TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

CEMAL ei-HÜSEYNf
ne dair olup iki bölümden oluşur. Birinci bölüme ait eksik bir yazma nüshası
Library of lndia Office'de bulunmaktadır (bk Ethe. s. 145).
Bazı kaynaklarda Cemal ei-Hüseynfnin bunlardan başka aruza dair Farsça
Tekmilü's - sınd 'a adlı bir eserinden de
bahsedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
Cemal ei-HüseynT. Raviatü 'l·ahbab Itre. Benlizade Mahmüd e i- Mağn i savl), istanbul 1268,
1·111; HandmTr, Habfbü 's·s iyer, N, 112, 332·333,
358·359, 377, 515, 583, 616; Nürullah et-TüsterT. Mecalisü 'l·mü 'm inin, Tahran 1365 h ş., s.
526·528; Hür ei-AmiiT. Emelü 'l-amil lnşr. Ahmed ei-Hüseyni). Bağdad 1385, ı , 170 ; Ethe,
Catalogue of the Persian Manuscripts, s. 145 ;
Storey. Persian Literature, 111, s. 184, 189·
191; 1/ 2, s. 1254 -1255 ; Hanbaba. Fihrist, ll,
2703; Kehhale. Mu' ce mü 'i-mü' ellifin, VI, 285;
Rieu. Catalogue of the Persian Manuscripts, 1,
147; Hediyyetü'l-'ariffn, l, 664; A'yanü'ş·Şf'a,
VIII , 145; "Cemalülhüseyni", iA, lll, 88; R. M.
Savory, ";Qiamiil al-Husaynl", E/ 2 !ing.). ll,
420.
Iii
cEMAL-i
MEHMET
A YKAÇ
KARŞİ
( ..;.; J~)
(ö.
702 / 1303'ten sonra)
XIII.
L
yüzyılda yaşayan
Türkistanlı
ilim
adamı
ve idareci.
_j
628'de (1230-31) Almalığ civarında
Balasagunlu bir hafız olup
annesi Merv şehrinden köklü bir aileye
mensuptur. İlk öğrenimini Zahirüddin
Eşref b. Necib ei-Kasanfden yaptı. Daha sonra, eseri Mülhakö.tü'ş-Şurdh'ta
büyük bir İslam alimi olarak tanıtıp övdoğdu. Babası
düğü Bedreddin Muhammed ei-Farahfnin hizmetine girdi (646/ ı 248-49). Ardından Tuğrul Han unvanıyla bir hanedan kuran Buzar'ın oğlu Suğnak Tegin'in
teveccühünü kazanarak Suğnak ' ın oğlu
İlbutar ile Cuci'nin kızı olan Moğol Prensesi Bulgan Biki'nin hocalığına getirildi.
Divanda kendisi için yer sağlayan Sadr
Burhaneddin'in himayesinden de faydalandi ve Karşi lakabıyla anılmaya başlan­
dı. 662'de (1263 -64) Kaşgar'a sürgün
edildi, burada Sadr Kemaleddin ile tanışarak onun iltifatlarına mazhar oldu.
Bundan sonra 1303'e kadar Orta Asya'nın önemli şehirlerini dolaştı ve devrin
pek çok alim ve şeyhiyle tanıştı. Bu seyahatler, ünlü eseri MülJ:ıakö.t'ın hazır­
lanmasında faydalı oldu. Nitekim 1273
yılında Şaş'tan (Taşkent) Aşağı Seyhun
boylarına inerek Barçkend ve Çend şe­
hirlerini ziyaret eden Karşi, Barçkend'de tanıştığı Hüsameddin Hamid b. Asım
ei-Barçınlıgi ( BarçınT, BarçkendT) adlı fıkıh
aliminin eserlerini inceleme imkanı buldu ve Mülf:ıalf.ö.t'ta bu eseriere dair bilgiler verdi.
Cemal-i Karşi'nin ölüm tarihi bilinmemekle birlikte Mülha]f.ö.l'ın Çağatay Hanı Kaydu'nun oğlu Çapar'ın tahta geçişinin ilk yıllarında tamamlanmış olması,
702'den (1303) sonra fazla yaşamadi­
ğını düşündürmektedir. Karşi nisbesi
(karşi- saray) kendisine Almalığ'daki yöneticilerle ilişkilerinden dolayı verilmiş
olup Kureyş ile bir ilgisi yoktur.
