hüsn ve - İSAM Kütüphanesi

ı
.ERCIYES UNiVERSiTESI .
.iLAHiYAl FAKUtTESi
lll
lll
DERGIS~I
·..
1
ı
···-. ··
~
,-·.
.
.--.
;,
·__ SAYI--:4 ·.- -· ·
i
.1
-ı1
.,
.
l;. .
l
.
. ;"
~'.,
....
•'·..
..
· . . ', .
. .·
~·
. _,.
HÜSN VE KUBH KONUSUNDA AKLlN ROLÜ VE
İMAM MATURİDİ
Doç. Dr. All BARDAKoGLU*
Hüsn ve kubh ıstılahlanyla anılan güzellik ve çirkinlik, iyilik
\e kötülük meselesi Kelam ilminin olduğu kadar İslam Hukuk
Usulünün de önemli bir konusunu teşkil eder. İslam hukukunun
e metodolojisinin en öne·m li konularından birisi «şer'i · hü1·üm» ve bu hükmün kaynağı olan «hakim:» meselesidir. UsulcülPr şer' i hükmü genellikle «iktiza, tahyir ve~a vaz' bakımından
nükelleflerin fiilierine ilişkin Allahın hitabıdır» şeklinde tarif etı 1ekle (1) hükmün kaynağının, yani hakimin Allah olduğunu da
elirtmiş oluyorlar. Nitekim «Hüküm ancak Allaha aittir.» (2)
ve «Dikkat edin hüküm onundur.» (3) ayetleri de ilk planda buu ifade etmektedir. Ancak, aklın şer'i bükümde bir rolü var mı­
dır? Gerek Şari'nin hükümlerini idrak ve keşifte ve gerekse şer'i
h üküm koymada aklın fonksiyonu ve yetki alanı nedir? İşte. bu
soruların başlattığı tartışma, İslam Hukuk Usulünde «hüsn · ve
kubh meselesi»ni doğurmuştur. Diğer ifadeyle, bu konudaki fark
lı görüşler, fiillerdeki hüsn ve kubhu idrak ve ispatta aklın rolü
konusunda İslam alimleri arasındaki görüş ayrılıkianna dayanmaktadır.
Erciyes Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Ö~retim Üyesi
el-Beydavi, Abdullah b. Ömer (v.685/1286), Minhacu'l-Vusul İla
İlmi'l­
Usfıl, (Esnevi ve Bedahşi şerh ile birlikte), Nşr. Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye,
Beyrut 1984, 1/41; İbn Abdişşekur, Muhibbullah (1119/1707), Müsellemu's-Sübut, (Mustasfa ile birlikte), Bulak 1324, 1/54; eş-Şevkani, Muhammed b. Ali (v. 1250/ 1832) İrşadu'l-Fuhfıl, Nşr. Daru'l-Ma'rife, Beyrut tz.,
s. 5. Ayrıca bkz. el-Amidi, Ebu'I-Hasen Seyfuddin Ali b. Ebi Ali (v. 631/
1234, el-İhkam fi lJsüli'l-Ahkam, Kahire 1967, 1/90-91.
2. K. Kerim, el-En'am, 6/57, Yusuf, 12/40, 67.
3. K. Kerim, el-En'am, 6/63.
("')
ı.
59
Çoğuıüuk usulcüler' hüsn ve kubhu şu üç an.ıatn,da kullanır­
lar :
1- İnsanın tab'ına ve yapısına uygun olan şey güzel ve iyi,
aykın olan şey ise çirkin ve kötüdür.
2- Hüsn, bir şeyin olğunluk ifade eden vas.fıdır. İlim, cömertlik, ceGaret gibi. Kubh ise, bwıun zıddı olarak bir §eyin noksanlık
ifade eden vasfıdır. Bilgisizlik; cimrilik, korkaklık gıbi.
3· Hüsn, yapılması övgüyü (medh) ve daha sonra da s~vabı
gerektjren şeydir. Kubh .~e, y~pılması kmamayı (zenun) ve paha
sonra da cezayı gerektiren 'şeydir. ' (4) ~..
' '
\
j •
·'
\
i
"
'
.· Muteqile ·ekolü ~e. hüsn ve kubhu benZer ş.ekilde tam etme~tedir: Yapılması hklen övülen şey iyi, kınanan: §ey ise kötüdür. Gücü yeten. ve bilenin yap:tna:sı ~ gereken şey iyi; yapmaması gereken'
şey de ,,kötüdür-. (5) :J:..'ğer .bir tarifte, yapılması terkedilmesine
tercı:.~ edil,e n ' şey 'i~,· ban~ zı~dı ise k~~üdür.., (6) ~~rı·'· ı ' ,··.ı' !'~ ıl'
l
'
~
.(
•
~
ı
'
i
-
' ı
'
l
'
\.
'
'
1
''
." ~ Hatta imamiye· ekolün ün tarifierini de katarsak hüsn· ve kub- ·
1
hqn' yedi-seıkiz açıdan ele allndığını ve tanımlandığını > göt'ufiiz~ : 'ç ~
Maksada · uygunıuk;aykirı~ı;k, tab'a uygunluk~cı-ykırılık, · zorlukıkolayhk, · olgunliık~ksiklik, 'övgü-k,ıhanla, m.ükafat~ceza.~. vo. hep
hüsn ve· kubhun tanımında sözkonusu olan kriterlerdir .. Ancak ne,. .
men Ü~de edel~ 'ki, hüsn ~·e kubhun böyle' farklı açrlarc;ıan . fa Fkll
·şekillerde tarif edilp1esi, bunlarla estetik anla. mda güzel ve·: çitkin,
ahlaki.an1~mda (yi ve ~kötü, m~n'fıki anlamda doğru ve y.anlış, di- -.
. . , ı;ıi. anla~da ··hayir ·ve §er kavramfarı~dan .ne ·zaman ı~ hangismin
~astedildiğine {iek~' dikkat ' edilı;neınjş 've bi;t al?n ayınip.ına gidil1
mehıiş olmast ' sebebiyl~dir. .
·
, .
i
,,
.
'
'}/ ,Gordüğümüz kad~rıyla, l\4utezil~ .hüsn ve k.u bhun tamınında
genelde övgü ve kınama kt iterini kullan1nakta, «iŞleyene sevap ve
1
fJ
'
' t
1
•t
•
'
'"
'
ı
!'1
1 1
~
1
f
11
~
r
~
1
1
1
1
'
1
.ı
•
4. S.,adruşşeria, Ubeydııll~ , b . · Mes'ud (v.,. 747/ 1346), et-Ta;vdih, Beyrut tz.,
I/172~, el-Cürdmi, es-Seyyid eş-Şerif Ali .b . Muhammed (v. 816/~413); Şer.:
hu'l-Mevakıf, İstanbul 1311, III/ 146.
· , ~:
S. Ebu'l-Hüs~yin ,el-Basri, Muhamll\e~ b. Ali (v. 436/1044), ·e l-Mu'temed, Thk,
, M. •Hamidullah, Dimaşl} 1965, 1/364-365; et-Teftazani1 ' Sa'duddin Mes'rid
b. ümer (v. 792/1390), et-Telvih, Beyrut tz., l / 173; , eş-Şirbini, 1\bdurrahı nı~n
b. Muhammed
' (v. 1326/1908),
Takrirat ,Ala\ Ceıı\Tl-Cevami',
(J3en- '
,
'
..
