1 FEN VE MÜHENDİSLİKTE MATEMATİK METOTLAR 6. KİTAP DİFERANSİYEL DENKLEMLER II DD II 2 İÇİNDEKİLER I. İNTEGRAL DÖNÜŞÜMLER II. KERNEL SEÇİMİ III. METOT IV. g2 0 DURUMU A) g2 0 B) Örnek DD C) Sabit Katsayılı DD V. go 0 DURUMU A) go 0 B) Euler DD C) Rodrigues Formülü VI. İki Özel Fonksiyon A) B) , VII. KHGDD VIII. HGDD EKLER VE NOTLAR 3 I. İNTEGRAL DÖNÜŞÜMLER Diferansiyel denklem çözümlerinin türev ifadelerini yok etmek olduğu ve bunun da integral işlemi ile sağlandığı görülmüştü. Bu integral işlemlerini reel eksende ve bir takım kalıp formüllerle yapmak yerine, kompleks düzlemde yol integrali metotları kullanıp, tekil noktalardan ve dallanma kesiklerinden yararlanmak, doğal olarak daha ilginç sonuçlara yol açacaktır. Bu aşamada sadece 2. mertebe LDD 'lerin integral dönüşüm metodu ile çözümleri incelenecektir. Metodun, detaylar bir yana, temelde ikinci mertebe bir DD 'in birinci mertebeye indirgenmesi olduğu görülecektir. En genel 2. mertebe homojen LDD L z 2 p1 z po z 2 z z p2 z L yazılabilir. ifadesinde z d dz tanımıyla z yerine L z w z 0 olarak kullanılmasının gerekçesi kısa sürede anlaşılacaktır. İlk adım, çözümü bir integral dönüşüm biçiminde w z d K z , v olarak yazmak olacaktır. C Burada C : kompleks düzleminde açık veya kapalı bir yolu, K z , : integral dönüşümün Kernel’ini, v ise w z 'nin DD 'in çözümü olmasını sağlayacak bir fonksiyonu ifade etmektedir. Bu noktada daha soyut düzeyde dönüşümünün d ile skalar çarpımının yapıldığı ve z C Çözüm wz 1 d K w ile v K arasına tamamlık ifadesi yerleştirildiği sezilmektedir. K z , v ifadesinde üç tane seçime bağlı esneklik vardır : C C , L z K z , w z 0 ve v . Öte yandan w z sonucunun DD 'i sağlaması, yani olması gereği de bir kısıtlama olarak düşünülürse gerçekte sadece iki tane seçime bağlı esneklik olduğu anlaşılır. 4 II. KERNEL SEÇİMİ K z , Bu seçimlerden ilki K z , exp z kernel fonksiyonunun seçilmesidir; en yaygın iki seçim : ( Laplace ) ve K z , z ( Euler ) kernelleridir. Euler kernelinin parametresi kesin olarak belirtilene kadar seçim hakkı tamamen kullanılmış sayılmaz. Daha genel olan Euler kernelinden, uygun bir limit işlemi ile Laplace kerneline geçiş yapmak da mümkündür. p2 z a2 z b2 p1 z a1 z b1 ; p2 z a2 z 2 a1 z ao ; , po z ao z bo p1 z b1 z bo , po z co durumunda Laplace, durumunda ise Euler kernellerinin uygun seçimler olduğu bilinmektedir. Metodun temel dayanak noktası L z M K z , g 2 z diferansiyel operatörü bulmaktır. 