Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu`nun Desteklediği

Kırsal Kalkınma
Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu’nun Desteklediği Projelerde Karşılaşılan
Sorunlar
İ. Bülent GÜRBÜZ
1
Yrd. Doç. Dr.; Uludağ Üni. Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Bursa, Türkiye
E-posta: bulent@uludag.edu.tr
ÖZET
IPARD programının ülkemiz tarım sektörünün ve kırsal yaşam alanlarının bütün sorunlarına çözüm olması mümkün
değildir. Böyle bir beklenti içinde olmak da son derece yanıltıcı değerlendirmelerin yapılmasına yol açabilir. Bütün diğer
AB üyelik öncesi destek fonları gibi IPARD programının amacı da aday ülkelerde belirlenen faaliyet alanında bütün
sorunların çözümünü üstlenmek değil, üyelik süreciyle birlikte karşılaşılacak olan idari yapılanma ve uygulama
niteliklerine yatkınlık oluşturulması ve bu kapsamda aday ülkede AB işleyiş mekanizmalarına uy um sağlamaktır. Öte
yandan ülkemizin kırsal alanı için önemli bir mali kaynak niteliğinde olan IPARD fonu ödemelerinin en verimli şekilde
kullanılması bir yandan üyeliğe hazırlık açısından katkı sağlarken diğer taraftan kırsal kalkınmanın sağlanmasında olumlu
katkıda bulunmaktır. Ülkemizde 2007 yılında kanunla kurulan Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK),
bugün 42 ilde faaliyet göstermektedir. Ocak 2014’te 12. çağrı dönemine çıkacak olan kurum, IPARD II ile 2014-2020
yılları için hazırlıklarını sürdürmektedir. Kuruluşundan itibaren, diğer kamu kuruluşları ve ilgili sivil toplum kuruluşlarının
koordinasyonuyla kırsal kalkınma stratejisi hazırlanmış, kırsal ve tarımsal yapıda şeffaflık ve bilginin geliştirilmes i
(sayımlar, işletme kayıtları, arazi kadastrosu, ücret istatistikleri, sektör analizleri vs) sağlanmıştır. Geçmişte bütünüyle
devlet eliyle gerçekleştirilmeye çalışılan kırsal yatırımlarda halkın katılım göstermemesi ve bundan dolayı yatırımların
çoğu kez sonuçsuz kalması, IPARD yoluyla AB-Kamu-Yararlanıcı üçlü katkısıyla önlenmiştir. Bu olumlu noktalara
rağmen projelerin uygulanışı sırasında karşılaşılan sorunlar ve TKDK çalışanlarının önerileri bu çalışmada incelenecektir.
Anahtar S özcükler : IPARD, Kırsal Kalkınma, Başvuru Çağrı Rehberi
The Issues That are Encountered in Projects, Financed by Agriculture and Rural
Development Support Institution
ABS TRACT
It is not possible for IPARD program to solve all issues of our agriculture sector of our country and rural living areas. Also,
being in such an expectation can lead to highly misleading assessments are carried out. Like all other EU pre-accession
assistance funds, the purpose of the IPARD program activities is not to undertake the solution of all problems in the
identified area in the candidate countries; the aim is to create familiarity to the administrative structure and application
characteristics t hat are encountered in accession process and adapt EU operation mechanism in t he candidate country within
this scope. On the other hand, efficiently usage of IPARD fund payments that are important financial resource for the rural
areas of our country, contributes in the terms of preparing for membership while contributes to provide rural development
positively. Agriculture and Rural Development Support Institution (TKDK), which was established in 2007 in accordance
with law, carries on a business in 42 different cities today. The institution, which will be in 12th call period in January
2014; continues its preparations for 2014-2020years, with IPARD II. Since its establishment, rural development strategy
has been prepared with coordination of the other government agencies and relevant civil society organizations, has been
provided transparency and knowledge (censuses, business records, land cadastre, charge statistics, industry analysis, etc..)
on t he agricultural structure. Rural investments, which w ere t ried t o be carry out entirely by government in t he past; remain
often inconclusive due to non participation of community, was avoided via IPARD, triple contribution of EU-PublicBeneficiary. Although of these positive points, the issues that arise during the application of projects and the
recommendations of the TKDK employees will be analyzed in this study.