.•
'
,
nani haşiyesi ile bırlıkte ,· Mısır • tz., I/54-55. .
·
· ·.
d
·
-6. Ebu'l-Hüseyn el-Basri, Il/868.
•·
ı
r
j
ı
60
ölçüsünü kullanmaktan sarfınazar etmektedir. Bunun birinci ıSebebi, Mutezlle'nin, fiili- isU;r Allaha.
zafe edilsin isterse insana-sırf fiil olması yönünden ele almış olnasıdır. Fiilin Allaha nisbet edilmesi halinde sevap ve
günahın
Allaha izafesinde bir anlam bulunmaz. Fakat övgü ve kınama açısından durum böyle değildir. Her ne kadar Allahın fiilierinin hep~ i güzelse de, fiilin sırf fül olması itibariyle güzellik (hüsn)
ve
( irkinlikle (kubh) vasıflandırılma.sı mümkündür. (7) MeBela zu1üm, Allahtan sadır olmasa bile bizatihi çirkindir. Allahın fiilierinin hüsn ve kubh ile vasıflanmayışı, bu iki vnsfın sadece kulların
'ü llt.rine ait olduğunu giistermez. Vasıflanmanın mümkün olup
olmaması, böylP. bir vasıflamanın vaki veya dogru olup olmadığı
noktasından daha genel bir bakı§ açısıdır. Diğer bir ifade ile·, burada üzerinde durulan husus vasıflamanın imkanıdır, yoksa vasıf­
ı amanın vuküu değil. (8) Diğer sebeb ise, Ahiret hayatının akıl
taraf1ndan n1i.istakillen idrak edilemeyen, ancak haber ile ·bilinebllecek (sem'i-) bir durum olmasıdır. Ahiret -hayatındaki sevap ve
c ezanın, hüsn ve kubhun tanımına dahil edilerek dolayısıyle aklın
hakinıiyet alanına alınması doğru oln1az. (9)
günahın te:ı:ettüp etnıesh:ı
Hüsn ve kubhun tan1mında sevap ve günah kriterini kullanmaktan kaçınan Mütezile'nin her iki gerekçesi de birtakım tenkitlere muhatap olabilir. Vuktlu ihtimalini kabul etmediğimiz va.sıflamanın mü:rr..künlüğünü tartı§manın bir. anlamı yoktur. Hüsn
ile «keınal» kastediliyorsa o zaman Allahın fiillerine. hüsnün nisbet edilmesi mümkün olabilir. Bunun dışında, Allahın fiilierine
ne sevabın ve ne de övgünün terettüp etmesi düşünülemez. Bu n~
vi itt1·~af1n imkanını düşünmek, Allahın zatıyla ilgili bilgilerimizle çeli§ki te§kil eder. (10) Ayrıca övgü mükafattan, kınama ise
ce7.aôan daha, umun1i bir tabir olup tabiatıyla övgü ve kınama,
uhrevi sevap ve günahı içine alır. Mutezilenin ileri sürdüğü ikinci
g_erekçeye gelince, bu da kendi savunduğu «güzellik ve çirkinliğin
akliliği», yani iyi i§ler yapanın mükafat, kötü i§İer yapanın .da
ceza görmesi demek olan adaletin aklen güzel ve vacip oluşu
prensibi ile çelişınektedir.
hüsn ve kubhu, yani iyilik ve kötülüğü, güzellik ve çirk.inliği ke§f, tayin ve tespitteki rolüne gelince; hüsn ve kubhun
Aklın
7. et-Teftazani, I/173; eş-Şirbini, I/55.
8. Ahmed, Muhammed Şerif,
FıKretu'l-Kfmuni't-Tabi'i
Bağdad 1970, s. 26.
9. Ahmed, s. 27.
et ~- .......~ ,
71.
İnd(!l-Müslimin,
61
zikredilen ilk iki manasında, daha açık bir ifadeyle
insan tab'ı ile kemal ve noksan sıfatlannın ölçü alındığı hüsn ve
kubhun akliliğinde İslam alimleri arasında ihtila! yoktur. (ll)
Asıl ihtilaf noktası, yapılması övgü ve sevabı gerektiren, terkedilmesi kınama ve cezayı gerektiren neviden hüsn ve kubhun akıl
ile mi yoksa din ile mi bilineceği, akli mi yoksa şer'i mi olduğu hususudur. Bu konudaki görüşleri Mutezile, Eş'ariyye ve Maturüdiyye ekolleri olmak üzere üç gurupta toplamak mümkündür. Genelde İmamiyye. usulcüleri birinci, Şafiiler başta olmak üzere çoğunluk usulciller ikinci, Hanefi usulcüler ise üçüncü ekole m.ensupturlar.
başları gıçta
a·- - :rvıutezile Ekolü
Mutezile ekolüne mensup İslam alimleri hüsn ve kubhu akli
bir hadiıse olarak değerlendirmişler, isimlendirme, izah ve hatta
Ehli Sünne~ kaynaklann aktarmasında birtakım farklılıldar bulunsa bile netice olarak, birkısım fiilierde zati hüsn ve kubh bulunduğunu, bizatihi güzel ve bizatihi çirkin olan şeylerin dinden
bağın1Sız ol3.rak ak11Ja idrak edilebileceğini ileri sürmü§lerdir.
İlk kuşak
'
Mu.tezlli alimlerden İbrahim en-Nazzam (v.231/
845), Ebu'I-Huzeyl el-Allaf (v.235G849) ve Muhammed el-İskafi­
'ye (v.240/854) göre; hüsn ve kubh, füllere ait birer zati durumdur. Dinin bildirmesi olmadan da akılla idrak edilebilir. Bu konuda ~i·azzam şöyle d~r : «Allahın emretmesi caiz olan her masiye~
nf\hiy sebebiyle çirkindir. Allahın mübah kılması caiz olmayan
her masiyet ise bizatihi çirk1ndir. Allalu tanımak ve onun hakkında ayl}ın bir itikada · sahip olmak böyledir. Aynı şekilde Allahın emretme.3i caiz olan her şey bu emir sebebiyle güzeldir. Fakat,
Allahın ancak emretmesi caiz olan şey ist bizatihi güze:l dir. (12)
E.bu'l-Kasım el-Be1h~ ~l;. Ka'biye (v.319/931) göre~, hüsn ve kubh,
fiillerin zatı ve hakJki sıfatlan ile a.lakalıdır. (13)
R.adi Abdulcebbar'a (v.415/1025) ve Cübbai ekolüne- göre,
adalet ve zulüm, ilim ve. cehalet gibi fillerin hüsn ve kubhu zıtlall. Sadruşşeri'a, I/173; el-Cürcfıni, III/146-147.
12. el-Eş'ari, Ebu'I-Hasen Ali b. İsma'il (v. 324/ 936), Makalatu'l-İslamiyyin,
Thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Kahire 1950 II/43; el-Cürcani,
111/147; İbn Emiri'l-Hacc (v. 879/1474), et-Takrir ve't-Tahbir, (Tahrir ile
birlikte), Bulak 1316, II/ 89.
