Türkçe Hal Ekleri ve Öbekleri Kapsayan Bağlamdan

Türkçe Hal Ekleri ve Öbekleri Kapsayan
Bağlamdan Bağımsız Dil Temsili
Determining the Weighted Coefficients Used
for Turkish CFG Rules with Case Suffix and
Phrase Relation
İlknur DÖNMEZ
İTÜ Bilgisayar ve Bilişim Fakültesi
buyukkuscu@itu.edu.tr
Özetçe
Düşüncelerin ve kültürün günlük hayattaki yansıması
olan diller bazı ortak yapılar barındırmaktadır. İsim
öbeklerinin ve fiil öbeklerinin kullanımı; sıfat, zarf ve
edat yapılarının kullanımı; bulunma bildiren, ayrılma
bildiren, kaynak bildiren öbekler tüm diller için
mevcuttur.
Bu ortak özelliklerden biri de dillerin yinelemeli
yapısıdır. Tümce birleşik cümlelerde yargı bildiren
fiil yapıları kullanılarak iç tümceler oluşturulur.
Türkçede alt tümce oluşturmak için tümcelerin içinde
kullanılan sıfat fiil, zarf fiil ve mastarlardan
faydalanılırken İngilizce için “who, which ve that”
gibi anahtar kelimeler kullanılmaktadır.
Tüm bu temel ortak özelliklere rağman diller kendine
özgü farklılıklar içerir. Özellikle eklemeli, bükümlü
ve ayrımlı dillerin dil bilgisi kuralları arasında
önemli farklılıklar vardır. Bükümlü bir dil olan
İngilizce için oluşturulan gramer kuralları Türkçe
için doğrudan uygulamaya uygun değildir. Bu
çalışmada Türkçeyi temsil eden en uygun gramer
kuralları incelenmiştir.
Anahtar Sözcükler: Türkçe Bağlamdan Bağımsız
Gramer, Hal Ekleri, Türkçenin Öbekleri, Türkçe
Biçimsel Dil Temsili, Türkçenin yinelemeli yapısı.
Abstract
Language has the ability to acquire and use complex
systems of communication that represents the ideas
and culture. Different languages have the same
structures. Noun phrases, verb phrases usage; noun,
adjective, adverb usage; source phrase, locative
Eşref ADALI
İTÜ Bilgisayar ve Bilişim Fakültesi
adali@itu.edu.tr
phrase and destination phrase are common for all
types of languages.
One of the common features of the languages is its
recursive structure. Sentences may have inner
sentences which have judgment or action. In Turkish
this recursive structure in complex sentences is done
via using the gerunds (verbal nouns), participles
(verbal adjectives) and con-verbs (verbal adverbs).
In English thi is done via “who, which and that”
keywords.
Despite having many similar structures, different
types of languages have different structures. For
example Formal Grammar Rules which are offered
for English are not completely suitable for Turkish. In
this paper the most appropriate Context Free
Grammar rules are searched for Turkish.
Key words: Turkish Content Free Grammar, Case
Suffix, Turkish Phrases, Turkish Formal Language
Representation, Turkish Recursive Structure.
1. Giriş
Doğal dillerin biçimsel yapısını belirli matematiksel
kurallar ile modellemeyi amaçlayan biçimsel dil
teorisi 1950’lerde dil bilimci Noam Chomsky [3]
tarafından öne sürüldü. Daha sonar biçimsel dilller
programlama dillere ve yapay dillere uygulandı.
İngilizce ve Türkçe gibi pek çok dil biçimsel dillerin
çeşitlerinden biri olan bağlamdan bağımsız dil
modelleriyle temsil edilmeye çalışıldı. Bu dil
modeleri bir yandan bazı öbek ve cümlelerin o dile ait
olup olmadığını test etmek için kullanılırken diğer
yandan o dile ait kurallı cümleler elde etmek için
kullanıldı. İngilizce dilini temsil eden bağlamdan
bağımsız dil modelleri ile ilgili pek çok çalışma
Gönderim ve kabul tarihi : 16.11.2016 - 26.07.2017
TÜRKİYE BİLİŞİM VAKFI BİLGİSAYAR BİLİMLERİ VE MÜHENDİSLİĞİ DERGİSİ (2016 Cilt: 10 - Sayı:1) - 33
mevcuttur [12], [11]. Türkçe içinse, Türkçe farklı
biçimsel dilbilgisi kuralları kullanan biçimsel dillerle
ifade edilmeye çalışıldı fakat bu kurallar Türkçeye
özgü bazı özellikleri ifade etmekte ve Türkçe tüm
cümle tiplerini kapsamakta yeterli değildi. Güngör ve
arkadaşları Türkçe için farklı biçimsel kuralları
listeledi [6]. Türkçe cümle çözümleme amacıyla
Türkçe cümlelere farklı dilbilgisi kuralları uygulandı
[7], [10], [2] fakat Türkçe cümle yapım kurallarını
içeren bu ifadeler örnek tabanlı olduğundan Türkçe
tüm cümleleri ifade etmek için yeterli değildir. Bu
çalışmalarda Türkçe cümle kuruluşundaki tekrarlı
yapı göz önüne alınmamış ve tekrarlı yapının ortaya
konulmasını sağlayan öbeklerine ayırma işlemi
yapılmamıştır.
Türkçe ve İngilizce bağlamdan bağımsız dillerle ifade
edilebilecek niteliktedir. Bağlamdan bağımsız dil, sol
tarafında tek bir söz dizim değişkeni bulunduran
üretim kurallarından oluşur. Bu çalışmada Türkçeye
özgü en uygun üretim kuralları incelenmiştir.
1.1. Türkçeye Özgü Özellikler
Söz dizim açısından Türkçenin diğer dillerden ayrılan
en önemli özellikleri; (1) öbekleri birbirinden ayıran
hal ekleri, (2) cümle içindeki öbek sıralamasındaki
değişikliğin cümle anlamını değiştirmemesi, (3) isim
fiil (mastar), sıfat fiil ve zarf fiillerle yapılan
yinelemeli cümle yapısı ve (4) eklerle temel sözcük
tiplerinin birbirine dönüşebilme özellikleridir.
Türkçenin Hal Ekleri ve Öbek Yapısı: Türkçe
bir cümlede öbekler öbek sonlarına eklenen hal ekleri
ile birbirinden ayrılabilmektedir.Her bir öbeğin
cümle içinde ayrı bir görevi vardır.