'den daha basit bir yapıda olup, birinci dereceye indirgenebilir olması asıl g 2 = 0 amaçtır. Eğer sağlayan bir 2 g1 g o 2 L Bu operatörün K z , M veya g o = 0 değilse yanlış kernel seçilmiş demektir ve bu noktada durup yeni bir kernel denemek gerekir. III. METOT L z K z , L z w z M d K z , eşitliği DD ’e yerleştirilince v L z K z , 0 denklemi C d v M K z , 0 biçimine dönüşecektir. C 2 d v g 2 C 2 g1 g o K z , 0 5 Denklemi, parçalı integral metotları ile elde edilen : d v g K z , o C d K z , g o v C d v g 1 K z , C F g1 v g1 v K z , I d K z , C d v g 2 C d K z , C 2 K z , 2 2 g 2 K z , 2 d g2 v K z , K z , g 2 v d I F özdeşlikleri kullanılarak d K z , M v C d g2 v K z , K z , g1 v K z, g 2 v d M biçimini alır. Burada yer alan ifadesinin M g 2 2 g2 2 2 g1 g o 2 eşleniği olduğu hatırlanacaktır. Elde kalan son esnekliği de go operatörünün hermitsel M v 0 seçimi v fonksiyonunu belirlemek ikinci önemli adım yaparak kullanmak ve böylece olmaktadır. Bu durumda g1 F =0 I d K z , M v 0 olacağı için de C d g2 v K z , K z , g1 v K z, = 0 g 2 v d I F 6 eşitliği C yolunun belirlenmesinde kullanılır. Bu metodun pratik olabilmesi için g2 = 0 veya go = 0 IV. olması gereği vurgulanmıştı. g2 0 A) Genel g 2 = 0 Şimdi bu iki durum tek tek incelenebilir. M v 0 d g1 v go v d v durumunda 1 g exp d o g1 g1 olur. F Yol şartı için ise g1 v K z , I F g exp d o K z , 0 g1 I p2 z w p1 z w po z w 0 elde edilir. En genel örnek olarak DD’inin Laplace dönüşümü ile çözümü ele alınınca ilk adım 2 p z p1 z po z exp z 2 2 z z eşitliğinden 2 g g1 g o exp z 2 2 p2 z 2 p1 z po z g 2 z 2 g1 z g o denklemine erişmektir. İkinci adımda bu eşitlik ve z ’ye göre ilk iki türevi değerlendirilerek g 2 p2 0 2 g1 p2 0 2 p1 0 po 0 sonuçlarına ulaşılır. Bu denklemler p2 0 p1 0 po 0 2 , p1 0 2 po 0 2 z 0 'da , g o p2 0 2 p1 0 po 0 g 2 = 0 sağlanması için gerektiğini göstermektedir. 7 B) Özel Bir Örnek Özel bir örnek olarak a 2 z b2 w a1 z b1 w ao z bo w 0 DD 'inin çözümüne geçilebilir. Yukarıda elde edilen formüllerden yararlanarak g 2 0 , g1 a2 2 a1 ao , g o b2 2 b1 bo bulunur. b 2 b bo exp d 2 2 1 a2 a1 ao 1 go , v exp d 2 g1 g a a a 1 2 1 o Artık v fonksiyonu F b2 2 b1 bo z exp d e 0 2 a a a 2 1 o I yol şartı ise w z belirlenip K z , v d formülleri ile çözüm ifadesine yerleştirilebilir. C Bu yaklaşıma ileride KHGDD çözümü ile tekrar dönülecektir. C) Sabit Katsayılı DD Ancak daha önce, çok basit görünümlü ama kendinden beklenmedik bir zorluk çıkartan, ancak bu engel aşılınca da gene beklenmedik ilginç sonuçlar sergileyen sabit katsayılı w 1 2 w 12 w 0 DD ’i çözülecektir. Bu DD 'in a 2 z b2 w a1 z b1 w ao z bo w 0 a2 a1 ao 0 Bu da g 2 DD 'i ile karşılaştırması b2 1 , b1 1 2 , bo 12 ; 0 yanı sıra