Makaleler

BİLİM ETİĞİ VE KAYNAKÇA GÖSTERME
Ayşe Korkmaz
ayse.korkmaz@atilim.edu.tr
Farklı zamanlarda birçok kez karşımıza çıkan bilim etiğine aykırı davranış olan intihal özellikle de beklenmedik çevrelerce yapılmaktayken öğrenciler tarafından yapılması da kaçınılmaz oluyor elbette. Ayrıca internet ile birlikte artan
bilgi kaynakları çeşitliliği nedeniyle de intihali önlemek biraz daha zorlaşmaktadır.
Mesleğimin getirdiği sorumluluğu üstlenmek ve aynı zamanda kullanıcılarımıza yardımcı olmak adına, bu metin
çerçevesinde aldığım eğitim doğrultusunda bilim etiğinden ve intihalin ne demek olduğundan, son olarak da bu hataların tekrarlanmaması için kaynakça gösterme kurallarına değineceğim.
Bilimsel araştırma, belli bir problemi ele alıp, kendinden önceki bilimsel bilgiyi kullanarak yeni bir bilgi oluşturma
sürecidir. Bu bilginin etik açıdan uygun sayılabilmesi için süreç içerisinde kurallara uyulması ve bilimsel değerlere bağlı
kalınması gerekmektedir. Çünkü bu bilimsel çıktının toplumu, diğer araştırma ve araştırmacıları etkilemesi kaçınılmazdır. Dolayısıyla araştırmacılar bilimsel bir süreçte yapacak oldukları çalışmalarında güvenilir, dürüst, açık sözlü
olmalarının yanı sıra araştırmalarının değerini azaltacak her türlü davranıştan kaçınmaları gerekmektedir.
Kaçınılması gereken bu bilim etiğine aykırı davranışları TÜBİTAK (2015) şu şekilde listelemiştir:
a. Uydurma: Hayali veriler sunmak, rapor etmek veya yayımlamak,
b. Çarpıtma: Değişik sonuç verebilecek şekilde araştırma araç gereçleri, işlemleri veya kayıtlarında
değişiklik yapmak veya sonuçları değiştirmek,
c. Aşırma: Başkalarının fikirlerini, yöntemlerini, verilerini, yazılarını ve şekillerini sahiplerine usulüne
uygun atıf yapmadan kullanmak veya gerektiğinde sahiplerinden izin almadan kendisine aitmiş gibi kullanmak,
d. Tekrar yayım: Bir araştırmanın sonuçlarını, daha önce yayımlanma durumunu belirtmeden birden
fazla kez yayımlamak veya yayımlamak için girişimde bulunmak,
e. Dilimleme: Bir araştırmanın sonuçlarını, araştırmanın bütünlüğünü bozacak şekilde ve uygun olmayan biçimde parçalara ayırarak birden fazla sayıda yayın yapmak veya yayın yapmak için girişimde bulunmak,
f. Destekleyen kuruluşu belirtmeme: Desteklenerek yürütülen araştırmaların sonuçlarını içeren sunum veya yayınlarda destek veren kurum ya da kuruluşun desteğinin belirtilmesi gerekirken belirtmemek,
g. Haksız yazarlık: Birden fazla araştırmacıyla yapılan araştırmaların sonuçlarının sunum veya yayımında, yazarlık sıfatını hak edecek düzeyde katkısı bulunanın ismini çıkarmak, yazarlık sıfatını hak edecek düzeyde katkısı olmayanı yazar olarak eklemek veya yazar sıralamasını uygun olmayan bir biçimde düzenlemek,
h. Yayımlanmış veya yayına sunulmuş kendi çalışmasından usulüne uygun olarak kaynak göstermeden
alıntı yapmak,
i. Kurumca sağlanan kaynakları amacına veya usulüne aykırı biçimde kullanmak,
j. Kabul ve taahhüt beyanlarına uymama: Kuruma sunulan araştırma, yayın ve diğer faaliyetlerde
öngörülen kabul ve taahhüt beyanlarına uymamak, doğru olmayan, yanıltıcı veya eksik beyanda bulunmak,
k. Görevi ihmal veya kötüye kullanma: Kurumun iş ve değerlendirme süreçlerinde yer alan hakem,
danışman, uzman, editör, panelist, moderatör, izleyici, raportör, komite veya kurul üyeliği ve benzeri görevleri yerine getirirken usulüne uygun davranmamak, görevi ihmal etmek veya kötüye kullanmak, asılsız veya
dayanaksız olarak etik kural ihlali iddiasında bulunmak,
l. Etik ilkelere aykırı diğer davranışlarda bulunmak.
