ELEKTRONÝK VERÝ DEÐÝÞÝMÝ \(EDI\) ÝLE GÜMRÜK
advertisement
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 1 GİRİŞ Bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişim sürecine paralel olarak, ekonomik faaliyetlerin doğası da köklü bir şekilde değişmektedir. Geçmişin genellikle yüz yüze, yazılı kayıt/form sistemine dayanan iş yapma şekli, giderek artan bir biçimde, elektronik/web tabanlı hale gelmektedir. Bilgileri toplamak, işlemek, düzenlemek, depolamak, bir yerden bir yere aktarmak ve bu bilgilere erişmek için kullanılan bilgi ve iletişim teknolojileri, ekonomik yapıda bir dönüşüm yaratmıştır. Doğru ve güncel bilgilere zamanında erişmek verimliliğin, ulusal ve uluslararası pazarlarda rekabet edebilirliğin önemli bir koşulu haline gelmiştir. Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler, işletmelerin mevcut bilgi akışını giderek mal ve hizmet akımına çevirmeleri sonucunda elektronik ticaret ortaya çıkmıştır. Elektronik ticaret, örgütsel ve bireysel seviyede tüm ticari faaliyetlerle ilgili işlemleri kapsamaktadır. Bu alanda üretilmiş, işlenmiş ve aktarılmış tüm sayısal veriler, metinler, sesler ve görsel imajların işlenmesi ve aktarılmasına dayanmaktadır. Elektronik ticaretle, zaman ve mekan sınırı olmaksızın, ticari işlemlerde bir veya daha fazla insan tarafından ses, görüntü ve yazılı metinlerin, eş ya da ardışık zamanlarda interaktif bir biçimde iletilmesi sağlanabilir. Bu nedenle, klasik ticaret yöntemine göre, işlemler daha kısa bir sürede tamamlanmakta ve nispeten daha düşük maliyetle gerçekleşmektedir. Klasik ticari işlemlerde alıcı, satıcı, nakliyeci, gümrükçü, banka, devlet, vb. arasında karşılıklı olarak bir çok fiziksel belgenin gönderilmesi, bunların asıllarının çeşitli sayılarda kopyasının alınması, üzerlerindeki bilgilerin her aşamada tekrar tekrar kayda alınması zaman, para ve emek kaybına neden olmaktadır. Özellikle dış ticaret söz konusu olduğunda, gümrüklerin de devreye girmesi ile, bürokrasi aşılması güç bir engel teşkil etmektedir. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 2 Günümüzde paranın hızlı el değiştirmesi kaçınılmaz bir hale gelmiştir. Bu da ticari işlemlerin olabildiğince hızlı yapılmasını gerekli kılmaktadır. Teknolojinin geldiği noktanın klasik ticari işlemlere sağladığı katkı ise, artık yeterli olmamaktadır. Çünkü klasik ticarette, alıcı ve satıcı farklı sistemler kullanabilmekte, bağlı oldukları ülkelerin gümrük sistemlerinin uygulamaları farklı olabilmekte, evrak dolaşımının ve veri girişi tekrarı önlenememektedir. Dolayısı ile elektronik olarak bilgi alış verişi zorlaşmaktadır. Kurumsal sistemlerde elektronik cihazların kullanımının artması ve bu cihazların birbirleri ile iletişim halinde olmalarını sağlayacak şebeke yapılarının oluşmasıyla üretim ve servis süreçleri giderek daha çok elektronikleşmiştir. Bilgi akışı da sayısal bir biçim kazanmıştır. Ticaret yapan iki veya daha fazla kuruluş arasında, insan faktörü olmaksızın bilgisayar ağları aracılığıyla, belge ve bilgi değişimini sağlayan bir sistem olan Elektronik Veri Değişim (EDI) sistemi , elektronik ticaretin önemli bir aracıdır. Elektronik Veri Değişimi (EDI), kamu ve özel sektör kuruluşlarının verimli bir biçimde iletişim kurma ihtiyacından doğmuş olup, modern bilgi ve iletişim teknolojilerinin getirdiği avantajlardan yararlanmaktadır. EDI kullanımı, özel bir telekomünikasyon altyapısı ve standart formlar gerektirmektedir. Sadece kayıtlı kullanıcılara açık olduğu için (kapalı ağ) güvenli bir sistemdir. EDI'nin en önemli kullanım alanlarından olan dış ticaret sektöründe, EDI kullanımı ile gümrük idaresi, gümrük partnerleri (ithalatçı/ihracatçı şirketler, gümrük komisyoncuları), bankalar, diğer kamu kuruluşları ve uluslararası kuruluşlarla elektronik olarak veri alışverişi sağlanmaktadır. EDI gümrük idarelerinin otomasyonunda da verimli bir biçimde kullanılmaktadır. EDI sistemiyle, eşyanın gümrük sahasına girişinden çıkışına kadar tüm gümrük işlemlerinin gerçek zamanlı olarak bilgisayar ortamında yürütülmesine ve denetlenmesine olanak sağlanmaktadır. Yapılan araştırmanın birinci bölümünde, elektronik ticaret kavramı, araçları, kapsamı ve gerçekleşme şekilleri itibariyle tanıtılmaya çalışılmıştır. Daha sonra Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 3 elektronik ticaret kapsamına giren işlemlerin yapılmasında kullanılacak elektronik belgeler ve elektronik belgelerin hukuksal açıdan değerlendirilmesi yapılacaktır. Araştırmanın ikinci bölümünde, elektronik ticaret araçlarından olan Elektronik Veri Değişim (EDI) sisteminin, dış ticaret işlemlerinde uygulanması incelenmiştir. Uygulama sonucunda ortaya çıkacak verimlilik, bilişim sistemlerinin verimliliğini ölçmede kullanılan maliyet, zaman ve kalite kriterlerine göre değerlendirilmiştir. Son olarak, Türkiye'de 2001 yılında uygulanmaya başlanan ve dış ticaret işlemlerinin otomasyonuna yönelik somut bir çalışma olan Bilgisayarlı Gümrük Etkinlikleri incelenmiştir. Yazılım(BİLGE) sisteminin işleyişi dikkate alınarak verimliliği Ayrıca sistemin manuel (geleneksel) yöntemlerle yapılan dış ticaret işlemlerinden üstün yönleri karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 4 BİRİNCİ BÖLÜM ELEKTRONİK TİCARET VE ELEKTRONİK TİCARETTE KULLANILAN BELGELERİN HUKUKSAL BOYUTU Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 5 1.1. Elektronik Ticaret Son yıllarda yaşanan bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler sonucunda, geleneksel ticaret yöntemleri, bilgisayar tabanlı elektronik ticarete dönüşmektedir. Elektronik ticaret, tüm ekonomik birimlerin iş yapma şekillerini değiştirerek, yeni bir ekonominin doğmasına zemin hazırlamaktadır. 1.1.1. Elektronik Ticaretin Tanımı Elektronik ticaret yeni bir kavram olduğu için değişik tanımlar yapılmaktadır. Kimilerine göre; elektronik araçlarla yapılan tüm ticari işlemler elektronik ticaret sayılırken, kimileri de sadece internet gibi açık ağlar üzerinde yapılan işlem ve ödemeleri elektronik ticaret saymaktadır. Uluslararası organizasyonlar ile bu alanda faaliyet gösteren uluslararası kuruluşların, elektronik ticarete ilişkin tanımlamalarından bazıları aşağıda belirtilmiştir.1 WTO’nun (Dünya Ticaret Örgütü) tanımına göre: “Elektronik ticaret, mal ve hizmetlerin üretim, reklam, satış ve dağıtımlarının telekomünikasyon ağları üzerinden yapılmasıdır.2” OECD’nin (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı) tanımına göre: “Elektronik ticaret, hem kurumları ve hem de bireyleri ilgilendiren, ticari etkinliklere ait her türlü işlemlerin bilgisayar ağları üzerinden yapılmasıdır. Yapılan işlemler, sayısal veriye dönüştürülmüş metin, ses ve video görüntülerinin işlenmesini ve iletilmesini içerir.3” 1 Hakan UZUNOĞLU, Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi, Gazi Üniv. Sos. Bil. Ens. Maliye ABD Master Tezi, Ankara, 2002, s.1, http://www.basarm.com.tr/yayin/idarihukuk/eticaret/01.htm,1 2 Önder CANPOLAT, E-Ticaret ve Türkiyede’ki Gelişmeler, Ticaret ve Sanayi Bakanlığı, Mart 2001,Ankara,s.2,http://www.bilisimsurasi.org.tr/listeler/tbs-e-devlet/Feb/att-0005/01e.ticaret_Sanayi_ve_Ticaret_Bakanl___.pdf 3 BİLTEN-İGEME-TTGV,Türkiye için Elektronik Ticaret Geçiş Durum Değerlendirmesi ve Pilot Uygulama Projesi,14.06,1999,Ankara, http://www.igeme.org.tr/TUR/etrade/estop/estop.pdf Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 6 UN-CEFACT (Birleşmiş Milletler İdari, Ticari ve Ulaşımla İlgili Uygulama ve Usulleri Kolaylaştırma Merkezi) ise e-ticareti: “İş, yönetim, ve tüketim faaliyetlerinin yürütülmesi için, yapılanmış (structured) ve yapılanmamış (unstrucred) iş bilgilerinin; üreticiler, tüketiciler ve kamu kurumları ve diğer organizasyonlar arasında elektronik araçlar (Elektronik posta ve mesajlar, elektronik bülten panoları), www (word wide web) teknolojisi, akıllı kartlar, elektronik fon transferi, elektronik veri değişimi üzerinde paylaşılmasıdır.” şeklinde tanımlamıştır.4 UNCITRAL (BM- Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu) elektronik ticareti: “Ticari aktiviteler kapsamında her türlü veri mesajının, EDI (Electronic Data Interchnge), internet, e-mail gibi yöntemlerin yanında, telekopi ve fax gibi daha az karmaşık veri iletim yöntemleri kullanılarak elektronik ortamda değişimi” olarak tanımlanmıştır.5 Avrupa Komisyonunun 1997 yılında yapmış olduğu tanıma göre: “Elektronik ticaret, işletme faaliyetlerinin elektronik olarak yapılmasıdır. Bu faaliyet metin, ses ve video verilerinin elektronik olarak işlenmesi ve aktarımına dayanmaktadır. Elektronik ticaret bu boyutuyla mal hizmet alımı ödemelerinin dijital olarak yapılmasını kapsamaktadır. Bu faaliyetler hem mamulleri (tüketici malları, spesifik ekipmanları) ve hizmetleri (bilgi hizmeti, finansal ve yasal hizmetler) hem de geleneksel faaliyetleri (sağlık, bakım, eğitim) kapsamaktadır.6” Avustralya’nın hazırladığı bir çalışmada ise elektronik ticaret: “Elektronik yöntemler (fax telex, EDI, İnternet ve telefon vb) kullanılarak ticaret veya ticaretle ilgili her türlü bilgiye ilişkin işlemin yapılması” gibi geniş bir tanımla ele alınmıştır. Fakat, tanımın genişliğinin yol açabileceği zorlukları ortadan kaldırmak için söz konusu raporda terim, açık veya kapalı ağlar üzerinden ticaretle ilgili her türlü bilginin bilgisayarlar arasında iletilmesi olarak daraltılmıştır.7 4 Zeynep ERSOY, “Elektronik Ticaret”, http://www.e-ticaret.gov.tr/genel.htm,12,07,2002. s.5 UNCITRAL, “Model Law on Electronik Comerce”, General Assembly Resolution 51/162 of (December 1996), http://www.un.org.at/uncitral 6 Aziz ÖZBEK, “Elektronik Ticaret ve Vergilendirilmesi”, Vergi ve Muhasebeciyle Diyalog, 148, 08.2000, 44 7 Hakan UZUNOĞLU, a.g.e., s.2 5 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 7 ABD’de Washington Eyaleti’nce hazırlanan “Strategic Information Technology Plan” da elektronik ticaret: “İşle ilgili bilginin iki veya daha çok kuruluşun bilgisayarları arasında elektronik olarak değişimi” olarak tanımlanmıştır. Bu tanımı takiben, “Eticaretin en önemli teknolojik amacının iş dünyası ve hükümet kurumları ağlarının her birinin diğeri ile, kullanılan bilgisayar platformu ne olursa olsun, haberleşebileceği şekilde güvenli tek bir ortamda birleştirilmesi” olduğu belirtilmektedir.8 Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulunun (ETKK), Mayıs 1998 tarihli Hukuk Çalışma Grubu raporunda ise, e-ticaret: “Bireyler ve kurumların, açık ağ ortamında (İnternet) ya da sınırlı sayıda kullanıcı tarafından ulaşılabilen kapalı ağ ortamlarında (intranet) yazı, ses ve görüntü şeklindeki sayısal bilgilerin işlenmesi, iletilmesi ve saklanması temeline dayanan ve bir değer yaratmayı amaçlayan ticari işlemlerinin tümünü ifade etmektedir.9” Bu çerçevede, ticari sonuçlar doğuran ya da ticari faaliyetleri destekleyecek eğitim, kamuoyunu bilgilendirme, tanıtım-reklam vb. amaçlar için elektronik ortamlarda yapılan işlemler de elektronik ticaret kapsamında değerlendirilmektedir. Elektronik ticaret; doğrudan ve fiziksel bağlantı kurmaya ya da fiziksel değiş tokuş işlemine gerek kalmadan, tarafların elektronik olarak iletişim kurdukları her türlü ticari iş etkinliği10 olarak tanımlanabilir. Ayrıca elektronik ticaret, ürün ve hizmet satın alma işlemlerinin firmaların internet üzerindeki sitelerinden gerçekleştirilmesi veya piyasadaki mallar ve hizmetlerin teslimi, satışı, dağıtımı ve üretimini kapsayan işlemleri kolaylaştırmak için bilgisayar ağlarını kullanmak ya da iki veya daha fazla taraf arasında mal ve hizmet değişimini içeren işlemlerin elektronik araçlarla ve tekniklerle yapılması olarak tanımlanabilir.11 Yukarıda yapılan tanımlamaların ortak noktaları dikkate alındığında, elektronik ticareti: Bireyler, özel ve kamu kurumlarının birbirleriyle ve kendi bünyesindeki iş, 8 A.g.e. Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu (ETKK), Hukuk Çalışma Gurubu Raporu, Mayıs 1998, Ankara 10 T.C. Ulaştırma Bakanlığı, TUENA Altyapı Planlaması Sonuçlar Özeti, Haziran 1998, 24. 11 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.s.2 9 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 8 yönetim, üretim ve tüketim faaliyetlerinin yürütülmesi için açık ve kapalı ağlar üzerinden elektronik araçlar kullanılarak, metin, ses ve görüntü verilerinin elektronik olarak işlenmesi, iletilmesi ve saklanması temeline dayanan ticari işlemler olarak tanımlayabiliriz. 1.1.2. Elektronik Ticaretin Kapsamı Elektronik ticaret birçok disiplinlerin alanına girmektedir. Bilgisayar ağları ve telekomünikasyon hizmetleri, güvenlik, veri depolama gibi teknik alan; pazarlama, tedarik ve satın alma, faturalama ve ödeme gibi is alanı ve elektronik belge, dijital imza, onay kurumu, bilgi hırsızlığı, fikri haklar gibi hukuksal alanların içerisinde kalmaktadır.12 Tanımı gereği, her hangi bir ticari sonuç doğuran bir elektronik iletişim, elektronik ticaret olarak kabul edilse de, örneğin firmalar arasında bilgi paylaşımı çoğu zaman ticari bir faaliyete temel teşkil ettiğinden elektronik ticaret olarak sayılabilecektir. Aynı şekilde, ticari ya da ekonomik sonuç doğuran sağlık, eğitim, kamu yönetiminde kolaylıklar gibi iletişim teknolojileri kullanımının elektronik ticaret sayılıp sayılmayacağı tartışmalıdır. Dolayısıyla sonsuz gibi görülen bilgi bulutu içerisinde, elektronik ticaretin sınırlarını belirlemek oldukça zordur.13 Ancak, elektronik ticaretin kapsamı, diğer bir değişle kapalı ve açık ağlar kullanılarak yapılabilecek iş ve ticaret aktiviteleri şu şekilde sıralanabilir14: i. Mal (taşınır, taşınmaz) ve hizmetlerin (bilgi servisleri, danışmanlık. finans, hukuk, sağlık, eğitim, ulaştırma, vb.) elektronik alışverişi, 12 ii. Üretim planlaması yapma ve üretim zinciri oluşturma, iii. Tanıtım, reklam ve bilgilendirme, iv. Sipariş verme, Eser Sevinç, Elektronik Ticaret Güvenlik-Denetim, Idari ve Yasal Düzenlemeler, http://www. Ymm.net/e-ticaret/guvenlik-denetim.htm 13 Murat İNCE, Elektronik Ticaret: Gelişme Yolundaki Ülkeler İçin İmkanlar ve Politikalar, DPT Yayınları, Ankara 1999, s.28 14 Zeynep ERSOY, Elektronik Ticaret ve Ticaret Noktaları, İGEME, 1999, s.42 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 9 v. Anlaşma yapma, vi. Elektronik banka işlemleri ve fon transferi, vii. Elektronik konşimento gönderme, viii. Gümrükleme, ix. Elektronik ortamda üretim izleme, x. Elektronik ortamda sevkıyat izleme, xi. Ortak tasarım geliştirme ve mühendislik, xii. Elektronik ortamda kamu alımları, xiii. Elektronik Para ile ilgili işlemler, xiv. Elektronik hisse alışverişi ve borsa, xv. Ticari kayıtların tutulması ve izlenmesi, xvi. Doğrudan tüketiciye pazarlama, xvii. Sayısal imza, elektronik noter vb. Güvenilir Üçüncü Taraf (TTP) işlemleri, xviii. Sayısal içeriğin anında dağıtımı, xix. Anında bilgi oluşturma ve aktarma, xx. Elektronik ortamda vergilendirme, xxi. Fikri mülkiyet haklarının transferi. Elektronik ticaretin kapsamında fiziki nitelik taşıyan malların nakliyesinin dışında, tüm ticari süreçler elektronik ortamda yapılabilmektedir. 1.1.3. Elektronik Ticaretin Araçları Geniş anlamda elektronik ticaret tanımının içinde elektronik ticaretin altı adet temel aracı bulunmaktadır. Bunlar telefon, faks, televizyon, elektronik ödeme ve para transfer sistemleri (ATM, kredi kartları, smart kart, elektronik para, vb.), EDI (Elektronik Veri Değişimi) ve internettir.15 Elektronik teknolojilerindeki ilerlemelerle, yeni araçların çıkabileceği ya da yukarıda sözü edilen araçların çok amaçlı tek bir makine üzerinde toplanabileceği olasılığı da göz önünde tutulmalıdır.16 15 16 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e,.s.3 BİLTEN-İGEME-TTGV, a.