TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

EBÜ ZER el -HEREVI
dişi Ebi '{,erri '1- Gıfiiri adıyla yayımlamış­
tır
(Bombay 1407 1 1989). Ebü Zerr'in hayatına dair müstakil eserler de yazılmış­
tır. Bunlar arasında Salah Azzam ' ın Şe­
hidü'l-kelime Ebu '{,er el-Gıfari (!<ahire 1966); Abdülhalim Mahmud'un Ebu
'{,er el-Gıfari ve'ş-şüyu'iyye (I<ah ire
1976, 1981 ı ; Muhammed Ali es-SürT'nin
Aşda~u ehli zamanihi EbU '{,er el-Gı­
fari el-iştiraki'l - mu tari d (Beyrut 1979);
Muhammed Azraf'ın Ebu ?,er el-Gıfari
(Dakka ı 980); Mahmud Şelebl'nin l:fayatü
Ebi :?er (Beyrut ı 98 1), Muhammed Ali'nin Hel ~ara'te Ebd ?,er (Beyrut 1981 );
Muhsin el-Emin'in Ebu Zer el-Gıf(ıri
(Beyrut 196?); Münir Gadban'ın Ebu ?,er
el - Gıfari ez-zahidü'l-mücahid (Zerka
1390 / 1970) ; Abdülmecid Muhammed
ei-Aktaş'ın Ebu ?,er el- Gıtari ve ara'ühu ii' s- siyase ve'l- iktisad (Am man
1405 / 1985) ; Ali b. Saib ei-Amrl'nin enNüb?e ii tercemeti Ebi '{,er ve tari{Ji
Rebe?e (Riyad 1407) ve Hüsni Şeyh Osman'ın Hd?d Ebu :?er: Tdril]u '1- hayati'l-ictima'iyye ve's-siyasiyye ve'l-iktisadiyye fi'l- müctema 'i'l - İslami (Ci dde 1410/ 1990) adlı eserleri sayılabilir.
Ebü Zer hakkında Farsça olarak yazıl­
mış eserler de vardır. Bunlardan Ali Rı­
za Allahyari'nin EbU ?,err- i Gıtari (Tahran 1964) ve Muhammed Muhammed!
İştihardi'nin Simd-yi EbU ?,err-i Gı ­
fari: Şehid-i Rebe?e (Kum 1974) adlı
eserleri zikredilebilir. Ali Şeriati'nin Ebu
?,err-i Gıtari'si (Meşhed , ts), Abdülhamid COde es-Sehhar'ın aynı adı taşıyan
Arapça eserinin Şii rivayetlerle genişle­
tilmiş Farsça tercümesinden ibarettir.
Ali Şeriati'nin bu tercümesi Salih Okur
tarafından Sosyal Adaletçi Ebu Zer-i
Gıtari adıyla Türkçe'ye tercüme edilmiş­
tir (istanbul 1987) A. J. Cameron'un da
Abu Dharr al-Ghıfari an Examination
of his Image in the Hagiography of Islam (London 1973) başlıklı bir çalışma ­
sı vardır.