g1 0 olması, dolayısıyla v vermektedir. ve yol şartı bulmak için kullanılan denklemlerin geçersiz ve yararsız olması demektir. Ancak aynı DD , 'Tamlık Çarpanı' kavramını andırır bir yolla z ile çarpılıp zw 1 2 zw 12 zw 0 b2 b1 bo 0 Bu da v demektir. a2 1 , a1 1 2 , ao 12 ; 1 1 2 12 2 olarak yazılırsa, bu sefer 1 1 1 ve olur. exp z I 0 F exp z analitik bir fonksiyon olduğu için tüm kapalı yollar yol şartını 8 exp z d w z sağlar. 1 integrali için ise kompleks 2 düzleminde seçilebilecek topolojik açıdan farklı kapalı yollar vardır : Co yolu w z bir sonuçtur. C1 0 verir; bu DD ’i sağlayan, ama doğal olarak, çözüm sayılmayan yolu w z exp 2 z wz d w z verir. exp z 2 exp 1 z , eğer 2 1 ise C2 yolu 2 = 1 çokkatlılık durumunda ise integral ifade wz z exp z bulunur. Böylece çokkatlı kök durumunda, geçmişte Abel formülü kullanılarak bulunan ikinci çözüm, kompleks düzlemde yol seçimi ile elde edilmektedir. PROBLEMLER P.IV.1 ) 1 , 4 , 3 w 1 , 4 , 4 w 0 0 DD ’ini Laplace dönüşümü ile çözün. Aynı işlemleri bu sefer DD ’ine uygulayın. 9 1 , P.IV.2 ) 1 , 2 z , 2 w 0 2 z , 2 w 0 DD ’ine uygulayın. 2 1 , z , 1 jo 0 P.IV.3 ) DD ’ini Laplace dönüşümü ile çözün. Aynı işlemleri bu sefer çarpın. Laplace kernelinin kullanılabilmesi için p ne olmalıdır ? İkinci çözüm no exp z 0 çözümünü bulun. jo M v 0 yanısıra M v 1 de sağlayacağı için geçerli bir çözüm verir. Bu yolla z 2 , 2 z , z 2 w 0 Küresel Bessel DD’i için g 1 v g o v 0 jo g 1 v g o v 1 no İpucu : için jo v 1 , C : n o için v tan 1 V. , sin z z sonucunu elde edin. Daha sonra cos z z çözümüne erişin. i den i 'ye giden bir yol. C : Kapalı yol go 0 DURUMU A) Genel g o = 0 durumunda ise M v d 2 g2v d 2 d g1v d v ile için Abel formülünü kullanın. P.IV.4 ) Laplace dönüşümlerinde d zp , 0 ’ıncı mertebe Küresel Bessel fonksiyonunu önce 0 denklemi 1 g exp d 1 g2 g2 olur. 10 F K K g1 g v exp d 0 2 I g2 I F Yol şartı için ise p2 z w p1 z w po z w 0 ifadesine erişilir. En genel örnek olarak DD’inin Euler dönüşümü ile çözümü ele alınınca ilk adım 2 p2 z z 2 p1 z z po z z 2 g 2 2 g1 g o z p2 z 1 z denkleminden g2 1 z 2 2 p1 z z g1 z 1 1 po z z go z veya p2 z 1 p1 z z po z z 2 g2 1 g1 z go z 2 eşitliklerini elde etmektir. İkinci adımda bu eşitlik ve z 'ye göre ilk iki türevi g 2 p2 değerlendirilerek g o 1 g 2 0 2 z 'da g1 1 p2 p1 , p2 p1 po , ara sonuçları bulunur. Bu denklemlerden olduğu, ancak akılcı bir seçimiyle g o = 0 sağlanabileceği 2 görülmektedir. g 2 p2 olmaktadır. 