·
13. Kadi Abdulcebbar, Abdullah b. Ahmed el-Hemedani, (v. 415/1025), Şerhu
Usfıli'l-Hamse, Nşr. Abdulkerim Osman, Kahire 1965, s. 310.
62
sabittir. (14) Fakat bir kısım fiilierde
is~ hüsn ve kubh, fiillerdeki yön ve itibarlar sebebiyledir. Çünkü
bir fül belli bir şekil ve durumda güzel olurken başka bir durumda
·çirkin olabilmektedir. Mesela «secden fiili Allaha yapıldığında güzel, şeytana olduğunda çirkin olur. (15) Ebu'l-Hüseyn el-Basri'ye
! ·r..436/1044) göre de, çirkin (kabih) tek ba§ına çirkinliği gerektiren hakiki bir vasfı tazamm un ettiği için çirkindir. Bir şeyde çirkinliğin olmayışı l~e, o şeyin güzel olması için yeterlidir. (16) Şia'
dan İmamiyye (Caferiyye) ekolüne mensup usulcülerin bu konudı:ı.ki görüşleri, Mutezile büyüklerinin yukanda aktanlan görüş­
l~rinden pek farklı değildir. (1 7)
rıyla değH kendiliklerindeı:ı
Özetle ifade etmek gerekirse, Mutezileye göre hüsn ve kubh,
fiilierin zatıyla, sıfatlanyla, yön ve itibarlarıyla alaka.Jı bir durumdur. (18)
Hüsn ve kubh konusunda aklın hakimiyyeıtine gelince; Mutezileye göre hüsn ve kubh akli iki durumdur. Yani Şart'nin emri
dışında aklın kendisinde sabit olan birer durumdur. Akıl
onlan
dinden bağımsız olarak ir;nlk eder. (19) Akıl, taşıdığı fayda ve zarara bakarak fiilin hüsn ve kubhuna hükmeder. (20) Hüsn ve
ku~"h şer'in, yani ŞarFain emir ve nehyinin muktezasıdır. Güzel,
güzel olduğl~ için enıredilmiş, çirkin, çirkin olduğu için yasaklanınıştır. (21) Dinir. emir ve nehiyleri, hüsn ve kubhu keşfeder
(açar) ve tekid eder. Yoksa ispat ve inşa etmez. Mesela, namazın
vücübu ve zinanın. haram oluşu, Şari'nin .e mir ve nehyi sebebiyle değil kendiliklerinden sabit iki şeydir. (22)
F! Ebvabi't-Tevhid ve'l-Adl, Nşr. el-Müesesetü'l-Mısrıyyetü'l-Amme, Kahire, 1962, VI/30-31.
Kadi Abdulcebbar, Şerhu Usuli'l-Hamse, s. 310, 564.; İbn Hümam, Kemaluddin muhammed b. Abdilvahid (v. 861/1457), et-Tahrir, (Takrir ile birlikte), Bulak 1316, II;89,; el-Amidi, I/77.
el-Cürdmi, III/147; Emir-i Padişah, Muhammed Emin (v. 972/1564) Teysiru't-Tahrir, Nşr. Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut tz., II/150.
Bkz. el-Muzaffer, Muhammed Rıza, Usulu'l-Fıkh, Necef 1971, II/216 vr.;
el-Hakim, Muhammed Takıyy, el-Usülu'l-Amme,Beyrut 1963, Nşr. Daru'l-Endülüs, s. 286 vd. ; Ahmed, s. 38.
eş-Şevkani, s. 6.
eş-Şirbini, 1/54.
el-Bennani, Abdurrahman (v. 1197/1783), Haşiye Ala Cemi'l-Cevami; Mı­
sır tz., I/59.
el-İzmiri, Muhammed b. Veli b. Rasul, Haşiye Ale'l-Mir'at, İstanbul 1309,
I/277; eş-Şirbini, I/55.
e1-Cürcan1, TIT /145-146; el-Mahalli, Celaluddin Muhammed b. Ahmed (v.
14. Kadi Abdulcebbar,
ıs.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
el-Muğni
63
Bununla birlikte kaynaklar, Mutezileye göre aklın hüsn ve
küoh konusunda h8,kim sayılıp sayılmadığı hususunda farklı ifa..
dci~re sahiptir. Keşfu:1-Esrar müellifi Abdulaziz el-Buhar (v. 730/
1330) Mutezllenin bu konudaki görüşünü şöyle aktanr : «Mutezileye göre akıl, şer'! ill~tlerin üstünde olarak, güzel gördüğünü
kesinlikle vacip kılıcı, çirkin gördüğünü de aynı şekilde haram kı- .
lıcı bir illettir. Çünkü şer'i illetler kendi başianna vacip kılıcı olmayıp gerçekte birer ema.relerdir ve onlarda nesh ve tebdil alıka­
mı cerr.yan edPT. Akt' ise herl).angı bir tebdil sözkonusu olmaks1zın
bu şeyleri tek başına vacip kılıcı ve haram kılıcıdır. Vacip kılış ve
haram kılış yönünden akıl ser' 1 illet ierin üzerindedir. Yani din bu
şyanın vacip veya Ilaram olduğunu açıklamasa bile akı.l bunlara
hükmeder. Bunun sübutu Şari'nin bildirmesine bağlı değildir.»
r
(23)
Sadruşşeria'nın
(v. 747 /1346) ifadesi ise şöyledir : «Mutezileye göre akıl, hüsn ve kubh konusunda mutlak hakimdir. Bu Alla-·
ha karşı da, insanlara karşı da böyledir. Kullan için aslah (en iyi;
olaı~1 yaratmak aklen Alaha vacip, bunu terk haramdır. Vacip veya haram oluşa hükmetm~k, zorunlu olarak hüsn ve kubha hükmetmek demektir. Kullara gelince, akıl Allahın hükmü olmadan
da insaniann füllerini vacip haram veya mübah kılabilir.» (24).
Mutezilenin hüsh ve kubh konusunda aklı hakim kabul ettiği görüşüne sonraki devir Ehli Sünnet kaynaklarında yer
yer
raslamaktayız. (25) Fakat, gördüğümüz kadanyla, gerek Mutezilenin önde gelen alimleri ve gerekse çoğunluk Ehli Sünnet alimi
bu tür ifade tarzını pek benimsemiş gözükme·m ektedir.
Kadi Abdulcebbar bu konuyla ilgili olarak ; «Onların «Allah
Taala onu vacip kıldı» sözünden maksat, «Allah bize vacibin vacip olduğunu bildirdh) veya «delaleti ile bizim vacibi tammarmza
imkan verdi» deme'ktir.» (26),
864/ 1460), Şerhu Cemi'l-Cevami, (Bennani haşiyesiyle b irlikte), Mısır tz.,
1;'56; el-İzmiri, I/277; eş Şirbini, I / 55.
,
23. Abdulaziz el-Buhari b. Ahmed (v. 730/ 1330), Keşfu'l-Esrar, İstanbul 1307,
IV/1349-1350.