Çalışmamızda Türkçe için kullanılan öbekler, Tablo
1’deki gibi belirlenmiştir [?, ?]. Bu sekiz öbeğin yedi
tanesi ismin durum ekleriyle elde edilmiştir. Bu
eklerin oluşturduğu öbekler dışında çalışmamız
kapsamında -le, -la ekli araç öbeği de kullanılmıştır.
Ayrıca ek almayan zarf öbeği ve edat öbeği de
eklenmiştir.
Tablo-1: Cümle Çözümlemede Kullanılan Öbekler
Öbek
P1: Özne
P2: Belirtisiz Nesne
P3: Belirtili Nesne
P4: Yönelme Öbeği
P5: Bulunma Öbeği
P6: Ayrılma Öbeği
Ek
-(y)ı,-(y)i,-(y)u-(y)ü
-(y)a,-(y)e
-da, -de, -ta, -te
-dan, -den, -tan, -ten
P7: Araç Öbeği
P8: Zarf Öbeği
P9: Edat Öbeği
Y: Yüklem
- la, -le
-
Öbek Sıralamasındaki Serbestlik: Türkçe
cümlerde isim öbeklerinin sonuna gelen hal ekleri
öbekleri birbirinden ayırmaya yardım etmektedir.
Ayrıca farklı hal ekleri ile ayrılan öbeklerin sırası
deyişse de büyük oranda anlam değişmemektedir.
Türkçede herhangi bir S cümlesi kendini oluşturan P1;
P2; P3; P4; P5; P6; P7; P8; P9 öbeklerinin herhangi bir
permütasyonu ile ifade edilebilmektedir. Örneğin
“Ayşe kitabı sabah 8’de kırtasiyeden aldı.” cümlesi
ile “Kırtasiyeden sabah 8’de kitabı Ayşe aldı”
cümlesi aynı yargıyı içermektedir. Sadece eğer cümle
kurallı ise yüklem sonda bulunmaktadır. Türkçe
cümlelerdeki sözcük sıralamasındaki serbestliğin
sözdizimi ve yorumlanması ile ilgili inceleme
1995’de Hoffman tarafından yapılmıştır [8].
Cümlenin yinelemeli yapısı: Dillerdeki ortak
özelliklerden biri cümlelerin söz dizimlerinin
yinelemeli dilbilgisi kurallarıyla oluşturulabilmesidir
[5], [9].
Bu yinelemeli özellik isim öbekleri, yüklem öbekleri
gibi alt seviyelerde görülebileceği gibi cümle
seviyesinde de görülür.
Türkçede İngilizce gibi dillerden farklı olarak bir
veya birden fazla yargı içeren cümle “p” + “F” + “ek”
+ “C| λ”kurallarının tekrarlarından oluşur. Burada “p”
öbek permitasyonlarını, “F” fiili, ve “ek”’de fiile
gelen ekleri zaman eki, şahıs eki, çatı eki veya zarf
fiil eki, sıfat fiil eki ve isim fiil ekini temsil
etmektedir. Örneğin “Ali okula geldi.” basit
cümledir. “Ali” özne; “okula” yönelme öbeği; “gel”
fiil ve “di”ektir. Bağlı cümle olmadığından bağlaç (C)
yoktur.
Eğer cümle bağlı bir cümle ise cümle aralarında
kullanılan bağlaçlar ile basit cümleler yinelenerek
yeni cümleler elde edilebilir. Örneğin “Ayşe geldi,
biraz oturdu ve eve gitti.” cümlesi SS+C+S+C+S
veya Sp+F+ek+ C +p+F+ek+ C +p+F+ek yapısına
uygundur. Burada “p” öbek permitasyonlarını, “F”
fiili ve ek’de fiile gelen ekleri temsil etmektedir.
Eğer cümle bileşik cümleyse yinelenen p+F+ek
kuralında F+ek’lerden en az bir tanesi fiilimsidir. p;
P1, P2, P3, P4, P5, P6, P7, P8, P9 öbeklerinin bir
TÜRKİYE BİLİŞİM VAKFI BİLGİSAYAR BİLİMLERİ VE MÜHENDİSLİĞİ DERGİSİ (2016 Cilt: 10 - Sayı:1) - 34
permitasyonu olmak üzere Sp+F+ek yapıları
tekrarlanarak birleşik cümle oluşturulabilir. “Okula
gelen Ali sınava girdi.” bileşik cümledir. Bu bileşik
cümle S p+F+ek + p+F+ek şeklinde olup p+F+ek
kuralının tekrarından elde edilmektedir. Bu tekrarlı
yapıda birinci fiil “gel”, ikinci fiil “gir”dir. Fiillere
gelen ekler ise sırayla “en” ve “di”’dir. Bu bileşik
cümle iki yargı bildirir. Görüldüğü üzere iki alt cümle
de kendi öbeklerini ve yargısını içermektedir.
Türkçede bileşik cümlelerde fiilin tekrarlanması
öbeğin
içindeki
isim
öbeği
kısmında
gerçekleşmektedir. Bir öbek isim öbeği ve hal
ekinden oluşur. PiX +hal eki (Örn: Ayşe+den | Her
gün okula gelmek+den | Beni üzen Ali’den)
“p” Pi öbeklerinin permütasyonu olmak üzere bileşik
cümlelerde yineleme yöntemleri:
1-İsim öbeği; diğer öbeklerin permütasyonu, fiil, sıfat
fiil
eki
ve
isim
öbeğinden
oluşabilir.
Xp+F+sıfat_fiil_eki+X (Örneğin: okula + gel + en
+ Ayşe)
2-İsim öbeği; diğer öbeklerin permütasyonu, fiil ve
isim
fiil
ekinden
(mastar)
oluşabilir.
Xp+F+isim_fiil_eki (okula + gel +mek)
3-Ayrıca
zarf
öbeğinin
içinde
yineleme
gerçekleşebilir. P8←p+F +zarf_fiil_eki
4-Cümlede bu üç tip fiil tekrarı bir arada görülebilir.