1 p 1 p 2 p 1 1 o p2 2 p2 2 p2 , 1 p g1 1 2 p2 ile verilen bu akılcı tercih sonucu 2 1 p1 2 po p2 p1 p2 2 p2 , g o 0 11 B) Euler DD a z Özel bir örnek olarak 2 2 a1 z ao w b1z bo w co w 0 DD’inin çözümüne geçilebilir. Yukarıda elde edilen formüllerden yararlanarak 2 1 b 1 2 2a2 g1 1 b1 co 2 2a2 a2 1 b 1 2 2 a2 2 1 b1 co 2 2a2 a2 g 2 a2 2 a1 ao K bulunur. Artık 2 a 2 kullanılarak a1 , b1 bo , 1 g exp d 1 g2 g2 v F g exp d 1 0 g2 I g o 0 w z d ve yol şartı K z , v C bulunabilir. Bu yaklaşıma ileride HGDD çözümü ile dönülecektir. C) Rodrigues Formülü Ancak daha önce, bir anlamda HGDD 'in özel hali olan Legendre DD 'ini incelemek öğretici olur. 1 z P 2 zP 1 P 0 2 DD 'in genel Euler DD 'i ile karşılaştırılmasından b1 2 , bo 0 ; co gerektirir. Böylece 1 ; =0,1,2,... a2 1 , a1 0 , ao 1 bulunur. Bu da g 2 1 2 , g1 2 1 formüllere yerleştirilmesi ise v ile verilen bu 1 tercihini olmaktadır. Bunların ilgili 1 g exp d 1 1 2 g2 g2 ve 12 K F 1 2 1 g1 exp d 0 2 g 2 I z I F P z d C 2 1 z 1 formülü kullanılarak, z P z sonuçlarını verir. Bu ara sonuç olarak yazılırsa, kompleks düzleminde yol integrali içeren herhangi bir kapalı yol için 2 2 i d 1 ! d veya P 1 1 sağlayan bir çözüm için z d 1 P z 2 ! z 2 1 dz Rodrigues formülüne erişilir. Bu yaklaşım 1 z 2 , m z , n n m 1 Gn m 0 Gegenbauer DD ’ine genelleştirilebilir, ancak m Tek Tamsayı 'larda , mesela m 1 Chebyshev I DD ’i için, formül Chebyshev polinomları Tn x yerine onlarla ilintili Vn x fonksiyonlarını verir. PROBLEMLER P.V.1 ) z 2 , z , z 2 J o 0 , Sıfırıncı mertebe Bessel DD ’ini Laplace dönüşümü ile çözün. Uygun bir değişken dönüşümü ile Jo z 1 2 2 0 d exp i z cos P.V.2 ) Euler dönüşümü kullanarak Jo 0 1 sağlayan çözüm için olduğunu gösterin. 1 z 2 , m z , n n m 1 Gn m 0 Gegenbauer DD ’i çözümünün integral ifadesini elde edin. Chebyshev I DD’i Gegenbauer DD’inin gösterin. m 1 özel halidir; İntegral ifadenin Chebyshev I polinomlarını vermediğini 13 VI. İKİ ÖZEL FONKSİYON A) Eldeki metotla KHGDD ve HGDD çözümlerine geçmeden önce iki özel fonksiyonu yakından tanımak gerekecektir. 1 'den n 'e kadar tamsayıların çarpımı olarak tanımlanan n! ifadesini, tüm reel, hatta kompleks sayılara genelleştirmek amacıyla Gauss tarafından geliştirilen Gamma fonksiyonu 1 B) 0 du u 1 exp u ifadesinin Parçalı İntegral metodu ile açılımından olarak tanımlanır. 