Eserleri. 1. es-SurôJ:ı mine's-SılJ.ôh. Cemal-i Karşi 1282'de kaleme aldığı bu
eserinde Cevherfnin es-Şıhôh adlı Arap-
Cemal- i
Karşi'nin
eş-ŞuraJ:ı
es
min
·SıM (ı
eserinin
ad l ı
ll. Bayezid'in
müta l aası için
h az ır l anan
nüshasının
ilk iki
sayfası
(Süleymaniye Ktp ..
Dama d
lbrShi m
Paşa.
nr. 1124)
304
cemal-i
Karsi'nin
eş -Şurlif.ı
mine·s-Şıhiif.ı
ad lı
eserinin
un van
sayfası
ça lugatını kısaltarak her kelimenin Farsça karşılığını vermiştir. Birçok yazması
bulunan eser defalarca basılmıştır (bk.
GAS, V/ll , 220-2 2 I) Z. Mül}ıa]f.ö.tü's-SurôJ:ı.
eş-Şurô.J:ı mine'ş-Şıhô.J:ı 'a
şında yazdığı
XIV. yüzyıl bauzunca bir zeyildir. Barth-
old'un Turkestan v epoxu Mongol' skogo naşestviya adlı eserinin 1. cildini (Petersburg ı 898) oluşturan "Metinler" (s.
ı 28- ı 52) içinde bir özeti yayımlanan MülJ:ıakö.t Arapça'dır. Eser Türkistan'da kurulan devletler. özellikle Karahanlılar ve
Çağatay hanları hakkında değerli bilgiler ihtiva eder; ayrıca şöhret kazanmış
olan şeyhler ve alimlerden de bahseder.
Verilen bilgiler çoğunlukla efsane kabilinden ise de bazan tarihi ve kronolojik
malumata rastlanır. Özellikle müellifin
çağdaşı şeyh ve alimler hakkında eserde yer alan rivayetler bu devrin fikir hayatı bakımından önemlidir. Barthold'a
göre, eserde zaman zaman Arap- Fars
ve Türk dillerinin mukayeselerine rastlanması, bugüne kadar elde edilen bilgiler çerçevesinde ilk karşılaştırma örnekleri olarak dikkati çeker. M. Fuad Köprülü ise eseri, Karahanlılar devrinde Doğu Türkistan'da İslami ve edebi ilimlerdeki gelişmenin önemli bir delili kabul
eder. Karşi bu eserinde ayrıca gezdiği
yerlerin coğrafyası ile bölge insanlarının
etnik yapıları hakkında da bilgiler verir.
Mesela Siğnak'ın da içinde bulunduğu
bazı şehirleri Türkmen ülkeleri (biladü'tterakime) olarak adlandırır ve özellikle
Barçkend'in Türkmen yurdu olduğunu
belirtir. Faruk Sümer, Aşağı Seyhun bölgesi hakkında verd i ği bi lgilere dayanarak bu bölgedeki Türkmenler'in Selçuklular'la ilgili hatıraları saklayabilmiş olacaklarını ifade eder.
CEMAL
PAŞA
serbest bırakıldı. Tekrar Çatalca'ya dönerek İkinci Kolordu Dördüncü Fırka kumandanlığı ve daha sonra menzil müfettiş-i umumiliği görevlerine getirildi.
Kamil Paşa kabinesince ı. Balkan Sasonunda büyük devletlerle yapılan
pazariıkiara karşı İttihat ve Terakki tarafından yürütülen propaganda hareketinde önemli rol oynadı. Enver Bey'in
( Paşa) öncülük ettiği darbe girişimine
destek verdi. 23 Ocak 1913'te Enver Bey
liderli ğinde gerçe kleştirilen Babıali Baskını ile sadarete getirilen Mahmud Şev­
ket Paşa'nın emriyle istanbul muhafızlı­
ğına tayin edildi. Görevine hemen baş­
layan Cemal Bey, darbe sonrasındaki
karışıklığın sona erdirilmesinde önemli
rol oynadı. İttihatçılar tarafından büyük
kin beslenen nazıriarı korumaya alarak
onların istanbul'u terketmelerini sağla­
dı. Gazetelerde mutedil yazılar yayımla­
tarak durumu sakinleştirmeye çalıştı.