Sözcük Türleri Arasındaki Geçiş: Türkçe
eklemeli bir dil olduğundan sözcük sonlarına gelen
bazı ekler önemli bilgiler içerebilmektedir. Eklere
bakılarak öznenin tipi, tekil yada çoğul oluşu, zaman
ve kip bilgisi elde edilebilmektedir. Ayrıca Türkçede
ekler ana sözcük tipleri arasında geçiş yapmak için de
kullanılmaktadır. Örneğin –lı,-lu eki isimden sıfat
yapmakta (gözlük-lü); -lık,-lik eki sıfattan isim
yapmakta (güzel-lik); -leş,-le,-len eki isimden fiil
yapmakta; -mek,-iş, -me eki fiilden isim yapmaktadır.
Türkçede geçiş yapıldıktan sonra sözcükler geçiş
yaptığı türün tüm dilbilgisi kurallarına göre
davranmaktadır. Örneğin isimden fiile dönüşen bir
kelime fiile dönüştükten sonra fiile gelen tüm ekleri
alabilmektedir.
2. Türkçe CFG
Çalışmamızda İngilizceden farklı olarak Türkçe BBD
temsilinde cümlelerin öbeklerine ayrıştırılarak temsil
edilmesi gerektiğini öne sürüyoruz. Bu önerinin en
önemli nedeni isim öbeklerini oluştururken kullanılan
yinelemeli yapının, öbeklerin içinde yer almasıdır ve
her öbeğin sonuna gelen ve onu diğerlerinden ayıran
hal eklerinin farklı olması ve tüm öbekler için ortak
kural kullanmamızı engellemesidir.
2.1. Basit Cümle için CFG
Biçimsel Dillerde bir dil, uç elemanlar(terminal),
sözdizimi değişkenleri(non-terminal), başlangıç
sembolü ve dilin tüm olası metinleri oluşturmayı
sağlayacak üretim kuralları kümesiyle ifade edilir.
Türkçe için tüm olası metinleri oluşturabilecek bir dil
bilgisi oluşturmak isteniyorsa, bütün olası cümleleri
türetmeye izin veren doğru kural kümesi
kullanılmalıdır. Bu amaçla basitten karmaşığa doğru
farklı tip cümle yapılarını karşılayan dil bilgisi
kuralları incelenmiştir. Türkçe basit cümleler için hal
ekleri ve öbek yapılarını içeren BBD kuralları Tablo
2’de gösterilmektedir.
Tablo-2: Basit Türkçe cümleler için hal ekleri ve
öbekler arasındaki ilişkilerin biçimsel dil temsili
Sözdizim değişkenleri
S p Y | p Y mı?
P1  X | λ
P2  X | λ
P3  X+‘i’ | λ
P4  X+‘e’ | λ
P5  X+‘de’ | λ
P6  X+‘den’ | λ
P7  X+‘le’ | λ
P8  hızlıca |akşama doğru | λ
P9  X gibi|X’e göre| X için | λ
X  Ayşe |evin işi| aş|...
Ykoştu |geldi |yaptı|...
Tanım
Basit Cümle
Özne
Belirtisiz N.
Belirtili Nesne
Yönelme Ö.
Bulunma Ö.
Ayrılma Ö.
Araç Öbeği
Zarf Öbeği
Edat Öbeği
İsim Öbeği
Yüklem
Türkçedeki hal ekleri ve öbekler arasındaki ilişkilerin
biçimsel dil temsil yöntemiyle gösterimi Tablo 2’de
verilmiştir. Bu temsil P üretim kuralı, N sözdizim
değişkeni, T uç sembol ve S başlangıç sembolü olmak
üzere {P, N, T, S} şeklindedir [1], [4]. Tablo 2’de
görüldüğü üzere “i”, “e”, “de”, “den”, “le” hal ekleri,
isim öbeği, isim, zarf öbeği ve zarf uç sembollerdir.
S, P1, P2, P3, P4, P5, P6, P7, P8, P9, X ve Z sembolleri
ise sözdizimi değişkenleridir. λ boş karakteri ifade
etmektedir.
P = {Pi | 1 ≤ i ≤ 8} kümesi üzerindeki tüm öbek
permütasyonların
kümesi
∏
olsun.
p
permütasyonların kümesi ∏’nın bir elemanı olsun.
Türetim kuralı pϵ∏ için S, Sp Y şeklinde ifade
edilir.
TÜRKİYE BİLİŞİM VAKFI BİLGİSAYAR BİLİMLERİ VE MÜHENDİSLİĞİ DERGİSİ (2016 Cilt: 10 - Sayı:1) - 35
Türkçede öbek sırası esnektir dolayısıyla S cümlesi
yukarda bahsedilen P1, P2, P3, P4, P5, P6, P7, P8, P9
sözdizim değişkenlerinin tüm permütasyonları ve Y
şeklinde
oluşturulabilir.
Türkçedeki
öbek
sıralamasındaki serbestlikle ilgili çalışma Hoffman
(1995) tarafından yapılmıştır.
2.2. Türkçe basit ve bileşik cümleler için
BBD Kuralları
Eğer bağlı olmayan bir cümle yüklemden başka yargı
bildiren fiil içeriyorsa bu cümle bileşik cümledir.
Bileşik cümleler mastar, sıfat fiil ve zarf fiil gibi
fiilimsiler kullanılarak oluşturulur. Bileşik ve basit
cümleler için hal ekleri ve öbek yapılarını içeren BBD
kuralları Tablo 3’de gösterilmektedir.
Table-3: Bileşik
ve basit cümleler için BBD
Sözdizim değişkenleri
S p Y | p Y mı?
P1  X | λ
P2  X | λ
P3  X+‘i’ | λ
P4  X+‘e’ | λ
P5  X+‘de’ | λ
P6  X+‘den’ | λ
P7  X+‘le’ | λ
P8  p𝑉𝑉𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝐹𝐹𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖 |dün |sabah| λ
P9  X gibi|X’e göre| X için | λ
X 𝑋𝑋𝑋𝑋|𝑋𝑋𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 |𝑋𝑋𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 |ev|
𝑋𝑋𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 p 𝑉𝑉𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚
𝑋𝑋𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 p𝑉𝑉𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 | p𝑉𝑉𝑠𝑠𝑠𝑠𝑓𝑓𝑎𝑎𝑎𝑎 X
𝑉𝑉𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 gelmek |gidiş |örme
𝑉𝑉𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 gelen |oluş |çıkar
𝑉𝑉𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧 koşarak |gelmeden
Ykoştu |geldi |yaptı|ağaçtır
Tanım
Bileşik cümle
Özne
Belirtisiz N.