Bu çalışma kapsamında, yukarıda bahsedilen maddelerden, ince çizgileri ve türleri ile farklılık gösteren aşırma/
intihal ele alınmaktadır.
TDK’ da intihal, başkalarının yazılarından bölümler, dizeler alıp kendisininmiş gibi gösterme veya başkalarının konularını benimseyip değişik bir biçimde anlatma olarak tanımlamaktadır.
Sayı 41 - Nisan 2016
7
Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi
Makaleler
Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi
Makaleler
TÜBİTAK(2015) ise başkalarının fikirlerini, yöntemlerini, verilerini, yazılarını ve şekillerini sahiplerine usulüne uygun
atıf yapmadan kullanmak veya gerektiğinde sahiplerinden izin almadan kendisine aitmiş gibi kullanmak şeklinde ifade etmektedir.
İntihal olarak kabul edilen davranışlar(“What is Plagiarism? — Plagiarism.org - Best Practices for Ensuring Originality in Written Work,” n.d.) :
•
Başka birisinin çalışmasını kendi çalışması gibi göstermek,
•
Atıf yapmadan başka birinin cümlelerini veya fikrini kopyalamak,
•
Alıntıyı tırnak içerisinde gösterirken başarısız olmak
•
Yapılan alıntının kaynağı hakkında yanlış bilgi vermek,
•
Kaynak göstermeden kaynağın cümle yapısını kelimeleri değiştirmek kopyalamak,
• Kaynakça göstererek ya da göstermeyerek çalışmanın çoğunluğunu oluşturan kaynaktan çok fazla
kelime ya da fikri kopyalamak: Burada asıl kaynağa olan ihtiyacı ortadan kaldırma gibi bir durum da söz konusu olabileceğinden kaynakça gösterilse de gösterilmese de çok fazla alıntı yapmak bilim etiğine aykırı bir
davranış olmaktadır.
Belirtmeliyim ki tüm bu etik dışı davranışların sorumluluğu sadece çalışmayı yapana ait değildir. Araştırma bir kurum tarafından destekleniyorsa kuruma, danışmanına, editörüne ve araştırma ile ilgili katkıda bulunan diğer paydaşlar
da bu davranışlardan sorumludur. Bu durumda bilerek ya da bilmeden yapılan hataların önüne geçmek için intihal
tespit araçlarını (ithendicate, turnitin, viper (ücretsiz) vs. ) kullanmakta da fayda vardır. Örnek vermek gerekirse öğretim elemanlarının danışmanlık yaptığı tezlerde bahsedilen intihal tespit araçlarını kullanarak çok sayıda tez bu sebepten onaylanmamaktadır. Ayrıca bir örnekte geçtiğimiz yıllarda bir üniversitesitede bir akademisyenin çıkarmış olduğu
yayınlarda yaptığı etik dışı davranış o akademisyenin alanda güvenilirliğini ve saygınlığını yitirmesine sebep olmuştur.
Kansu (2008) intihali bilimsel yayıncılık altında ele almakta ve önüne geçmek için şu üç yaklaşım üzerinde durmaktadır:
• Araştırmacıların eğitim ve öğretimi
• Araştırmacılar üzerinde baskıları azaltmaya yönelik tedbirler alınması,
• Araştırmacılar üzerinde mali baskıların azaltılması
Bu maddelere, araştırmacıların öğrencilere bu konuda yardımcı olması adına şu maddeler de eklenebilir(“ODTÜ
| Uygulamali Etik Araştirma Merkezi | Intihal,” n.d.):
• Öğrencileri intihal konusunda bilgilendirmek
• Öğrencilere verilen ödevlerin konu kapsamlarını açık bir şekilde belirtmek,
• Öğrencilerin ödevlerinin adım adım takip edilmesi ve onlarla soru ve cevap yapılması için tarihler
belirlemeniz intihali önlemede işe yarayacaktır.