Türk Ansiklopedisi'nde Ebü Zer eiGıfari hakkında, "Hazret- i Peygamber
tarafından özellikle övülen dört uludan
biridir (ötekiler; Ali, Selman ve Mikdad)"
denmesi (XJV, 283), bu konuda Şii kaynaklara bağlı kalındığı kanaatini uyandırmaktadır. Zira çeşitli meziyetleri sebebiyle Hz. Peygamber'in övdüğü pek
çok sahabi vardır. Bu eserdeki bilgileri
tekrarlayan diğer bazı ansiklopedilerde
de Ebü Zer hakkında yanlış bilgilere rastlanma ktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Müsned, V, 144·181; Buhar!. "'ilim", 10;
a.mlf., et· TarftJu ·ı. kebfr, ll, 221; Müslim. "İma­
ret", 16·17 ; İbn Mace. "Mukaddime", 11 ; Tirmizi, ·"Menakıb", 35; Vakıdi. el·Megazf, bk. İn·
deks; İbn Sa'd. et· Tabalcat, ll , 80, 336, 346, 354;
lll, 555; IV, 2ı9-2J7; Ahmed b. Hanbel, el·'ilel
(Koçyiğitl. ı , 62; İbn Kuteybe . ei·Ma'arif(Ukkaşe) . s. 2, 67, 152, 195, 252·253; Ya'klibf. TarftJ,
ll , 124, ı 63, 171· ı 74; İbn Ebü Hatim. el-Cerh
ue't·ta'dfl, ll, 510; Mes'üdi, Mürücü '?·?eheb
(Abdülhamfdl. ll, 348·351; İ bn Abdülber. el·
istf'ab, 1, 215; IV, 61·65; İbnü'I-Cevzf. Tellcfhu
{ühami'l·eşer (nşr . Ali Hasa n), Kahire 1975, s.
ı40, 174, 364; a.mlf.. Telbfsü iblfs, Kahire ı340 ,
s. 172, 173, 187, 190; İbnü ' I-Esir. el·Kamil, lll,
ı 13· ı 16, ayrıca bk. İndeks; a.mlf.. Üsdü 'l ·gabe
(Benna), ı , 357 ·358; VI, 99·10 1 ; Zehebi. A'la·
ma·n·nübela', ll, 46·78; Heysemi, Mecma'u·z .
zeua'id, IX, 327·332; İbn Hacer. el·isabe, IV,
62·64; a.mlf.. Tehzfbü 't· Tehzfb, XII, 90·91;
Muttakf ei-H indf. Kenzü 'l · 'u~mal, XIII , 311·
318; Tecrid Tercemesi, V, 26·27; A. Süheyl
Ünver. istanbul'da Sahabe Kabirleri, İstanbul
1953, s. 28; L. Massignon. Essai sur /es origi·
nes du lexique technique de la mystique mu·
sulmane, Paris 1954, s. ı 58·159; Münir Muhammed Gadban. Eba i;er el·Gıfarr ez ·zahi·
dü 'l·mücahid, Zerka ı390f1970; Tabatabai.
el·Mfzan {f te{sfri 'l·Kur'an, Beyrut 1393·94 /
1973·74, IX, 247·266; Rifat ei-Avdi, el·iktisa·
dü'l-islamf ue 'l·filcrü'l · mu'asır /, Kahire
s. 376·381; Ali Şeri ati. Eba i;err·i Gı{arf, Meş·
hed, ts.; Muhammed Cevad Alü'l- Fakih, Eba i;er
ei·Gıfarf, Beyrut 1400 j 1980; Abdülmecid Muhammed el-Aktaş , Ebu i;er el·Gı{arf ue ara' ü·
hü fi's·siyase ue'l·iktişad, Amman 1405/1985;
Hüsni Şeyh Osman. HiJ.?a Ebu i;er, Cidde 141 Oj
1990; Ulrich Haarmann. "Abu Dlıarr- Muhammad's Revolutionary Companion", MW, LXVIII /
4 (19781. s. 285 ·289; Abdülhadi ei-Fadli. "J5:abru Ebi ~er", el·Meusim, 11 /8 , Şam 1990, s.
1357 · 1366; TA, XIV, 283; M. Th. Houtsma. "Ebu
Zerr", iA, IV, 61 ; "Ebı1zer el- Gaffiiri", ist. A, IX,
4860·4861; J. Robson. "Abu Dharr", E/ 2 ( İ ng . ),
1, 114·115.