Belirtili Nesne
Yönelme Ö.
Bulunma Ö.
Ayrılma Öbeği
Araç Öbeği
Zarf Öbeği
Edat Öbeği
İsim Öbeği
Mastarlı isim ö.
Sıfat fiilli isim ö.
Mastar fiil
Sıfat fiil
Zarf fiil
Y:Yüklem
Bileşik cümleleri kapsayan biçimsel dilde sözdizimi
değişkenleri S, P1, P2, P3, P4, P5, P6, P7, P8, P9, X,
𝑋𝑋mastar, 𝑋𝑋sıfatfiil, 𝑉𝑉mastar, 𝑉𝑉sıfatFiil, 𝑉𝑉zarfFiil ve
Y’dir.
S cümlesi P1, P2, P3, P4, P5, P6, P7, P8, P9 öbeklerinin
tüm permütasyonları ve Y şeklinde oluşturulur.
Burada P1, P2, P3, P4, P5, P6, P7, P8 ve P9’un
oluşturduğu permütasyonlardan bir tanesi ‘p’ ile
gösterilmektedir ve Sp Y şeklinde ifade edilir. Her
bir Pi öbeği X isim öbeği ve öbeğe uygun hal eki ile
ifade edilir. Bileşik cümlelerde basit cümlelerden
farklı olarak X isim öbekleri fiil içermeyen isim
öbeklerinden oluşabildikleri gibi pVsıfatFiilX,
pVsıfatFiil ve pVmastar gibi fiilimsi içeren isim
öbeklerinden de oluşturulabilirler. Örneğin “Okuldan
eve gelen Ayşe ödevini yapmaya başladı” cümlesinin
öznesi “Okuldan eve gelen Ayşe”’dir. Bu bileşik
cümlede görülebilecek türden bir isim öbeğidir.
Bileşik cümlelerde üç çeşit isim öbeği ve iki çeşit zarf
öbeği vardır:
Fiil içermeyen isim öbeği: Fiil veya fiilimsi
içermeyen isim öbekleri tek bir isim soylu sözcükten
oluşabileceği gibi isim tamlamalarından ve sıfatların
kullanıldığı isim soylu kelimelerden ve bağlaçlardan
da oluşabilirler. “Çocuk, araba, evin kapısı, İzmirin
güzel kızları, tahta pencere ve demir kapı, Ali, arabası
ve köyün toprak yolu” fiil içermeyen isim öbeklerine
örnektir.
Mastar içeren isim öbeği: Mastar içeren isim
öbekleri 𝑋𝑋p𝑉𝑉mastar kuralıyla oluşturulur.
- X_mastar’ın diğer öbekleri içermediği isim öbeği
örnekleri “okumak”, “geliş”, “gelmek”, “yazma”,
“gitme”’dir.
- X_mastar’ın bazı Pi öbek tiplerini içerdiği örnekler,
“Bugün okula gidiş ”, “Ağaçtan elma toplamak”,
“Saatlerce otobanda araba sürme”’dir
- X_mastar’ın birden çok 𝑉𝑉mastar içerdiği örnekler,
“okumak yazmak”, “buraya gelmek gitmek”’dir.
- X_mastar’ın isim öbeği tamlamasında tamlayan
olarak kullanıldığı örnekler, “gelişimin nedeni”,
“gelmenin zorluğu”, “okula gelmenin zorluğu”,
“okula geliş gidişinin zorluğu”’dir.
- X_mastar’ın isim öbeği tamlamasında tamlanan
olarak kullanıldığı örnekler, “onun gelmesi”, “dersin
bitişi”,
“sofrada yemeğin yenmesi”, “sofrada
yemeğin aceleyle yenmesi”, “tabaktaki yemeğin
yalanıp yutulması”’dir.
Burada görüldüğü üzere 𝑋𝑋p𝑉𝑉mastar kuralıyla elde
edilen isim öbeği Tablo 3’de isim öbekleri için
hazırlanmış kurallar kullanılarak türetilebilmektedir.
Sıfat fiil içeren isim: 𝑋𝑋sıfatFiilp𝑉𝑉sıfatFiil| p𝑉𝑉sıfatFiilX
kuralı kullanılarak oluşturulurlar. Türkçede sıfatlar
ismin yerine de kullanılırlar Örn: “Tembel geldi.”
veya “Bozan yapar. ”
- X_sıfatFiil’ın diğer öbekleri içermediği örnekler;
“gelen”, “uyuyan güzel”, “kükreyen dinozor”, “açılır
kapanır köprü”’dir.
- X_sıfatFiil’ın bazı Pi öbek tiplerini içerdiği
örnekler, “bir zamanlar bir krallıkta uyuyan güzel”;
“akşam kırılan kalem”’dir.
TÜRKİYE BİLİŞİM VAKFI BİLGİSAYAR BİLİMLERİ VE MÜHENDİSLİĞİ DERGİSİ (2016 Cilt: 10 - Sayı:1) - 36
- X_sıfatFiil’ın birden çok 𝑉𝑉sıfatFiil içerebilir. “Yüz yıl
uyuyan güzel ve çizme giyen kedi en sevilen
karakterlerdir.” cümlesinde “yüz yıl uyuyan güzel ve
çizme giyen kedi” birden çok sıfat fiil içeren isim
öbeğidir.
- X_sıfatFiil tamlayan veya tamlanan olarak da
kullanılabilir. “çaglışmayanın işi, insanın okuyanı”
gibi isim tamlamaları buna örnektir.
Zarf fiil içermeyen zarf öbekleri: “dün”, “sabah”,
“sabaha karşı”, “hızlıca”, “akşama doğru” gibi fiil
içermeyen zarf öbekleridir.
Zarf fiil içeren zarf öbekleri: Bileşik cümleler zarf
öbeğinde zarf fiil içerebilir. Zarf fiille elde edilen zarf
öbeği P8p𝑉𝑉zarffiil kuralını kullanır. Zarf öbeğinin
diğer öbekleri içermediği bazı örnekler “severek”,
“koşup”, “gelmeden”’dir. Zarf öbeğinin bazı öbekleri
içerdiği örnekler, “işine özenerek”, “dersini bugün
bitirmeden”, “sadece kitap okuyarak”, vb.