24. Sadruşşeria, 1/190.
25. Molla Hüsrev, Muhaınmed b. FeramUz. (v. 885/ 1567), Mir'atu'l-Usul, (İz­
miri haşiyesi ile birlikte), 1/ 276,; İbn Melek, Abdullatif b . Abdilaziz (v.
885/ 1567), Şerhu'l-Menar, İstanbul 1319, s. 48; el-İzmiri, 1/277; el-Ensari,
Abdulali Muhammed b. Nizamiddin (v. 1225/1810), Fevatihu'r-Rahamiıt
Şerhu Müsellemi's-Sübut. (Mustasfa ile birlikte) 1/25
26. el-Muğni, v I/6?.
64
«Allahın
bildirmesi (sem') ne bir ~eyin çirkinliğini ve ne. de
güzelliğin gerektiri!. Sadece, akıl gibi, delalet yoluyla o fiilin durulllunu ortaya kor. Çünkü birşeye delalet, o şeyin bulunduğu duruma dela:. :-~:~ir. Yoksa o şey, delalet sebebiyle öyle olmaz. Aynı
şekilde birşeyi bilme de o şeyin kendisine taall uk eder. Yoksa o
şey, oilıne sonucu öyle olmuş değildir. Doğru haber de böyledir.
Akıl veya din (sem') birşeyi güzel görür, çirkin görür, demek doğ­
ru değildir. Ancak, br~. ifade ile akıl ve dinin o şeyin güzelliğine
ve çirkinliğine delalrt ettiğ·i kastediliyorsa o zaman doğru olur.»
(27) demektedir.
Ebu'I-Hüseyin ()1-Basri de, «bilme»yi hüsn ve kubhun tanı..
mı nda önemli bir öğe olarak almakta (28), aklın fiilieri ve buna
~ağlı olarak fiilierin hüsn ve kubhunu bileceğinden (29), Şari'nin
bunu insana göstereceğinden ve bildireceğinden bahsetmekte (30),
gördüğüm'Uz kadarıyla, akla «hakim olma» vasfını izafe etmemektedir.
Ehli Sünnet alimleri de bu konuda Mutezilenin görüşünü aktarırken, genelde Mutezileye göre aklın hakin1 değil müdrik olduğunu (31), keşfedici olduğunu (32) belirterek bu konuda yumu~:ak bir ifade kullanmaktadır. Mesela, bu konu ile ilgili
olarak
Abdurrahman .el-Bennr ni'nin (v.1197 /1783) ifadesi şöyledir :
«Allahtan başka hakim yoktur ve bu husus iki taraf arasın­
da Utifak konusudur. Çünkü Mutezile aklı hakim kabul etmez,
aksine hakimin ancak Allah olduğu hususunda bizimle görüş birliği içindedir. Bizimle onlar arasındaki tartışma, aklın dine (şer')
ihtiyaç duymaksızın hükmü idrak edebilip ederneyeceği konusudur. Onlara göre edebilir.» (33)
Mute~ili
re
27.
28.
29.
30,.
31.
aklın
ekole bağlı
hakim olduğu»
çağdaş Şia
isnadını
usulcilleri de «Mutezileye gödoğru bulmamakta, hatta «akll
el-Muğni,
VI/ 64.
el -Mu'tem ed, I / 364-365.
el-Mu'tem ed, Il/869, 386-887.
el-Mu'temed, I / 366, II/ 869-870.
el-Gazzali, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed (v. 505/1111), el-Mus·
tafa Fi İlmi'l-Usul, Bulak 1324, I / 56-57; el-Amidi, . I / 77; İbn Hüm am, et-Tahrir, II/ 89; Emir-i Padişah, II/150; eş-Şirbini, I/54; el-Bennani I/56 ; eş-Şevkani, s. 6.
32. el-Esnevi, Abdurrahim b. el-Hasen (v. 772/1370), Nihayetu's-Sul, (Beşah­
şi şerhi ile birlikte), Beyrut 1984, I/154.
33. el- Bennani T/56.
65
hüknın
tabirinin bile Mutezileye nisbet edilemeyeceğini belirtmekte ve Mut8zlleye göre .:ı~ın idrak edici olduğunu ve akılla idrak
edilen nıüdrekattan bahsedilebileceğini ileri sürmektedir. (34)
Bu itibarla denilet-üir ki, Mutezile aklı, hüsn ve· kubhu ispat
ve inşA edici değil aksine, birkısım eşyada bizatıhi bulunan hüsn
ve kubhu keşfedici, ortaya çıkarıcı ve idrak edici kabul etmekte
ve hükmü hakiki anlamda değil mecaz olarak akla nisbet etmektedir. D~n, aklın idrak ettiği bu hükmü tekid eder. (35) Diğer bir
ifadey~z.. Mutezileye göre fiillerin zati sıfR ılan ve sabit değerleri
vardır. H~kürrı de fiilJ ~ki bu hüsn ve· kubh sıfatının yansımasıdır.
Böyle ol,ıı.ca, tahir i~fh:~e ise, fiil ile hüküm arasmda bir illetma'lill nıünasebeti kurtL~makta ve fiil hükınün kaynağı olmaktadır.
(36)
Mutezileye göre, akhn hüsn ve kubhu idrakine gelince bu üç
tarzda ol ur :
1
Akıl bazı
fiilierin hüsn ve kubhunu
zarurı
olarak idrak
eder. Niınete karşılık şükranın, boğulanı kurtarn1anın ve faydalı
doğrunun iyiliğini, nankörlüğün ve zara.rlı yalanın kötülügünü
idrak etmeşinde olduğu gibi.
a)
b) Akıl bazan da, bir fiilin hüsn ve kubhunu ancak düşüne­
rek idrak edebilir. Zararlı doğrunun çirkinliği~ ve faydalı yala- .
nın güzelliğin idrak böyledir. ,
c), Akıl ba.zı şeyleri de sadece ilahi vahy yoluyla
Mesela, ibadetlerle ilgili alıkarn böyledir. (37)
Aklın
bilebilir.
idra.k edebileceği şeylerin güzellik ve çirkinliği hakkında akılda bir delil vardır ve dinin sıhhatinin bilinmesi
de akl~n bu şekilde m.üstakillen idrak etmesine bağlıdır. (38)
tek
başına
34. el-Muzaffer, II/217 vd.; el-Hakim, s. 280-281; Yakın görüş için bkz. Ahmed, s. 48.
35. Kadi Abdulcebbar, el-Muğni, XI/101; el-Bennani, 1/56.
36. Ahmed, s. 62.
37. el·Gazzali, I /56; el-Amidi, I/77; el-Esnevi, I/155; et-Taftazfuıi, 1/173; elHakim, s. 294-295; Benzer bir ayırım için bkz. Ebu'I-Hüseyin , el-Basri.
II/886-887.