Keywords : IPARD, Rural Development, The Call For Application Directory
1. GİRİŞ
Avrupa Birliği Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA)’nın beşinci bileşeni-kırsal kalkınma bileşeni- (IPARD)
kapsamında, ülkemize sunulan hibe fonlarını faydalanıcılara sağlamak üzere, başvuru çağrı ilanına çıkarak proje
başvurularını almak, projeleri değerlendirmek ve seçmek, faydalanıcılar ile sözleşme imzalamak, projelerin
uygulama dönemlerini izlemek ve değerlendirmek, ödeme ve raporlama işlemlerini yürütmek ile sorumlu olan
Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK), görevlerini Çerçeve Anlaşma ‡, Sektörel Anlaşma § ,
5648 sayılı Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun hükümleri
çerçevesinde yerine getirmektedir.
‡
11 T emmuz 2008 tarihinde imzalanan “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Avrupa Toplulukları Komisyonu Arasında Katılım Öncesi Yardım
Aracı (IPA) ile Temin Edilen Yardımın Uygulanması Çerçevesinde Türkiye Cumhuriyeti’ne Sağlanan Avrupa T opluluğu Mali Yardımla rıyla
İlgili İşbirliği Kuralları Hakkında Çerçeve Anlaşma.
§ 1085/2006 sayılı Konsey Tüzüğünün uygulanmasına ilişkin 12 Haziran 2007 tarihli ve 718/2007 sayılı Komisyon Tüzüğü
358
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun
Kurumsal amacı ulusal kalkınmaya katkı sağlamak olan TKDK, Kırsal Kalkınma Bileşeni kapsamındaki
hibe fonlarını ülkemizde kullandırmak üzere, Avrupa Birliği (AB)’nden aldığı yetki devrinin devamlılığını şu
an itibariyle 42 ilde sürdürmektedir. Günden güne tanınırlığını arttıran kurum, ülkemiz ve AB’nin mali
çıkarlarını gözetirken şeffaflığı her daim ön planda tutmaktadır. Güvenilirliğin in yanı sıra, genç ve dinamik
olan kadrosu, 25 Şubat 2008 tarihinde onaylanan Avrupa Birliği Katılım Öncesi Yardım Aracı Kırsal Kalkın ma
(IPARD) programının uygulanmasında belirleyici ve yönlendirici olmaya devam etmektedir.
Faydalanıcılara uygun harcamalar karşılığında sağlanacak olan mali desteğin kaynağı, AB ve Türkiye
Cumhuriyeti Eş-Finansmanından oluşturulan IPARD Program Fonudur. Bu destek “Kamu Katkısı” olarak
adlandırılmaktadır. Bu kamu katkısı, program çerçevesinde gerçekleşmiş yatırımlar için geri ödemesiz olarak
kullandırılmaktadır (Anonim, 2014a). IPARD programı desteğinin 2007-2013 yıllarını kapsayan toplam hibe
miktarı 863.438.484 Avro olup, bütçeler n+3 kuralına göre 3 yıl daha kullanılabilmektedir. Kullanılamay an
bütçeler ise AB bütçesine geri dönmektedir (Yaslıoğlu ve ark., 2014). Ülkemizde IPARD programı kapsamında
desteklenen projeler sayesinde, işletme şartları iyileştirilerek AB stan dartlarına yükseltme hedefi
gerçekleştirilmektedir. Bu anlamda desteklenen işletmeler sayesinde bölgesel kırsal gelişim dengesizlikler
ortadan kalkarak, daha az gelişmiş alanlardaki göç olayının engellenmesine de katkı sağlanmış olacaktır.
2. TKDK ve DESTEKLEDİĞİ PROJELER
TKDK 18/5/2007 tarih ve 5648 Sayılı Kanunla kurulan kamu tüzel kişiliğini haiz, idarî ve malî özerkliğ e
sahip, özel bütçeli, bu Kanunda hüküm bulunmayan hallerde özel hukuk hükümlerine tâbi olan Gıda, Tarım ve
Hayvancılık Bakanlığı’nın ilgili kuruluşudur. Kurum ana hizmet birimleri; Proje Hizmetleri Genel
Koordinatörlüğü, Finansman Genel Koordinatörlüğü, danışma ve denetim birimleri; Hukuk Müşavirliği, İç
Denetim Koordinatörlüğü, yardımcı hizmet birimi ise Destek Hizmetleri Genel Koordinat örlüğü şeklindedir.