1 1 özel halinden de 1 1 özdeşliği elde edilir; bağıntısı, integralin böylece n 1 n ! olmaktadır. , , İki değişkenli Beta fonksiyonu ise 1 0 du u 1 1 u 1 olarak tanımlanır. Bu fonksiyonun Gamma fonksiyonu ile ilişkisini görebilmek için s x2 , t y2 0 ds s 1 exp s 4 ve 0 dt t 1 exp t değişken dönüşümleri yapılarak 0 iki katlı integrale erişilir. dx 0 dy x 2 1 y 2 1 exp x 2 y 2 Bu noktada önce polar koordinatlar x r cos , y r sin ; dx dy r dr d 4 0 2 yardımıyla d cos2 1 sin 2 1 0 r dr r 2 1 exp r 2 ara sonucuna ulaşılır, sonra da dolayısıyla ifadelerinde r 2 ; sin2 d 2 sin cos yerleştirilerek 1 cos2 , 14 1 0 d 1 1 , elde edilir. Böylece 1 0 d 1 exp , olmaktadır. PROBLEMLER 0 P.VI.2 ) 0 1 P.VI.3 ) n 1 dx exp x n n P.VI.1 ) dx 2 0 n x n d sin n P.VI.4 ) D-Boyutta SO D A edilebilir 1 1 n olduğunu gösterin. n 1 olduğunu gösterin. n 1 2 n2 2 2 olduğunu gösterin. simetrik hacım elemanı A D r D 1 dr 1 , A 2 2 , A 3 4 , . . . . AD olarak ifade katsayısını Gamma fonksiyonları cinsinden hesaplayın. P.VI.5 ) Lim x 0 ax x ? ; Lim x 0 x x 5 ? P.VI.6 ) Psi veya Digamma fonksiyonu z z 1 için z d n z dz olarak tanımlanır. ve temel fonksiyonlar içeren bir bağıntı bulun. 15 P.VI.7 ) n N için Cn : z n 0.1 exp i ile verilen küçük bir dairesel kapalı yol olmak üzere, dz z z n etrafında integralini hesaplayın. Cn P.VI.8 ) 1 , , 1 ifadesini sadeleştirin. k 1 1 k k 1 k! P.VI.9 ) Binom açılımı katsayısı 1 k k , , k : Tamsayı k ifadesinin P.VI.10 ) 1 1 , fonksiyonunun integral ifadesinde uygun bir trigonometrik 2 2 1 2 dönüşüm yaparak P.VI.11 ) P.VI.12 ) ifadesine eşdeğer olduğunu gösterin. 1 2 2 0 1 x 6 dx 0 1 x2 olduğunu gösterin. 1 d 4 sin 8 5 32 2 olduğunu gösterin. olduğunu gösterin. 16 d n n ! P.VI.13 ) dn çıkarak d n n ! dn dolayısıyla Stirling benzeri n n 1 2 n N ! formülünü elde edin. Gerçek Stirling : P.VI.14 ) n n 1 ! n n 1 ! 2 2 1 N 1 d n n ! yaklaşık ifadesinden yola N 1 dn n n 1 2 N 12 n N N 3 2 1 n 3 2 n N ! N 12 n N N n 2 N 1 olmak üzere N seçmenli bir toplulukta iki alternatife eşit oy çıkma ihtimalinin yaklaşık olarak 2 N olduğunu gösterin. İpucu : Stirling formülü VII. KHGDD g 2 0 durumuna uygun bir örnek zw z w w 0 ile verilen KHGDD 'in Laplace dönüşümü ile çözümüdür. a 2 z b2 w a1 z b1 w ao z bo w 0 denklemi ile karşılaştırma sonucu elde edilen a2 1 , b2 0 ; a1 1 , b1 ; ao 0 , bo parametrelerinden g 2 0 , g1 2 , g o bulunur. Artık v fonksiyonu exp d 2 1 go 1 v exp d 1 1 2 g1 g1 17 1 exp z 0 I F yol şartı ise formülleri ile belirlenebilir. Re Re 0 durumunda, reel eksen üzerinde 0 , 1 aralığının uygun bir yol wz A olduğu görülmektedir.(1) Böylece çözüm w 0 1 olmaktadır. w 0 A kullanılarak 1 0 1 0 Bu noktada exp z = k 0 w z 1 0 d k 1 1 1 0 d exp z 1 1 1 = A , 1 wz sağlayacak bir çözüm için d 1 1 A 1 d exp z 1 1 1 zk k k! k 0 elde edilir ve çözüm önce : 1 0 d integralinin olarak çözüme yerleştirilmesi ile olarak yazılır. açılımı integrale yerleştirilerek k 1 1 1 zk k! k , w z 1 F1 z k 0 bulunur. k k k z k k k ! 