İsim tamlamaları adından anlaşıldığı üzere isimlerden
oluşur ama bileşik cümlelerde bu isim
tamlamalarında öbekleriyle birlikte kullanılan
fiillerin aldıkları eklerle isme dönüşmüş halleri
kullanılabilmektedir. Örneğin “Yıllarca sınava
hazırlanan Ayşe’nin bu seviyeye gelmesi beni çok
mutlu etti.” cümlesinde hem tamlayan hem de
tamlanan kısmında fiilimsiler kullanılmıştır.
3. Fiile Gelen Ekleri İçeren BBG
Türkçede fiil ve isim iki en önemli kelime tipidir.
Türkçe dilbilgisi kitaplarında sıfatlar isim soylu
kelimeler olarak geçer. Türkçe cümlelerde sıfatlar
isimler yerine kullanılabilmektedir. Bu iki önemli
sözcük tipinin içinde dahil edilemeyecek sözcük
tipleri bağlaçlar ve edatlardır. Türkçede BBD
Kuralları kullanarak, cümleler en temel atomik
birimlere isimlere, fiillere, bağlaç, edat ve eklere
ayrıştırılabilmelidir. Zarflarda aldıkları eklerle isim
ve ek şeklinde ayrıştırılabilmektedir. Türkçede çeşitli
ek tiplerine sahip farklı özellikteki fiil ve isim soylu
yüklemler kullanılmaktadır. Tablo 4’de yüklemleri;
isim, fiil ve ek olarak ayrıştıran BBD kuralları
gösterilmektedir.
Tablo-4: Fiil ekleriyle Türkçe BBD Kuralları
Sözdizim değişkenleri
S pY | pY mi?
P1  X | λ
P2  X | λ
Tanım
Bileşik cümle
Özne
Belirtisiz N.
P3  X+‘i' | λ
Belirtili Nesne
P4  X+‘e' | λ
Yönelme Ö.
P5  X+‘de' | λ
Bulunma Ö.
P6  X+‘den' | λ
Ayrılma Öbeği
P7  X+‘le' | λ
Araç Öbeği
P8  p𝑉𝑉𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐 |dün |sabah| λ Zarf Öbeği
P9  X gibi|X’e göre| X için | λ Edat Öbeği
X 𝑋𝑋𝑋𝑋|𝑋𝑋𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 |𝑋𝑋𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 |YİÖ İsim Öbeği
𝑋𝑋𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 p 𝑉𝑉𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚
Mastarlı isim ö.
𝑋𝑋𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 p𝑉𝑉𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 | p𝑉𝑉𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 X
Sıfat fiilli isim ö.
𝑉𝑉𝑘𝑘ö𝑘𝑘 gel |ol |çık| eğil|...
Kök fiil
V𝑉𝑉𝑟𝑟𝑟𝑟𝑟𝑟𝑟𝑟 +CTS| X+len+ CTS | X+len+ CTS | X+len+ CTS
VV+CTS
Fiil sözcük
𝑉𝑉𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 V + 𝐸𝐸𝐸𝐸𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚
Mastar fiil
𝑉𝑉𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠  V + 𝐸𝐸𝐸𝐸𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠
Sıfat fiil
𝑉𝑉𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑙𝑙  V + 𝐸𝐸𝐸𝐸𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧
Zarf fiil
Y V |X+CTS
Y:Yüklem
Tacak |se|mişti|dı| λ|...
Zaman eki
S ım |sın|lar|sınız| λ|...
Şahıs eki
C İt |İr|dİr|tİr|İş| İl|λ|...
Çatı eki
CTSC+T+S
İ i |ı|u|ü| λ
𝐸𝐸𝐸𝐸𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚  mek|mak|ma|me|ış|iş|uş|üş
𝐸𝐸𝐸𝐸𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠  en|an|acak|ecek|esi|dık|maz|...
𝐸𝐸𝐸𝐸𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧  madan |ınca|ıp|arak|ken|eli|...
• Kök fiiller:
Ek almadan yüklem olarak kullanılabilen fiillerdir.
“gel, ol, yap, yırt” gibi fiiller kök fiil örnekleridir.
Kök fiiller bir tane yada birden hazla çatı eki alabilir
(oldurt, oldurtul), bir yada birden fazla zaman ve kip
eki alabilir (oldurtacaktı) ve şahıs eki alabilir
(oldurtacaktın).
• İsim köklü fiiller:
İsim köklü bir sözcük “len, leş ve le” ekleri alarak
X+len | X+le | X+leş kuralları ile fiile dönüşür.
İsimden fiile dönüşen sözcükler bir ve birden fazla
çatı eki alabilir. “ağaçlandır”, “ağaçlandırıl ” örnek
sözcüklerdir. İsimden fiile dönüşen sözcükler bir ve
birden fazla zaman ve kip eki alabilir.
“ağaçlandırmalıymış” sözcüğü örnektir. İsimden fiile
dönüşen
sözcükler
şahıs
eki
alabilir.
“ağaçlandırmalıymışsın” sözcüğü örnektir.
• Fiilden İsme Dönüşüm:
Fiilden isme dönüşüm fiilimsi ekleriyle yapılır. İsim
Fililer; Fiil tipindeki bir sözcüğe mek, iş ve me ekleri
getirilerek
mastar fiil elde edilir. “gelmek”,
“ağlamak”. Burada fiil tipindeki sözcükler isimden
türetilmiş sözcükler de olabilir. “ağaçlandırmak”,
“sulayış”. Sıfat Fiiller; Fiil tipindeki bir sözcüğe sıfat
fiil yapan ekler getirilerek elde edilir. “ağaçlandıran”,
“gelen”. Burada fiil tipindeki sözcükler isimden
TÜRKİYE BİLİŞİM VAKFI BİLGİSAYAR BİLİMLERİ VE MÜHENDİSLİĞİ DERGİSİ (2016 Cilt: 10 - Sayı:1) - 37
türetilmiş sözcükler de olabilir. “ağaçlandıran”. Sıfat
filler çatı eki, zaman eki ve şahıs eki alabilir.
“ağaçlandırtacağın bahçe”. Zarf Fiiller; Fiil tipindeki
bir sözcüğe zarf fiil yapan ekler getirilerek elde edilir.
“ağaçlandırıp”; “getirilip”. Zarf filler çatı eki, zaman
eki ve şahıs eki alabilir. “ağaçlandırıyorken”;
“getireceklerken”.