r:;;:ı
l974,
Jli!J
ABDULLAH AYDlNLI
Ebu Zer Muvaffakudd!n Alhmed
b. İbrahim b. Muhammed el- Halebi
(ö. 884/1480)
L
BİBLİYOGRAFYA:
Sehavi. ed·Dau'ü ' l·lami', ı , 198·200; Süyüti. /'lazmü 'l · 'ilcyan (nşr. Philip K. Hitti), New
York ı9 27, s. 30·31; İbnü'I-İmad , Şe?erat, VII ,
339; Keş{ü'z.zunün, 1, 249, 292, 553; ll, 1012,
1054, 1133, 1151 , 1325, 1520, 1583, 1701 ,
2046 ; Ragıb et-Tabbah, i 'lama·n·nübela' bi·
tarftJi Halebi 'ş · şehba', Halep 1342/1923, ı , 25·
27; V, 279; Abdülhay ei-Kettani. Fihrisü'l-{e·
haris, 1, 222·223; Brockelmann. GAL Suppl., ll,
76; Hediyyetü'l·'ari{fn, 1, 134; ZirikiL el·A'lam,
ı. 85.
r:;;:ı A. ..
..
EBÜ ZER el- HALEBi
( ~\ .J~ .Y.I )
Muhaddis, Şafii fakihi,
edip ve tarihçi.
Ebü Zer önceleri edebiyata ilgi duymuş
ve bu alanda birçok eser telif etmiştir.
Daha sonra çalışmalarını hadis ve fıkıh
sahasında yoğunlaştırmış , üstün zekası
ve güzel ahlakı sebebiyle hacası İbn Hacer'in takdirini kazanmıştır. Son yılların­
da hafızasını kaybetmiş ve gözleri görmez olmuştu. 15 Zilkade 884'te (28 Ocak
1480) vefat eden Ebü Zerr'in hayır sahibi, çevresinde daima saygı gören, zahid ve alçak gönüllü bir ilim adamı olduğu rivayet edilir.
Eserleri. 1. Mevlidü'n-nebiyyi'l-a'zam.
Hz. Peygamber'in doğumundan ve kısaca
hayatından bahseden bir eserdir (Beyaz ı t
Devlet Ktp .. nr. 7886/ 2). 2. Kurretü 'l- 'ayn
ii faili'ş-şeyl]ayn ve'ş-şıhreyn ve'ssıbtayn. Hulefa-yi Raşidin ve Hz. Hasan
ile Hz. Hüseyin hakkında yazılmıştır (Süleymaniye Ktp. Reisülküttab, nr. 11 86 / 2);
3. en-Nd?ırü's-saJ:ıih 'ala Cami'i's-sahih (Süleymaniye Ktp. , Kadızade Mehmed.
nr. 72) Bunların dışında kaynaklarda adı
geçen diğer eserleri de şunlardır: etTaviiJ:ı li -mübhemati'l -Cami 'i's-sahih,
Mübhematü Müslim, Künuzü'?-?eheb
ii tdril]i Haleb (ibnü'I-Adim'in Bugyetü 't·
taleb ad lı eserine yazdığı zeyi l), ŞerJ:ıu'ş­
Şita', Şerhu Mesabihi's-sünne, Risale
fi'l- 'am el bi- rub 'i'l- usturlab, 'Arusü'lefrah !ima yu~alü fi'r-;aJ:ı, 'j~dü'd-dü­
rer ve'l -le'al !ima yu~ö.lü fi's -siJs(ıJ,
el-Hilalü'l-müstenir fi'l- 'i?dri'l -müstedir, et- Taviih li'l- evhCımi'l- vakı 'a ii' s.sahih (Sehavi. ı . 198 - 199; Keş{ü 'z.zunan,
1,.292 ; Brockelmann. ll, 76) .
Jli!J
_j
9 Safer 818'de (20 Nisan 1415) Halep'te doğdu. Babaannesi. Ömer b. Muhammed ei-Acemi'nin kızı olduğu için babası gibi Sıbt İbnü'l-Acemi olarak da tanı­
nır. İlk tahsiline babasının yanında baş­
ladı . Daha sonra İbn Hatib en-Nasıriyye,
İbn Mektüm er-Rahbi ve Şemsü's - Sela­
mi'den fıkıh , İbnü'I-Azazi ve Şemsü'I­
Malati'den Arapça, İbn Hacer ei-Askalani ve diğer bazı muhaddislerden hadis
okudu.