Ünlü muhaliflerden Ali Kemal ve Rıza
Nur beyleri Avusturya ve Fransa'ya gönderdi.
istanbul muhafızlığı görevinin yanı sı­
ra Çatalca'da bulunan ordunun "üssü'l hareke" kumandanlığını da yürüten Cemal Bey, muhafızlığı esnasında esas olarak İttihat ve Terakki karşıtlarının hükümet aleyhine faaliyetleriyle uğraşmak­
la birlikte kaçakçılığa ve özellikle kaçak
tütün satışına karşı birtakım şiddetli tedbirler aldı. Prens Sabahaddin Bey'in katibi Satvet Lutfi Bey'in teşkilatiandırdığı
muhalifler grubunun hükümet değişik­
liği teşebbüsünü daha hazırlık safhasın­
da iken bastırdı. Muhaliflere karşı aldı­
ğı tedbirler gerek İttihat ve Terakki liderleri, gerekse Sadrazam Mahmud Şev­
ket Paşa ile olan ilişkilerinde sorunlara
yol açtı. Cemal Bey'in tutuklamak istediği Prens Sabahaddin Bey, Talat Bey'in
(Paşa) kendisini uyarması üzerine yurt
dışına kaçtı. Eski sadrazam Kamil Paşa'yı ev hapsinde tutarak ülke dışına
gitmesi yolunda baskıda bulununca ingiltere elçiliği duruma müdahale etti.
Mahmud Şevket Paşa'nın bu alandaki
tedbirlere karşı çıkması üzerine Cemal
Bey muhafızlık görevinden istifa ettiyse de istifası kabul edilmedi. Mahmud
Şevket Paşa'nın 11 Haziran 1913 tarihinde öldürülmesinden sonra muhaliflerin muhtemel bir darbe girişimini önlemek üzere alınacak tedbirlerin uygulanması Cemal Bey'e bırakıldı.
Cemal Bey, iç siyasette durumu tamamen İttihat ve Terakki kontrolüne
vaşı
306
aldıktan başka fırka içinde kendi durumunu da kuwetlendirdi. ll. Balkan Savaşı sırasında İttihat ve Terakkı~nin Edirne'nin geri alınması yolundaki teşebbü­
sünü destekleyen kanadın liderlerinden
oldu. Bu fikre karşı olan nazırlar üzerinde cebir ve şiddet kullandığı iddia edilir. Cemal Bey, Edirne'nin geri alınma­
sından sonra Teşkilat-ı Mahsusa'nın Süleyman Askeri Bey önderliğinde gerçekleştirdiği Garbl Trakya Hükümet-i Muvakkatesi'nin lağvının , Bulgarlar'la bir
antlaşma imzalanabilmesi için bu devlet
tarafından şart olarak ileri sürütmesi
üzerine. buna karşı çıkan Süleyman Askeri Bey'i ikna için İskeçe'ye gitti. Kararlaştırılan şartlar çerçevesinde bölgenin
Bulgarlar'a teslimini sağladı. Daha sonra Osmanlı - Bulgar Tedafül ve Tecavüzl Anttaşması için yapılan hazırlıklarda
önemli rol oynadı.
Cemal Bey Kasım 1913'te Natia nazır­
getirildi. Aralık 1913 tarihinde mirlivalığa terfi etti ve 1914 Şubatında Bahriye nazırı oldu. Bu görevi sırasında Enver Paşa'nın önderliğinde gerçekleştiri­
len ordu tenslkatında ve Bahriye'deki
uygulamalarda paşa ile birlikte hareket
etti. Kuzey Ege adalarının Yunanlılar'dan
geri alınmasının İttihat ve Terakki tarafından birinci siyasi ve askeri amaç haline getirilmesinde etkili oldu. Fransız
elçisi Bombard tarafından yapılan teklif
uyarınca Haziran 1914 'te Paris' e gönderildi. Kendisinden, adalar meselesinin
halli yolunda Fransızla r'ın desteğini sağ­
laması ve bir Osmanlı- Fransız ittifakı
için zemin hazırlaması istendi. Fransız
deniz manevralarını takip eden Cemal
Paşa , Fransız yetkililerine merkezi devletleri çenbere almak için Osmanlı Devleti ile ittifak yapmalarını teklif etti. Ancak Fransızlar. diğer müttefikler onaylamadıkça herhangi bir siyasi ittifaka yanaşmayacaklarını Cemal Paşa'ya bildirdiler. Bunun üzerine 18 Temmuz 1914'te
Paris'ten ayrıldı. Daha sonra Almanya
İmparatorluğu ile sürdürülen pazarlık­
larda aktif rol oynarnamakla birlikte diğer İttihatçılar gibi bir siyası ittifak için
son alternatif olan bu girişimi destekledi.