• Yüklem:
Yüklem fiil köklü veya isim köklü olabilir. Yüklem
fiil köklü ise çatı, zaman ve şahıs eki alabilir:
“getirtecektiniz”. Yüklem isimden fiile dönmüş ise
yine çatı, zaman ve şahıs eki alabilir.
”güzelleştirteceksiniz”. Yüklem isim köklü ise çatı
eki dışında zaman ve şahıs eki alabilir. “mutluyduk”
4. Geçişliliğin Dikkate Alındığı BBD
Kuralları
Türkçede fiil, nesne alabiliyorsa geçişli; nesne
alamıyorsa geçişsiz diye adlandırılır. Bazi fiil
cümleleri geçişli bazı fiil cümleleri geçişsiz
özelliktedir. Bu çalışmada geçişli ve geçişsiz fiillerin
gruplandığı kaynaklar Türk Dil Kurumu tarafından
sağlanmıştır. Eğer cümle isim cümlesi ise nesne
alamaz. İsim kökünden leş ekiyle fiile dönüşmüş bir
yükleme sahipse nesne almaz. Tablo 5’de geçişli ve
geçişsiz fiillere özel BBD Kuralları bulunmaktadır.
Tablo-5: Geçişliliğin dahil edildiği BBD kuralları
Sözdizim değişkenleri
Tanım
S p𝑌𝑌𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺
Geçişli cümle
𝑃𝑃𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺 P1|P2|P3| P4|P5| P6| P7| P8|P9
𝑃𝑃𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺  𝑃𝑃𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺 +𝑃𝑃𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺
S p𝑌𝑌𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺
Geçişsiz cümle
𝑃𝑃𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺 P1| P4|P5| P6| P7| P8|P9
𝑃𝑃𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺 𝑃𝑃𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺 + 𝑃𝑃𝐺𝐺𝐺𝐺𝑖𝑖𝑖𝑖
P1  X | λ
Özne
P2  X | λ
Belirtisiz N.
P3  X+‘i’ | λ
Belirtili Nesne
P4  X+‘e’ | λ
Yönelme Ö.
P5  X+‘de' | λ
Bulunma Ö.
P6  X+‘den’ | λ
Ayrılma Öbeği
P7  X+‘le’ | λ
Araç Öbeği
P8  p𝑉𝑉𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧 |dün |sabah| λ
Zarf Öbeği
P9  X gibi|X’e göre| X için | λ
Edat Öbeği
X 𝑋𝑋 + 𝑋𝑋|𝑋𝑋𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 |𝑋𝑋𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 |YİÖ İsim Öbeği
𝑋𝑋𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 p 𝑉𝑉𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚
Mastarlı isim ö.
𝑋𝑋𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 p𝑉𝑉𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 | p𝑉𝑉𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 X
Sıfat fiilli isim ö.
𝑉𝑉𝑘𝑘ö𝑘𝑘𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺 gel |git|yırt|getir|...
Geçişli kök fiiş
𝑉𝑉𝑘𝑘ö𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 büyü|ol |uyu|...
Geçişsiz kök fiil
𝑉𝑉𝐾𝐾ö𝑘𝑘 𝑉𝑉𝑘𝑘ö𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 |𝑉𝑉𝑘𝑘ö𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘
Kök fiil
𝑉𝑉𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂 𝑉𝑉𝑘𝑘ö𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 +𝐸𝐸𝐸𝐸𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂
Oldurgan Fiil
𝑉𝑉𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸 𝑉𝑉𝑘𝑘ö𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 +𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸 |𝑉𝑉𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂 +𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸 Ettirgen Fiil
𝑉𝑉İş𝑡𝑡 𝑉𝑉𝐾𝐾ö𝑘𝑘 +𝐸𝐸𝐸𝐸İş𝑡𝑡
İşteş Fiil
𝑉𝑉𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃 𝑉𝑉𝐾𝐾ö𝑘𝑘 + 𝐸𝐸𝐸𝐸𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃
Pasif Fiil
𝑉𝑉𝑘𝑘ö𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 𝑉𝑉𝑘𝑘ö𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 |𝑉𝑉𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂 |𝑉𝑉𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸 |𝑉𝑉İş𝑡𝑡
𝑉𝑉𝑘𝑘ö𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 𝑉𝑉𝑘𝑘ö𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 |𝑉𝑉𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃
𝑉𝑉𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺 𝑉𝑉𝑘𝑘ö𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 +CTS | X+le+CTS
𝑉𝑉𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺 𝑉𝑉𝑘𝑘ö𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 +CTS|X+len+CTS|X+leş
𝑉𝑉𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 V + 𝐸𝐸𝐸𝐸𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚
Mastar fiil
𝑉𝑉𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠  V + 𝐸𝐸𝐸𝐸𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠
Sıfat fiil
𝑉𝑉𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧  V + 𝐸𝐸𝐸𝐸𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧
Zarf fiil
𝑌𝑌𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺  𝑉𝑉𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺
Geçişli Yüklem
𝑌𝑌𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺  𝑉𝑉𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺𝐺 |X+CTS
Geçişsiz Yüklem
Tacak |se|mişti|dı| λ|...
Zaman eki
S ım |sın|lar|sınız|λ|...
Şahıs eki
C İt |İr|dİr|tİr|İş| İl| λ|...
Çatı eki
CTSC+T+S
Fiil ekleri
İ i |ı|u|ü| λ
𝐸𝐸𝐸𝐸𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃  ıl|il|ın|in
Pasiflik eki
𝐸𝐸𝐸𝐸𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂  dİr |t|r
Oldurganlık
𝐸𝐸𝐸𝐸İş𝑡𝑡  ış|iş
İşteşlik
𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸𝐸  dİr |t|r
Etttirgenlik
𝐸𝐸𝐸𝐸𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚  mek|mak|ma|me|ış|iş|uş|üş
𝐸𝐸𝐸𝐸𝑠𝑠𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤  en |an|acak|ecek|esi|dık|maz|...
𝐸𝐸𝐸𝐸𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧  madan |ınca|ıp|arak|ken|eli|...