LI
0
NGUL
EBO ZER el-HEREVİ
( '-".,_,..ıl.;~ .Y.I )
Ebu Zer Abd b. Ahmed
b. Muhammed ei-Herevl
(ö. 434 / 1043)
L
Sahih-i Buhari ravilerinden
. H~rasanlı hadis hafızı.
_j
Kendisinden nakledildiğine göre 355
(966) veya 356 (967) yılında Herana doğ­
du. Memleketinde, dedelerinden Semmak'e nisbet edilerek İbnü's-Semmak
269
EBÜ ZERei -HEREVI
diye tanındı. Ensarl, Mekkf nisbeleriyle
ve oğlu Isa'dan do layı EbO Isa kOnyesiyle de anılır. EbO Zer Herana İbn Hamirüye gibi muhaddislerden hadis okudu.
Daha sonra tahsil için İslam ülkelerini
dolaşmaya ba ş ladı. Basra'da Hilal b. Muhammed, Bağdat'ta Darekutnf ve Bakıl­
lanf, Dımaşk'ta Abdülvehhab b. Hasan
el-Kilabf, Mısır ' da EbO Müslim el-Katib.
Mekke'de İbrahim b. Muhammed ed-Dfneverf' den faydalan dı. Şahfh- i Bul]dri'nin üç meşhur ravisi Abdullah b. Ahmed b. HammOye el-Hamevf'den 373'te
(983 -84) Serahs'ta, İbrahim b. Ahmed
el-Müstemlf'den 374 'te (984 -85) Belh'te. Muhammed b. Mekkf el-Küşmfhenf'­
den 387'de (997) Merv'de ŞaJ:ıiJ:ı-i Buly1ri'yi okudu ve bu eseri daha sonra
Horasan, Bağdat ve Mekke'de okuttu.
Hatfb el-Bağdactf EbO Zerr'in Bağdat'ta
hadis okuttuğunu , fakat o sırada kendisinin Bağdat ' ta bulunmadığını söylemektedir. Mekke'de bir süre ikamet ettikten sonra civardaki havadar köylerden bir kadınla evlenerek oraya yerleş ­
ti. Kitapları Mekke'deki evinde dururdu.
Hac mevsiminde haceecter ve talebelere
hadis okuturdu.
Şaf:ıih-i Bul]dri'yi Buharf'nin talebesi
ve en önemli ravisi Firebrf'nin üç tanın ­
mış öğrencisinden okumuş olması ve onlara ait üç nüshadan bir nevi tenkitli nüsha meydana getirerek onu Mekke'de hac
mevsiminde yıllarca akutması kendisine
ve nüshasına büyük şöhret kazandırdı. Bu
hizmeti sebebiyle ŞaJ:ıih-i Bu{1ari'nin
üçüncü nesil ravileri içinde en önemlisi
sayıldı. ŞaJ:ıiJ:ı-i Bu{1ari'nin güvenilir tenkitli bir metnini elde etmek isteyen Ali b.
Muhammed el -YOnfnf (ö 701 / 1302). kendisine kadar gelen pek çok nüshayı göz
önüne alarak bunları dört gruba ayırdı.
"He" rumuzuyla zikrettiği EbO Zer nüshasını bu dörtlü gruptan biri kabul etti. İbn
Hacer el-Askalanf, daha eski nüshalara
sahip olduğu halde EbO Zer nüshasını
Fethu '1- bari adlı şerhine esas aldı. Pek
çok hadis talebesi bu önemli hadis kitabını EbO Zer'den dinlemek için Mekke'ye
gelirdi. Ölümünden sonra ŞaJ:ıiJ:ı-i Bu{1ari nüshasını Mekke'de okutan oğlu
EbO MektOm Isa b. EbO Zer, eseri kendisinden iki defa okuyup Endülüslüler' e
rivayet eden EbO Abdullah İbn ManzOr,
Ebü' l-Velfd el-Bacf, İbn Dilhas. şeyhülkur­
ra İbn Şüreyh ve EbO Salih el-Müezzin
ona talebelik ettiler. İbn Abdülber en -Nemerr ile Hatfb el - Bağdadf de kendisinden
icazet yoluyla rivayette bulundular.