38. Ebu'I-Hüseyin el-Basri, 11/887.
66
Kadi Abdulcebbar fiiliere ait hükümleri «akli» ve
«şer'i» şek­
,inde ikiye ayırmakta., fiilierin akılla bilinen hükümlerine aklın
yrı zan1ri olarak ya da kazanma yoluyla ulaştığını, btmlan eline
zafe etmeye mahal olmadığını, dillin bu nevi hükümleri tekidiçin
eldiğini ifade etrrı0!:~edir. Din olmadıgı zaman bılinemeyecek hükünıler ise <rseın'J' hiikümlerndir. (39)
Ebu'l-ıiuseyn
el-Basri'ye göre de; bir olayın hükmünü bilmek
çin önce akla başvurulması ve onun akıldaki hükmünün değişebilirliğinin t espit edilmef;i) sonra da akılda ulaşılan bu hükmün
:ır:..! delillerde nasıl karşıland1ğının, değişip değişmediğinin bilin ·
ıı?;i gerekir . .Şayet dinde, bu hükmün değiştiğini gösteren qir deil ··: cksa aklın hu h tikınüyle hükmedilir. Çünkü bil~elidir . ki,
hül..üınde eGas alınrın yarar, aklın gerektirdiğinden farklı olacak
oLsaydı, Allahın biz;e bunu bildirmemesi caiı olmazdı. Fakat dinde
hüküm far~-.ıı ise, o ıaman dinin hükmüyle hüküm verilir. Çün~ü akıl hükme, dini delilin aksini söylemeınesi şartıyla
delalet
;der. (40)
b-. Eş'ariyye Ekolü
Hüsn ve kubh konusunda ikinci gör~ Eş'ariyye ekolüne~ aitir. Ebu'I-Hasan el-Eş'ari (v.324/936) ve usulcülerin çoğunluğu­
na göre, fiilierde Allah1n emretmesini veya yasaklanmasım icabettiren zati bir hüsn ve kubh bulunmadığı gibi, fiilierin hüsn ve
kubhu gerektiren bir vasıfları da yoktur. Diğer bir ifadeyle eşya­
d-- bizzat güzellik ve çirkinlik olmaz. Hüsn, Şari'nin vücüb, nedb
ve ibaha şeklinde t ezahür eden izniyle, kubh ise hurmet ve kerahet şeklinde gözüken yasaklamaısıyla olur. İzin verilen şey güzel,
yasaklan an şey ise çirkindir. Mükelleflerin fiilierini hüsn ve kubh
ile vasıflaınanın menşei akıl değil dindir. Namaz, oruç gibi ibadetler sadece Şari'nin emri olması cihetiyle güzel; zina, hırsızlık,
haksızlıkla cana ve mala tecavüz gibi fiiller de sadece
Şarrnin
nehyi olduğu için çirkindirler. Şari'nin. bu tür emir ve nehyi olmasa , bunlar da güzel ve çirkin olmazlar. Diğer bir ifadeyle dinin bildirmesinden önce· fülin güzellik ve çirkinliği yoktur. (41)
9. Kadi Abdulcebbar, cl-Muğni, XI/101.
40. Ebu 'I-Hüseyin el-Basri, I I/908-909.
41. el-Aınidi, I /87; el-Cürcanl, III/145 vd.; İbn Emir el-Hacc, II/ 91; el-Bedahşi, Muhammed b. Hasen (v. 922/1516), Menahicu'l-Ukul (Esnevi şer­
hi ile birlikte), l/154.
67
Eş'ariyye
fiilde zati hüsn ve kubh bulunmadı~ını ileri sürer~en şu gerekçelere dayanır : Fiilierin hüsn ve kubhunu akılla bilmek mür.akün değildir. Çünkü akıllar filllerin vasıflamasında çoğu defa ihtilaf içindedir. Birinin güzel gördüğünü bir b~kası çirkin bulabilir. Bir şahıs bile bir fül haklpnda değişik zamanlarda
Jarklı görüşlere sahip olur. Akıl karar verirken dış tesiriere açık­
tır. Fiilin maksadına uygunluğunu, galip durumunu veya vasfını
ölçü alır. Halhuki bu ölçüler her zaman gerçeği yansıtmaz ve nadir durumlarda da olsa vanlan hükmün aksine bir hüküm vermek gerekebilir. Akıl birşeyin hüsn ve kubhuna hüküm verirken
o şeyln içinde bulunc~uğu durumu geneHeştirir ve devamlı zanne..
der. Bu sebeplerle, aklın iyi gördüğünün Allah katında da iyi olduğunu, kötü gördüğünün Allah katında da kötü olduğunu söyleı..
mek, s.e vap ve günahın da bu ölçüler dahilinde terettüp edeceğini
iddia etmek, zordur. (4:2)
Fiiller hakkında A.llahın hükmünün müstakillen akılla bilinmesine imkan yoktur. Mesela adam öldürmenin bizatihi çirkinliği olamaz, maksat ve şartlara göre hükmü değişir. Yalan da böyledir. Mesela, bir peygamberin yerini zalimden gizlemek için söylenen yalan çirkin ola bilir mi? (43)
Bazı
fillerde hüsn ve· kubhun akılla zaruri olarak idrak edilebileceğini söylemek de doğru olmaz. Biroçk İslam alimi bu görüşü kabul etmemektedjr. Halbuki zarüri olan şeyde tartışma oimaması gerekir. Kaldıki, irusanların birşeyin hüsn ve kubhunda itti1akı o şeyin zarur1 olmasım gerektirmez. (44) Hem kullann fiilIeri ihtiyari değil ızdırari olduğu için aklın o fiilierin sonuçta se.
vabı mı yoksa cezayı mı gerektireceğine hüküm vermesi mümkün
.olmaz. (45)
Hüsn ve kubh, Şari'nin emir ve nehyinin mucebi (gereği) dir.
Çünkü Şari' bildirdiğinin aksinl. söyleyecek olsaydı o şeyin h\U{mü de değişircli. Çirkin olan güzel, güzel olan çirkin olurdu. Nitekim nesh ayetleriyle evvelce haram olan birşey helal veya vacib,
vacib olan birşey de helal olabilmektedir. (46)
42.
43.
44.
45.
46.
el-Amidi, 1/ 78; el-Gazzall, I / 58-59; el-Cürcani, III/ 146; el-Ensari, 1/ 33 vd.
el-Gazzali, 1/ 57; İbn Emir el-Hacc, II/ 91.
el-Gazzali, I / 57-58.
.
el-Amidi, I/ 79; et.-;. eftazani, I / 173-175; el-Cürcani, III/148.
el-Cürcani, III/ 145-146; el-İzmiri, I / 277; eş-Şirbini, I / 54-55.
68____________________________________________________________________
~
Allahın
fiilierine hüsn ve kubh nisbet edilemez. Hüsnü ccya~ aklanmayan her iş» şeklinde veya «kemal» sıfatıyla tanımlarsak
Allahın fiilierinin hepsinin güzel olduğu söylenebilir. Fakat hüsn
ve kubh, övgü ve kınama ölçüsüyle belirlendiğinde bUnların Allahın fiilierine nisbet edilerneyeceği açıktır. Hatta hüsn, <<emredilen
şey» diye tarif edildiğinde bile Allahın fillleri için sözkonusu edilemez. (47)
Gerek Mutezilenin ve gerekse Eş'ariyyenin savunduğu birbirine zıt bu iki görüşün, bilhassa Kelam ilminin alaruna giren bir
takım sonuçları vardır. Fakat biz konu Kelam ilmini ilgilendirdiği iç~ bu yöndeki tartışınaların ayrıntısına girmeyeceğiz.