lığına
Osmanlı donanmasına bağlı gemilerin Rus Karadeniz filosuna ve Rus limanIarına saldırısı ile başlayan kabine krizinde Cemal Paşa savaş yanlısı grup içinde yer aldı ve savaşa giriş kararını destekledi. Osmanlı Devleti'nin savaşa girmesinden sonra Enver Paşa, Cemal Pa-
şa'ya Mısır'da bulunan ingilizler'e karşı
askeri bir harekata öncülük etmesini
teklif etti. Bahriye nazırlığına ilave olarak Dördüncü Ordu kumandanlığına getirilen Cemal Paşa, ingilizler'i Mısır'dan
çıkarmak için Kanal Harekatı adı verilen bir planı uygulamaya koydu. 7 Ocak
191 S'te Bi'rüssebi'de toplanan Osmanlı
kuwetleri ingilizler'e karşı harekata geçti. Şubat 191 S'teki Birinci Kanal Harekatı'nda ve 1916 Temmuzunda tekrarlanan İkinci Kanal Harekatı'nda istenen
sonuçlar alınamadı. Bu yüzden Kanal Harekatı eleştirilere konu oldu ve hayalci
bir girişim olarak yorumlandı.
Cemal Paşa, Şam'daki ikameti sıra ­
Arap milliyetçi liderleriyle de çatıştı. Bir yandan ahalinin desteğini sağ­
lamak için Mescid -i Aksa'da cuma namazlarından sonra diğer yetkililerle birlikte şikayetleri dinleyip halkın verdiği
dilekçeleri işleme koyarken öte yandan
Arap milliyetçi liderlerine karşı sert tedbirler aldı. 21 Ağu stos 191S'te on bir
Arap milliyetçi lideri, oluşturulan askeri
mahkeme kararı ile idam edildi. Mayıs
1916'da yirmi bir lider daha idam edildi. Arap isyan hareketiyle ilgili gelişme­
ler ve bu husustaki belgeler. Aliye Disında
van-ı Harb-i Örtisi'nde Rü'yet Olunan
Mes'ele-i Siyasiyye Hakkında İzahat
adlı
bir kitapta yayımiandı (İstanbul 1332;
alanda bu konudaki tezin ortaya konulabilmesi için bu kitap La verite
sur la question Syrienne başlığı ile Fransızca olarak aynı y ıl İstanbul'da neşredildi).
milletlerarası
Cemal
Paşa,
191 S Ermeni tehcirinin
ve Ermeniler'in gönderileceği yerler konusunda İttihat ve Terakki Fırkası ve hükümetle anlaşmazlığa
düştü . Bu dönemle ilgili bir iddia da Cemal Paşa'nın müttefiklerle barış anlaş­
ması yapmak üzere bir plan hazırlamış
olduğudur. Rus Çarlığı Hariciye Nazırı
Sazanov'un iddiasına göre Cemal Paşa,
Osmanlı Devleti'nin Asya'daki toprakları
üzerinde bağımsız bir Türk devleti kuracak ve kendisi bu devletin sultanı olacaktı. Boğazlar ve istanbul Ruslar'a bı­
rakılacak, Cemal Paşa ise müttefiklerin
yardımı ile Osmanlı hükümetini devirerek ülkenin yeniden inşası için müttefiklerden para yardımı alacaktı. Yayım­
lanan Rus belgelerine göre Rus hükümeti planı kabule razı oldu. Ancak Fransızlar kendilerine vaad edilen toprakları. Osmanlı İmparatorluğu yerine kurulacak devlete veren bu planı reddettiler. Bu planın gerçekten Cemal Paşa tauygulanması