Bağdat'ta bulunduğu sırada
en büyük hadis alimi
270
devrinin
Da-
sayılan hacası
rekutnf'nin, yolda
rastladığı
genç alim
öpmesi EbO Zerr'in
Bakıllanf'yi tanımasına vesile oldu. Bağ­
dat'ta Ehl -i sünnet muhaliflerine karşı
sünneti savunan Bakı llanf'den kelam ilmini ve Eş ' ari'nin görüşlerini öğrendi ;
sonra da onun gibi fıkıhta Malikf, itikadda Eş ' arf mezhebini benimsedi. Mekke'de kelam ilmini EbO Zer el-Herevf'den
öğrenen Mağribli ve Endülüslü öğrenci­
leri, .daha önce aklf ilimierin okutulmadığı memleketlerine bu ilimierin girmesini sağladılar.
EbO Zer S Zilkade 434'te ( 16 Temmuz
1043) Mekke'de vefat etti. 433 (1042)
ve 43S'te (1044) öldüğünü söyleyenler
de vardır.
Eser yazmak ve talebe akutmak dı ­
şında bir şeyle meşgul olmayan EbO Zer
el-Herevf zahidane yaşar ve eline geçeni etrafındakilere dağıtırdı. Onun, talebesi Kayrevanlı fakih EbO İmran el-Fasf
ile arasında geçen şu olay dikkat çekicidir: Pası. EbO Zerr'in köyde bulunduğu
bir sırada Mekke'deki evine giderek kütüphanesine bakan memur dan. Herevfden okuyacağı bazı kitapları istinsahına
yardımcı olmasını istedi. Buna yetkisi
bulunmadığını ifade eden kütüphane memuru i stediği kitabı kendisinin alabileceğini söyledi; Fa sf de bazı kitapları istinsah etmeye başladı. Bunu duyan EbO
Zer hemen Mekke'ye geldi ve kitapları­
nı Fasf'den geri alarak bunları ona rivayet etmeyeceğine yemin etti. Olayı nakleden Zehebf, hem Fasf'nin hem de Herevf'nin davranışını aşırı bulur.
Bakıllanf'yi kucaklayıp
Eserleri. EbO Zer el- Herevi'nin pek çok
eser kaleme aldığı söylenir. Bunlardan
bazıları şunlardır : t. Feva, id. Bir nüshası. Bağdat'ta Evkaf Kütüphanesi'nde
bir mecmua içinde bulunmaktadır (nr.
2886 /9. Talas 3240). z. EJ:ıadiş. Kahire'de Darü ' l-kütübi'l-Mısriyye' de nüshası
mevcuttur (Sezgin. ı. 231). 3. el -M üstedrek 'ala Şahihi'l - Bu{1ari ve Müslim.
Zehebf, el -Müsnedü's-sahihi 'l-mücerred 'ale 'l-Buhôri v~ Miİsllm diye de
anılan eseri görüp ondan faydalandığını
söyler. 4. Mu' cemü 'ş- şüyii{1. Bazı kaynaklar eserde 11 00 alim hakkında bilgi
ve rildiğini kaydetmekte, ancak kitabı iyi
tanıdığı anlaşılan Abdülhay el- Kettanf
eserde 329 alim ile 620 hadisin yer aldığını söylemektedir (Fihrisü 'L·feharis, ıı .
6 ı ı) . Bunun dışında, Ebü Zerr'in kendileriyle görüştüğü halde rivayette bulunmadığı alimiere dair bir eseri olduğu
kaydedilmektedir. Muhtemelen bu iki
eserdeki alimierin sayısı 11 OO'ü bulmaktadır.