Özetle ifade- etmek gerekirse; eşyada zati bir hüsn ve kubh
bulunduğunu ileri süren
Mutezile ekolü mensupları, hiissn ve
kubhun tespit ve tayininde akla büyük rol vermekle kalmayıp aklın buna göre vereceği karara uymayı da gerekli görmekte, bu ölçüyü sevap ve günahın tahakkuku için .yeterli kabul etmektedir.
Diğer bir ifade ile, peygamberin daveti kendilerine ulaşmamış insanlann, aklın iyi gördüğünü yapmalannın vacib, kötü gördüğü­
n ü yapmalarının ise haram olduğunu, bu yolla ulaşılan bilginin
uhre"w:i mesuliyet için yeterli olacağını ileri sürerek uç bir görܧ
ortaya koymuştur.
Biraz da Mutezilenin görüşüne reaksiyon olarak gelişen Eş·a·iyye ise, kendilerine dinin daveti ulaşmayan kimselerin herhangi
biL i§i yapmak veya yapmamakla yükümlü olamayacağım, aklın
böyle bir sorun1luluk için yeterli olmayıp uhrevi sorumluluk için,
mutlaka bir peygamberin davetinin ulaşmış olmasının gerektiği­
ni ileri süre!·ler. Böylece kendilerine peygamberlerin tebliği ulaş­
mamış kimseleri akıllannın gereği Ue sorumlu olmaktan kurtarırken, bu arada, eşyadaki hüsn ve kubhun idraltinde aklın rol ve
h akimiyyetini iyice azalttığı için, yine aşırılıktan uzak olmayan
ikinci bir uç görüş ileri sürmüştür.
İşte
bu noktada; mutedil, orta ve makul bir yol izleyen Maturudiyye üçüncü bir görüşle karşımıza çıkmaktadır.
c- - Maturidiyye Ekolü
İmam Ebu Mansur el-Maturidi (v. 333/944) ve onun görüşle­
rini benimseyip gelişt~ren İslam alimlerinin oluşturduğu üçüncü
47. ct-Tcftazani, I/173;
Eş'ariyyenin
ileri
sürdüğü
gerekçelerin tenkidi için
69
Kelam ekolü (tarihi sıra itibariyle), Maturidiyyedir. Ancak İmam
Maturidi'nin görüşleri, Hanefi hukuk ekolünün kurucusu Ebu Hanife'nin (v. 150/767) görüşlerinden pek ayn düşünülmemelidir.
Ayrıca, Maturidiyye ekolünün de de genelde Hanefi hukukçular
tarafından geliştirildiği ve devam ettirildiği göz önünde bulundurulursa, Ma.turidiyy~ kel~m ekolünün Hanefi hukuk ekolü ile sıkı
bir münasebet içinde. olduğunu, böylece akla verdikleri önem ve
yer itibariyle metod birliğine sahip bu iki kelam ve fıkıh mezhebinin birbirini tamamladıkları rahatlıkla söylenebilir.
İmam
Maturicli'ye göre hüsn ve. kubh iki noktadan kaynaklanır : insan aklı ve in:San tab'ı. Aklın güzel ve çirkin gördüğü
şeyler ile tab'ın güzel ve çirkin gördüğü şeyler aynı da olabilir, çelişebilir de. (48) Bir kısım şeylerin güzelliği, birkısım eşyanın da
çirh.ınliğ akılda bedıhi olarak sabittir. · Akıl bunları zartlri olarak
idrak eder, emreder ve yasaklar. Mesela; nimete şükretmenin,
doğruluğun ye adaletın güzelliği, nankörlüğün, zulmün ve yalanın çirkinliği böyledir. (49) Aklın güzel gördüğü durumdan duruma değişmez. (50)
İnsan tab'ına
gelince, akıldan biraz farklıdır. Aklın güzel gördüğünü tab' çirkin görülebilir. Allahın iradesi ve yaratması sonucu
akıl ile tab' arasında böyle bir değerlendirme tezadı vardır. Bundan da gaye, insanın, aklını kullanarak imtihanı ~armasıdır~
Akla göre güzel ve çirkin olan, durumdan duruma değişınediği
halde tab'a göre belirlenen güzel ve çirkin, alışkanlık, terk.. vs gibi harici sebeblerle değişebilir. (51)
İmam
Maturidi hüsn ve kubhu, yukardaki ayınma paralel
olarak, m~hiyeti itibariyle ikiye ayırır: kendilğinden güzel ve çirkin, fiilin sonuçları ve duruma göre güzel ve çirkin. (52)
Bu
ya.n,ı.sıra
şılaması
48.
49.
SO.
Sl.
52.
70
ayırımlar,
gerek Mutezilenin hüsn ve kubhu fiilin zatı
sıfat, vecih ve itibarları ile de değerlendiren görüşün karve gerekse sonraki devir Hanefi usuleillerin hüsn ve kubh
bkz. el-Amidi, I/179 vd.
el-Maturidi, Ebu Mansur Muhammed b . Muhammed (v. 333/944). Kitabu't-Tevhid, Nşr. Fetbullah Huleyf, İstanbul 1979 (ofset), s. 170.
el-Maturidi, Kitabu't-Tevhid, s. 178, 181, 217-218.
el-Maturidi, Kit<ibu·t-Tevhid, s. 201, 223-224.
el-l\Aaturdi, Kitabu't-Tevhid, s. 218, 221-224.
el-Maturidi, KiHibu't-Tevhid, s. 201.
konusunu
lidir.
sistemleştermelerine kaynaklık
etmesi itibariyle önem-
İmam
Maturidi, E§'ariyye ekolünün aksine olarak akla dinden ayrı, müstakil bir önem vermiş, onu, eşyadaki hüsn ve kubhu
idrak edici bir ~eğer olarak tanıtmıştır. Nitekim İmam Maturidi, önemli bir eseri olan Tevilatu Ehli's-Sünne'de A'raf Suresinin
28. ayetinde geçen «fenalık» kelimesini <<kötülükte haddi aşan
şey» olarak, 33. ayette geçen «fenalıklar» kelimesini de «dinde ve
akılda çirkınliği zahir olan şey» olarak
açıklamış,
«münker»i,
«aklın ve dinin iyi karşılamadığı şey» olarak tammlamıştır. (53)
İmam
Maturidi, En'am Suresinin 56. ayetindeki «De ki, sizin
hevesierinize uymayacağım. )) ayetini yorumlarken, Hz. Peygamberin heva ve hevese uymadığını, sadece delile vahye (sem') ve
aklın güzel gördüğüne uyduğunu» belirtmektedir. (54) Aynı şekil­
de, İ. Maturidi <<rü'yetullah» meselesiyle ilgili A'raf Suresinin ı 43.
ayetini yorumlarken ve rü'yetullahın imkanına delil getirirken,
«Allahı görmeyi aklın ve tab'ın güzel gördüğünü>> k.aydetmeyi de
ihmal etınemektedir. (55)
Aynı zamanda bir Hanefi hukukçusu olan İ. Maturidi'nin bu
yaklaşım tarzı, İslaın hukukunun yazılı kaynaklarını yorumlama-
da. akla büyük yer veren Hanefi hukukçuların metodu ile önemli
bil' benzerlik arzettiğinden, bilhassa I-Ianetı usulcüler İslam Hukuk Usulünde . «hakim» ve «şer'i hüküm» konusunu inceılerken
İmam Maturidi'den büyük ölçüde yararlanmışlardır. (56) Böyle-ce, usulcülerin de katkısıyla konu giderek si::stemleştirilmiş ve neticede MutezHe ve Eş'ariyye ekallerinin aşınlıklanndan uzak, daha çok Mütezile görüşüne yakın mutedil ve savunulabilir üçüncü bir görüş ortaya çıkmıştır.
