'a{J.{J.are mine'ı-ı ünubi ve'1-ô.şô.m (Fas
ı 32 ı; Kah i re ı 325). S. Naşil;atü ehli'1-İs1ô.m. islam devletinin çöküşünün ve yeniden yükselmesinin sebepleri üzerine ilmi
bir araştırmadır (Fas ı 326/J 908; n ş r. idrls ei-Kettan'i, Rabat ı409/ ı 989). 6. Na?mü '1-mütenô.şir mine '1-f;adişi'l-müte­
vô.tir (Fas ı328; Beyrut ı400 , ı403/ ı983;
Kah i re ı 983). Lafız veya mana bakımın­
dan mütevatir kabul edilen 31 O hadisin
yer aldığı eser, SüyQt'i'nin aynı konudaki
e1-Ezhô.rü '1-mütenô.şire'sinin tekmilesi mahiyetinde olup onda bulunmayan
200'den fazla hadis ihtiva etmektedir. 7.
ed-Di'ô.me ii al;kô.mi sünneti'1-imô.me
(Kah i re ı 328; Şam 1342). 8. e1-El}iivilü'1muiaşşale li-beyô.ni l;ô.li J;adişi'1-ibti­
dô.' bi'1-besmele ( Medine 1329) . 9. erRisô.1etü '1-müstetrafe 1i-beyô.ni meşhu­
ri kütübi's-sünneti'l-müşerreie. Klasik
hadis literatürüne dair en geniş çalışma
olup eserde, II-XIV. (VIII-XX.) yüzyıllar arasında yaşayan 600 kadar müellif ve bunlara ait 1400 civarında eser hakkında bilgi
verilmiştir. Telifinden dört yıl sonra yayım­
lanan er-Risô.1etü'1-müstetrafe (Beyrut
ı 332) daha sonra da basılmış (Kara çi
1379/ ı 959) ve müellifin tarunu Muhammed Muntasır ei-Kettanl tarafından da
bir neşri gerçekleştirilmiştir (Beyrut ı 383/
ı 964, ı 400, ı406) . Eseri Türkçe'ye çeviren
Yusuf Özbek (Hadis Literatürü: er-Risaletü'L-Mustatra{e, istanbul ı 994) kitapların
baskıları , kütüphane numaraları veya
anıldıkları kaynakları dipnot halinde belirtmek, yanlış bilgileri tashih etmek ve
müellifin söz etmediği birÇok kitap hakkında bilgi vermek suretiyle eserin hacmini oldukça genişletmiştir. 10. İ'lô.nü'1J;ücce ve ii}iimetü '1-burhô.n 'alô. men'i
mô. 'amme ve teşô. min isti'mô.li 'uşbe­
ti'd-du{J.ô.n (Dıma şk ı4ı llı990). Sigara
içmenin haramlığının ileri sürüldüğü bir
eserdir. 11. en-Nebıetü'l-yesfretü 'nnô.ii'a elleti hiye li-estô.ri af;vô.1i'ş-şu'­
beti'l-Kettô.niyye rô.ti'a. Müellifin mensup olduğu Kettani ailesine dair olup sonunda kendi hayatıyla ilgili bilgilere de yer
verilmişt i r. 1900 yılında kaleme alınan
eserin müellif hattı nüshası ei-Mektebetü'I-Ahmediyye'de bulunmaktadır (Abdüsselam b. Abdülkadir İbn SGde, ı. ıo9) .
1z. e1-Mevlidü 'n-nebevi. Fas ve Ra bat'ta birçok defa basılmıştır. 13. e1-Yümn
ve'1-is'ô.d bi-mev1idi {J.ayri'l-'ibô.d (Rabat ı926).
BİBLİYOGRAFYA :
Kettani. er-Risaletü '1-müstetra{e, neşrede­
nin girişi, s. e-y; Mahlüf, Şeceretü 'n-n ür, s.
436-437, 468; Serkis, Mu'cem,ll, 1545-1546;
Brockelmann. GAL Suppl., ll, 890-891; Abdüsselam b. Abdülkadir İbn Süde, Delflü mü'erril)i 'I-Magribi 'l-a~şa, Darülbeyza 1960-65, ı, 68,
109, 123-124; ll, 356; ayrıca bk. İndeks; a.mlf. ;
İtl).afü '1-mütfili' bi-ve{eyati a'lami'l-~arni'ş-şa­
liş 'aşer ve'r-rabi' (Mevsiı'atü a'lami'l-Magrib
içinde, nşr. Muhammed Hacci). Beyrut 1417/
1996, VIII, 2961-2964; Abdülhay ei-Kettani. Fihrisü'l-feharis, ı, 515-518; a.mlf., et-Teratfbü'lidariyye (Özel), tercüme edenin önsözü, 1, s.
XV; Fevzi Abdürrezzak, ei-Matbü'atü'l-l).aceriyye {i'l-Magrib, Rabat 1406/1986, s. 171; M. Abdüllatif Salih ei-Ferfür, A'Lamü Dımaş~. Dımaşk
1408/1987, s. 286-287; Muhammed el-Menüni, el-Meşadirü '1-'Arabiyye li-tarf/)i'l-Magrib,
Muhammediye 1410/1989, ll, 209-210, 216,
221, 223, 226, 265; M. Zahid ei-Kevseri, et-Ta/:ı­
rfrü 'l-vecfz {f ma yebtegihi'l-müstecfz (nşr. Abdülfettah EbQGudde). Halep 1413/1993, s. 7879; Zeki M. Mücahid , ei-A'Iamü'ş-Şar~ıyye,
Beyrut 1994,1, 367-368; Muhammed b. Abdullah et-Telidi. Türaşü'l-Megaribe fi'l-l).adfşi'n-ne­
bevf, Beyrut 1416/1995, s, 73, 83 , 143, 150,
197, 289; ayrıca bk. İndeks ; Muhyiddin Atıyye
v.dğr., Delflü mü'elle{ati 'l-l).adfş, Beyrut 1416/
1995, ı , 320; ll, 578, 643; F. J . Harahap. "The
Fatwa of Muhammad Bin Ja'far al-Kattani
Concerning with the Wearing of the Turban",
/Q,XLII/3 (1998), s. 188-199; A. Faure, "al Kattani", Ef2 (İng.), IV, 774. ~
J!!J
AHMET ÖZEL
KEITANİYYE
(~liOf)
Muhammed b. Abdülkebir ei-Kettani'ye
(ö. 1327/ 1909)
nisbet edilen bir tarikat
(bk. KETIANl, Muhammed b. Abdülkebir)-
L
~