YİÖ ekmek|ev|Alinin eli|demir kapı kolu|... Yalın
İsim Öbeği
Geçişli Fiiller (Transitive Verbs): Bazı yüklemler
ve yardımcı fiiller kendine bağlı nesne kabul ederler:
• Zaman ve şahıs eki de alabilen geçişli kök fiiller
vardır. “Ali kalemi kırdı.” ve “ Kalemi kıran Ali
ağladı.” cümlelerinin fiil kökü geçişlidir.
• Zaman ve şahıs eki de alabilen geçişsiz fiilleri
geçişli hale getiren oldurgan fiiller nesne alabilir.
“Çocuğu Ayşe büyütecek.” ve “Çocuğu büyüten
Ayşe olacak.” bu duruma örnek cümlelerdir.
• Geçişli fiillere –r, -t, -dır ekleri getirilerek geçişlilik
derecesi artıran ettirgen fiiller nesne alırlar. Zaman ve
şahıs eki alabilirler. “Ali camı Ahmet’e kırdırdı.”,
“Alinin camı kırdırması herkesi üzdü.” ve “Ali
çocuğu Ayşe’ye büyüttürecek.” bu duruma örnek
cümlelerdir.
• İsim köküne –le eki eklenerek elde edilen fiiller
nesne alabilir. Zaman ve şahıs eki alabilirler. “Ayşe
bahçeyi ağaçlandırdı.”ve “Tüm bahçeyi ağaçlandırıp
güzel bir mekan yarattı.”, örnek cümlelerdir.
• Zaman ve şahıs eki alabililen işteş fiiller nesne alır.
“Ali ve Ayşe elmayı paylaşmışlardı.”, “Elmayı
paylaşan Ali ve Ayşe mutluydu.” ve “Bir elmayı
paylaşmak istedi.” örnek cümlelerdir.
TÜRKİYE BİLİŞİM VAKFI BİLGİSAYAR BİLİMLERİ VE MÜHENDİSLİĞİ DERGİSİ (2016 Cilt: 10 - Sayı:1) - 38
Geçişsiz Fiiller (Intranstive Verbs): Bazı yüklemler
ve yardımcı fiiller kendine bağlı nesne kabul
etmezler:
• Zaman ve şahıs eki alabilen geçişsiz fiiller: “Ağaç
büyüyordu.”, “Büyüyen ağaç meyva vermeye
başladı.”, “Yağmur tüm şiddeti ile sabahtan akşama
kadar yağdı.” cümlelerinde görüldüğü üzere kökü
geçişsiz olan fiiller nesne almaz.
• Zaman ve şahıs eki alabilen pasif (edilgen) fiillerde
nesne özneye dönüşür. “Cam kırıldı.”, “Camın
kırılması beni korkuttu.”, “Kitap yırtıldı” cümleleri
bu duruma örnektir.
• İsim köküne –len, -leş eki eklenerek elde edilen
fiiller nesne alamaz. Zaman ve şahıs eki alabilirler.
“Bahçe güzelleşti.”, “Güzelleşen bahçe herkesi mutlu
etti.”, “Ali arabalandı.”, “ Ali arabalanarak mesafeleri
kısalttı.” cümleleri bu duruma örnek cümlelerdir.
• İsim cümleleri zaman ve şahıs eki alsalar da nesne
alamazlar. “ Ayşe güzeldir”, “Bu bina, dünyanın en
büyük binasıymış.”, “Beni bu kadar üzen yanlızca
sensin.”.
Tablo 5’daki kurallar kullanılarak elde edilen bir dil
geçişsiz bir yükleme sahip cümlenin nesne almasına
izin vermezken, geçişli bir yükleme sahip cümlenin
nesne almasına izin vermektedir.
5. Bağlı Cümleleri Kapsayan BBD
Türkçe BBD Kurallarına bağlı cümleye ait kurallar
eklendiğinde basit, bileşik ve bağlı tüm Türkçe cümle
tipleri için genel kural listesi elde edilmiş olur.
Tablo-6: Bağlı Türkçe cümleler için eklenmesi
gereken kurallar
Sözdizim değişkenleri
S S+C+S | C+S
C ama | ve | , | ; | lakin...
Tanım
S: herhangi cümle
C:Bağlaç
Tablo 6’dan görüleceği üzere S basit, bileşik ve bağlı
tüm cümle tiplerini temsil etmektedir. Eğer S bağlı
cümle ise “S C S” veya “C S C S” veya “S C S C S”
gibi “SS+C+S | C+S” kuralı kullanılarak elde
edilen tüm olası cümlelerden biriyle ifade edilebilir.
Burada bağlaç (C) “ama”, “ile”, “ve”, “ya”, “yada”
gibi kelimeler veya “;”, “,” gibi noktalama
işaretlerinden herhangi biri olabilir.
“Ali geldi, okula gitti ama hiç birşey söylemedi.”
cümlesi “S C S C S” yapısında bir bağlı cümledir.
Türkçede bazı cümleler bağlaçla başlayabilir. “Ya
buradan gidersin ya da ben giderim” cümlesi “C S C
S” yapısında bir bağlı cümleye örnektir. “Ancak
böyle davranması umrumda bile değil, ciddiye
almıyorum ve artık onu dinlemiyeceğim." cümlesi
“C S C S C S” yapısında bir bağlı cümleye örnektir.
Bağlı bir cümlenin dil tarafından kabul edildiğini
“Buradan koşarak uzaklaştı ve bir daha gelmedi.”
örnek cümlesi üzerinden inceleyelim.
1.Adım: “Buradan koşarak uzaklaştı ve bir daha
gelmedi” cümlesi SS+C+S şeklinde ifade
edilebilir.
• S (birinci cümle): “Buradan koşarak uzaklaştı.” söz
dizimi değişkenidir ve ayrıştırılmaya devam
edilmelidir.
• C (bağlaç): “ve” tanımladığımız dil tarafından kabul
edilen uç semboldür.
• S (ikinci cümle): “bir daha gelmedi.” söz dizimi
değişkenidir ve ayrıştırılmaya devam edilmelidir.
2.Adım: "Buradan koşarak uzaklaştı" cümlesi SpY
kuralıyla ifade edilebilir.
• p “Buradan koşarak” söz dizimi değişkenidir ve
ayrıştırılmaya devam edilmelidir.
-P6 (Kaynak Öbeği): “Buradan” söz dizimi
değişkenidir ve ayrıştırılmaya devam edilmelidir.
-P8 (Zarf Öbeği): “koşarak” tanımladığımız dil
tarafından kabul edilen uç semboldür.