İmam
Maturidi'ye ve onun adıyla anılan Maturidiyye ekolüne göre, hüsn ve kubh aklidir. Eşyada bizatihi hüsn ve kubh, fiil53. el-Maturidi, Tevilatu' Ehli's-Sünne, Kayseri Raşit Efendi Kütüphanesi,
Yazma, No:47, v. 182 a, 183 a, 183 b.
54. el-Maturidi, Tevilatu Ehli's-Sünne, v. 163 b.
55. el-1\'laturidi, Tevilatu Ehli's-Stinne, v. 197 b.
56. İn1am Maturidi'nin bu konu daki görüşlerinde, mezhep imaını Ebu H anife ve talebelerinin ne derece etkisinin olduğu hususu önemlidir ve ayrı bir araştırına konusu olabilir .
;
57. İbn Hümaın, Şerhu'l-Müsayere, İstanbul 1979 (ofset). II/ 38; Molla Büsrev, 1/277; el-Ensari, l/28.
71
lerde biz~tihi güzellik ve çirkinlik, iyilik ve kötülük vardır. Akıl
fiillerdeki özelliklere ve onlarda gördüğü fayda ve zarara bakarak,
fiillerin çoğunda hüsn ve kubhu müstakillen idrak edebilir. Allah
da bizzat güzel olanı yasaklamaz ve bizzat çirkin olanı emretmez.
Bu noktaya kadar Maturidiyye ekolü, Mutezile ile görü§ birliği
içindedir. Bazı kaynakların, füle ait hüsn ve kubhun sübutu konusunda Hanefilerin ay.aen Mutezililer gibi dü§ündüğünü ifade etmesinin (57) anlamı budur. Fakat bu noktadan sonra Maturidiyye, Mutezileden ayrılır. Maturidiyyeye göre, aklın güzel gördüğü­
nü. emretmek de, aklın çirkin gördüğünü yasaklamak da Allaha
vacib değildir, fakat münasibtir. Diğer bir anlatımla, Allahın mükelleflerin fiili hakkındaki hükmünün, akıllarımızın bu fiilde idrak ettiği güzellik ve çirkinliğe göre olması şart değildir. Fiilin
hüSn ve kubhla vasıflandırılmaıSı, Allahın da buna uymasını gerektirmez. (58) Böyle·_olunca, sırf aklın ulaşacağı hüsn ve kubh
ile te~if olmaz, sevap veya günah terettüp etmez. Mükelleflerin
sevap ve günahlamuhatap tutulması, ancak Şari'nin bildirmesinden, yani peygamberlerin tebliğinden sonra mümkün ~lur. (59)
Ancak, Maturidiyye bu hükmünden Allaha imanı hariç tutmaktadır. İn1an, yani Yüce Allahın varlığım ve birliğini tanıma,
aklın bedih1 olarak kavrayacağı bir durumdur. Bunun için de, peygamberlerin tebliği ulaşınasa da kişi Allaha imandan sorumludur.
Hatta İman Maturid1, buluğ çağına ermemiş akıl sahibi mümeyyiz küçüğün dahi, dinin hükümleri açısından olmasa bile Allahı
tanıma ve bilme açısından sorumlu olacağım söylemiştir. Bu aynı zamanda Ebu Hanife ve Ebu Yusuf'un (v.l82/798) görüşüdür.
(60) Bu konuda mevcut ayet ve hadisler de yukardaki fikri destekler bir yoruma tabi tutulmaktadır. (61) Şu var ki, peygamberin daveti ulaşmayan kimselerin akılla Allahı tanımaktan sorum58. İbn Emir el-Hacc, II/91.
59. Hüsn ve kubh konusunda Eş'ariyye ve Maturidiyye arasındaki tartışma
ve taraflann delilleri lık. bkz. el-İzmiri, I/278 vd.
60. İbn Emir el-Hikc, II/89-90; el-İzmiri, I/278.
61. örnek kabilinden zikyetmek gerekirse; İsnl Suresinin 15. ayetindeki
«Biz, peygamber göndermedikçe kimseye azap etmeyiz.» ifadesinde geçen «peygamber»i «akıl» ile açıklamış, ayetin hükmünü «akıl ile bilinemeyecek (sem'i) konularda azap etmeyiz» veya «dünyevi azap etmeyiz»
şeklinde yorumlamışlardır. Aynı şekilde, «bülfığa erinceye kadar çocuktan mesuliyetin kaldırıldığını» bildiren hadisi de (Ebfı Davud, IV/559,
hadis no:4402) «buhiğa ermeyen çocuğun dinin alıkamından (şerayi') sorumlu olmayacağı» şeklinde yoru.ınlamışlardır. (Bkz. İbn Emir el-Hacc.
II/90, el-İzmiri, I/278-279.)
72
lu olacakJan hususu, bütün Hanefilerce benimsenmiş olmayıp
Buharalı Hanefiler, zati hüsn ve kubhu kabul etmekle birlikte Eş­
'ariyye ekolü gibi düşünmekte, bu kimselerin mesul olmayacaklarını ileri sü.rmekt~dir. (62)
Maturidiyye ekolüne mensup Hanefi usuleillerin hüsn ve
kubh konusunda tasnifleri şöylece özetlenebilir: Hüsn ve kubh
kendi aralarında ikiye ayrılır :
a) Kendindeki bir mana sebebiyle güzel ve çirkin; (zati
hüsn ve kubh); İman ve adaletin güzelliği, zulüm, zina ve katlin
çirkinliği gibi. Hangi dine mensup olunsa olsun, hatta hiçbir dini
bulunmasın, bütün akıl sahipleri adaletin güzel, zulmün çirkin olduğunda müttefiktir. Akıl bunlann zatım idrak etmeseydi böyle
bir sonuç alınamazdı.
b) Harici bir mana sebebiyle güzel ve çirkin_ Akıl bazen birşeyin güzel veya çirkin olduğunu harici durumdan, o şeyin vasfın­
dan ve içinde bulunduğu şartlarından çıkanr ve' öyle idrak eder.
Cihadın güzelliği, miktan veya özelliği bilinmeyen malın satışının
çirkinliği böyledir. Her iki gurup h"4sn ve kubhun kendi içinde alt
ayırımlan vardır . (63) Bu tür ayınınların İslam hukuku açısın­
dan önemi tse, hüsn ve kubhun fiilin hukuki sonuçlanna tesirinin
her gurupta farklı farklı olmasıdır .
Bu arada şunu da ilave edelim ki, Hanefile·r in şer'i deliler arasıhda <<istihsan»a çokca başvurmuş olmaları, hüküm
çıkarmada
aklı ve aklın güzel gördüğünü bir değer ola.r ak kabul etmelerinden
kaynaklanır.