• Verilen ödevlerde intihal ile karşılaşılması durumunda bunun cezasından bahsetmek
Kaynakça Gösterme Yolları
İntihal olmadan diğer insanların kaynaklarını kullanmanın yolu o kaynaklara atıf yapmaktır. Bu bilimsel etik
kapsamında bir zorunluluktur. Ayrıca yapılan bu atıflar, sizinle benzer konuda çalışan araştırmacılara da yardımcı
olacaktır. Bilimsel çalışmalarda alıntı yaparken birden fazla kaynak gösterme yolu vardır. Bunlardan bazıları Chicago,
APA ve MLA, Harvard, Vancouver’dır.
Vancouver: Birçok bilim dergileri ve biyomedikal dergileri tarafından kullanılan bir atıf, kaynakça gösterme sitilidir.
1978’de tıp dergi editörlerinin toplantısında oluşan bir kaynak gösterme şeklidir. (“VCC Library Research - APA, MLA,
Harvard, Vancouver, ASA (Citations),” n.d.)
Harvard: Bu yaklaşım tıp alanında bilimsel çalışmalarda, bilimsel raporlamada yaygınlıkla kullanılmaktadır.
Chicago: Günümüzde bu alanlarda yerini APA ve MLA’ ya bırakmış gibi görünse de tarih, sanat ve edebiyat
alanlarında, beşeri bilimlerde birçok kişi tarafından tercih edilen kaynak gösterme sitilidir.
MLA: Beşeri bilimlerde özellikle de dil ve edebiyat alanındaki yazılar yazarken kullanılan bir formattır. MLA sitili için
https://www.mla.org/MLA-Style adresi incelenebilir.
APA: 80 yıl önce bir gurup sosyal bilimciler tarafından oluşturulmuş olan bu sitil zamanla diğer alanlarca da benimsenip yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. 2010 yılında güncellenip altıncı baskısı çıkmıştır.
Bahsedilen bu kurallara detaylı bir şekilde değinmek burada mümkün olamayacağı için kısaca bahsedilmiştir. Ancak Yaygın olarak kullanılan kaynakça gösterme kuralı olan APA’yı da aşağıdaki tabloda(“APA 6th, Brief Guide,” 2012)
özet bir şekilde inceleyebilirsiniz.
8
Sayı 41 - Nisan 2016
Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi
Makaleler
Sayı 41 - Nisan 2016
9
Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi
Makaleler
Son olarak sosyal medya da insanların bilgi ararken başvurduğu ortam haline gelmiştir. Bu mecralardan edinilen bilgilerin de akademik değeri olmaktadır. Dolayısıyla bu ortamlardan alıntılanan bilgilere de atıf yapılmalıdır. Bu yönde
çalışmalara örnek teşkil etmesi için aşağıdaki iki linki inceleyebilirsiniz:
http://blog.apastyle.org/apastyle/2013/10/how-to-cite-social-media-in-apa-style.html
http://guides.ucf.edu/c.php?g=78363&p=512868
Kaynakça
APA 6th, Brief Guide. (2012). Retrieved February 10, 2016, from http://library.aut.ac.nz/?a=275411
ODTÜ | Uygulamali Etik Araştirma Merkezi | Intihal. (n.d.). Retrieved February 10, 2016, from http://ueam.metu.edu.tr/intihal
VCC Library Research - APA, MLA, Harvard, Vancouver, ASA (Citations). (n.d.). Retrieved February 11, 2016, from http://library.
vcc.ca/research/research_apamla.cfm
TÜBİTAK. (2015, 11 7). TÜBİTAK ARAŞTIRMA VE YAYIN ETİĞİ KURULU YÖNETMELİĞİ. 02 08, 2016 tarihinde TÜBİTAK: http://www.
tubitak.gov.tr/sites/default/files/247_sayili_bk_islenmis_hali.pdf adresinden alındı
Toplu, M. (2012). Bilim Etiği: İnternetin Bilim Etiği Üzerine Etkileri. Türk Kütüphaneciliği, 4, 654–698.
Uçak, N. Ö., & Birinci, H. G. (2008). Bilimsel etik ve intihal. Türk Kütüphaneciliği, 22(2), 187–204. Retrieved from http://www.
tk.org.tr/index.php/TK/article/view/410
What is Plagiarism? — Plagiarism.org - Best Practices for Ensuring Originality in Written Work. (n.d.). Retrieved February 10,
2016, from http://www.plagiarism.org/plagiarism-101/what-is-plagiarism
10
Sayı 41 - Nisan 2016