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 10 Elektronik ticaret araçları niteliği ve fonksiyonuna göre aşağıdaki şekilde guruplandırılabilir.17 Tablo.1.1:Elektronik Ticaret Araçları ve Uygulama Örnekleri Uç Birim Araçları Telefon / Cep Telefonu İletişim Araçları İnternet Uygulama Örnekleri Elektronik Ödeme ve Para Transfer Sistemleri Faks Telekomünikasyon Elektronik Veri Değişimi (EDI) Televizyon GSM Dijital TV Bilgisayar Kaynak: CANPOLAT Önder, E-Ticaret ve Türkiyede’ki Gelişmeler, Ticaret ve Sanayi Bakanlığı, Mart 2001,Ankara,20 Elektronik ticaret kavramı çoğu zaman internet ve diğer ağlar üzerinden yapılan ticaret olarak algılanmakta ve değerlendirmeler bu araçlar üzerinde yoğunlaşmaktadır. Internet ve Elektronik Veri Değişimi (EDI) elektronik ticaret açısından diğer araçlara göre daha önemli ve gelecekte daha yoğun olarak kullanılacak bir niteliğe sahip bulunmaktadır.18 İnternet aracılığıyla yapılan elektronik ticaretin, bir veya daha fazla kişi arasında ses, görüntü ve yazılı metinlerin aynı anda interaktif bir biçimde iletilmesi, zaman ve mekan sınırının olmayışı ve daha düşük maliyetlerle yapılabilmesi mümkündür. Ancak, teknolojik gelişmeler, elektronik ticaret araçları arasına taşınabilir sistemler (Mobil Telefonlar, Palmtop Bilgisayarlar, Kablosuz Bilgi Aygıtları, Palm Pilotlar vb.) ve Digital TV sistemlerini de katmıştır. Elektronik ticaretin araçları aşağıda başlıklar halinde incelenecektir.19 17 Önder CANPOLAT, a.g.e., s.5 Türkiye Bilişim Şurası, E-Ekonomi Çalışma Gurubu Taslak Raporu,18,03,2002 Ankara, s.36 19 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.3 18 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 11 1.1.3.1. Klasik Elektronik Ticaret Araçları Klasik elektronik ticaret araçlarından telefon; karşılıklı iletişimi iyi sağlar fakat görüntü iletemez ve internet yoluyla ticarete göre daha pahalıdır. Faks; geleneksel mektup hizmetinin yerini alarak çok hızlı doküman transferini gerçekleştirmektedir. Faks bu niteliğiyle teleksin yerini alarak ticari işlemlerde önemli bir kolaylık sağlamıştır. Ancak pahalı olması, sesli iletişime imkan tanımaması, faks fotoğraflarının düşük kalitede olması, interaktif iletişimi sağlamaması, nihai tüketiciler açısından yaygın kullanılmaması faksın eksi yönleridir. Bu nedenle yakın gelecekte önem derecesini kaybedeceği beklenmektedir. Televizyon üzerinden ürünlerin reklamı yapılmakta, telefon veya faksla sipariş edilmekte ve kredi kartı ile ödeme yapılabilmektedir.20 Televizyon; yaygın olması avantaj olmakla birlikte tek yönlü olması çok büyük dezavantajdır.21 İnternet dışında kalan araçlar birlikte kullanılmak zorundadır ve geleneksel yöntemlere bağımlıdır. Bunlar üzerinde hukuki geçerliliği haiz belge transferi gerçekleştirmediğinden, geçerli bir sözleşmenin bunlar aracılığıyla gerçekleştirilmesi mümkün değildir. Oysa yürütülen çalışmaların tamamlanması halinde, internet üzerinden transfer edilen verilerin güvenliliği sağlanacak ve bunların hukuki geçerliliği kabul edilecektir. Böylece internet (açık ağ) bu araçların tüm fonksiyonlarına sahip, hukuki geçerliliğe haiz ticari işlemlerin yapılabildiği sanal bir ortam oluşturacaktır. 1.1.3.2. İnternet İnternet, kısaca “ağların küresel ağı” (global network of networks) olarak tanımlanmaktadır22 "Internet" sözcüğü, İngilizce'de "uluslararası ağ" anlamına gelen "international network" sözcüklerinin birleştirilmesinden oluşmuştur. 20 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.4 Murat ÖRDEK, “İnternet Bilgi Teknolojilerinin Gelişimi ve Elektronik Ticaretin Dünya Ticaretine Etkileri” İGEME’den Bakış 12, Ekim Aralık 1999, 86 22 Hasibe IŞIKLI, İnternet Alan İsimlari Sistemi, Markalar ve Alan İsimleri Arasındaki İlişki, DPT, Şubat 2001 21 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 12 Uluslararası ağın çekirdeğinde, birbirine yüksek hızlı bağlantılarla bağlı, sürekli çalışır haldeki bilgisayarlar (sunucular) vardır. Gerek telekomünikasyondan sorumlu devlet kuruluşları, gerek özel şirketler çeşitli ülkelerde bu bağlantıyı sağlayan ana omurgaları (backbone), yani ana iletişim hatlarını kurarlar.23 Ağlararası ağ veya ağların ağı olarak isimlendirilen, kendi kendisini kopyalayabilen, geometrik olarak çoğalabilen internet, birden fazla haberleşme ağının (network), birlikte meydana getirdikleri bir iletişim ortamıdır (platformudur). Bu iletişim ağları, bilgisayarlar ile oluşturulmaktadır. Diğer bir deyişle, internet bilgisayarlar arasında kurulmuş bulunan bir haberleşme ağıdır. Temel amaç, iletişim olduğu için, ağı meydana getiren bilgisayarların arasında bağlantı kurulması gerekmektedir.24 Bunun sağlanması için de ortak bir dil olan TCP/IP25 kullanılmaktadır. TCP/IP kullanımı ile, bilgisayarlar birbirleri ile iletişim kurarak "konuşabilmekte", karşılıklı olarak bilgi aktarabilmektedirler.26 Bilgisayarlar arasındaki fiili iletişim ise, yüksek kapasiteli telefon hatları üzerinden yapılmaktadır. TCP/IP uyumlu olması koşulu ile, dünyanın herhangi bir yerindeki bilgisayar ağı internet'e katılabileceği gibi, haberleşme menzili elverdiği nispette, uzaydaki bir bilgisayardan da internet'e bağlanmak mümkündür. Bu altyapının yani internet'in bir sahibi yoktur; onu işleten, idare eden, denetleyen bir merkezi otorite söz konusu değildir. Kullanıcıları, diğer kullanıcılardan ve içinde bulundukları ortamın özelliklerinden habersiz olarak internetten faydalanmaktadırlar.27 İnternet, bilinen yapısının yanı sıra çok fonksiyonlu bir özelliğe de sahiptir. Dijital teknolojiler, ikili sistemle ifade edilebilen metin, ses ve görüntü gibi her türlü ifade biçimine izin vermektedir. İnternetin önemli ve anahtar bir bileşeni olan World Wide Web(www), grafiksel ara yüzeyler ve hipertext bağlantı protokolleri ile 23 http://firmam.kobinet.org.tr/diyarbakir/Seminer.htm Önder CANPOLAT, a.g.e.,s.16 25 TCP/IP protokolü; Internet üzerinde bilgisayarların adreslenmesidir. Gönderilen iletiler yollarını bu adresleme sayesinde bulurlar. Tüm bilgisayarlar 32 bitlik “özgün” bir IP numarasına sahip olacak şekide adreslenirler (buradan çıkarılabilecek teorik bir sonuç ise internete aynı anda bağlı olabilecek bilgisayar sayısının en fazla 232 = 4,294,967,296 olabileceğidir. 26 İlker TEMİR, “IP Adreslemeye Genel Bir Bakış”, http://www.ilkertemir.com/document/tcpip.html 27 Hakan UZUNOPLU, a.g.e., s.4 24 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 13 bütün bu ifadelerin internet üzerinde paylaşılmasına imkan sağlamaktadır. 28 WWW 29 İnternetteki bir çok siteye bağlanmamıza izin veren protokollerden biridir. WWW ve Web, İnternet üzerinde birbirine bağlantılar içeren , içerisinde resim, grafik, müzik, animasyon bulunduran sayfalar demektir.30 Bunun sonucu olarak da, internet bugün araştırma, eğitim, sosyal iletişim, politika, eğlence ve ticaret gibi insanları ilgilendiren tüm faaliyetleri çevreleyen bir kullanıma ulaşmıştır. İnternational Data Corporation (IDC), (www.idc.com) 1998 yılında 160 milyon olarak tahmin ettiği internet kullanıcı sayısının, 2002 yılında 410 milyona ulaşacağını öngörmektedir. IDC tahminlerine göre internet kullanıcı sayısı 1999 yılında 239,5 milyon, 2003 yılında ise 602,4 kişi olacaktır. 2003 yılına kadar en hızlı büyüme Asya/Pasifik ve Japonya’da görülecek, Asya/Pasifik bölgesinin 1999 yılındaki %8’lik payı 2003’te %12,6’ya yükselecek Japonya aynı zaman diliminde 57 milyon kullanıcıya ulaşacaktır. 1998 yılında %28 olan Batı Avrupa’daki web kullanıcıları 1999 yılında %21 artışla %34’e yükselmiştir.31 Şekil 1.1: İnternet Kullanıcıları ve Dağılımı Kaynak: Hakan UZUNOĞLU, Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi, Gazi Üniv. Sos. Bil. Ens. Maliye ABD Master Tezi, Ankara, 2002:5 28 Hasibe IŞIKLI, a.g.e. Adem ÖZBAY-Fikret YETİŞENLER, İnternet Rehberi, Bilgi Teknolojileri Dizisi 2, Hayat Yay.,Kasım 2000, İstanbul,s.30 30 Jan DEVRİM- Adem ÖZBAY, Yönetici Bilgisayar&İnternet Rehberi, Bilgi Teknolojileri Dizisi 6, Hayat Yay.,Kasım 2000, İstanbul,s.58 31 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e,.s.5 29 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 14 İnterneti bilgi ve iletişim teknolojilerinden ayrı düşünmek mümkün değildir. ABD, Avrupa Birliği ve Japonya’da bu alana yapılan yatırımlar, yıllık ortalama %12 oranında artmaktadır.32 İnternette kullanılan alan isimleri sistemi, internette kullanıcıların dolaşım yeteneklerini kolaylaştıran merkezi bir fonksiyon hizmetini görmektedir. Bu ise iki bileşenin yardımı ile gerçekleşir: Alan ismi (domain name) ve buna karşı gelen İnternet Protokol (IP) numarası. Alan isimleri kullanıcılara bir anlam ifade eden, hatırlanması ve belirlenmesi kolay kısaltmalardan oluşan internet adresleridir. www.dumlupinar.edu.tr. buna örnek olarak verilebilir. 33 IP sayısı ise, adresleri noktalarla birbirinden ayıran 0 ile 255 arasındaki dört sayıdan oluşan uluslararası telefon numarasıdır.34 IP numarası 192.91.247.53 gibi, sayısal bir adrestir. Görüldüğü gibi, bir IP adresi, noktalarla ayrılmış şekilde 4 sayıdan oluşmaktadır. Tarayıcı programlar (web browserlar) sayısal adresleri, metinsel öğelere dönüştürerek kullanıcının aklında kalabilecek isimlere dönüştürmektedir.35 Web’ de gezerken kullanılan adreslerin parçaları aşağıdaki örnekte görüldüğü gibidir. http://www.dumlupinar.edu.tr 1 1 http:// 2 3 4 Kullanılan protokolü göstermektedir. Web sayfalarının transferi Hyper Text Transfer Protocol (HTTP) adı verilen bir protokolle sağlanır. Benzeri olarak FTP sitelerine erişim için ftp://xxx. (Dosya transfer protokolü- File Transfer Protocol) adresi kullanılır. 2. www.dumlupinar 3. edu 32 Bağlanılan sunucunun adını göstermektedir. Eğitim kuruluşunun kısaltılışını göstermektedir. Yeni Ekonomi, http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi3/yeniekon.htm , 05.08.2002 Hasibe IŞIKLI, a.g.e. 34 Adem ÖZBAY,Fikret YETİŞENLER,a.g.e.,s.32 35 Mesut Öncel, İnternetin İşletme Üzerine Etkileri ve Kobiler İçin Çözüm Noktaları, D.P.Ü Sos. Bil. Ens. Yüksek Lisans Tezi , s.7 33 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 4. tr 15 Coğrafi kodu göstermektedir. Alan isimleri ve IP sayısal adresleri, ayrılmaz bir çift oluşturmaktadır. Türkiye, coğrafi yerleşimi itibariyle RIPE NCC (RIPE Network Coordination Centre) bölgesinde yer almakta ve IP adresleri tahsisleri bu kuruluş tarafından yapılmaktadır. Türkiye için alan ismi tahsisinin idari sorumlusu Orta Doğu Teknik Üniversitesidir. ODTÜ 1990 yılında InterNIC.e kayıt olmuştur ve bu tarihten itibaren .tr. birinci-derece alan ismi ve onun altında yer alan ikinci derece alan isimlerinin yönetimi ve koordinasyonundan sorumludur.36 ODTÜ tarafından idare edilen .tr. birinci derece alan isminin (TLD) altında bulunan ikinci derece alan isimlerinin (SLD) örgütlenme yapısı aşağıdaki gibidir: .bbs.tr BBS hizmeti veren kuruluşlar için alt alan. .com.tr Ticari kuruluşlar için alt alan. .edu.tr Eğitim kurum ve kuruluşları (Üniversite) için alt alan. .gen.tr Kişisel ve kurumsal başvurunun (genel) yapılabildiği ve .ilk gelen alır., .alan adı-kuruluş ilişkisi aranmaz. ilkeleri ile isim tahsisi yapılan alt alan. .gov.tr Kamu kurum ve kuruluşları için alt alan. .k12.tr Eğitim kurum ve kuruluşları (Orta Öğrenim) için alt alan. .mil.tr Askeri kurum ve kuruluşlar için alt alan. .net.tr İnternet servisi sunan kuruluşlar için alt alan. .nom.tr Bireylerin kullanımı için alt alan. .org.tr Diğer kuruluşlar için (Vakıf, Sivil Toplum Örgütleri vb.) alt alan. İnternet alan isminin kayıt edilebilmesi için, mevcut bir kayıt formunun doldurularak bunun ODTÜ’nün elektronik adresine iletilmesi veya faks çekilmesi yeterlidir. Kayıt işlemi, başvurudan sonra en geç bir hafta içerisinde yapılmaktadır.37 36 37 Hasibe İŞİKLI, a.g.e. A.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 16 1.1.3.3. Intranet İntranet, sadece belirli bir kuruluş içindeki bilgisayarları, yerel ağları (LAN; Local Area Network) ve geniş ağları (WAN; Wıde Area Network) birbirine bağlayan, çoğunlukla TCP/IP tabanlı ağlar olarak tanımlanmaktadır. Intranet, temel olarak, TCP/IP protokolü kullanarak, şirket içinde internet standartları aracılığı ile bir ağ kurulumudur.38 İnternet teknolojisinde kullanılan araçlardan, işletme içi iletişim amacı ile kullanılacak şekilde yararlanılması intranet olarak isimlendirilmektedir. İntranetler genellikle üç kategoriye ayrılır39; i. İşletme içi iletişim araçları ii. İletişimin yanında, karşılıklı etkileşim çalışmalarının da kullanılabildiği yapılar. iii. Tüketicilerin ve/veya birlikte çalışılan şirketlerin de erişebildikleri yapılar. Bir intranet sitesinin mutlaka internete bağlı olması gerekli değildir. İntranet sitelerinin çoğuna web üzerinden erişilemez ya da erişimde çeşitli güvenlik önlemleri ile karşılaşılır. İntranet siteleri olan işletmelerin ayrıca web sayfaları vardır.40 İntranet, kişiler ve departmanlar arası bilgi iletişimini arttırır. Özellikle, iyi tasarlanmış bir web ortamında, çeşitli linkler aracılığı ile, her bilgi, yetki seviyeleri dahilinde, anında paylaşıma açılabilir.41 İntranet ve internet sistemlerinin, birbirinden ayrı olarak tanımlanması (yapılanması) ile şirket içi çalışmaların güvenliği daha yüksek olur. İntranet, internet ortamının sağladığı tüm kolaylığı işletme bünyesine adapte ederken, personelin internete olan bağlantısını engelleyerek iş zamanı kayıplarını engellemektedir.42 38 M.AKGÜL-Orhan GÖKÇÖL, "Internet ve İlgili Konularda Çokça Sorulan Sorular : INET-TR.CSS", http://www.bilkent.edu.tr/turkce/css/inet-tr.html, 30 Ekim 1997 39 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.8 40 A.g.e.,s.8 41 M. Sinan OYMACI, http://www.netyorum.com/mso/20020118.htm 42 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.9 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 17 Intranetlerin işletme üzerinde genel olarak iki olumlu etkisi olacaktır 43; Birincisi: Etkinlik, verimlilik, sürekli güncellenen bilgilere erişim, maliyet ve zaman kazanımları, müşteri ihtiyaç ve isteklerine daha ileri düzeyde tepki verebilme, yetkilendirilmiş çalışanlar, artan beyin gücü, yeni iş fırsatları ve artan müşteri hizmetleri sebebiyle rekabetçi üstünlüğe yol açması. İkincisi: Artan iletişim, bilginin paylaşımı ve işbirliği artışı, daha yetkili çalışanlar, kolaylaştırılmış örgütsel öğrenme, iş hayatının artan kalitesi nedeniyle geleneksel duvarların yıkılması ve paylaşım ve işbirliği kültürünün oluşturulması. İntranet sisteminin kullanımı konusunda bir örnek verecek olursak; İsveç iletişim pazarının %50’sine sahip olan Telia (www.telia .com) 30,000 personelinin tamamının yararlandığı intranet sitesini 1994 yılının sonundan beri kullanmaktadır. Şirket BOSS (Business Operations and Support System) olarak isimlendirdiği sistem aracılığı ile 1999 ortalarında 100 Gb büyüklüğünde olan müşteri bilgilerini intranet ortamında kullanmaktadır. Bu bilgilere şirket dışında çalışan personelin laptop bilgisayarlar aracılığı ile erişebilmesi olanaklı durumdadır ve bir satıcı, müşteri hakkındaki bilgilere istediği yerden ulaşabilmektedir. Günde 6 milyon yeni veri eklenen BOSS sitemi, firewall yazılım ve donanımları ile korunan HP9000 serverlarında saklamakta ve toplanan bilgi iki ay sonra otomatik olarak arşive aktarılmaktadır.44 1.1.3.4. Extranet Extranet, kapalı bir internet ağını, organizasyonun dışında yer alan ve sistemden bilgi almaları gereken müşterileri ve iş yapılan diğer kişi ve kuruluşları da bağlayacak şekilde tamamlayan sınırlı bir erişim ağıdır.45 Diğer bir ifadeyle Extranet, bir işletmeyi, 43 H.Bahadır AKIN, Bilişim Teknolojilerinin Evrimi ve Bilişim Teknolojilerinin Çağdaş İşletmelerde Stratejik Yönetim Üzerindeki Etkileri" Çukurova Üniversitesi İİBF Dergisi,1998 44 Hakan UZUNOĞLU a.g.e.,s.9 45 Jan DEVRİM, Adem ÖZBAY, Bilgisayar İnternet Terimleri Sözlüğü, Bilgi Teknolojileri Dizisi 9, Hayat Yay.,Kasım 2000, İstanbul,s.65 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 18 kendi tedarikçileri, müşteri ya da ortak hedefleri paylaştığı diğer işletmelerle bağlayan; bunu yaparken de internet teknolojilerini kullanan ve işbirliğine açık bir ağ olarak tanımlanabilir.46 Extranet sistemleri sanal duvarlarla internet kullanıcılarından ayrılarak, işletme içi ya da birlikte çalışılan işletmeler arası iletişimde internet altyapısının kullanılması amacını taşımaktadır. İnternette her ne kadar bilgiler herkese açık olsa da işletmeler için bazı özel bilgiler olabilir. Bayiler, çözüm ortakları, taşeron işletmeler gibi işbirliği halinde olunan firmalarla mutlak surette bilgi alışverişinde bulunulur. Eğer bu firma sayısı fazla ise, daha fazla çaba gerekecektir. Bunun için ekstranet kullanımı gerekmektedir.47 Extranet, firma dışındaki kullanıcıların erişimine izin veren bir intranet`tir. Bu erişim dahili ağla, küresel internet arasında güvenli haberleşme için belirli harici kullanıcılara ve belirli bilgilere erişilecek şekilde ayarlanır.48 Özellikle merkezi olmayan işletmelerin bünyesinde çeşitli amaçlara yönelik olarak hazırlanan intranet sitelerine tüketici ilişkilerinin de eklenmesi, extranet sistemlerine geçiş anlamına gelmektedir. Extranet sistemleri aracılığı ile hem işletme içi bilgi sistemleri kontrol altında tutabilir (intranet), hem de elektronik ortamın potansiyelini yakalamak için fırsatlar değerlendirilebilir.49 1.1.3.5. EDI (Elektronik Veri Değişimi) EDI, ticaret yapan iki kuruluş arasında, insan faktörü olmaksızın ağlar aracığıyla yapılanmış bilgi değişimini sağlayan bir sistem olarak elektronik ticaretin önemli bir aracıdır.50 EDI kamu ve özel sektör kuruluşlarının etkin bir biçimde iletişim kurmaları 46 Sibel ALGAN, “Bilgi Yolunda Bildik Yeni Bir Durak: Ekstranet”, BT Haber, Sayı:111, 31Mart-6 Nisan, 1997, ss.54-55 47 Mesut ÖNCEL, a.g.e.,s. 48 Ertan KURT, http://www.beunreal.org/dokuman.php?no=1 49 Hakan UZUNOĞLU, a.g.e.,s.9 50 Murat Ahmet YÖRÜK, Elektronik Ticaret, http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupe/ues/yoruk.htm.