Gerçekten de, Maturidiyye ekolünün yukarda özetlemeye çalıştığımız bu görüşü tercihe şayan bir görüştür. Kur'anda Allahın
iyi ve güzel olanı emrettiğini, kötü ve çirkin olanı da yasakladığını
gösteren, emir ve yasaktan önce güzellik ve çirkinliğin bulunduğuna işaret eden pek çok ayet vardır. Şart'nin adaleti, iyiliği, baş­
kalarına yardım etmeyi emredip ta~kın kötülükleri ve hayasızlığı
62. İbn Hünıfuri et-Tahrir, II/90.
63. eş-Şasi, Ebu Ali Ahmed .b. Muhammed (v.ı320/932), UsUlu'ş-Şasi, Nşr.
Daru'l-Kitabi'l-Arabi Beyrut, 1982, s. 142-143; es-Serahsi, Muhammed
b. Ahmed (v. 483/ 1090), UsUlu's-Serahsi, Nşr. Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1973,
I/60 vd.; Abdulaziz el-Buharı, T P
., S ...J~ u:;-Şt;ria I / 191 vd.; İbn Abdişşekur, I/51-52.
73
temiz şeyleri helal kılıp murdar olanlan haram kıl­
ması, bütün bu güzel yahut çirkin vasıflann dinin hükmü açık­
lanmadan önce de bu filllerde mevcut olduğunu göstermektedir.
Akıl zaruri olarak bazı şeylerin güzel ve iyi, bazı şeylerin de çirkin
ve kötü olduğunu idr ak edebilir. Zaten akılda böyle müsait bir zeınin olmasa, peygamberlerin tebliğinin benimsenmesi ve bu zenıinde filizleurnesi mükün olmazdı.
yasaklaması,
Hüsn ve. kubh etrafında odaklanan bu tartışmanın, İslam Hukuk Usulü ile ilgili bir başka tartı§mayı da beraberinde getirdiği­
ni biliyoruz. O da, aklın şer'i hükmün kaynağı olup olamayacağı meselesidir. :Hakkında şer'i {dini) hüküm bulunmayan konuda akıl hükünı kaynağı olabilir mi? Bu soruya verilen cevaplar
farklı farklıdır. Mutezileye göre, bir nıeşelede a·kıl hü5nü idrcı.k etmişse o vacib, kubhu idrak etmişse o haramdır. Çünkü Allahın
hükmünün de esası . fiHlerdeki güzellik ve çirkinliktir. Herhangl
bir mrselenin hükn1ü Şar'i tarafindan açıklanmışsa, bizim fiildeki güzellik ve çirkinliği araştırarak akıl yohıyla bir hükme ulaş­
mamız gerekir. Bu itibarla, akıl müstakil bir hüküm kaynağıdır.
Maturidiyye ekolü de dahil, Ehli Sünnet alimleri, hükroün
yalnız Allaha ait olduğunu bildiren ayetler (64) karşısında akla
«hakim» vasfım vermekten kaçıp.mışlar, aklı sadece idrak ve keşf
edici olarak vasıflamayı tercih etınişlerdir. (65) Ehli Sünnetin orir.J~ görüşüne göre, Şari Allahtır, hüküm de Allaha aittir. Akıl hü""'
kümlerin müstakil kaynağı olamaz, belki vasıtası olur. Hakkında
Şari'nin hükmü bulunmayan konularda kıyas, istihsan, masıahat
gibi delillerle verilen hükümler de esasında naslara, yani Şari'nin
bildirdiği hükümlere racidir. Bu anlayış tarzını, «Hükümler ancak nassdan alınır veya nassa hamledilir. Müslümanın karşılaş­
t.ığı. her olay hakkında ya nassin bağlayıcı bir hüknıü ya da delaleti bulunur» görüşünü savunan imam Şafii'de (v. 204/819) de,
(66) veya hükümlerin nassa hamlini oldukça geniŞ tutan ve birçok akli delili de bu çerçevede mütalaa eden çoğunluk usulcillerde
de görüyoruz. Konu bu açıdan ele alındığında bütün kaynaklan
Kur'ana irca eden usulcülere. hak vermek mümkündür. .
64. K. Kerim, el-En'am, 6/ 57, 63, Yusuf, 12/ 40, 67.
65. Bazı Hanefilerin aklı, «hüsn ve kubhu mfıcib» olarak tanımladıkları rivayeti de vardır. Bkz. el-İzmir!, I/i78.
66. eş-Şafi'i, Muham med b . İdris (v. 204/819), er-Risale, Thk. Ahmed Muhammed Şakir, Kfılıi ..... 1979, s. 477, 512; Aynca bkz. Ebu Zehre, Muhammed,
Usul ' ~ıll (T
~d·r ...,...:::ıer, İslam Hukuku Metodolojisi,
Ankar
71
Burada
şöyle
bir soru akla gelmekte: Hükmün ancak Allaha
ait olduğunu bildiren bu ayetler, aklın müstakil bir hüküm kaynağı olmasına, daha doğrusu böyle bir vasıflamaya engel midir?
imam Maturidi'nin bu· ayetlerde sözkonusu edilen «hükmün ancak Allaha ait olmrusı»nı, «ulühiyyet, rubübiyyet ve ibadetteı hükmün sadece Allaha ait olması» şeklinde veya <<yaratma hususunda
h ükmün Allaha ait olması» şeklinde yorumladığını da (67) bu
arada belirtınek isteriz.
Kanaatin1izce, aklın hakim. veya hüküm kaynağı olup olamayacağı yönünde gelişen tartışına, genelde bir tem1inoloji
tartış­
Plası çerçevesinde kalmış, çok ciddi sonuçlarının
bulunmasına
ıı,ğmen, ilk devir İslam hukukçulannın hüküm çıkarmada gösterdikleri müsamaha sebebiyle olacak, sonuçta ciddi farklılıkiar
c oğurmamıştır. Taraflar, farklı metod ve usuller içinde deı olsa
.., ynı veya benzer sonuçlara ulaşabilmişlerdir. Bu itibarla, bütün
aynaklarm Kur'ana irca edilebileceği hükmünün doğruluğu yanısıra İslamın aklı müstakil bir değer kabul ettiği, birçok konuyu akla, insanların yarar .ve ihtiyaçlarının hakemliğine terkettiği hükmü de doğrudur. Birçok ayette akli muhakeme teşvlk edilmekte, vahiy olmadan da akli istidlalin mümkün ve doğru olabileceğine örnekler verilmektedir. (68) O halde başarının ve sıkın­
tının kaynağı, akıl ile nakil arasında kurulacak dengede gösterilen . titizlik v~ katılıktır.
67. el-Maturidi, TeviUı.tu E hli's-Sünne, v. 276 a.
68. Mesela; En'am Suresi 74. ayette, H z. İbrahim'in peygam berlik öncesi
akli ınuhakeme ve istidlalle toplumunun yanlışlıklannı tespit ettiği ve
cleştirdiği, devamındaki ayetlerde de y;n~.;; Lu yolla Allahın varlığını taı" ı bildirilmekt .... d · r.
75