1 z 2 1 2 z 3 z 1 ... 1! 1 2! 1 2 3! KHG Serisine ulaşılır. parametresinin negatif bir tamsayı olması halinde çözümün bir polinom olacağı görülmektedir. 18 VIII. HGDD g o 0 durumuna uygun bir örnek z 1 z w 1 z w w 0 ile verilen HGDD ’in Euler dönüşümü ile çözümüdür. HGDD ’in parametrizasyonu ilk bakışta tuhaf bulunsa bile, ileride bunun çözüm estetiği uğruna DD estetiğinden fedakarlık edilmesinden kaynaklandığı görülecektir. Ayrıca DD ’in a z değişmediği de gözlenmektedir. 2 2 değişimi altında a1 z ao w b1 z bo w co w 0 denklemi ile karşılaştırma sonucu elde edilen a2 1 , a1 1 , ao 0 ; b1 1 , bo ; co 1 b 1 2 2a2 parametrelerinden ve tarihsel sebeplerle 2 1 b1 co 2 2a2 a2 tercih edilir. Bu tercih sonucu g1 1 1 , exp d 1 g v exp d 1 g2 g2 g o 0 , g 2 1 , olmaktadır. Bu durumda 1 1 1 1 1 1 0 1 z I bulunur 1 1 F yol şartı ise wz 1 1 d z C ile belirlenir ve 1 u d u 1 u 0 1 1 u z I olur. Bu noktada hesap kolaylığı açısından du u2 değişken dönüşümü yapılırsa yol şartı F için, reel eksen üzerinde w z A 1 0 halini alır ve KHGDD ile aynı biçimde Re Re 0 0 , 1 du u 1 1 u aralığı uygun olur.(2) Böylece çözüm 1 1 u z olmaktadır. ; 19 w 0 1 sağlayacak bir çözüm için w 0 1 A 1 0 du u 1 1 u kullanılarak w z 1 u z Bu noktada 1 u z 1 1 0 A du u 1 1 u 1 1 u z yazılır. ifadesinin binom açılımını biraz dolambaçlı bir biçimde yapmak gerekir. 1 x n n! xk = n k ! k ! k 0 1 u z k 0 1 k 0 1 1 k sin 1 n 1 n k 1 k uk zk k! ifadesi sin k 1 k 1 k 1 xk k! 1 sin 1 k sin k 1 u z kullanılarak ve k 0 k uk zk k! olarak basitleşir. Bu açılım çözüme yerleştirilince w z 1 0 du u k 1 1 u 1 k 0 k integralinin 1 0 du u k 1 1 u k , 1 zk k ! bulunur. k k olarak çözüme yerleştirilmesi ile w z k 0 k k z k k k! z 1 1 z 2 1 2 1 2 z 3 1 ... 1! 1 2! 1 2 3! 20 HG Serisine ulaşılır. veya parametrelerinden herhangi birinin negatif tamsayı olması halinde çözümün bir polinom olacağı görülmektedir. KHGDD 'in HGDD 'in, KHG serinin de HG serinin özel birer limiti oldukları DD I kitapçığında görülmüştü. Benzer bir limit işleminin integral dönüşüm metodunda da geçerli olması doğaldır. 2 F1 , , ; z du u 1 1 u 1 1 0 1 uz ifadesinde s z değişken dönüşümünün sonucu s 2 F1 , , ; Lim u s 1 F , ; s 1 1 Lim 2 Lim 1 0 1 0 du u u s 1 1 us 1 u us exp u s s F1 , , ; du u 1 1 u 1 eu s u s 1 1 1 0 olur. kullanılarak du u 1 1 u 1 exp u s elde edilir. EKLER VE NOTLAR (1,2) Re Re 0 olmayan durumlarda, çoğu kapalı olmak üzere değişik yollar kullanılır. Bunların en karmaşığı her iki tekil noktanın etrafında iki kere ve ters yönlerde dolanan Poschhammer yoludur.