(21,07,2002) Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 19 ihtiyacından doğmuş olup, modern bilgi teknolojilerinin getirdiği avantajlardan yararlanmaktadır. 51 Elektronik Veri Değişimi sayesinde bilgisayarlar, kendilerine belirli bir yazılımla önceden öğretildiği şekilde ve kullanıcılarının istediği konularda, birbirleriyle otomatik olarak veri değiş tokuşu yapmakta, otomatik olarak yollanan ve alıcısına ulaşan verileri yine otomatik olarak değerlendirebilmektedirler.52 Geleneksel ticari işlemlerde, mektuplar, notlar gibi yapılanmamış (unstructured) dokümanlarla birlikte faturalar, sipariş formları, teslim belgeleri gibi standart şekilde yapılanmış (structuered) dökümanlar kullanılmaktadır. Elektronik posta (e-mail) yapılanmamış tipte dokümanların iletilmesinde kullanılırken, EDI yapılanmış mesaj değişimini sağlamaktadır. Böylece standart bilgilerin diğer bilgisayar sistemlerine kolayca aktarılmasını olanaklı kılmaktadır.53 EDI gümrük idarelerinin otomasyonunda oldukça etkin biçimde kullanılmaktadır.54 1.1.3.6. Mobil Sistemler Mobil İnternet, günümüz internet hizmetlerine hareket özgürlüğü anlamında yeni bir boyut getiren, her yerde ve her zaman mobil kullanıcının kullanacağı yeni bir iletişim kavramıdır. Mobil İnternet sayesinde, mobil araçlar üzerinden (cep telefonları, el bilgisayarları vb.) sinema bileti siparişi ve satın alınmasından, cep telefonuna en uygun restoranın sorulmasına ve menünün görüntülenmesine kadar farklı uygulama alanları ile karşılaşacağımız düşünülmektedir.55 51 TESK, TESK ve Alt Teşkilatları İçin Hizmet içi Eğitim El Kitabı http://www.tesk.org.tr/yayinlar/tyayin/sorucevap/13.html, s.411 52 TÜBİTAK-BİLTEN, Elektronik Ticaret Teknik Çalışma Gurubu 1. Değerlendirme Raporu,1998 53 Varol ATABEY, “Elektronik Ticaret ve Kamu Kesiminde Sürdürülen Çalışmalar”, ASOMEDYA, 08.1998, 31 54 EDI hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. bu çalışmanın II. Bölüm 2.2. nolu başlık. 55 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.10 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 20 İnternet servislerine mobil terminaller üzerinden erişimi mümkün kılan, kablosuz uygulama protokolü(WAP), mobil internet kavramının ilk aşamasıdır. WAP sayesinde, bankacılık, basit bilgi servisleri ve bilet satışı ile henüz yeni başlayan mobil internet uygulamaları, mobil araçlar yoluyla zaman içinde satın alma, daha kapsamlı bilgi servislerine ulaşma ve görüntü, ses ve datanın birlikte iletimini gerçekleştirecek multi-medya uygulamaları gerçekleşecektir.56 Mobil sistemlerin en büyük bölümü, şu anda mobil telefonlar tarafından oluşturulmakla birlikte, Psion’un palmtop bilgisayarları, Symbian’ın kablosuz bilgi aygıtları ve 3Com’un Palm Pilot’ları bu kategoride yer alan aygıtlardır. Bunların yanında internet kiosk olarak isimlendirilen ve telefon kulübeleri, ATM cihazları ya da otomatik fotoğraf kabinleri gibi çeşitli yerlerde konumlandırılabilen aygıtlar da mevcuttur.57 Mobil sistemlerin kullanılmasıyla tele çalışma kavramı ortaya çıkmıştır. Tele çalışma; işin merkez ofislerden veya üretim imkanlarından uzak bir yerde yapılmasıdır ki; bu çalışan kişinin diğer iş arkadaşlarıyla şahsi bağlantısının olmadığı, ancak onlarla yeni teknoloji kullanarak iletişim kurabildiği bir durumu yansıtır. Bu açıklamalar çerçevesinde tele çalışma; “on-line” veya “off-line” olarak gerçekleştirilebilir.58 Yapılan araştırmalara göre 2003 yılı itibariyle, 500 milyonun üzerinde insan mobil telefon kullanıyor olacaktır. Avrupa’da mobil sistemler, mobil telefonlar da dahil olmak üzere, internetin dört katı hızla yaygınlaşmaktadır. Gartner Group’a göre, 2004 yılında elektronik ticaret servislerinden yararlanan kullanıcıların %40’ı işlemlerini kablosuz sistemler aracılığı ile gerçekleştireceklerdir. Bilgi sistemlerinde 1990’lı yılların başında ortaya çıkan ve internetle iletişim sistemlerine yüz yılın sonuna doğru entegrasyonu başlayan mobilizasyon, mobil internet ve m-ticaret (m-commerce) kavramlarını ortaya çıkarmıştır.59 56 http://www.ericson.tr/yenitek_mobilinternet_sorular.htm#S1 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.10 58 Ziya ERDEM, “Tele Çalışma Kavramına Teorik Bir Yaklaşım”, BT (Bilgi ve Toplum) Enformasyon Bilgi Toplumu Dosyası, Türk Dünyası Araştırma Vakfı Yay.,Nisan 1998, s.113 59 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.10 57 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 21 1.1.3.7. Kablo Ve Digital Tv Sistemleri Günümüzde gelişen multimedya teknolojisi, televizyonun olumsuz yönlerini özellikle tek yönlü iletişim dezavantajını ortadan kaldırmakta, Web TV, İnternet TV ve İnteraktif TV gibi gelişmeler, televizyonun geleneksel yapısını değişime zorlamakta ve elektronik ticarete daha elverişli bir sistemi desteklemektedir.60 Kablolu TV teknolojisi elektronik ticaretin gelişmesini destekleyen diğer bir gelişmedir. Kısaca Kablo TV olarak tanımlanan kablo ağı ilk döneminde sadece analog televizyon yayınlarının kesintisiz ve net bir şekilde televizyon izleyicilerine ulaştırılmasına yönelik olarak geliştirilmiş idi. Daha sonraları bu alt yapının özellikle Fiber Koaksiyel karma yapıya dönüşmesi ile daha geniş bant kapasitesi, daha çok yayın ve katma değerli hizmetlerin sunulabilmesinin yanısıra, ses görüntü ve bilgi iletiminde kullanıcıların evindeki bağlantı noktalarına kadar bütün iletişim altyapılarından ve tekniklerinden daha ileri bir imkan oluşturmuştur. Ayrıca tek bir transmisyon yolu üzerinden video yayıncılığı, ses iletimi, data ve internet gibi interaktif hizmetlerin yapılabilmesi, bu hizmetlerin kullanıcıya daha uygun maliyetlerle sunulabilmesine olanak tanımaktadır.61 Belirten gelişmelere ek olarak, Dijital TV uygulaması da çok önemli bir oluşumdur. Geleneksel TV yayıncılığında dönüşümü ifade eden bu sistem; “eğlence, çocuk, spor, oyun, alışveriş, müzik, eğitim, sağlık, belgesel, kültür, sanat, interaktif konular gibi onlarca unsuru birleştiren bir teknoloji harikasıdır.62 Televizyonlara eklenen set-top boxlar sayesinde kullanıcılar interaktif TV kavramı ile tanışmışlar ve TV’leri aracılığı ile internette surf (gezinti) yapmak olanaklı hale gelmiştir. Televizyonlara eklenen kameralar ve özel klavyeler aracılığıyla TV’lere e-mail özellikleri de eklenmiş ve görüntülü e-maillere alt yapı sağlanmıştır.63 60 Veysel BOZKURT, Ekonomik, Toplumsal,Teknik ve Yasal Yönleriyle Elektronik Ticaret, Alfa yayınları, Mayıs 2000, s.104 61 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.13 62 Veysel BOZKURT, a.g.e.,s.105 63 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.14 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 22 Son yıllarda Avrupa ve ABD'de giderek yaygınlaşan dijital platform işletmeciliği, alışveriş ve ticaret kavramlarını yeniden şekillendirecek önemli bir teknoloji haline gelmiştir. Televizyon ekranıyla evden alışveriş (home-shopping), bankacılık (home-banking) işlemleri yapmak artık mümkün olmaktadır. 1.1.4. Elektronik Ticaretin Gerçekleşme Şekilleri Elektronik ticareti; ticaretin gerçekleşme şekline göre, ticaretin dayandığı ortamın niteliğine göre ve katılımcılarına göre, sınıflandırmak mümkündür. 1.1.4.1. Ticaretin Gerçekleşme Şekline Göre Elektronik ticaret, elektronik araçlarla kısmen veya tamamen elektronik ortamda gerçekleşmektedir. Elektronik ticaret hem mal ve hizmetlerin sipariş edilmesi hem de sipariş edilen mal ve hizmetlerin teslimini (ifasını) içermektedir. Bu sebeple, konunun daha kolay ortaya konabilmesi açısından elektronik ticarete konu mal ve hizmetlerin bu açıdan bir sınıflandırmaya tabi tutulması gerekmektedir. Malların çoğunluğu ile bazı hizmetler sanal ortamda sipariş edilebildiği halde teslim ve ifanın geleneksel yollarla yapılması gerekmektedir. Daha açık bir ifadeyle, bu tür işlemlerde ticaretin tamamen sanal ortamda yapılması mümkün değildir. Örneğin, giyecek eşyası, gıda maddeleri ve benzeri mallar internet ortamında sipariş edilebilir. Ancak bunların teslimi geleneksel yollarla gerçekleşecektir. Taşımacılık hizmetleri, emlak ve araç kiralama hizmetleri, tamir ve benzeri hizmetler de elektronik ortamda (on-line) sipariş edilebildiği halde anılan hizmetlerin ifası geleneksel yoldan gerçekleşmek zorundadır. Buna karşılık, bazı mal ve hizmetlerin sanal ortamda sipariş edilmesi yanında geleneksel yöntemlerle teslimi (ifası) mümkün bulunmamaktır. Bu tür mal ve hizmetler “sayısal mallar/hizmetler” olarak anılmaktadır. Sayısal mallara örnek olarak, müzik kaset ve disketleri, kitap, dergi, gazete ve benzeri yayınlar, çeşitli fotoğraflar, video Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 23 kasetleri sayılabilir. Çeşitli danışmanlık (muhasebe, vergi, hukuk, mühendislik, mimarlık vs.) hizmetleri, finansal hizmetler, reklamcılık hizmetleri, bazı tıbbi hizmetler, eğitim hizmetleri, çeşitli yayıncılık faaliyetleri de sayısal hale getirilebilen ve sanal ortamda sipariş edilebilen ve satın alınabilen hizmetlerin bazılarıdır. Elektronik posta, video konferans şekliyle görüşmeler, çeşitli bilgisayarlar ve ağlardaki bilgi bankalarına erişim gibi bazı telekomünikasyon hizmetleri ise sadece sanal ortamda gerçekleşebilmektedir.64 1.1.4.2. Ticaretin Dayandığı Ortamın Niteliğine Göre Elektronik ticaretin, internet gibi açık ağlar ile işletme içi kapalı sistemler aracılığıyla gerçekleşmesine göre sınıflandırılması mümkündür. Örnek olarak ATM kartları kullanımı ve 1970’lerin başından itibaren firmalar arasında uygulanan EDI örnek olarak verilebilir. Açık ağ kullanımına ise internet ve kısmen extranet örnek olarak verilebilir. 1.1.4.3. Katılımcılarına Göre Elektronik ticaret, kullanılan teknolojiler ve uygulamalar benzer olmasına rağmen taraflarına göre; işletmeler arasında, işletme-tüketici arasında, işletme-devlet arasında ve vatandaş-devlet arasında olmak üzere dört alt bölüme ayrılabilir. 1.1.4.3.1. İşletmeler Arasında İşletmeler arasında elektronik ticaret, genel anlamda işletmeler arasında geleneksel yollarla gerçekleştirilen iş ilişkilerinin elektronik ticaret yolu ile yapılması olarak tanımlanabilir.65 İşletmeden İşletmeye (B2B) Elektronik ticaret modelindeki amaç, otomasyonlandırılmış sistemlerin ortaklaşa iş yapılan birimlere (üretici işletme, tedarikçi işletmeler, bayiler, mağazalar, departmanlar vb.) entegrasyonu ile ürün, hizmet 64 A.g.e.,s.65 Selim AKYOKUŞ, Perihan KİLİMCİ, “Kurumlara Arası (B2B) Ticaret ve Biztalk 2000 Serwer İle Bir B2B Uygulaması”, http://www.inet-tr.org.tr/inetconf7/program/65.html 65 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 24 ve bilginin işletmeler arasında satışını, kullanımını ve paylaşımını sağlamaktır. İşletmelerin elektronik ortamda tedarikçiye sipariş vermesi, faturalarını temin etmesi ve bedellerini ödemesi olarak da ifade edilebilir.66 Elektronik Veri Değişimi (EDI), Ürün Veri Değişimi (PDI), danışmanlık veri tabanları, talep üzerine bilgi verme işletme- işletme arasında yapılan elektronik ticaret şekline örnek gösterilebilir. İşletmelerin mal sağladıkları firmalarla ağ kullanımı yoluyla iletişimi, satış kanallarının “on-line”’a dönüşümü ve on-line pazarlara katılımları gittikçe artmaktadır.67 İnternet öncesinde firmalar arasındaki Elektronik ticaret, özel veya katma değerli ağlar üzerinden Elektronik Veri Değişimi (EDI) ile gerçekleştirilmiştir. İşletmeler, iş ortakları/tedarikçileri ile arasındaki ticari bilgileri/işlemleri, EDI formatına dönüşümünü sağlayan özel programlar kullanarak gerçekleştirmektedir. İnternet ile elektronik ticaretin İşletme-İşletme kategorisine altyapı oluşturan EDI uygulamaları, Web ortamına taşınarak işletme maliyetleri önemli ölçüde düşürülmüştür.68 Bilgisayarların otomatik olarak gerçekleştirdiği işlemler sonucunda birçok faaliyet için personel gereksiniminin asgari düzeye inmesi, idari maliyetlerin azalması, insandan kaynaklanan hataların ve gecikmelerin önlenmesi, kağıt ziyanının azalması, telefon ve faks ödemelerinde tasarruf, zamandan tasarruf, hızlı ve doğru bilgi paylaşımı, elektronik ticareti tedarik ve bayi zincirlerine entegre eden işletmelerin sahip olacağı avantajlardır. Böylelikle bilgisayar destekli titiz ve zamanında işlenen siparişlerle depo için ihtiyaç duyulan alanda azalma olacaktır. Ayrıca satın alınan ürünlerdeki eğilimlerin izlenmesiyle, tüketicinin ilgisini çekebilecek yeni ürünlerin seçimi ve siparişi konularında karar verilmesinde kolaylıklar gündeme gelecektir. Bütün bunlar üretimin artmasına sebep olacak ve artan tasarruf ve üretim, şirket gelirlerine yansıyacaktır. Bilgi 66 Bülent KANAT ve diğerleri, “E-TİCARET” http://bilgibirikimi.tripod.com/e-ticaret.htm “YENİ EKONOMİ” http://www.ymm.net/e-ticaret/yeni_ekonomi.htm 68 Meral SAYIN-A. Mustafa FAZILOĞLU, Dünya Ticaretindeki Değişim Elektronik Ticaret ve İlk Adım KOBİ-NET, KOSGEB Yayınları, Ankara 2000 http://www.kobinet.org.tr/hizmetler/e-ticaret/eticaret kutuphanesi/ba1.htm#1 67 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 25 paylaşımında mesafe sınırları ortadan kalkacağından, zamanla şirketlerin bayilik ve tedarik zincirleri büyüyecek ve bu durum pazar payını olumlu etkileyecektir.69 İşletmeden-işletmeye (B2B) elektronik ticaretin büyük bölümü EDI’ya dayalı olmasına rağmen, analistler ilerleyen yıllarda bunun internete dayalı teknolojiye kayacağını tahmin etmektedirler. The Boston Consuting Group 1998 yılında ağlar üzerinden yürütülen 671 milyar Dolarlık (B2B) elektronik ticaretin %86’sının EDI’ye dayalı olduğunu hesaplamakta, bununla beraber bu oranın 2003 yılında %28’e düşeceği; %72’lik oranın ise internete dayalı teknolojilerin kullanımı sonucu oluşacağı tahmin edilmektedir.70 Elektronik ticaret, firmalar arası ticarette maliyetlerin azaltılması ve verimliliğin artırılmasında önemli rol oynamaktadır. Bütün aşamalarında (kasa, stok kontrol vb.) barkod okuyucu kullanan ve işlemlerini elektronik ortamda gerçekleştiren bir süpermarkette, otomasyon ile bilgisayar; envanterdeki ürünlerin (raflar, depo) takibini yapmakta, ürünlerin satış eğilimlerini izlemekte ve gerektiğinde sipariş vermektedir. Yeni siparişler, bilgisayar ağı üzerinden üreticiye otomatik olarak gönderilebilmektedir. Bilgisayar sipariş formu hazırladıktan sonra, söz konusu bilgiyi otomatik olarak satış, üretim, dağıtım ve muhasebe bölümlerine göndermektedir. Siparişlerin üretimi sonunda ürünler, fatura ile birlikte süpermarkete gönderilmektedir. Böylece üretim ve pazarlama sürecindeki hızlılık bir yandan maliyetlerin düşmesine, verimliliğin artmasına sebep olurken diğer taraftan vergisel sürecin kısa sürede ve hatasız işlemesine imkan vermektedir.71 1.1.4.3.2. İşletme - Tüketici Arasında “Business to Consumer - B2C” olarak adlandırılan son kullanıcılara yönelik yani bireysel tüketicileri hedef alan bu yöntemde, showroom, sanal mağaza uygulamaları ile 69 Bülent KANAT ve Diğerleri, a.g.e. Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.16 71 Meral SAYIN-A.Mustafa FAZILOĞLU, a.g.e. 70 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 26 internette firmalar elektronik ortamda; bilgisayardan otomobile, kitaptan pizzaya birçok ürünün doğrudan tüketiciye satışını yapabilmektedirler. Günde 24 saat/haftada 7 gün açık ve dünyanın her yerinde şubesi olan mağaza açma/işletme maliyetleri, internet ile küçük ve orta boy işletmelerin karşılayabileceği seviyeye inmiş, genel giderlerin düşük olması satış fiyatlarını da düşürmüştür. Böylece işletme-tüketici ticareti hızla büyümektedir. Büyüme, daha çok eğlence, seyahat, habercilik, finans hizmetleri ve eposta gibi nesnel olmayan hizmetlerde gerçekleşmektedir.72 Bir şirketin elektronik olarak müşteri ile iletişime geçmesiyle, tüketicilerin tüketim davranışları analiz edilebilir ve böylece şirket, ürün ve hizmetlerini müşterilerinin istek ve arzularına göre biçimlendirebilir. Bu, şirketlere hem müşterilerinin ihtiyaçları için en iyi çözümler üretilmesini sağlar hem de onlara çözüm aramadaki zamandan tasarruf sağlar.73 İşletme-tüketici arasındaki ticaret İşletmeler arası ticarete göre daha az gelişmiştir. Bunun başlıca nedenleri, PC kullanımının tüketiciler arasında çalışma ortamlarına oranla daha az düzeyde olması, internet üzerindeki güvenlik sistemlerine kuşkulu yaklaşım ve tüketicilerin e- ticaret ile elde edecekleri kazançtan habersiz oluşlarıdır.74 1.1.4.3.3. İşletme - Devlet Arasında İşletmeler ile kamu kuruluşları arasındaki ticari işlemler, kamu ihalelerinin internette yayınlanması ve firmaların elektronik ortamda teklif vermeleri, kamunun vergi ödemeleri, gümrük işlemleri75, sosyal güvenlik, istatistik ve izinlerin elektronik yoldan izlenmesi ve düzenlenmesi, kamu ihalelerinin elektronik ortamda duyurulması işletme devlet arasındaki ticaretin uygulamadaki örneklerini oluşturmaktadır.76 72 A.g.e. “YENİ EKONOMİ” http://www.ymm.net/e-ticaret/yeni_ekonomi.htm 74 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.17 75 http://bilgibirikimi.tripod.com/e-ticaret.htm 76 Hakan UZUNOĞLU, a.g.e.s.18 73 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 27 Dış ticaret işlemlerinin elektronik ticaretin bir aracı olan EDI yöntemiyle uygulanışı esas itibari ile İşletme-Devlet arasında gerçekleşen bir elektronik ticaret uygulamasıdır. 1.1.4.3.4. Vatandaş - Devlet Arasında Devletin; bünyesindeki kurumlar ve özel kesimle, elektronik ağlar aracılığı ile bağlanması durumu “Elektronik Devlet” ya da kısaca “e-devlet” kavramı ile ifade edilmektedir. Gelecekte gerçekleşmesi muhtemel bu türde, vatandaşların devletle olan ilişkilerinin elektronik ortamda sürdürülmesi mümkün hale gelecektir.77 Henüz yaygın örnekleri olmayan bu kategoride ehliyet, pasaport başvuruları, sosyal güvenlik primleri ile vergi ödemeleri, evlilik, doğum, ölüm gibi kayıtların yapılması vb. uygulamalar ile e-devlete geçişin sağlanması planlanmaktadır.78 Ayrıca, bazı kablolu televizyon sistemlerinde alıcı-verici iletişiminin yaygınlaşmasıyla her evde bulunan bilgisayar terminallerinden alınacak cevaplar sayesinde çok çeşitli konularda referandum yapma imkanı sağlayan bir sistem kurulması mümkündür.79 Devletin, e-devlete dönüşmesi sonucunda, işlemlerin sıra beklemeye gerek kalmaksızın bilgisayar aracılığı ile yapılması, kamu kesiminin personel sayı ve yapısında dönüşüm yaşanması, kırtasiye harcamamalarının azaltılması, işlemlerin şeffaflaşması bu yolla yolsuzluğun önüne geçilmesi gibi pek çok olumlu etkinin yaşanması beklenmektedir.80 1.1.5. Elektronik Ticaretin Yararları Geleneksel çalışma ortamında belgelerin, formların elden ele dolaşması, imzalanması, ilgili bilgilerin telefonla, faksla toplanması olarak karşımıza çıkan iş akışı 77 Zeynep ERSOY, Elektronik Ticaret ve...,a.g.e., s.42 http://bilgibirikimi.tripod.com/e-ticaret.htm 79 Daniel BELL, İletişim Teknolojisi: Gidişat İyiye Doğrumu; yoksa Kötüye mi?, Çev: K. Ahmet SEVİMLİ, BT Enformasyon Bilgi Toplumu Dosyası, Türk Dünyası Araştırma Vakfi Yay.04 1998,47 80 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s. 19 78 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 28 her ofiste kişilerin zamanının büyük bir kısmını çalar. Çünkü, fiziksel olarak elimizde dolaştırdığımız her belge engellere takılmaya mahkumdur. Bir yerden bir yere gitmesi zaman alır, kaybolabilir, ne durumda olduğunun izlenmesi çok zordur, paylaşılamaz arşivlenmesi zorunludur. İş akışlarının elektronik ortama taşınması hem süreci büyük ölçüde kısaltır, hem de biriken bilgiler şirket belleğinin oluşturulmasına katkıda bulunur. Daha sonra bu bilgilerden çıkan sonuçlar ışığında kullanıcıların iş süreçlerini iyileştirmesi, istatistiksel bilgilere ulaşması mümkün olabilir.81 Uluslararası ticari işlemlerde, sözleşmenin yapılmasından nihai ödemeye kadar, alıcılar, satıcılar, bankalar, nakliyeciler, sigortacılar, gümrük idareleri ve bu sürece dahil diğer taraflar, ticarete konu olan mal veya hizmetlere ilişkin pek çok bilgi üretmekte, iletmekte, almakta, işlemekte, düzenlemekte ve dosyalamaktadır. Geleneksel ticarette, bir ülkeden diğer bir ülkeye, bir sevkiyat sürecinde ortalama 50 belge düzenlenmekte ve bu belgelerin 360 civarında kopyası çıkartılmaktadır. Genellikle işlemi başlatan kişi tarafından doldurulan bilgiler, bu sürece dahil tüm taraflarca talep edilmekte ve bu bilgilerin elle tekrar doldurulması sırasında pek çok hata yapılabilmekte ve bilgilerin ilgili makamlara aktarılması uzun zaman almaktadır. Örneğin, batılı bir firmanın Çinli bir firma ile normal koşullarda ticaret sözleşmesi imzalaması yaklaşık olarak üç ayda sonuçlanmakta, malın ihracat süresi üretim süresinden daha uzun olabilmektedir. Geleneksel yöntemlerle yapılan ticarette ticari işlem maliyetlerinin tüm dünya ticaret hacminin %7-10'unu kapsadığı BM Uluslararası Ticaret Etkinliği Sempozyumu’nda açıklanmıştır.82 Bu noktada geleneksel ticaret karşısında elektronik ticaretin avantajları aşağıdaki şekilde belirlenebilir83: 81 Mustafa SAVAŞAN, “Günümüzde Şirketlerin En Önemli Sermayesi: ENFORMASYON”, http://www.kets.com/tr/basindan/makaleler/gunumuzde.sirketlerin.en.onemli.sermayesi.htm 82 “Elektronik Ticaret”, http://enoter_hukuk.tripod.com/genel.htm 83 A.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 29 i. Ticari işlemlerin yürütülmesi için gerekli bilgiler, işlemi başlatan kişi tarafından, ticaret sürecine dahil tüm tarafların (üretici, satıcı, alıcı, gümrük idareleri, sigortacı, nakliyeci, bankalar, diğer kamu kurumları vb.) birbirine bağlı bilgisayarlarından birisine önceden belirlenmiş standart formatta bir kez girildiğinde kısa bir süre içinde tüm tarafların bilgisayarlarına ulaşmaktadır. Gereken belgeler elektronik ortamda hazırlanmakta ve bu bilgi ve belgeler ilgililerin kullanımına sunulmaktadır. Böylece, işlemler minimum hata ile kısa bir süre içinde ve kırtasiye masrafı ödenmeksizin tamamlanmaktadır. ii. Malların üretiminden satışına kadar olan zincirde değişiklikler olmakta, alıcı ve satıcının bir araya gelmesi gerekmediğinden, özellikle hizmet ticaretinde işlem maliyetleri düşmektedir Üretici ve tüketici arasındaki kanalda yer alan tüm aracı firmalar ortadan kalkmakta84, yerini web sayfaları veya elektronik bülten panoları almaktadır. iii. Firmaların pek çok faaliyetinin daha düşük maliyetle yapılması ve üreticiler arasında rekabetin artmasının yanısıra bilgilerin hızlı ve etkin biçimde iletilmesi sağlanmaktadır.85 iv. Elektronik ticarete konusu olan ürünlerin büyük çoğunluğu sayılara ifade edilebilir yani dijitaldir; yada bunların türevleridir. Bunların ilk üretim maliyetleri çok yüksektir. Yeniden üretim maliyetleri ise de tersine çok düşüktür. Bu nedenle yeniden üretimleri sırasında ve sonrasında çok ucuza satılmaları yada tamamen parasız verilmeleri olanaklıdır.86 v. Daha hızlı bir şekilde ürün geliştirilmesi, test edilmesi ve müşteri ihtiyaçlarının tesbit edilmesi mümkün olduğundan, talebe karşı arz tarafı daha hızlı uyum göstermektedir. vi. Perakende satışlarda önemli değişiklikler olması beklenmektedir. Alıcılar kendi evlerinden sipariş verme ve istedikleri ürünleri kendi evlerinde teslim alma imkanına kavuşmaktadır. Firmalar bu ortamda müşterilerine çok daha fazla sayıda ürün seçeneği sunabilmektedir. 84 Don TAPSCOTT, “The Digital Economy-Promise and Peril in the Age of Networked Intelligence” Mc Graw-Hill, New York, 1996, Çev: Mehmet Çakır, Güm. Müf. Der. Yay.,2001 85 POWER, A’dan Z’ye E-Ticaret Rehberi, POWER Yeni Ekonomi Kitaplığı,07,2000, s.58 86 Yakup KEPENEK, Ekonomik Yönleriyle Elektronik Ticaret, ODTÜ (TEKPOL) yay., Mart 1999, Ankara, s.64 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 30 vii,. Özellikle, küçük işletmeler, hatta en küçük iş birimi olarak girişimci bireyler söz konusu elektronik piyasada kendilerine yeni fırsatlar yaratarak dev şirketlerin arasında hayatlarını sürdürme ve sürekli büyüme imkanı yakalamışlardır.87 viii. Tüketiciler için işlem maliyetleri ve nakliye masrafları düşürülmektedir. ix. Ürünlerin sipariş edilmesi ile teslim alınması arasında geçen süreden kaynaklanan maliyetler ile stok maliyetleri düşmektedir. x. İnternet’in yaygınlaşması ve bu ortamda sunulabilen bilgilerin artmasıyla bilgi ve iletişim piyasalarında değişiklikler beklenmektedir. Tüketicilerin daha yüksek kalitede bilgi talep etmesi, bilgi toplama ve işleme alanında uzmanlaşmayı gerektirmektedir. Bu da bilgi işlem sektöründe yeni iş imkanları yaratacaktır. Yeni fikirlere sahip bir girişimcinin bu ortamda tanınması ve yer edinmesi daha kolay olacaktır. 1.1.6. Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesi Vergileme, elektronik ticarette en çok tartışılan konuların başında gelmektedir. Teknolojik gelişmelerin bir sonucu olarak çok uluslu firmalar, ürünlerinin dizayn edildiği, üretildiği, satıldığı ve firma ile ilgili faaliyetlerin yapıldığı yerleri ülkeler itibariyle farklılaştırma olanağına sahip bulunmaktadırlar. Böylece çok uluslu bir firmanın bir ürün ile ilgili olarak yürüttüğü aktiviteler birden fazla ülkenin vergileme yetkisi alanına (Juristiction) girmektedir. Bu durum çok uluslu firmalara, ülkelerin vergi sistemleri ve oranlarını göz önünde bulundurarak, her ülkede vergi idarelerine beyan edecekleri gelirlerini “transfer fiyatları” yoluyla düzenleme olanağı sunmaktadır.88 Elektronik ticaretten elde edilecek kazançların nasıl ölçüleceği, vergilendirileceği ve uluslararası elektronik ticaret söz konusu olduğunda vergi gelirleri ülkeler arasında nasıl pay edileceği tartışılır durumdadır. 87 H.Bahadır AKIN, “Girişimcilik ve Küçük İşletmeler Açısından Elektronik Ticaret Kavramlar, Örnekler Öneriler”, http://www.stratejiyonetim.com/eticaretvekobiler.htm 88 Eser SEVİNÇ, Uluslararası Elektronık Tıcarette Katma Deger Vergısı http://www. Ymm.net/eticaret/e-ticaret-katmadeger.htm Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 31 Vergileme konusundaki sorunlar hem dolaysız (direkt), hem de dolaylı vergiler için söz konusudur. Dolaysız vergilerde, vergi mükellefinin daimi ikametgahı ve vergilendirilecek gelirin kaynağı (ülke bazında) sorun teşkil etmektedir. Elektronik ortamda ticari faaliyette bulunan gerçek ve tüzel kişilerin, daimi ikametgahlarını ya da gerçek kimliklerini belirlemek ve gelir akışını izlemek güç olabilmektedir. Ayrıca, sayısal veri haline dönüştürülmüş bir üründen (örneğin, gerçek bir kitap vs.) elde edilecek gelir ile söz konusu gerçek ürünün geleneksel ticari ortamda satışından elde edilecek gelir farklı olacağından, bunların vergilendirilmesindeki eşitsizlik, vergi idareleri açısından vergi geliri kayıpları olması ihtimalini doğurur.89 Dolaylı vergilerde yani harcamalar üzerinden alınan vergilerle ilgili üç ana eğilimden söz edilmektedir. İlk görüşe göre, internette yapılan alışverişler vergi dışı tutulmalıdır. İkinci görüş, mevcut vergilerin internet üzerinden yapılan alışverişlere de uygulanmasını ancak yeni vergiler konulmamasını önermektedir. Son görüş, özellikle bilgisayar ağları üzerinden satışı yapılan sayısal ürünlerin vergilendirilmesiyle ilgilidir. “Bit vergisi” olarak adlandırılan bu vergi içerikten bağımsız olarak vergilendirme yaptığı için eleştirilmektedir90 KDV yönünden elektronik ticaret işlemleri iki gruba girer: i. Internet üzerinden sipariş edilerek teslim edilen fiziki mallar, ii. Dijital ürünlerin on-line teslimi seklinde sunulan hizmetler. Elektronik ticaret üzerinden yapılan işlemlerin bir çoğu fiziki malların teslimi ile sonuçlanır. Yürürlükteki mevzuata göre KDV, malların teslim edildiği yerde (ülkelerde) tarh ve tahakkuk ettirilir. Bu açıdan fiziki malların tesliminde KDV sorunu bulunmamaktadır. Fiziki malların ithalinde gümrükten geçiş esnasında gerek gümrük vergilerinin gerek KDV’nin tahsili sağlanmaktadır. 89 Murat İNCE, a.g.e., s.12-13 Adem ANBAR, “E-Ticarette Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri”, http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/11/17-adem/17-adem.htm 90 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 32 Ancak, malların tesliminin tersine dijital ürünlerin tesliminde gümrükten geçmek sözkonusu olmadığı gibi işlemin gözle görülür (takip edilebilir) bir belirtisi de bulunmamaktadır. Gerçekte, firmalarca işlemin kayda alınmasında ve devlet tarafından denetiminde de sorun bulunmamaktadır. Ancak, başka bir ülkedeki nihai tüketiciye yapılan satışlar sorumlu sıfatıyla KDV’nin beyan edilip ödenmesini gerektirmektedir.91 Elektronik ticaret ile birlikte Gümrük Vergisi ve uygulamaları konusunda ortaya çıkabilecek konuları fiziki mallar, hizmetler ve sayısal ürünler itibariyle ele almak mümkündür. Hizmetler gümrük vergisine tabi değildir. Gümrük Vergisi kanuna göre gümrük vergisinin konusuna “eşya” girmektedir. Eşya tabirinin ise her türlü madde ve kıymetleri kapsadığı Gümrük kanunun birinci maddesiyle hükme bağlanmıştır. Bu itibarla, elektronik ortamda gerçekleştirecek hizmet ticaretinin mevcut düzenlemelere göre gümrük vergisi ve genel olarak gümrük mevzuatı açısından bir sorun yaratması beklenmemektedir.92 Elektronik ticaretin vergilenmesi hususunda tartışmaya açık diğer bir alan şirket vergileridir. Şirket vergileri söz konusu olduğunda, şirketin fiziksel olarak o ülkede bulunması veya işini o ülkede icra ediyor olması gereklidir. Elektronik ticaret bağlamında bu tanım anlamsız kalmaktadır. Bulunduğu ülkedeki bir İnternet adresinden bir bilgisayar yazılımı aynı ortamda kendi bilgisayarına kaydeden kişinin yaptığı işlemde hangi adres vergilendirilecektir. Bu nedenle ülkelerin işin icra edildiği adresi (business establishment) İnternet ortamını dikkate alarak yeniden tanımlamaları gerekmektedir.93 Ayrıca, İnternet, fiziki mal ticareti ile karakterize edilen tarihsel, açık sabit coğrafi sınırlardan da mahrumdur. Bu yüzden internet üzerinden sipariş edilen bir ürün, sonuçta postayla veya hava yoluyla teslim edildiğinde, gümrük tarifesi uygulamak mümkün iken; İnternet’in yapısı, ürünlerin ve hizmetlerin elektronik olarak teslim edildiği durumlarda, bunu yapmayı güçleştirmektedir. Nitekim bu konuda Mayıs 91 Eser SEVİNÇ, a.g.e. Niyazi CANGİR, Elektronik Ticarette Vergilendirme, Maliye Bak. Yay. Mart 1999, Ankara, s.128 93 ETKK, Elektronik Ticaret Finansal Çalışma Gurubu Raporu, http://www.eticaret.gov.tr/finanse.htm 92 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 1998’de Dünya Ticaret Örgütünün 33 (WTO) Bakanlar Konferansı, enformasyon ve hizmetlerin elektronik olarak teslim edildiği zaman, elektronik ticaret üzerindeki gümrük vergilerinden kaçınılmasını, 132 üye hükümetin taahhüdünü konu alan bir deklarasyonla benimsemiştir.94 Internet üzerinden yapılan satışların vergilendirilmesinde uyulması gereken uluslararası ilkeler şunlardır:95 i. Vergilendirme ticareti engellememelidir: Vergilendirme sistemi ticaret türleri arasında ayrım yapmamalı; ticari işlemlerin yerini ve doğasını değiştirecek eğilimler yaratmamalıdır. ii. Vergilendirme sistemi basit ve şeffaf olmalıdır: Önceden belirlenen gelirleri tahsil edebilecek yeterlilikte ve uygulaması basit olmalıdır. Bütün taraflar için maliyet ve külfeti minimum olmalıdır. iii. Vergilendirme sistemi uluslararası vergi sistemlerine uygun yapılandırılmalıdır: Devletlerin, Global bir uzlaşma sağlamak için, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) ile elektronik ticareti vergileme konusunda işbirliğine katılmaları gerekmektedir. 