Kurum merkez ve taşra teşkilatından oluşmaktadır. Taşra teşkilatında toplam 42 ilde
İl
Koordinatörlükleri bulunmaktadır. İl Koordinatörlüklerinin; tanıtım, proje başvuru, tahakkuk, sözleşmenin
bitimine kadar olan süreçteki tüm idari ve yerinde kontroller, destek hizmetleri gibi konularda il bazında
sorumlulukları bulunmaktadır.
Kurum, destek faaliyetlerini Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) koordinasyonunda çeşitli
kamu kuruluşları, özel sektör ve s ivil toplum temsilcilerinin katılımı ile hazırlanarak AB komisyonu tarafından
onaylanan IPARD programı ve buna uygun olarak hazırlanan prosedürler çerçevesinde yürütmektedir.
IPARD Programı kapsamında sağlanan destekler 3 ana başlık ve toplam 10 alt başlıkta toplanmaktadır.
Bunlar;
1.Tarımsal işletmelerin topluluk standartlarına yükseltilmesi ve yeniden yapılandırılmasına dair yatırımlar
1.1.Süt üreten tarımsal işletmeler (101-1 Tedbiri)
1.2.Et üreten tarımsal işletmeler (101-2 Tedbiri)
2.Tarım ve balıkçılık ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanmasının geliştirilmesi ve topluluk standartlarına
yükseltilmesine dair yatırımlar
2.1.Süt ve süt ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması (103-1 Tedbiri)
2.2.Et ve Et ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması (103-2 Tedbiri)
2.3.Meyve ve Sebzelerin işlenmesi ve pazarlanması (103-3 Tedbiri)
2.4.Su ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması (103-4 Tedbiri)
3.Kırsal ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesi ve geliştirilmesi
3.1.Çiftlik faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi ve geliştirilmesi (302-1 Tedbiri)
3.2.Yerel ürünler ve mikro işletmelerin geliştirilmesi (302-2 Tedbiri)
3.3.Kırsal turizm (302-3 Tedbiri)
3.4.Kültür balıkçılığının geliştirilmesi (302-4 Tedbiri), şeklindedir.
Tedbirlerin genel amaçları; işletmeleri iyileştirerek sürdürülebilirliğini sağlamak, iyi tarım uygulamaları
geliştirerek Topluluk standartlarına erişmek, halk sağlığı, hayvan sağ lığı hayvan refahı, çevre koruma, hijyen
standartları gibi standartlara uyum sağlamak, yetersiz teknoloji, kayıt dışı kesim ve düşük verimliliği ortadan
kaldırmak, üretici gruplarını yatırım yapmaya teşvikini sağlamak, hasat sonrası kayıpları önlemek, soğu k zincir
uygulamalarını gerçekleştirebilmek, iç sularda yapılan kültür balıkçılığının verimliliğ ini arttırmak ve bölgesel
dengesizlikleri gidermek olarak sıralanabilir.
Tüm tedbirlerin başvuru koşulları aynı olmasa da benzer şartları içermesine rağmen, des teklenen sektörler
özellikle süt ve et üzerinedir. Sektör bazında bakıldığında, IPARD programındaki tedbirler bazında Tarım ve
Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu’na başvurmuş olan projelerde en çok başvuru 302-1 alt tedbiri olan
Çiftlik faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi ve geliştirilmesi alanında olmuş, bunu, süt ve et üreten tarımsal
işletmeler (101 tedbiri) takip etmiştir. Başvurunun en az yapıldığı alan ise 103-4 alt tedbiri olan Su ürünlerinin
işlenmesi ve pazarlanması ile 302-4 alt tedbiri olan Kültür balıkçılığının geliştirilmesidir (Şekil-1).