Ebü Zerr'in bunlardan başka , kendisi ne gelen rivayetlerden faydalanarak kaleme aldığı Allah ' ın sıfatiarına dair esSünne ve's-sıfat ile ed-Du'a' (ed-De 'auat) . Feta'ilü 'l -Kur'an, Dela'ilü'n nübüvve, Fei a 'ilü Malik b. Enes, Mesanidü'l-Muvatta '(e l -Muuatta'at). K eramatü 'l-evliy;i', el-Mena~lk, Bey'atil '1- 'Alf-a be, Ma ruvi ye ii bismi.llahirraJ:ımanirraJ:ıim, Feia, ilü ·ı- 'ideyn, Failü y evmi 'aşiira', er-Rü 'ya ve'l-menamat, er -Ribô, el- Yeminü'l-fôcire ve
şehadetü'z-ziir ve et-Tefsir adlı eserlerinin bulunduğu kaynaklarda zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
Hatfb. Tarfl]u Bagdad, Xl, 141 ; İbn Asakir.
Tebyfnü ke?ibi'l-mü{terf, s. 255 -256 ; Abdülgafir ei- Farisf. Taril]u Nisabar [n şr. Muhammed Kaz ım ei -Mahmü df). Kum 1403, s. 1360;
İbn Hayr. Fehrese, s. 286-287 ; İbnü ' I-Cevzf. el Muntazam, VIII , 115-116 ; İbnü'I - Esfr. el-Kamil,
IX, 514; Zehebi. Tezkrretü 'l -hu({fiz, lll, 11031108; a.mlf.. A' lamQ'n-nübelci', xviı, 554-563 ;
İbn Fazlullah ei-Ömerf. Mesalik, V, 201-202; İbn
Ferhün, ed -Dibticü 'l-müzheb, ll, 132-133 ; Fasf. el- 'i~dü 'ş-şemfn, V, -539 -541; Davüdf. Tabakatü'l -mü(essirfn, 1, 372-374 ; Keş{ü 'z-zunün,
I, 441 ; ll, 1672-1673, 1735, 1830 ; Hediyyetü'l ·
'ari(fn, ı , 437 ·438 ; Mahlüf. Şeceretü'n·nür, s.
104-105 ; Abdülhay ei-Kettanf. Fihrisü 'l-{eharis,
ı , 157-158, 159; ll, 610-611 ; Kehhale, Mu'ce·
mü'l ·mü' elli(fn, V, 65 -66; Zirikli. e l-A' lam (Fethullah). IV, 66 ; Nüveyhiz, Mu'cemü 'l-mü{essirfn, 1, 253 ; Sezgin, GAS, 1, 231; a.mlf .• BuM·
rf' nin Kaynakları, istanbul 1956, s. 177-191 ;
J. Fück- Hall e, "Beitrage zur Überlieferungsgeschichte von Buhar!' s Traditionssammlung" ,
ZDMG, sy. 92 (I 938). s. 72-75; J . A. Wakin, "Abü
Qarr H eravi" , Elr. , 1, 269.
~
M . yAŞAR
KANDEMİR
EBÜ ZEYD el- BELHİ
L
ı
(bk. BELHİ, Ebu Zeyd) .
EBÜ ZEYD el- ENSARİ
( LS)....;og\ .J.:..) y f )
_j
1
Ebu Zeyd Sa!d b. Evs
b. Sabit el -Ensfu!
(ö. 215 / 830)
L
Ba sra mektebine mensup
dil ve edebiyat alimi.
_j
119 (737) yılında Basra'da doğdu . Dedesi Ebü Zeyd Sabit b. Zeyd el- Ensarr
Hazrec kabilesinden olup Zeyd b. Sabit
başkanlığında Ku r 'an-ı Kerfm'i toplayan
heyet arasında yer almıştır. Ebü Zeyd .
kıraat ilmini ve Arap edebiyatın ı Ebü Amr
b. Ala ve Mufaddal ed - Dabbf, hadis ilmini de İbn Cüreyc, Safd b. Ebü Arübe
gibi alimlerden öğrendi. Talebeleri ara-