1.1.7. Elektronik Ticaretin Güvenliği Elektronik ticaretin gelişmesinin karşısındaki en büyük engel, güvenlik olarak görülmektedir. İnternet kullanımının ve elektronik ticaret uygulamalarının hızla artmasına karşın, en çok tartışılan ve henüz kesin bir çözüm bulunamayan güvenlik sorunu, önemini korumaktadır. Amerika’da yapılan tahminlere göre, bir yılda çalınan verilerin değeri 10 milyar doların üzerindedir. ABD’de 1996 yılında, 1320 firmayla yapılan bir araştırmaya göre; firmaların %78’i güvenliğin sağlanamamasından dolayı para kaybettiklerini, firmaların %63’ü virüslerden dolayı zarara uğradıklarını ve 20 firma da en az 1 milyon $ zarar ettiklerini belirtmişlerdir.96 94 William J. CLİNTON – Albert GORE, Global Elektronik Ticaret, Çev: Veysel BOZKURT, Alfa yay., 1999, Bursa, s.10-55 95 Eser SEVİNÇ,a.g.e. 96 Adem ANBAR, a.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 34 Elektronik yaşamın gelişebilmesinin ve tarafların birbirlerini sorunsuzca tanıyabilmelerinin en önemli şartı, elektronik ortama ve açık ağ sistemine güvenin sağlanmasıdır. Bu nedenle, taraflar arası iletilerde; bilginin gizliliği, bütünlüğü ve tarafların kimliklerinin doğruluğu kurulacak olan teknik ve yasal altyapı ile garanti edilebilmelidir.97 Geleneksel ticarette olduğu gibi, elektronik ticarette de temel koşul, kullanıcıların sisteme güven duymalarıdır. Herhangi bir sözleşme doğuran ticari bir işlemde ya da yalnızca bilgi iletişimi için yapılmış bir elektronik haberleşmede, kullanıcılar (birey ya da şirketler); kişisel/şirkete ait özel bilgilerin, birbirlerine aktardıkları ticari, finansal vb. bilgilerin üçüncü taraflara açık olmasını haklı gerekçelerle istemezler. Ayrıca, üçüncü taraflara açık olan bir haberleşmede kişisel bilgilerin gizliliğinin yanısıra, iletilen bilginin bütünlüğü (bir başka ifade ile bilginin en ufak bir değişime uğramadan alıcının eline geçmesi) ve tarafların kimliklerinin doğrulanması da sağlanmalıdır. Hem teknik, hem de temel insan hakları açısından tartışılmakta olan husus, istenilen düzeyde gizliliğin, bilgi bütünlüğünün ve kimlik doğrulamanın hangi teknik, idari ve yasal araçlarla sağlanacağıdır. Bunlar yeterli düzeyde sağlanamadığı takdirde, elektronik ticaretin küresel gelişimi büyük ölçüde engellenecektir.98 Günümüz teknolojileri, gerek donanım gerekse yazılım bazlı bir çok sistem güvenliğini en iyi şekilde sağlanmakta ve bu sistem güvenlikleri bir çok ülke tarafından kullanılmaktadır. Güvenlik açısından dikkate alınması gereken husus, güvenlik alanlarının çok iyi tespit edilerek verinin özelliğine göre en uygun önlemlerin alınmasıdır. Güvenli bir enformasyon alt yapısı şunları gerektirir;99 i. Emniyetli ve güvenilir bir iletişim ağı; ii. Bu ağlara saldırılardan enformasyon sistemini korumak için, etkili araçlar; 97 Türkiye Bilişim Şurası, E-Devlet Çalışma Raporu, 10-12 Mayıs 2002, Ankara, s.30 Murat İNCE, a.g.e., s.11 99 William J. CLİNTON – Albert GORE, a.g.e. 98 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi iii. 35 İstenmeyen yetkisiz kişilerin kullanımından elektronik enformasyonun güvenli bir şekilde korunmasını sağlamak için etkili araçlar; ve iv. Sistemlerini ve verilerini nasıl koruyacağını bilen iyi eğitimli kullanıcılar Alınacak güvenlik önlemleri fiziksel güvenlik, ağ güvenliği ve veri güvenliği olmak üzere üç alanda incelenmelidir. Fiziksel güvenlik; verinin saklandığı veri ambarları, veri tabanı sunucuları donanım ve güç kaynağı gibi sistemin kesintiye uğraması muhtemel alanlarda alınacak önlemlerdir. Ağ güvenliği şebeke üzerinde istenmeyen erişimlerin engellenmesi ve sisteme giriş ve çıkışların sürekli kontrol edildiği “firewall” tipi sistemlerin oluşturulmasıdır. Ağ güvenliğinde ayrıca, sisteme yapılan saldırıların tespiti ve istenmeyen erişimlerin kontrolü için geliştirilmiş sistemler kullanılmaktadır.100 Elektronik ticaret kapsamında yapılan değişik bilgi alış-verişleri farklı güvenlik uygulamaları altında gerçekleştirilirler. Bu güvenlik uygulamalarının en yaygın olanları SET (Secure Electronik Transaction) ve SSL (Secure Socket Layer) protokolleridir. Açık ağlar üzerinde yani internette; kullanıcı-işyeri ve aracı arasındaki veri akışı sırasında bilgilerin şifrelenerek aktarılması esasına dayanan güvenlik sistemleri sayesinde (SET ve SSL), bilgilerin başkasının eline geçmesi durumunda çözülebilmesi önlenmektedir.101 Bilgi güvenliğinde kullanılan teknolojilerin başında şifreleme (kriptografi) gelmektedir. Sayısal imza ve şifreleme konularında kriptografi olmadan güvenliğin sağlanması mümkün değildir. Bilgi güvenliği ancak kriptografik yöntemler kullanılarak sağlanabilecektir.102 100 Türkiye Bilişim Şurası, E-Devlet Çalışma Raporu ,a.g.e. Cengiz YILMAZ, Tuncer ÖZDİL, Güray AKDOĞAN, “KOBİ’ler İçin Elektronik Ticaret Ne İfade Ediyor?”, http://www.kobinet.org.tr/hizmetler/bilgibankasi/ekonomi/OAKDocs/OAK-T20.pdf, s.207 102 TÜBİTAK BİLTEN, “Açık Ağlarda Bilgi Güvenliği ve Dünyadaki Eğilimler”, http://ekimlik.bilten.metu.edu.tr/net/yayinlar/aabg.jsp 101 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 36 1.1.7.1. Güvenlik Duvarı Güvenlik Duvarı, kapalı bir bilgisayar sistemi veya ağ ile bunun dışındaki internet dünyası arasında , iletişimi kontrol eden bir güvenlik arabirimi kavramıdır.103 Güvenlik Duvarı (Firewalls), korunmuş ağlara veya sitelere yalnızca belirli özelliklere sahip dış kullanıcıların girmesine izin veren, yazılım veya donanım olarak da tanımlanabilir. Güvenlik Duvarları, ağlar arasında giriş ve çıkış erişiminde kontrol mekanizmaları sağlar ve yetkisiz erişimi engeller.104 Kullanıcılar, kullanıcı adı, şifre, internet IP adresi veya alan adı (domain name) kullanarak sisteme girebilirler. Güvenlik Duvarı, şirket ağıyla, dış internet arasında bir bariyer oluşturur. Yetkili olmayan kişiler, doğrudan ağ içerisindeki bilgisayarlara giremez. Fakat yetkili iç kullanıcılar, ağ dışındaki internet hizmetlerinden yararlanmaya devam eder. Güvenlik Duvarı, ağ dışından izinsiz girişleri önlemek amacıyla kullanılabileceği gibi, işletme içinde çalışanların gizli veya stratejik bilgilere ulaşmasını engellemek için de kullanılabilir.105 Bir ağ Firewall’u ağ güvenliğini sağlamanın en etkili yoludur. Firewall’lar dahili ve harici ağ arasında (açık ve kapalı ağ) iletilen tüm veri trafiğini inceleyerek çalışırlar ve sadece izin verilen trafiğin geçişine izin verirler. Güvenlik Duvarları statik veya dinamik olabilirler. Dinamik güvenlik duvarları değişen durum ve şartlara göre kendilerini uyarlayabildiklerinden daha güvenlidirler.106 1.1.7.2. Şifreleme (Kriptografi) ve Şifreleme Yöntemleri Kriptografi veya kriptoloji (cryptology), güvenli bilgi iletişimi ve/veya bilginin saklanması için, şifreleme ve şifre çözme yöntemlerini türeten, geliştiren ve inceleyen bir bilim dalıdır.107 103 Kavram olarak kriptografi, okunabilir durumdaki bir bilginin, Adem ÖZBAY, Fikret YETİŞENLER,a.g.e., s.90 Ertan KURT, “İnternet Güvenliği”, http://www.infonet.com.tr/security_anno/feb2002/index9.html 105 Adem ANBAR, a.g.e. 106 Yasin KAPLAN, Veri Haberleşmesi Kavramları, Papatya yay.,Eylül 2000, İstanbul,s.68 107 TÜBİTAK-BİLTEN,Elektronik Ticarette Bilgi Güvenliği Terimleri,2001 104 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 37 kimsenin okuyamayacağı bir bilgi haline dönüştürülmesidir. Bu süreçte bilgi, ilgili alıcı kimse dışında, hiç kimsenin okuyamayacağı veya değiştiremeyeceği bir şekilde kodlanmaktadır. Şifreleme veya mesajı deşifre etmek için, bir algoritmaya (matematiksel bir formüle ) ve bir anahtara ihtiyaç vardır. Anahtar, şifreli mesajın oluşturulması için yazıya eklenmiş basit bir sayı sistemidir.108 Belgeler, alıcı ve vericinin haberi olmaksızın telefon hattı veya mikrodalga iletimleri dinlenerek ele geçirilebilir. Sayısallaştırılmış telefon görüşmeleri dahil, bu tip veri haberleşmelerinde güvenliği arttırmak için veriyi ifade eden kodlar, yetkisiz dinlemelerde anlamsız verilerle karşılanmasına neden olacak şekilde karıştırılmış olarak iletilebilirler. Bu şekildeki güvenli iletim, kriptografi sistemleriyle mümkün hale gelir.109 Sistemde, iki anahtardan oluşan bir anahtar çifti vardır. Bunlardan açık anahtar (public key) herkes tarafından bilinebilen ve gönderilen mesajı "şifrelemede" kullanılan bir dijital anahtardır. (Burada anahtar'dan kasıt, aslında bir şifreleme -kriptolamaalgoritmasıdır. Bu algoritma (yani, anahtar) kullanılarak gönderilecek bilgi şifrelenir). Ancak, açık anahtar ile şifrelenen mesaj sadece bu anahtarın diğer çifti olan "kapalı anahtar" (private key) ile açılabilir (deşifre edilebilir). Kapalı anahtar şifrelemesinde aynı anahtar (şifreleme algoritması) hem iletilere şifre koymada ve hem de şifreleri çözmede kullanılmaktadır.110 Kapalı anahtar da, sadece sizin bildiğiniz bir anahtar olduğundan, mesaj güvenliği sağlanmış olur. Örnek olarak, size mesaj göndermek isteyen birine kendi açık anahtarınızı gönderirsiniz. Karşı taraf bu anahtarı kullanarak mesajını şifreler ve size gönderir. Şifrelenen mesajı, sadece sizde olan ikinci bir anahtar (kapalı anahtar, private key) çözebilir ve bu anahtarı sadece siz bilirsiniz.111 108 Leyla KESER BERBER, Şekil Ve Dijital İmza, Ankara, 26 Ocak 2001, ttp://www.members.triped.com/orhan.turan/leyla-keser_berber.htm 109 Yasin KAPLAN, a.g.e, s.21 110 Veysel BOZKURT,a.g.e, s.15 111 “İnternet ve KOBİNET Semineri”, Diyarbakır, http://firmam.kobinet.org.tr/diyarbakir/Seminer.htm Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 38 Şekil: 1.2. Şifreleme mekanizmasının işleyişi Kaynak: http://www.adambilgisayar.com.tr/odeme.html Kriptoloji veya şifreleme bilimi, matematiğin alt dallarından biridir. Kriptografi, belgelerin, muhatapları dışındaki kimseler tarafından okunmasını engellemektedir112 Kriptografik algoritmalar sadece mesajın şifrelenmesinde değil, aynı zamanda dijital imzanın hazırlanmasında ve kontrol edilmesinde de kullanılmaktadır.113 Şifrelemenin temel amacı, herkesin okuyabileceği bir açık metinden, şifreleme yoluyla sadece istenilen bir veya birkaç kişinin okuyabileceği gizli bir metin yaratmaktır. Alıcı bu şifrelenmiş metni daha sonra ilk şekline çevirecek, yani deşifre edecektir. Şöyle ki: 112 113 Leyla BERBER KESER, a.g.e. A.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 39 ( Açık Metin ) - Şifreleme - ( Gizli Metin ) ( Gizli Metin ) - Şifreleme - ( Açık Metin ) Günümüzde kullanılan şifreleme yöntemlerinde farklı matematiksel metotlardan hareket edilmektedir. Başlıca yöntemler arasında; i. Data Encryption Standard ( DES ): 1977 tarihli olan bu yöntem, IBM'in 1970'li yıllarda geliştirdiği algoritmaya dayanmaktadır ii. International Data Encryption Algoritm ( IDEA ): 1991 tarihli bir yöntemdir. Henüz çok yeni tarihli olmasına rağmen, bir çok analizde kullanılmıştır ve en emin algoritmalardan biri olarak kabul edilmektedir. iii. RSA: 1978 yılında Rivest, Shamir ve Adleman tarafından hazırlanan bu algoritma, Diffie ve Hellmann'ın 1976 tarihli algoritmalarına dayanmaktadır. iv. ElGamal ve DSA: Diffie ve Hellmann'ın fikirlerinin çatısını oluşturduğu ve 1985 yılında Taher ElGamal tarafından geliştirilen şema,aynı zamanda asimetrik bir algoritmadır.114 Kripto işlemleri donanım üzerinden yazılıma kaymıştır. Örneğin kripto teçhizatı, saklanması, imhası ve benzeri unsurlar bu altyapıda karşılaşılan ve kullanılan terimler değildirler.115 Söz konusu yazılımlarda kullanılan algoritmalar tümüyle kamuya açıktır. Bunun anlamı, bu algoritmaların çok sayıda taraf tarafından testinin yapılabilir olması ve bu yolla güvenilirliğinin artmasıdır. Anahtarların üretilmesi, saklanması ve tüm işlevlerin yürütülmesi için uluslararası açık standartlar belirlenmektedir (X.509 elektronik kimlik belgesi standardı, 114 115 A.g.e. http://www.internet.gouv.fr/anglais/sommaire.htm Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 40 PKCS açık anahtarlı altyapılar standartları gibi). Bu standartların dışına çıkmak pratik değildir. Güncel yöntemler arasında Simetrik ve Asimetrik şifreleme yöntemleri kullanılmaktadır. Asimetrik ve Simetrik şifreleme, parametrik metotlar ailesi olarak adlandırılırlar. Seçilen parametre, şifre olarak da adlandırılır ve bu şifrenin birbiri ile haberleşen kişiler tarafından tamamen veya kısmen gizli tutulması gerekir. Şifrenin yetkili olmayan kişiler tarafından, bilgisayar yardımıyla kolayca bulunamaması için, parametrenin veya şifrenin yeteri kadar büyük olması gerekir. Modern şifreleme yöntemlerine; Güvenilirlik ( belgenin içeriği sadece bu konuda yetkili olan kimseler tarafından okunabilmelidir) , Orjinallik (belgenin içeriği, düzenleyen kimse fark etmeden değiştirilememelidir), Gerçeklik ( belgeyi düzenleyen kişinin, yani belgenin sahibinin kim olduğu tespit edilebilmelidir. Başka hiç kimse kendisini, belgeyi düzenleyen kişi olarak tanıtamamalıdır) , Bağlayıcılık ( Belgeyi düzenleyen kişi, bu belgeyi düzenlemediği yolunda itirazda bulunamamalıdır) ve bazı durumlarda Anonimliğin ( bu kavramla mesajın içeriğinin güvenilirliği değil, aksine haberleşme şeklinin güvenilirliği kastedilmektedir.) sağlanması yönünde talepler yöneltilmektedir.116 1.1.7.2.1. Simetrik Şifreleme Yöntemi Simetrik şifreleme yönteminde; şifreleme ve deşifre işlemi için, aynı şifre kullanılır. Örneğin; A ile B arasında haberleşmenin güvenli bir biçimde gerçekleşebilmesi için, şifrenin sadece birbiri ile haberleşen taraflarca bilinmesi, bunun dışındaki kimselere karşı ise mutlak bir şekilde saklı tutulması gerekir. Bir haberleşmeye ikiden çok kimse katılıyorsa, bu durumda tüm katılanlar şifreyi öğrenmiş olacaklardır.117 Simetrik şifrelemede birden çok olasılık söz konusu olabilir: 116 117 Leyla BERBER KESER, a.g.e. A.