• Y: “uzaklaştı” tanımladığımız dil tarafından kabul
edilen uç semboldür.
3.Adım: “Buradan” kaynak öbeği P6X+‘dan’
kuralıyla temsil edilebilir.
• X (Noun Phrase): “Bura” tanımladığımız dil
tarafından kabul edilen uç semboldür.
• “dan (kaynak, ayrılma hal eki)” tanımladığımız dil
tarafından kabul edilen uç semboldür.
4.Adım: “bir daha gelmedi” cümlesi SpY şeklinde
ifade edilebilir.
• “pP9: bir daha(Zarf öbeği)” tanımladığımız dil
tarafından kabul edilen uç semboldür.
• “Y gelmedi” tanımladığımız dil tarafından kabul
edilen uç semboldür.
6. Değerlendirme ve Sonuç
Değerlendirme aşamasında İTÜ Makina Çevirisi
Projesi Grubu Derleminden rastgele 1000 basit
cümle, 1000 basit ve bileşik cümle, ve 1000 basit,
bileşik ve bağlı tüm cümle tiplerinin eşit oranda
bulunduğu cümle grupları oluşturuldu.
TÜRKİYE BİLİŞİM VAKFI BİLGİSAYAR BİLİMLERİ VE MÜHENDİSLİĞİ DERGİSİ (2016 Cilt: 10 - Sayı:1) - 39
Basit cümleler için oluşturduğumuz BBD kuralları
sadece basit cümlelerden oluşan birinci grup üzerinde
denendi. Basit ve bileşik cümleler için
oluşturduğumuz BBD kuralları eşit sayıda basit ve
bileşik cümlelerden oluşan ikinci grup üzerinde
denendi. Basit, bağlı ve bileşik tüm cümleleri için
oluşt urduğumuz BBD kuralları tüm cümle
tiplerinden oluşan üçüncü grup üzerinde denendi.
Değerlendirme amacıyla biçimsel dilin elimizdeki
veriye yada derleme uygunluğunu anlamak için bazı
temel kabuller yapıldı. Eğer önerdiğimiz dilin
kurallarını kullanarak cümle önerdiğimiz dil
tarafından kabul edilen uç sembollere ulaşabiliyor ve
uç sembole ulaşamayan hiç bir söz dizim değişkeni
kalmıyorsa bu cümle önerdiğimiz dil tarafından kabul
ediliyor demektir.
Aksi durumda önerdiğimiz
biçimsel dil günlük hayatta karşımıza çıkan bu
cümleyi dahil etmiyor demektir. Önerdiğimiz
biçimsel dil derlemimizdeki her cümle için test edilir,
cümleyi kabul ediyorsa doğru, etmiyorsa yanlış
olarak değerlendirilir. Doğruluk değeri derlemdeki
cümlelerin biçimsel dil tarafından kabul edilme
değerinin derlemdeki tüm cümlelere oranına eşittir.
Geçişliliğin dahil edildiği BBD temsili ve Fiil
ekleriyle Türkçe BBD temsili eşit sayıda basit, bileşik
ve bağlı cümlelerden oluşan üçüncü grup veri
üzerinde uygulandı. Tablo 7 her bir biçimsel dil için
doğruluk değerlerini göstermektedir.
Tablo-7: Önerdiğimiz BBD temsilleri ile ilgili Doğruluk
Değerleri
Bağlamdan Bağımsız Dil (BBD)
Basit kurallı cümle için BBD (Tablo 2)
Bileşik Cümleler için BBD (Tablo 3)
Tüm Cümleler için BBD(Tablo 6)
Basit, bileşik fiil ekleriyle BBD (Tablo 4)
Geçişliliğin dahil edildiği BBD (Tablo 5)
Doğruluk
94,6
78,3
73,7
75,4
71,3
7. Referanslar
[1] Backus, J. W. (1959). The syntax and semantics
of the proposed international algebraic language
of the Zurich ACM- GAMM conference.
Proceedings of the International Comference on
Information Processing, 1959.
[2] Cakici, R. (2009). Wide-coverage parsing for
Turkish..
[3] Chomsky, N. (1959). A note on phrase structure
grammars. Information and control, 2(4), 393395
[4] Chomsky, N. (2002). Syntactic structures. Walter
de Gruyter.
[5] Grimshaw, J., & Mester, R. A. (1985). Complex
verb formation in Eskimo. Natural Language &
Linguistic Theory, 3(1), 1-19.
[6] Güngör, T., & Kuru, S. (1993). Representation of
Turkish morphology in ATN. In Proceedings of
Second Symposium on Artificial Intelligence and
Artificial Neural Networks (pp. 92-104).
[7] Güngördü, Z., & Oflazer, K. (1995). Parsing
Turkish using the lexical functional grammar
formalism. Machine Translation, 10(4), 293-319
[8] Hoffman, B. (1995). The computational analysis
of the syntax and interpretation of" free" word
order in Turkish. IRCS Technical Reports Series,
130.
[9] van der Hulst, H. (Ed.). (2010). Recursion and
human language (Vol. 104). Walter de Gruyter.
[10] İstek, Ö. (2006). A link grammar for Turkish
(Doctoral dissertation, Bilkent University).
[11] Jiang, T., Li, M., Ravikumar, B., & Regan, K.
W. (2010, February). Formal grammars and
languages. In Algorithms and theory of
computation handbook (pp. 20-20). Chapman &
Hall/CRC..
[12] Martin, J. H., & Jurafsky, D. (2000). Speech and
language processing. International Edition, 710.
Sonuç olarak, Türkçe metin yapısı düzenli ve kural
tabanlı olan dillerden biridir. Bu yüzden cümleleri
biçim bilim kuralları ve yinelemeli yöntemler
kullanan bir BBD temsili ile ifade ettiğimizde ve bu
dilleri iki farklı büyük derlemde test edip ortalamasını
aldığımızda tüm cümle tipleri için doğruluk değeri
%73,4 olmuştur. Önerdiğimiz Bağlamdan Bağımsız
Diller ile Türkçe derlem verilerinin büyük oranda
kapsanması söz konusudur.
TÜRKİYE BİLİŞİM VAKFI BİLGİSAYAR BİLİMLERİ VE MÜHENDİSLİĞİ DERGİSİ (2016 Cilt: 10 - Sayı:1) - 40