359
Kırsal Kalkınma
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
101-1 101-2 103-1 103-2 103-3 103-4 302-1 302-2 302-3 302-4
Şekil 2.1. TKDK’ya gelen projelerin IPARD tedbirlerine göre dağılımı (9. İzleme Komitesi Toplantısı)
3. BAŞVURU ŞARTLARI, UYGULAMA DÖNEMİ VE YAŞANAN SIKINTILAR
Şekil 3.1. Proje Başvuru İşlemleri Yol Haritası (www.tkdk.gov.tr)
Başvuru Çağrı Rehberi, başvuru paketi hazırlanması aşamasında kullanılacak temel bilgilendirme
dokümanıdır. Bu rehbere göre, proje başvuru aşamaları şekildeki gibi gerçekleştirilecektir
Kurum tarafından desteklenecek projelere ilişkin şartlar, bütçe, uygulama dönemi, sunulacak belgeler gibi
bilgiler her başvuru çağrı döneminde “Başvuru Çağrı Rehberleri”, “Teklif Alma Kuralları Rehberi”, “İş Planı
Hazırlama Rehberi” gibi dokümanlarla yayınlanmaktadır.
Kuruma proje başvurusunda bulunmak isteyen başvuru sahipleri hazırladıkları projeleri başvuru çağrı
ilanında belirtilen tarihler arasında TKDK İl Koordinatörlüklerine teslim etmektedirler. Kurum personeli
tarafından gerekli tüm kontroller yapıldıktan sonra başvuru sahibi ile sözleşme imzalanmaktadır. Bu sözleşme
hükümlerine göre yatırımın tamamını faydalanıcı, kendi finansman kaynakları ile gerçekleştirir. IPA‘nın eş
finansman ilkesi gereği, hibe şeklinde tahsis edilen bu fonun %75’i Avrupa Birliği bütçesinden, geri kalan
%25’i de ulusal bütçeden karşılanmaktadır. Proje faydalanıcısı, yatırımını gerçekleştirdikten sonra Kurumdan
360
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun
ödeme talebinde bulunmaktadır. TKDK, ödeme talebinin İl Koordinatörlüğüne teslim edilmesinden sonra
faydalanıcıdan kontroller sonucunda ortaya çıkan tutarı faydalanıcının hesabına üç ay içerisinde aktarmakla
yükümlüdür (Anonim, 2014b). Proje sahibi finansman anlamında sıkıntı yaşama ihtimaline karşılık, hibenin
projenin tamamının bitiminden sonra ödenmesi yerine, yatırım öncesi ön ödeme yapılması, yatırımcın ın bu işe
teşvikini ciddi anlamda arttıracaktır.
Proje başvurularında, yeni tarımsal işletme kurulumunun yanı sıra mevcut tarımsal işletmelerin
modernizasyonu, genişletilmesi de destek kapsamındadır. Ancak, başvuru şartı olarak mevcut tarımsal işletme
ulusal minimum standartlara uygun olması istenmektedir (Anonim, 2014a). Ancak ülkemizde özellikle IPARD
programının en önemli müdahale alanını oluşturan küçük ve orta ölçekli et ve süt üreten işletmelerin çoğunluğu
köy yerleşimi içinde olup yapı kullanım izni bulunmamaktadır. Bu nedenle özellikle modernize edilmesi ve
AB standartlarına ulaştırılması istenen ve halen ülkemizin süt ve et üretiminin büyük bir kısmını karşılayan bu
işletmelerin başvuruda bulunması mümkün olmamaktadır. Söz konusu işletmenin değiştirilmesi yerine, yeni
işletme başvurusu yapma fikri çok daha makul görünmektedir. Dolayısıyla, mevcut bir işletmeye destek
verilmesi, yatırımcı için teşvik edici olamamaktadır.
Teklif alma kurallarına göre, başvuru sahibinin proje kapsamında destek talebind e bulunduğu yapım işleri,
makine ve ekipman alımı, hizmet alımı ve görünürlük kapsamındaki alımlar eğer 10.000 AVRO üzerinde ise
3 (üç) farklı potansiyel tedarikçiden / yükleniciden en az 3 (üç) geçerli teklif alması gerekmektedir. Kuru m
tarafından yapılacak incelemelerde mimari, statik, elektrik, mekanik proje çizimleri ile detaylı metraj cetvelleri,
keşif özetleri, teknik şartnameler ve teklifler arasındaki uyum kontrol edilmektedir. Bu çerçevede herhangi bir
uyumsuzluk belirlenmesi durumunda Kurum, başvu ru sahibinden açıklama isteme, bu kalemleri uygun
olmayan harcama olarak kabul etme veya tekliflerin ait olduğu harcama alanının/lotun tamamını uygun
olmayan harcama olarak değerlendirme hakkına sahiptir. Yatırım kapsamında yapılacak satın alımlarda, ilgil i
alım için bu limitlerde geçerli teklif(ler) sağlanamaz ise başvuru reddedilmektedir (Anonim, 2014c). Bu
zorunluluk başvuru sahibinin tedarikçi bulmakta sıkıntılar yaşamasına sebep olmaktadır. Yatırımcı, işletmesi
için gereken alımları tek bir tedarikçiden/müteahhitten teklif alarak sağlayabilmelidir.