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 41 Elektronik olmayan yoldan şifre değişimi: Taraflar, haberleşme işlemine başlamadan önce örneğin; posta yoluyla şifreyi birbirlerine gönderebilirler. Ancak bu olasılık, haberleşmek isteyen tarafların birbirini tanıması şartıyla kullanılabilir. Örnek bir şifre ile elektronik yoldan şifre değişimi: Haberin şifreleneceği şifre, gönderilmek istenen mesaj ile birlikte, örnek bir şifre yardımıyla şifrelenmektedir. Şüphesiz bu örnek şifrenin de, haberleşmeden önce taraflar arasında değişiminin yapılması gerekir. Bu yöntem de, haberleşen tarafların birbirlerini önceden tanımalarını gerektirmektedir. Hybrid yöntemi ile şifre değişimi: Hem simetrik hem de asimetrik şifreleme yönteminde kullanılabilen bu yönteme göre; asıl mesaj, tesadüfen yaratılan bir şifre ile şifrelenir. Bu şifre, toplantı şifresi ( Session Key ) olarak da adlandırılır. Daha sonra bu mesaj, alıcının açık şifresi ( Public Key ) yardımıyla şifrelenir. Alıcı, sadece kendisi tarafından bilinen gizli şifresi ( Private Key ) yardımıyla, mesajın toplantı şifresini açar ve bu şifre yardımıyla mesajı deşifre edebilir.118 1.1.7.2.2. Asimetrik Şifreleme Yöntemi Birbiri ile haberleşen iki kişi arasındaki, asimetrik şifreleme yöntemi şöyle açıklanabilir. Burada haberleşen her bir taraf, biri açık, diğeri ise gizli veya özel olmak üzere, yöndeş bir çift şifreye sahiptir. Bu durumda örneğin; A, B’ye bir mesaj yollamak isterse, bu mesajı şifrelemek için, B’nin aleni olarak ulaşılabilen açık şifresini kullanacaktır. B, şifreli mesajı aldıktan sonra, mesajı deşifre etmek için kendi gizli şifresini kullanacaktır. Tam tersi durum, yani bu sefer B’nin, A’ya mesaj yollaması da aynı şekilde gerçekleşecektir. Buna göre, asimetrik şifreleme yönteminde önemli olan herkesin kendi açık şifresini aleni olarak ulaşılabilir kılmasıdır.119 Burada en büyük problem şüphesiz açık şifrenin belirli bir kişiye ait olup olmadığı hususudur. Bu yüzden, belirli bir açık şifrenin belirli bir kişiye yüzde yüz ait 118 119 A.g.e A.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 42 olduğunun garanti edilmesi gerekir. Bu problemle Onay Makamı diye adlandırılan kurumlar uğraşmaktadır. Bu konuya ileriki bölümlerde ayrıntılı olarak değinilecektir. Internet yalnızca bir iletişim altyapısı değildir. Bilginin yaratılması ve paylaşılması için bir “özgürlük ortamı” sunmaktadır. Gerçekten de Internet sınırsız bilginin yayılmasının medyası olmuştur. Bu bağlamda, kriptografik ürünler hızla ve kolaylıkla yayılabilmektedir.120 Ulusal Güvenliği ilgilendiren bilginin örgütlenmesi açısından, gizli bilginin ne olduğu, nasıl üretileceği, korunacağı, nakledileceği, kullanılacağı ve imha edileceği konusunda T.C. Devleti’nin yasal hazırlığı ve düzenlemesi bulunmamaktadır. Bu yasal düzenlemeler ise geçici olarak kurulup sonra dağıtılan birtakım platformların üstesinden gelebileceği gibi basit bir yasa ya da mevzuat değil çok karmaşık bir yasalar zinciridir ve gelişen teknoloji nedeni ile sürekli güncellenmek ve teknolojiye uygun hale getirilmek zorundadır. Bakanlıklar, kamu kurum ve kuruluşları arasında ulusal güvenlik ihtiyaçları doğrultusunda bilgi güvenliğini koordine edecek, yönlendirecek ve ulusal bilgi güvenlik sistemini işletecek bir yapı yoktur. Kriptografik ürünlerin ithalatı ve ihracatı ile ilgili kontrol esasları net olarak belirlenmemiş olup kontrol mekanizması tam olarak tesis edilememiştir.121 1.1.7.3. Güvenli Elektronik İşlem (SET) Protokolü Her gün onbinlerce insan, internet üzerinden kredi kartlarını kullanarak alışveriş ediyor, ödemelerini gerçekleştiriyor. Ancak buna rağmen, kullanıcıların pek çoğu, kredi kartı numarasını internet ortamından göndermeyi riskli bularak kendilerini güvensiz hissetmektedirler. Aynı sebepten, tüm teknik altyapı olanaklarına ve getirdiği bütün 120 121 http://www.internet.gouv.fr/anglais/sommaire.htm A.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 43 kolaylıklara rağmen, internet üzerinden alış verişe hiç yanaşmayan pek çok insan olduğu da bir gerçektir122 Bu güvensizlik engelini aşmak, ve daha çok insanı internet üzerinden alışveriş konusunda cesaretlendirmek için, kredi kartı numaralarınınn güvenliği; bir diğer deyişle alışveriş süreci boyunca hiç kimse tarafından görülmeyeceği garanti altına alınmalıdır. İşte SET “Secure Electronic Transaction” (Güvenli Elektronik İşlem) bu ihtiyacı 123 karşılamak için geliştirilmiş bir protokoldür. SET, elektronik ticarette, internet üzerinde güvenli bilgi aktarımını sağlamak amacıyla aralarında VISA, MasterCard ve IBM'in de olduğu kuruluşlar tarafından geliştirilen bir protokoldür. SET, özellikle on-line (gerçek zamanda) kredi kartı bilgileri iletimi için geliştirilmiş bir standarttır. SET, kredi kartı ile yapılan on-line ödemelerde, bilgilerin internet üzerinden aktarımında gizlilik ve güvenlik entegrasyonunu sağlar. SET protokolü sadece müşteri (ürün siparişi veren kredi kartı sahibi) ile sanal dükkan (e-dükkan) ve kredi kartı şirketi arasındaki ödeme fazını şifreler.124 SET ile, ödeme işlemine taraf olan herkes (müşteri, dükkan sahibi, kredi kartı şirketi), birbirlerini tanırlar (teşhis ederler) ve bu ispatlanabilir. "Tanıma" işlemi, dijital sertifikasyon sistemi ile yapılır. Yani, ödeme fazına dahil bütün taraflar kendi kimliklerini belirten dijital bir sertifika kullanır.125 SET mesaj bütünlüğünü, bütün finansal bilgilerin doğrulanmasını ve hassas bilginin şifrelenmesini sağlar. Alıcının kredi kartı bilgileri şifrelenir ve satıcıya gönderilir. Satıcı bu sipariş emrinde yalnızca kendisi ile ilgili bilgileri görebilir. Alım miktarı, ödeme miktarı ..vb. Satıcı, alıcının şifreli kredi kartı bilgilerini, ödemenin gerçekleşmesi için alıcının bankasına gönderir. Ödemenin yapılacağı banka, kredi kartı onayını kartı kullanıcıya veren bankadan alır ve onayı hem alıcıya hem de satıcıya bildirir. Böylelikle, kullanıcının kredi kartı bilgileri, ilgili bankalar dışında satıcı yada 122 Onur ARIKAN, “SET E-Ticaret Önündeki Güvensizlik Engelini Yıkıyor” 25 Temmuz 2001 http://www.biznet.com.tr/dokümanlar/set.html 123 a.g.e. 124 İnternet ve KOBİNET, a.g.e. 125 A.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 44 diğer ikinci taraflara açılmamış olur. Bu işlemin her adımında, ilgili taraflar kendi sayısal imzasını ve elektronik kimlik belgelerini kullanırlar. Böylelikle, kredi kartı ile ödeme işlemi, ilgili tarafların tümü için bilgi güvenliği standardında yapılmış olur.126 Aşağıda tarafların, ödeme sürecindeki konumu şekil üzerinde gösterilmiştir. Şekil 1.3: Set protokolünün işleyişi Kaynak : http://www.adambilgisayar.com.tr/odeme.html SET temel olarak, internet üzerindeki parasal işlemlerin güvenliğini güvence altına alan bir sistemdir. SET’in çevrim-içi güvenlik çözümlerine getirdiği en önemli katkı, sayısal sertifikaların kullanılmasıdır. SET, her müşteriye bir elektronik cüzdan verilmesini öngörür. Elektronik cüzdan, müşteriye ait kredi kartı numarası ve sayısal sertifika gibi hesap bilgilerini içeren bir dosyadır. Elektronik cüzdana sahip bir kullanıcının ödeme işlemi ve teyidi, müşteri, ticarethane ve müşterinin bankası arasında tamamen sayısal sertifika ve sayısal imzanın kombine şekilde kullanımıyla gerçekleştirilir. Bu sayede, işlemin kişiye özel ve güvenilir olması güvence altına alınmış olur.127 126 127 BİLTEN-İGEME-TTGV,a.g.e. Onur ARIKAN, a.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 45 Set protokolü, güvenlikle ilgili üç ana alanda önemli yenilikler sağlamaktadır. Bu şekilde de diğer ödeme güvenliği yöntemlerine göre çok önemli üstünlükler elde etmektedir. Bu üç alan: i. Gizlilik: Mesajların kriptolanarak okunaksız hale getirilmesiyle sağlanır. İşlemlerin gizliliği ve kişiye özel bilgilerin korunması, kriptolama ile sağlanmaktadır. SET protokolü, RSA ve DES olmak üzere iki farklı algoritma kullanır.DES simetrik bir algoritmadır ve işlem sırasında transfer edilen datanın kriptolanmasıyla ilgilenir. RSA ise asimetrik bir algoritma olup, imzalar için ve simetrik anahtarlarla banka kartı numaralarının açık anahtarla (public key) kripto işlemi için kullanılmaktadır.128 Bu şekilde SET protokolü, en iyi iki algoritmanın birleşik kullanımıyla, yüksek bir kripto güvenliği seviyesine ulaşmaktadır. Bu sistem, şu şekilde çalışmaktadır: İlk olarak, mesaj datası rastgele üretilmiş bir simetrik DES anahtarıyla şifrelenir. Daha sonra bu anahtar mesaj alıcısının açık RSA anahtarıyla şifrelenir. İkinci anahtar mesajın içine yerleştirildiği bir “sayısal zarf” niteliğindedir. Alıcı bu zarfı aldığı zaman, kendi özel anahtarıyla açarak rastgele üretilmiş simetrik anahtara ulaşır ve bu anahtarı da orjinal mesajın şifresini çözmek için kullanır. ii. Mesaj bütünlüğü(hash): Sayısal imzalama ile mesajın gönderildiği şekilde hiç bir değişikliğe uğramadan karşı tarafa ulaştığının garanti edilmesidir. Mesajın bütünlüğü, yani alıcıya değişikliğe uğramadan ulaştığının garantisi, hashing algoritmalarının kullanıldığı tek yönlü kriptolama ve sayısal imzalarla sağlanır. Hashing algoritması mesajı “öğüterek” benzeri olmayan bir forma sokar. Bu işlem tek başına mesajın bütünlüğünü garanti etmeye yeterli değildir. Bu nedenle gizli bir şifreleme anahtarıyla birlikte kullanılır. Bu aşamada sayısal imzalar devreye girmektedir. iii. Yetkilendirme: Sayısal imza kullanımı ile sağlanır. Sayısal imza sayesinde, işleme katılan tarafların kimlikleri doğrulanır, gönderdikleri mesajı 128 A.g.e. inkar etmeleri önlenmiş olur. Yetkilendirme, mesajın Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi göndericisinin kimliğini doğrulamak 46 için kullanılır. SET işlemine katılan tarafların her biri sayısal sertifikalarla yetkilendirilir. Bu sertifikalar “güvenilir” bir üçüncü parti yetkili bir kuruluş (Certification Authority - CA) tarafından yayınlanmaktadır. Her sayısal sertifika, ait olduğu kişilerin kimlik bilgilerini ve açık anahtarlarından (public key) birisini içermektedir. Bunun dışında her sertifika, geçerliliğinin belgelenmesi imzalanır. için sertifika kuruluşu tarafından sayısal olarak 129 Kart sahibi, elektronik dükkanda dolaşıp, satın alacağı malı kararlaştırdıktan sonra, ödeme şekli olarak “SET” tercihini yapar. Bu seçimi takiben, SET protokolü aşağıdaki süreci başlatır. i. Ticarethanede yüklü yazılım bileşeni, ticarethaneye ait olan ve işlemin yapıldığı kredi kartı markası için üretilmiş sayısal sertifikayı kart sahibine gönderir. ii. Kart sahibine ait yazılım bileşeni, yani elektronik cüzdan, muhatap partileri tanır, kart sahibinin sayısal sertifikasını ve ödeme mutabakatını şifreler ve bu bilgileri ticarethaneye gönderir. iii. Ticarethane, ödeme mutabakatı alanının şifresini çözdükten sonra, kart sahibinin hesap bilgileri hala şifreli haldeyken, aracı finansal kuruma otorizasyon talebinde bulunur. SET protokolü, bu yöntem sayesinde kullanıcının kredi kartı bilgilerinin ticarethane tarafından görülmemesini sağlar ve bu anlamda yüzyüze alışverişten daha da güvenlidir. Posta veya telefon siparişlerine göre çok daha güvenli bir yöntem olduğu ise tartışılmayacak kadar açıktır. SET protokolü kullanıldığında, müşteri bilgileri sadece Banka tarafından bilinmektedir. iv. Ticarethaneden otorizasyon talebini alan aracı kurum, şifreyi çözer ve kart sahibinin bankasından, işlem tutarı için gerekli onayı ister. Onayın alınmasından sonra mesaj, ticarethaneye gönderilir. 129 A.g.e. aracı kurum tarafından şifrelenerek Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi v. 47 Bu aşamada ticarethanede yüklü yazılım, onayı kontrol eder, şifreler ve kart sahibinin elektronik cüzdanına gönderir. vi. Ticarethane, kart sahibinin bankasından aracı kurum vasıtasıyla ödemeyi talep eder.130 SET, gerek internet üzerinde satış yapan satıcılar, gerekse de alışveriş yapan müşterilerin bugüne kadar karşılaştıkları veya karşılaşabilecekleri sorunların aşılması yönünde önemli bir aşama sağlar. Kötü niyetli girişimleri önemli ölçüde engelleyecek yöntemler içermesi, kart sahiplerinin interneti alışveriş için kullanma yönündeki güvenlerini arttırır. Öte yandan, ödeme güvencesini alan ticaretheneler için de çok avantajlı bir durum ortaya çıkarır. 1.1.7.4. Güvenli Bağlantı Katmanı (SSL) SSL (Secure Sockets Layer), "Netscape" firması tarafından geliştirilmiş bir güvenlik programı katmanıdır. Buna göre İnternet tarayıcısı ve e-posta yazılımı(kullanıcı) ile web servis sunucusu arasında kurulan bağlantının, şifreli bir bağlantı olması sağlanır. Diğer bir deyişle, kullanıcı ve web servis sunucusu arasında iletilen tüm veriler şifrelidir. Böylelikle üçüncü taraflar, iletilen verinin içeriğine ulaşamazlar. SSL’in tam bilgi güvenliği sağlaması için, elektronik kimlik belgeleri ile desteklenerek, kimlik doğrulamasının da yapılması gerekir. Web servis sunucusu, bir onay kurumundan aldığı elektronik site kimlik belgesi ile, gerçekten adı geçen site olduğunu ispatlar. Böylelikle, kullanıcı hem istediği siteye bağlandığını bilir hem de aradaki verinin güvenli iletildiğinden emin olur.131 SSL, hem istemci (bilgi alan) hem de sunucu (bilgi gönderen) bilgisayarda bir doğrulama (authentication, iki bilgisayarın karşılıklı olarak birbirini tanıması) mekanizması kullanır. Böylece, bilginin doğru bilgisayardan geldiği ve doğru bilgisayara gittiği teyit edilir.132 130 A.g.e. BİLTEN-İGEME-TTGV, a.g.e. 132 İnternet ve KOBİNET, a.g.e. 131 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 48 Bilgisayarların birbirlerini "tanıma" işlemi, açık-kapalı anahtar tekniğine (public-private key encryption) dayanan bir kripto sistemi ile sağlanır. SSL, web sunucusunu tanımak için, dijital olarak imzalanan sertifikalar kullanır. Sertifika, aslında, o organizasyon hakkında bazı bilgiler içeren bir veri dosyasıdır. Aynı zamanda da, kuruluşun açık-kapalı anahtar çiftinin "açık" anahtarı da sertifika içinde yer alır. Sunucu sertifikası da, o sunucuyu işleten kuruma ait bilgiler içeren bir sertifikadır. İstemci bilgisayar, SSL destekleyen bir sunucuya bağlandığı anda, (bu, https:// ile başlayan URL satırları ile gerçekleşir) doğrulama işlemi başlar. İstemci, kendi açık anahtarını sunucuya gönderir. Sunucu ise, bu anahtarı kullanarak şifrelediği bir mesajı istemciye geri gönderir. Bir sonraki adımda istemci sadece kendinde olan kapalı (private) anahtarı kullanarak gelen şifreli mesajı çözer ve sunucuya geri gönderir. Mesajı alan sunucu ise, bunu kendisinin gönderdiği orijinal mesaj ile karşılaştırır ve eğer iki mesaj "aynı" ise "doğrulama" işlemi başarıyla tamamlanmıştır ve sunucu bu noktadan itibaren "doğru bilgisayarla/kişiyle" iletişimde olduğunu anlar. Daha sonra sunucu istemciye o an gerçekleşen web oturumunda kullanılacak tüm önemli anahtarları gönderir ve güvenli iletişim başlar.133 1.2 Elektronik Ticarette Kullanılan Belgelerin Hukuksal Boyutu Elektronik ticaretin, tüm iktisadi birimler arasında, yaygın bir şekilde kullanılma eğilimi, bugün hukuk sisteminin dayandığı, kağıt üzerinde yazılı belgelendirme konusunun gözden geçirilme gereğini ortaya koymaktadır. Elektronik ticarette kullanılan belgeler, borçlar hukuku, usul hukuku, ticaret hukuku, fikri ve sınai hukuk, vergi hukuku, rekabet hukuku, ve ceza hukuku ile doğrudan bağlantılı durumdadır.134 Elektronik ticaretin gelişimi için bu hukuksal 133 A.g.e. Ayşe Saadet ARIKAN, Dünyada ve Türkiye’de Elektronik Ticaret Gelişmelerine Hukuki Bir Yaklaşım, Adalet Bak. Yay.,Mart 1999, Ankara,s.139 134 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 49 alanların yeniden düzenlenmesi ve elektronik ticaretin doğasına uygun hale getirilmesi gerekmektedir. 1.2.1. Elektronik Belge Günümüzde hukuk sistemleri, genel olarak kağıt üzerinde yazılı belgelendirmeye dayanmaktadır. Buna karşın elektronik ticaret uygulamaları, verilerin sayısal iletimi, saklanması ve işlenmesine dayanmaktadır. Bu durumda, hukuk sisteminde geçen yazılı, imzalı belge ve sözleşmelerle beraber, elektronik belge ve sözleşmelerinde geçerli kabul edilmesi gerekmektedir.135 Elektronik ortamda yer alan tüm yazılı ve görsel dokümanlar genel olarak elektronik kayıt adı ile isimlendirilebilir. Sözleşmeler, irade beyanları, faturalar, makbuzlar, sipariş formları, tanıtım metinleri, bültenler ve benzeri tüm belgeler bu kapsamda değerlendirilebilir. Elektronik kayıtların kişisel ve kurumsal ve server bilgisayarlarda depolanıp elektronik ortamda; web sayfası ,e-mail ve edi şeklinde işlenip intranet, extranet, internet yolu ile iletildiği ve yazıcı, disket, cd, çip vb. araçlarla ortam dışına çıkarıldığı bilinmektedir. Genel olarak elektronik ortamın ve özel olarak da elektronik ticaretin tarafları arasında ortaya çıkabilecek ihtilaflarda elektronik kayıtların, hukuki geçerliliği ve ispat aracı olarak güvenilirliği ve delil niteliği yönü ile değerlendirilmesi gereği öne çıkmaktadır. Bu hususlar genel olarak sözleşme hukuku ve usul hukukları kapsamında olmakla birlikte bilgi ve iletişim teknolojisi teknikleri bu alandaki hukuksal düzenlemelere ışık tutacaktır.136 1.2.1.1. Elektronik Veri ve Belgenin Aslı Kanunen belgenin aslının sunulması veya saklanmasının arandığı durumlarda; bilginin düzenlendiği son hali ile bütünlüğünün korunmuş ve gerektiğinde ulaşılabilir 135 BİLTEN-İGEME-TTGV,a.g.e. Cengiz Topel Çelikoğlu, “E-Ticaretin Özel Hukuk ve İspat Hukuku Boyutu”, Ocak 2002 http://www.turkhukuksitesi.com/faq/eticaret2.shtml 136 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 50 olması halinde, bu şart elektronik veri ile de karşılanabilir.137 Bilginin iletilmesi veya saklanması ya da görüntülenmesi sırasında oluşabilecek olağan değişiklikler dışında, bilgi tam ve değişmeden kalmışsa, bilgi bütünlüğünün korunmuş olduğu kabul edilir.138 1.2.1.2. Elektronik Veriyi Gönderenin Tespiti Elektronik veri, gönderenin kendisi veya adına hareket etmeye yetkili bir kişi ya da gönderen adına programlanan bir bilgi sistemi tarafından gönderildiği takdirde gönderene ait kabul edilir.139 Alıcı, elektronik verinin gönderene ait olup olmadığını belirlemek için daha önce gönderen ile üzerinde anlaştıkları usulü doğru şekilde uyguladığı veya kendisine ulaşan elektronik veri üçüncü bir kişi tarafından gönderene ait bir usul kullanılarak oluşturulduğu takdirde, elektronik veriyi gönderene ait kabul edebilir.140 1.2.1.3. Elektronik Verinin Alındığının Teyidi Gönderen ile alıcı arasında elektronik verinin alındığının bildirilmesi belli bir şekle veya usule bağlanmamışsa; herhangi bir iletişim şeklinin kullanılması veya alıcının elektronik verinin alındığını göstermeye yeterli herhangi bir davranışı, elektronik verinin alındığının teyidi için yeterlidir.141 Gönderen tarafından alındı teyidinin arandığı hallerde; alındı teyidi belirlenen süre içerisinde veya böyle bir süre yoksa makul bir süre içerisinde gönderene 137 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, Madde 5, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc 138 Cengiz Topel Çelikoğlu a.g.e. 139 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, Madde 7, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc 140 Cengiz Topel Çelikoğlu a.g.e. 141 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, Madde 8, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 51 ulaşmadığı takdirde, gönderen alıcıya alındı teyidinin kendisine ulaşmadığını belirten ve alındı teyidinin ulaşması için makul bir süre belirleyen bir bildirimde bulunabilir veya elektronik veriyi gönderilmemiş kabul edebilir. Gönderen tarafından alındı teyidinin aranmadığı hallerde; alındı teyidi makul bir süre içerisinde gönderene ulaşmadığı takdirde, gönderen alıcıya alındı kendisine ulaşmadığını belirten ve alındı teyidinin ulaşması için belirleyen bir bildirimde bulunabilir veya elektronik veriyi teyidinin makul bir süre gönderilmemiş kabul edebilir. Elektronik verinin alındığının teyidi halinde, elektronik verinin alıcı tarafından alınmış olduğu kabul edilir ancak bu teyit alınan elektronik verinin gönderilen ile aynı olduğu hususunu içermez.142 1.2.1.4. Elektronik Verinin Saklanması Kanunen bazı belgelerin, kayıtların veya bilgilerin saklanması gereken durumlarda; bilgiye sonradan kullanılmak üzere ulaşılabiliyorsa, bilgi bütünlüğü korunmuşsa, gönderen ve alıcı ile elektronik verinin gönderildiği veya alındığı tarihin ve zamanın belirlenmesi mümkün ise, bu şart elektronik verinin saklanması yoluyla da karşılanabilir.143 1.2.1.5. Elektronik Veri ve İmza Şartı Kanunen imza şartının arandığı durumlarda; imzalayan kişiyi belirleyen ve kişinin elektronik verideki bilgiyi onayladığını gösteren bir usul kullanıldıysa ve kullanılan usul elektronik verinin üretildiği veya iletildiği amaca uygunluğu açısından güvenilir bir usul ise, bu şart elektronik veri ile de karşılanabilir.144 142 Cengiz Topel Çelikoğlu a.g.e. Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, Madde 6, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc 144 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, “Genel Hükümler, Amaç Kapsam ve Tanımlar”, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc 143 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 52 1.2.1.6 Elektronik Verinin Hukuki Niteliği Bir imza, bir sözleşme veya herhangi bir işleme ait bir kayıt, elektronik formda ise, Bir sözleşme yapılırken, bir elektronik imza veya elektronik kayıt kullanılmış ise, sadece "elektronik"tir diye, bunların hukuken hüküm taşımadığı, yürürlüğü olmayacağı veya uygulanma kabiliyeti bulunmadığı hiçbir biçimde ileri sürülemez145 Bilginin sadece elektronik veri şeklinde olması hukuki geçerlilik ve uygulanabilirliğine etki etmeyeceği gibi, delil olarak ileri sürülmesini de engellemez.146 Elektronik veride atıf yapılan ve hukuki sonuç doğurabilecek bir bilginin sadece elektronik veride yer almadığı gerekçesiyle geçersiz olduğu ileri sürülemez. Elektronik veri üretilmesi, gönderilmesi, alınması veya saklanması sırasında güvenilir bir bilgi sistemi kullanılmış ve bilgi bütünlüğü korunmuşsa ve gönderenin kimliği doğru şekilde tespit edilebiliyorsa, delil olarak ileri sürülebilir.147 1.2.2. Elektronik Sözleşme Taraflarca aksi kararlaştırılmadığı takdirde, bir sözleşmede icap ve kabul elektronik veri yoluyla yapılabilir. Sözleşmenin elektronik veri yoluyla kurulması geçerlilik ve uygulanabilirliğine etki etmez.148 Bu madde hükümleri; kira sözleşmeleri hariç olmak üzere, taşınmazlara ilişkin sözleşmeler, kanunen mahkemelerin, kamu mercilerinin veya kamu yetkisi kullanan kişilerin katılımını gerektiren sözleşmeler, kefalet ve karşılıklı teminat sözleşmeleri, aile veya miras hukukuna ilişkin sözleşmeler gibi yazılı veya resmi şekil zorunluluğunun 145 Avniye TANSUĞ, “ABD’de Yürürlüğe Giren “Küresel ve Ulusal Ticarette Elektronik İmzalar Yasası” (S-761) Üzerine Bir İnceleme”, http://www.bilisimsurasi.org.tr/dosyalar/37.doc 146 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, Madde 10, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc 147 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, a.g.e. 148 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, Madde 11, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 53 bulunduğu sözleşmelere uygulanmaz.149 Kanunlarda yer alan sözleşmelerin şekline ve ispatın ilişkin hükümlerin, işlemlerin elektronik yoldan yapılmasına olanak verecek, elektronik iletişimi kolaylaştıracak şekilde yeniden gözden geçirilmesi zorunluluğunu doğurmuştur. Fakat, internet üzerinden yapılacak sözleşmelerin geçerli olması ve tarafları bağlaması için, klasik sözleşmelerdeki gibi " beyan sahiplerinin bu beyanları ile bağlı olma iradelerinin", yani sözleşme ile borç altına giren tarafın veya tarafların imzalarının elektronik metinlerde de yer alması gerekmektedir. Sözleşmenin taraflarının elektronik belgeleri nasıl imzalayacakları sorusunun cevabını bulmak ise, yine bilgi teknolojisi uzmanlarına düşmüştür. Bulunan çözüm günümüzde " Sayısal İmza " veya " Elektronik İmza " olarak adlandırılmaktadır150 1.2.3. Elektronik İmza 20. yüzyılda ilk önce " internet " adı verilen global ağ ile, daha sonra ise bu ağ üzerinden kendisinden kilometrelerce uzakta bulunan diğer bir kişi ile haberleşmek veya sözleşme yapmak için can atan kişilerin, bu işlemlerini bağlayıcı kılmalarını sağlayacak, kimliklerini ispata yarayacak "Elektronik imza" adı verilen bir imza türü ile tanıştırmıştır.151 Bilgisayar çağının gereği olarak, ticaret hayatının da elektronik ortama taşınması ile birlikte birçok ülkenin mevzuatında, elektronik ticaretin benimsenebilmesi için açık ağ sistemine kullanıcıların güven duymasını sağlamak amacı ile hukuki düzenlemelerin yapılması gereği doğmuştur. Bu nedenle taraflar arasında iletilen bilginin gizliliği, bütünlüğü ve tarafların kimliklerinin doğruluğunu, kurulacak olan teknik ve yasal alt yapı ile garanti edebilmek amacı ile elektronik imza kullanımı başlamıştır.152 Elektronik imza, Başka bir elektronik veriye eklenen veya veri ile mantıksal 149 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, a.g.e. Leyla BERBER KESER,a.g.e.. 151 A.g.e. 152 Ayşe ÖZYILMAZ, http://www.activefinans.com/active/arsiv/sayi14/imza.html 150 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 54 bağlantısı bulunan ve gönderilen verinin bütünlüğünü, gizliliğini, imzalayanın 153 kimliğini belirleme aracı olarak kullanılan elektronik veriyi ifade eder. Elektronik imza, bir bilginin üçüncü tarafların erişimine kapalı bir ortamda, taraflarının kimliklerini tanıtarak, bilginin orijinal haliyle iletildiğini elektronik veya benzeri araçlarla garanti eden harf, karakter veya sembollerden oluşmuş bir seti ifade eder. Elektronik imza, günümüz teknolojisinde çeşitli şekillerde olabilmektedir:154 i. Halen kullanılan imza dosyaları, biyometri tekniği (kullanıcının parmak ya da el izi, göz retinası vb. kişiye has özellikler) ile oluşturulan imzalar, ii. Sayısal imzalar en çok bilinen ve tartışılan elektronik imza çeşitleridir. Bir metni elektronik olarak imzalayabilmek için, çok basitten çok karmaşığa kadar uzanan bir seri çözüm mevcuttur. En basit çözüm kişinin kendi el yazısı ile attığı imzanın, scanner'den geçirilerek bilgisayara aktarılması ve hazırlanan metinlerin altına eklenmesidir. Ancak bu basit çözümün başkaları tarafından taklit edilmesi de bir o kadar basit olduğu için, imzanızı hazırlamadığımız mesajların, tarafı olmadığınız sözleşme metinlerinin altında gördüğünüz zaman şaşırmamanız gerekecektir Bu konuda hazırlanışı en karmaşık ve fakat en güvenilir çözüm Sayısal İmza'dır. Sayısal imza, el yazısı ile atılan imzanın sahip olduğu özellikleri, elektronik belgeler bakımından da sağlamaya çalışan bir yöntemdir. Şifreleme yöntemleri sayesinde, elektronik olarak imzalanan bir belgenin, sadece elektronik imzanın sahibi olan kimse tarafından düzenlendiği tespit edilebilmektedir. sayısal imzanın başkaları tarafından taklit edilmesi çok güçtür ve ayrıca dijital imzanın kaynağı da, yani imzanın kimin tarafından atıldığı da şüpheye yer bırakmayacak şekilde ispatlanabilmektedir 155 Sayısal imza daha ayrıntılı olarak ileriki bölümlerde ele alınacaktır. 153 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı, a.g.e. Ayşe Özyılmaz, a.g.e. 155 Leyla BERBER KESER, a.g.e. 154 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 55 1.2.3.1. Güvenli Elektronik İmza Güvenli Elektronik İmza; “Sayısal imza ya da bir güvenlik usulü aracılığıyla belirli bir kişiye ait olduğu tespit edilebilir elektronik imza ya da olayın özelliğine göre ticari ilişkiler çerçevesinde makul görülen ve taraflarca daha önce kararlaştırılan ve uygulanan elektronik imzadır.156” Güvenli imza araçları, imzalanacak veriyi değiştirmemeli veya bu verinin imza işleminden önce imza sahibine sunulmasını önlememelidir. Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar yönetmelikle düzenlenir.157 Güvenli imza araçlarının aşağıda belirtilen şartları sağlaması gerekir;158 i. İmza verisinin sadece bir kez oluşturulmasını sağlamak ve gizliliğini garanti altına almak, ii. İmza verisinin üçüncü kişiler tarafından üretilmesini önlemek ve imzayı sahtekarlığa karşı korumak, iii. İmza verisinin, üçüncü kişilerin kullanımını engellemek amacıyla imza sahibi tarafından korunabilmesini sağlamak. 1.2.3.2. Nitelikli Elektronik İmzanın Hukuki Sonuçları Kanunda aksine bir hüküm bulunmadığı ve aksi ispat edilmediği takdirde, nitelikli elektronik imza ile yapılan işlemler delil teşkil eder. Taraflarca aksi kararlaştırılmadığı takdirde, nitelikli elektronik imza hukuki işlemlerde elle atılmış imza ile aynı etkiyi haizdir.159 156 Ayşe Özyılmaz, a.g.e. Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı, a.g.e 158 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı, Madde 31, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc 159 A.g.e., Madde 36 157 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 56 1.2.3.3. Sayısal İmza Sayısal imza, bir web sitesine ulaşan kişinin veya elektronik iletideki göndericinin, belirttiği kimliğinin, gerçekten doğru olduğunu kanıtlayan elektronik nüfus cüzdanıdır.160 Sayısal imza, bir datanın üçüncü kişiler tarafından görülüp değiştirilmesi tehlikesini önlemeye yaramaktadır. Bu tür mesajı yüklemek, okumak ve değiştirebilmek, sadece şifre ve giriş kodunu ( Password ) kullanmak hakkına sahip olan kimseye aittir. Eğer şifre ve giriş kodu sahibi, bir başka kimseye gönderdiği mesajı okuma yetkisi vermek isterse, bu kişiye anahtar kelimeyi bildirmek zorundadır. Bu olanak, şifre sahibinin birçok katılımcı ile elektronik yoldan haberleşmek istemesi durumunda pratik olmayacaktır. İşte bu aşamada sayısal imza gündeme gelmektedir.161 Sayısal imza, elektronik belgenin şifrelenmesini mümkün kılmaktadır, değiştirilmesini önlemektedir ve ayrıca birden çok kişi ile, mesajın şifrelendiği anahtar kelimeyi öğrenmelerine gerek olmadan, elektronik yoldan haberleşmeyi kolaylaştırmaktadır. Teknik olarak dijital imza, bir çift şifreden oluşmaktadır. Söz konusu şifreler, haberleşmek isteyen taraflara ( biri göndericiye, diğeri ise alıcıya ) ait olacaktır. Bu bir çift şifre, elektronik belgeleri, mesajları imzalamak için kullanılacak olan ve sadece imza atacak olan kişide kalacak bir “ gizli şifre ( private key)“’den; ayrıca imzanın tetkiki için kullanılacak ve haberleşmek istenen kişiye kullanması için verilecek olan bir “ açık şifre ( public key )“’den oluşmaktadır.162 Sayısal imza, elektronik imzanın özel bir çeşidi olup, açık ve gizli anahtarlar ile elektronik ortamda iletilen bilgilere vurulan bir mühürdür.163 Sayısal imzada kullanılan açık ve gizli anahtarlar, alfa nümerik karakterlerin oluşturduğu kod olup, açık anahtara kullanıcı dışındaki kişiler de erişebilmekte, gizli anahtar ise sadece kullanıcı tarafından 160 Avniye TANSUĞ, a.g.e. Leyla BERBER KESER, a.g.e. 162 A.g.e. 163 TESK, a.g.e. s.417 161 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 57 bilinmektedir. Sayısal imzanın oluşması için açık ve gizli anahtar setinin birbirine uyması gerekmektedir.164 Dijital imza, bilgilerin elektronik olarak taşındığı, kopyalandığı ve işlendiği her yerde kullanılabilir. Örneğin; i. İnternetteki iş ilişkilerinde, ii. Fikri hakların korunmasında ( Copyright ), iii. Yazılımlardaki manipülasyonların kontrolünde,K iv. Kimlik tespitinde.165 Aşağıda, elektronik belgelerin sayısal imza kullanılarak imzalanması süreci şekil üzerinde gösterilmiştir. 164 165 Ayşe Özyılmaz, a.g.e. Leyla BERBER KESER, a.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi Gönderici Alıcı Belge Belge Hash Fonksiyonu Print Out 58 Hash Fonksiyonu Mesajın Tamamı Print Out İmza Algoritması ( Şifrenin Gizli Kısmı ) İmza Algoritması ( Şifrenin Gizli Kısmı ) İmza İmza Şekil 1.4: Belgelerde Sayısal İmza Kullanımı Kaynak: http://www.activefinans.com/active/arsiv/sayi14/imza.html Sayısal imzalar göndericinin kimliğinin açık ve net bir biçimde teyidini, elektronik dokümanın orjinalliğini ve güvenilirliğini mümkün kılar. Mesajı gönderen ve alan taraf için tek olan sayısal imzalar doğrulanabilir ve inkar edilemez niteliktedir. Sayısal imzada amaç; elle imza atma işlemini elektronik ortamda yapabilmek için zemin yaratmaktır. Sayısal imzanın işlevi; elektronik ortamda aslından ayrılamayan sahte imzayı ve orjinal dokümanın değiştirilmesini önlemektir.166 Bir belgeyi elektronik olarak imzalayabilmek için, kullanıcıların, bir Onay Makamının veya - daha sık kullanılan İngilizce karşılığı ile “ Trust Center’ın” hizmeti yanında teknik bir alt yapıya da sahip olması gerekir. Kullanıcının bir bilgisayarı ve kendine ait bir yazılım programının mevcut olması gerekir. Kullanıcının ayrıca 166 Ayşe Özyılmaz, a.