Yatırımın yapım işleri içermesi durumunda alınan yapı ruhsatları, yatırım kapsamındaki binaya/binalara
ilişkin olmalıdır (Anonim, 2014a). Ancak başvuru sahibinin yatırım yapacağı arazinin imar durumunu
bilmeden başvuru yapması halinde bu belgeyi alamayacak ve projesi kabul edilmeyecektir. Yapı ruhsatları
sürecinin uzun sürmesi, tarımsal yapıların ayrı bir imar mevzuatı çıkarılarak değerlendirmesi veya başvuru
süreçlerinin basitleştirilmesi gibi çözüm önerileri sunulmalıdır.
Desteklenen işletmelerin hayvan türleri alternatifleri (manda, bıldırcın, keklik, ördek, kaz gibi)
arttırılmalıdır. Tavukçuluk işletmeleri broyler işletmeleri ve yumurta tavukçuluğu işletmeleri olarak
ayrılabilmektedir. Bunlardan broyler iş letmeleri IPARD’ın destek kapsamında yer almaktadır. Broyler
üretiminin yanında, yumurta tavukçuluğuna ve yumurta işleme tesislerine destek sağlanmalıdır.
Türkiye yaklaşık 43 milyon ton yaş meyve ve sebze üretimi ile dünyanın önemli üreticilerinden birisi haline
gelmiştir (Koç Subaşı, D., 2008). IPARD programının desteklediği seracılık projelerinde, süs bitkisi ya da
tıbbi ve aromatik bitki üretimine yer verilmektedir. Yaş meyve ve sebze üretiminin bu yüksek potansiyeli göz
önünde bulundurulduğunda, bu tedbir kapsamına meyve ve sebze üretiminin de dahil edilmesi gerektiği
düşünülmektedir.
Başvuru çağrı rehberine göre, proje sahibi, canlı hayvan satın alınması için destek talebinde bulunamaz
(Anonim, 2014a). Yatırımcı, işletmesinde bulunduracağı hayvanını kendi finansmanından değil, kurumun
vereceği hibe ile alabilmelidir. Böylelikle hayvanı olmayan çiftçi de bu hibeden yararlanacak ve işletmesin i
kurabilecektir.
IPARD kapsamında desteklenen süt toplama merkezlerine sadece üretici örgütleri başvurabilirken, yeni
değişikliğe göre süt toplama merkezlerine bundan böyle gerçek ve tüzel kişiler de başvurabileceklerdir
(Anonim, 2014d). Ülke genelinde görülen örgütlenme kültürünün zayıf olduğu göz önünde bulundurulursa, bu
değişiklik sorununun devamlılığına yol açacak ve süt sektöründe ortak hareket edebilme konusu tekrar ülke
sorunu olarak karşımıza çıkacaktır.
4. SONUÇ VE ÖNERİLER
Ülkemizde tarım sektörü, üretimin büyük oranda doğa koşullarına bağlı olması, tarım ürünlerinin arztalep esnekliğinin diğer sektör ürünlerine oranla daha düşük olması, toplumda sosyal dengelerin
oluşturulması ve bu dengenin korunmasına yönelik katkıları ile öne çıkan bir sektör haline gelmiştir.
Kırsal kesimin kentsel kesime göre gelir ve yaşam seviyeleri düşük olduğundan, kırsal kesimin
desteklenmesi gerekmektedir. Ülkemizin içinde bulunduğu sosyo -ekonomik durum ve kırsal alanda yaşanan
sorunlar ile kırsal alandan kentsel alana göçlerin getirdiği ekonomik, sosyal ve kültürel sorunların boyutu, bu
konularda önlemlerin alınması gerektiğini göstermektedir. Bu anlamda “kırsal kalkınma” konusu, ülkemizin
gündemdeki sorunlarının ilklerinden biri haline gelmiştir. Dolayısıyla da kırsal kalkınmaya yönelik çalışmalar
hızlanmıştır. Kırsal kalkınma çalışmaları sadece ekonomik veya tarımsal büyümek değil, sosyal farklılıkları da
minimuma indirgeyebilmektir.