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 59 bilgisayar üzerinden yapacağı işlemlerde kullanacağı bir de şifresinin olması gerekir. Bu şifre, aşağıda tekrar değineceğimiz üzere, ya yazılım ( software ) programları vasıtasıyla veya akıllı kart ( SmartCard ) olarak da adlandırılan Chip kartlar kullanılarak elde edilebilir.167 Günümüzde kağıt üzerinde belge imzalayıp saklama işlemi elektronik ortama aktarılmaya başlanmıştır. Siebs(sayısal imzalı elektronik belge sistemi)web üzerinden elektronik dökümanların sayısal olarak imzalanıp veri tabanında imzalarıyla birlikte saklanmasını ve imzanın doğruluğunun kontrol edilmesini sağlayan bir elektronik belge sistemidir. Veri tabanı uygulaması sayısal imza ve güvenlik uygulamasından tamamen bağımsızdır.168 Sunucuya ''log on'' olma ve HTML formunda hazırlanmış belgelere ulaşım hakkı ''SSL Client Authentication'' (SSL üzerinden kullanıcıyı tastik etmek) ile sağlanmıştır. Bunun için her kullanıcının bir sayısal sertifikasının olması gerekmektedir. Sunucuya bağlanması onaylanan kullanıcı istediği belgeyi doldurduktan sonra tek tuşla imzalayıp veri tabanına gönderir. Sonradan belgede yapılabilecek en ufak bir değişiklik imzanın geçersiz olmasını sağlar. Bir belge birden fazla kişi tarafından imzalanabilir. Kullanıcıların veri tabanında saklı imzalı belgelere ulaşım hakkını sayısal sertifikalarındaki bilgiler doğrultusunda sınırlamak mümkündür.169 Sayısal imzalar taklid edilemez Belgeler, üzerlerinde değişiklik yapılana kadar imzalı kalırlar. Bu nedenle, bir belgeye imza eklemek, belgenin dağıtımından önce yapılması gereken son iş olmalıdır. Belge imzalandıktan sonra yaptığınız değişiklikler, belgenin imzasını geçersiz kılar.170 Bir belgede birden fazla imza bulunabilir Her kullanıcının kullanım hakkı ayrı ayrı tanımlanabilir Herhangi bir veri tabanı uygulaması ile kullanılabilir Kullanıcı ve 167 Leyla BERBER KESER, a.g.e. TÜBİTAK BİLTEN, Sayısal İmzalı Elektronik Belge Sistemi http://www.bilten.metu.edu.tr/projectgroups/etggpress_siebs.htm 169 A.g.e. 170 Micrasoft Corparation, “Office XP ile Sayısal İmza Kullanma” http://office.microsoft.com/turkiye/assistance/2002/articles/wdWebUseDigitalSignaturesDoc.aspx 168 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi sunucu sertifikaları istenilen herhangi bir güvenilir kurumdan 60 alınabilir171 1.2.4. Onay Kurumu (Trutcenter - Certification Authorities) Elektronik ortamda gönderici ve alıcıların kimliklerinin belirlenmesi için üçüncü kişi veya kurumlarca “sayısal sertifika” düzenlenmesi gereklidir. Bu sertifikaları düzenleyen kurumlar, “Sertifikasyon Otoritesi”, “Onay Makamı” ya da “Onay Kurumu” olarak adlandırılırlar. Sertifika, Onay Kurumunca kişi/kurum/kuruluş için üretilen sayısal imza ile imzalanır. düzenlenerek başvuran 172 Onay Kurumları, kullanıcının kimlik bilgilerini doğrulamak üzere, kullanıcılara elektronik kimlik belgesi verir. Elektronik kimlik belgesi, kullanıcı bilgilerini içeren verinin, Onay Kurumu tarafından sayısal imzalanması ile oluşur. Elektronik kimlik belgesinde, kullanıcının adı, soyadı, e-posta adresi gibi bilgilerin yanı sıra, kimlik belgesinin geçerlilik süresi, kullanıcının açık anahtar bilgisi gibi bilgiler de bulunur. Onay Kurumu, kendi gizli anahtarını titizlikle koruyacağından, eğer sayısal imzası, açık anahtarı ile doğrulanabilirse (diğer bir deyişle, kimlik belgesinin gerçektende Onay Kurumu Tarafından gönderildiğinin sağlaması yapılabilirse), o zaman kullanıcının adı ile kullandığı anahtar çiftleri arasında ki ilişki de doğrulanmış olur.173 Algoritmaların, anahtarların ve anahtar hazırlama yöntemlerinin güvenilirliği konusunda bir çok araştırma yapılmıştır. Ancak bugün ulaşılan matematiksel güvenlik şüphesiz tek başına yeterli değildir. Burada önemli olan şey, açık imza anahtarının kullanıcıya kesin bir şekilde tahsis edilmesidir. Çünkü; anahtar hazırlama yöntemleri genel olarak bilindiği için, kötü niyetli bir kişi imza atmakta kullanılacak bir çift imza anahtarı oluşturabilir, açık anahtarı kullanıma açar ve böylece sahte bir kimlik yaratmış olur. Bu yüzden dijital imzada " açık anahtarın " belirli bir kişiye ait olduğunun mutlaka " tamamen güvenilir bir üçüncü kişi (Sertifika makamı) " tarafından onaylanması gerekir.174 171 TÜBİTAK BİLTEN, “Sayısal İmzalı Elektronik Belge Sistemi”, a.g.e. Türkiye Bilişim Şurası, E-Devlet Çalışma Raporu...,a.g.e., s.36 173 Türkiye için Elektronik Ticaret Geçiş...,a.g.e. 174 Leyla BERBER KESER, a.g.e. 172 Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 61 Onay kurumları, farklı yerlerdeki e-kimlik istek sahiplerinin ihtiyaçlarını, o yerlerde kuruduğu yerel kayıt kurumları aracığıyla yapabilirler. E-kimlik üretme, ekimlik iptal listelerinin güncel tutulması, dizin sunucu hizmetleri, kayıt kurumlarıyla geniş ağ üzerinden bağlantı ve benzeri pek çok işlevleri yürütmek üzere geliştirilen entegre yazılımlardır.175 Bir kimsenin dijital imzasının geçerliliği, bu kişinin açık şifresinin bir Onay Kurumu tarafından, dijital bir imza ile tasdik edilmesi suretiyle olur. Bu kapsamda olmak üzere, şifreleri kullanacak olan kişi hakkındaki bilgiler, Onay Kurmu’nun gizli şifresi ile şifrelenecek olan sertifikanın düzenlendiği tarih ve geçerlilik süresi de önem taşımaktadır. Sertifikanın hazırlanması genel olarak şu şekilde gerçekleşir: İmza şifresi sertifikası sahibi olmak isteyen bir kişi, Onay Kurumuna veya yetkili diğer bir kuruma, kimlik bildiriminde bulunur. Onay Kurumu bunun üzerine, ilgili şahıs tarafından imza için kullanılacak olan bir çift şifre hazırlar, açık şifreyi sertifikalar ve bunu kullanıcının ismi ile birlikte bir “şifre listesinde” yayımlar.176 Dijital imzalı bir mesajı alan kişi ise, Onay Kurumunun şifre listesinden göndericinin açık şifresini bulabilir. Bu şifre ile, dijital imzayı çözer ve yine bu açık şifre yardımıyla metni okunabilir hale getirebilir. Bu açıklamalar bile, bir Onay Kurumuna ne kadar büyük güvenlik ve garanti taleplerinin yöneltildiğini ortaya koymaktadır. Onay Kurumunun gizli şifresi hiç bir koşulda kullanıcıdan başka kimseye verilmeyecektir. Hazırlanan her şifrenin, her kullanıcı için ayrı olması; yani her şifre örneğinden sadece bir tane yapılmış olması gerekir. Onay Kurumlarına bir dizi vazife yüklemiştir: Onay Kurumu, sertifika talebinde bulunan kimsenin, kimlik kontrolü yaparak, gerçekten o şahıs olup olmadığını tespit etmek zorundadır. Talep sahibi kimse için bir çift şifre hazırlar ve bu şifreleri o kişi adına tahsis eder. Bu şifrelerin bizzat talepte bulunan kişiye verilmesi zorunludur. Ek olarak temsil yetkisi veya meslek dolayısıyla kullanım izni vs. hakkında da 175 TÜBİTAK BİLTEN, “Bilgi Toplumu Altyapısı, Elektronik Ticaret ve Bilgi Güvenliği Gurubu, Onay Kurumu Yönetim Yazılımı”, http://www.bilten.metu.edu.tr/projectgroups/etbggpress_siebs.html 176 Leyla Berber KESER, a.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi açıklamaların yer alacağı, bir kontrol şifresi sertifikası düzenler 62 ve talep sahibini güvenlik sorunları hakkında aydınlatır. Bunun yanı sıra onay kurumu, her zaman ulaşılabilir bir blokaj servis hizmeti de sunmak zorundadır.177 1.2.5. Sayısal Sertifika Sayısal sertifika (kimlik) internette tarafların kimliklerinin doğrulanmasını sağlar.178 Alışveriş yapan kişinin gerçek kart sahibi olduğunu kanıtlamak üzere bir elektronik kimlik belirleme yöntemi olarak kullanılmaktadır. Bu sertifika, bir banka, bir finansal kurum veya kabul görmüş bir Otorite Sertifika Kurum tarafından yayımlanıp dağıtılabilir. Sertifika, kullanıcı ile ilgili bilgileri içerir.179 Sayısal sertifika, müşterinin her işleminde, “müşteriye özel ve tek” kart numarasının doğum tarihi, annesinin kızlık soyadı gibi, PC’deki yazılım bileşeninde yüklü ve yine müşteriye özel bilgilerle eşleştirilmesine olanak sağlar. Eşleştirme yapılamadığında işlem için onay verilmez. Sayısal sertifika aynı zamanda temel finansal bilgileri, kart üreticisinin bilgilerini ve şifreli bazı bilgileri de içerir. SET’in çalışması için, sadece kart sahipleri değil, ticarethaneler de tamamiyle kendilerine özgü sertifikalara sahip olurlar. Bu durumda sertifika kullanımıyla, ticarethane ile kartı yayınlayan finansal kurum arasındaki işlemler de yetkilendirilir. Sertifikalar, satınalma talepleri ve şifreli ödeme talimatlarıyla birlikte ticarethanelere gönderilir. Bu sertifikayı alan ticarethane, en azından, hesap numarasının kart yayınlayıcısı tarafından geçerli bulunduğunun güvencesini almış olur.180 Önemle altı çizilmesi gereken bir konu, sertifikanın kendi başına bir anlam ifade etmediğidir. Bir otorite sertifika kurumu tarafından yayınlanan her sertifika, bu kurumun kendi sayısal imzasını içerir. Bu imzanın arkasında, daha üst bir kuruluşun 177 Bu vazifeler Dijital İmza Kanunu ve bu Kanunun 16. maddesine istinaden Alman Hükümeti tarafından 22.10.1997 tarihinde kabul edilen ve Dijital İmza Kanununun 19. Maddesine göre, 1.11.1997 tarihinde yürürlüğe giren, Dijital İmza Kanunu Yönetmeliği ( SigV ); ilgili maddelerinden alınmıştır. 178 Veysel BOZKURT, Ekonomik Toplumsal..., a.g.e., s.16 179 Onur ARIKAN, http://www.biznet.com.tr/dokümanlar/set.html, 25 Temmuz 2001 180 A.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 63 imzası olabilir ve bu zincir, yazılımı geliştiren tüm uygulama şirketleri tarafından tanınmış, kabul görmüş bir kök imzaya kadar gider 1.2.6. ELEKTRONİK NOTERLİK Her ne kadar elektronik ticaret bir açık ağ üzerinde herhangi bir yerden herhangi bir zamanda küresel boyutta işlemler yapılmasını mümkün kılacak, işletme maliyetlerini düşürecek ve ticaret imkanlarını artıracaksa da, gerek ilgililer gerekse üçüncü şahısların bilgi sızdırmalarına, sahte beyanlara, tahrifata, red ve hatalara da maruz kalacaktır.181 Bu tehdit ve tehlikeler teknolojiler açısından çözüm için ele alınmalıdır. Ancak, sadece ve başlı başına teknolojilerle ortadan kaldırılamayan tehdit ve tehlikeler de vardır. Bu nedenle, gereksinim ve ihtiyaçlara cevap verebilmek için ticari işlem modellerinin akışını analiz ederek sorunları teknolojilerle, idari prosedürlerle ve kurumsal mekanizmalarla önlemek veya onları çözümlemek için kapsamlı programların tasarımlanması gerekir. Elektronik Noter, geleneksel noter sistemine benzer şekilde belge ve yetki devri istemlerini onaylayan, işleme zaman boyutunda geçerlilik kazandıran kurumdur. Zira, elektronik ortamdaki bilgilerin doğruluğunun kanıtlanması için belgeleme yetkililerine gereksinim vardır.182 Elektronik Noterlik üzerinde fikir beyan edebilmek için ağ üzerinde ticaretle ilgili elektronik iletişimlerin emniyet ve güvenilirliğini sağlayacak potansiyel bileşenleri arasında bir organizasyonun yapılması gerekir. Bu potansiyel bileşenler; Elektronik Alışveriş: Elektronik posta, elektronik para, elektronik ticaret için kontrat, elektronik tasarruf, vs. Öğe parçaları: Onaylama, elektronik noterlik, işletim performans notu, ticaret izleme aygıtı (elektronik para, vs.), ticari tasarruf, yetki denetimi (yaş, bulunduğu 181 182 http:://www.members.tripod.com/orhan.turan/enoter_turk.htm Türkiye Bilişim Şurası, E-Devlet Çalışma Raporu, a.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 64 yer belgesi), şirket notu, hasar tazmini (sigorta, garanti), network (ağ) monitörü, tanıma, monitör.183 Alışveriş Hasar Ticari Şirket Ticari Şirket Elektronik Noterlik Onaylama (Birey, Şirket, Servis sağlayıcı Onay Ticari Tasarruf Denetim Şekil 1.5: Elektronik Noterlik Kaynak: http://www.members.tripod.com/orhan.turan/enoter_turk.htm Şekilde de gösterildiği gibi, elektronik noterliğe, işlevlerini yerine getirmek için “kimin (kiminle)” işlem yaptığını doğrulayan doğrulama kurumunu kullanma imkanı verilmiştir. Ayrıca, diğer örgütlerle olan ilişkiler açısından, noterlik sisteminin ilgili kuruluşların hizmetlerini kullanmayı (dahil etmeyi) var sayıp saymadığına bağlı olarak elektronik noterliğin rolleri değişiklik gösterir. Elektronik (dijital) bilgiyi göndereninin kimlik tespiti, zaman mührü (saat/tarih), değişikliklerin algılanması, alındı teyidi ve asıl esaslı kanıtların elektronik ortamda depolanması. Bir firma içinde, tasdik işlemlerinin kaydedilmesi ile erişim denetimi ve kaydedilmesi de önem taşımaktadır. 184 Ekonomik hayatta elektronik noterliğe gereksinim olduğu düşünülen durumlar aşağıda belirtilmiştir. i. 183 184 Elektronik Ticaret (firmalar arasında, tüketiciler ve firmalar arasında) http:://www.members.tripod.com/orhan.turan/enoter_turk.htm A.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi ii. 65 Firma içi İşlemler (tedarik, fiyat verme, planlama, faturalama/ödeme, denetim bilgisi, vs.) iii. Elektronik Uygulama (tek duraklamalı/duraksamasız hizmet, vs.) iv. Elektronik tedarik (idari) v. Elektronik saklama (yasal saklama vergisi konulduğunda, veya elektronik verinin kanıt olarak saklanması gerektiğinde), vs.185 Elektronik noterlik makamından beklenen işlevler ise aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 1.2: Elektronik Noterlik ve İlgili Teknolojilerden beklenen İşlevler Elektronik Noterlikten Beklenenler İlgili Teknolojiler vs’den beklenenler Zaman Mührü Zaman Mührü vurma Tahrifatın Önlenmesi Şifreleme Şebekeler Üzerinde Dijital bilgi: Depolanacak olan Tahrifatın Algılanması Dijital imza: (onaylayıcı) Varış Teyidi Orijinalliği Dijital İmza garantili bilginin elektronik olarak depolanması İşlemlerin Kaydedilmesi Erişim denetimi ve kaydı Şifreleme, erişim denetimi ve dijital kasa Onaylama, dijital imza, şifreleme, erişim denetimi, ve dijital kasa Onaylama, erişim denetimi, ve dijital kasa Kaynak: http://www.members.tripod.com/orhan.turan/enoter_turk.htm Zaman Tasdiki, ilgili taraflar dışında bir kişi tarafından verilen (üçüncü şahıs) tarih ve zaman birimidir. Zaman mührü bir tedbir olarak kullanılır. Temel bir anlaşmaya varış tarihi, içeriğin bir parçasıdır. Bu tarih ve zamanlamanın amacı akit tarihi ve zamanının taraflarca kararlaştırılmalıdır. İçerik varlığının Tasdiki, dijital bilginin kim tarafından, hangi içerikle ve ne zaman gönderilmiş olduğunun bir üçüncü şahıs için tasdikini ifade eder. İçeriğin 185 A.g.e. Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 66 varlığını, (bit dizini) elektronik belgenin orijinal metne uygunluğunu tasdikleme işlemini içerir (özel kuruluşların iletişim gizliliğini sağlamaları gerekiyor) Teslimin tasdiki, bir göndericiden gelen dijital bilginin teyitli teslim tasdiki yapılır. Bu sayede Elektronik Ticaret için gönderilen dijital bilgiyi, alıcının aldığı kesinleşir. Genel Dijital Depolamada dijital bilgiler kanıt olarak saklanır. Bu sayede günlük işlerin aksatılmadan yürütülmesi sağlanır ve bunlar bir kanıt olarak saklanmış olur. Yasal Dijital Saklama, kanunla tanımlanan Dijital Belgelerin saklaması ifade eder. Belgelerin dijital olarak depolanmasının, korunmasının yasal olarak istendiği özel kuruluşlar veya belgeler prensip olarak dijital uygulama ve dosyalamanın uygulamaya konulması ve kağıtsız işlemlerde kullanılırlar. Dijital saklamanın amacı verinin kasti veya tesadüfi yanlış girişlere, değişikliklere, silmeye ve karıştırmaya karşı korunması sağlanır. Veri içeriğinin istendiğinde görüntülenebilirliliği sağlanır. Verinin yasal dönem içinde yeniden çoğaltılabilir durumda korunabilir olması sağlanır.186 186 A.g.e.