361
Kırsal Kalkınma
IPARD programını ülkemiz tarımı ve kırsal yapısının sürdürülebilir bir şekilde geliştirilmesi adına önemli
bir fırsat olarak görmek gerekmektedir. Dinamik bir program olduğu, yaşanan sıkıntılara ve görülen
eksikliklere göre düzenlenmesi gerektiği, sadece IPARD programı değil bazı mevzuatların da değiştirilmes i,
programın sürdürülebilir olması açısından önem arz etmektedir. Ayrıca, Gıda Tarım ve Hayvancılık, Odalar
veya Birliklerin de proje hazırlama konusunda destek verme önerisi sunularak değerlendirilmelidir.
Yapılan çalışmada, IPARD programının desteklediği sektör yelpazesinin genişletilmesinin, hem
kalkınmanın gereği hem de üretimin artarak dışa bağımlılığın azaltılması açısından önemli olduğu
vurgulanmaktadır. Bu destekleme programındaki en önemli amaç, işletmelerin AB standartlarında üretim
yaparak birbirleri ile sürdürülebilir şekilde rekabet edebilmelerini sağlayabilmektir. IPARD fonlarının verimli
bir şekilde kullanılması, AB’ye üyelik hazırlığı çalışmalarını pozitif yönde etkileyeceği gibi, kırsal bölge
kalkınmasına da katkı sağlanacaktır. Aynı zamanda bu bölgelerde istihdam yaratılarak göç kayıpları önlenmiş
olacaktır.
IPARD programının uygulanması ile AB ülkelerine göre düşük olan et ve süt sektörlerindeki verimlilik
artacak, yerel üretim potansiyelleri harekete geçecek, özel sektörlerin kırsal alanlarda yat ırım yapma eğilimleri
artacak, pazar potansiyeli genişleyecektir.
5. KAYNAKLAR
http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=5
http://www.gidateknolojisi.com.tr/haber/2013/03/abden-turkiyedeki-sut-isleme-tesislerine-acik-cagri
http://ipard.tarim.gov.tr/haber.aspx?id=34 20 Haziran 2013 tarihli IPARD Programı 9. İzleme Komitesi
toplantısı
http://www.tkdk.gov.tr/StratejikPlan.aspx
Anonim, 2006c. Tarım Ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun
Tasarısı.www.basbakanlik.gov.tr/docs/kkgm/kanuntasarilari/tarimvekirsal.doc
Anonim, 2014a. Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu 12. Başvuru Çağrı Dönemine Ait Başvuru
Çağrı Rehberi (Versiyon 3.3)
http://www.tkdk.gov.tr/BasvuruFiles/BasvuruPaketiHazirlamaDo ku manlari/ BasvuruCagriRehberi/ Version3.
3/101-1.pdf
Anonim, 2014b. Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Ödeme Talep Paketi Hazırlama Rehberi
Aralık 2013
http://www.tkdk.gov.tr/BasvuruFiles/OdemeTalepIslemleri/OTP_HazirlamaRehberiAralik2013.pdf
Anonim, 2014c. Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Teklif Alma Kuralları
http://www.tkdk.gov.tr/BasvuruFiles/BasvuruPaketiHazirlamaDo ku manlari/TeklifAlmaKurallari/TeklifAlma
Kurallari.pdf
Anonim, 2014d. IPARD Programı Değişiklikleri
http://www.tkdk.gov.tr/Duyurular/Dosyalar/103DegisiklikAfis.pdf
Koç Subaşı, D., 2008. Yaş Meyve ve Sebze. T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd
Merkezi http://www.tgdf.org.tr/turkce/tgdfraporlari/igmyasmeyvevesebze.pdf
Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı, TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI (2014 – 2023)
Yaslıoğlu, E., Türkmen, E., Şimşek, E., Kılıç, İ., Arıcı, İ., 2014. Ipard Desteklemelerinde Tarımsal Yapı
Uygulamaları, Bursa.
362