Güylçin AYTEKİN

BİLGİ TEKNOLOJİSİNDEKİ GELİŞMELERDEN
DOLAYI TİCAARİ FAALİYETLER İÇİN TÜRKİYE’DE
YAPILAN ÇALIŞMALAR
Güylçin AYTEKİN
Dış Ticaret Müsteşarlığı
Genel Müdürlüğü
Şube Müdürü
Giriş
İnternetin hızla yaygınlaşması, elektronik ticaretin ticari işlemlerin yürütülmesinde yeni ve
çok etkin bir araç haline getirmiştir. Elektronik ticaret, tüm dünyada ticaretin
serbestleştirilmesi eğilimi ile birlikte, son on yılda yaşanan ve bilgi iletişimini kolaylaştıran
teknolojik gelişmelerin bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır.
Elektronik ticaretin uluslar arası kuruluşlarca çeşitli tanımları yapılmıştır. Bu tanımlarda
dikkate alınarak, elektronik ticaret; mal ve hizmetlerin üretim, tanıtım, satış, sigorta, dağıtım
ve ödeme işlemlerinin bilgisayar ağları üzerinden yapılmasıdır şeklinde tanımlanabilir. Bir
ticari işlem; reklam ve pazar araştırması, sipariş ve teslim ile olmak üzere üç aşamadan
oluşmaktadır. Bu aşamaların herhangi birisi veya tamamı elektronik ortamda
gerçekleştirilebilir.
Elektronik Ticaretin Etkileri
Elektronik ticaret sağladığı olanaklarla küçük firmaların büyük firmalarla rekabet etmelerini
mümkün kılmaktadır. Bu nedenle özellikle KOBİ’ler için çok uygun bir ticaret şeklidir.
Elektronik ticaret, ürün seçeneklerinin artmasını, ürünlerin kalitesinin yükselmesini ve daha
hızlı bir şekilde teslim alınmasını sağlamaktadır. Potansiyel tüketicilerin Dünyanın her
yanında pazara arz edilen ürünler hakkında bilgi sahibi olmalarına ve yeni üreticilerin dünya
pazarlarına girmelerine imkan vermektedir. Daha düşük fiyatlı ve kaliteli ürünlerin pazara
girmesi üreticiler arasında rekabetin artmasına ve tüm ticari işlemlerin maliyetinin düşmesine
neden olmaktadır.
Elektronik ticaret, alıcıların fiziksel uzaklıklardan kaynaklanan kısıtlarının yanı sıra erişim
engellerini de azaltmaktadır. Örneğin, satış yapmak için yurtdışında ofisler açmak yerine,
internette sürekli açık olacak bir sanal mağazaya ve irtibat noktasına sahip olmak yeterli
olacak, envanter maliyetleri azalacak ve doğrudan tüketiciye dağıtım yapılabilecektir.
Geleneksel yöntemlerle kendilerini tanıtma olanakları sınırlı olan Gelişme Yolundaki Ülke
(GYÜ) KOBİ’leri bu ortamda kendilerini dünya pazarlarına tanıtma olanağına sahip
olacaklardır. Bir miktar yatırım yapılmasını gerektirmekle birlikte, genel olarak, sanal mağaza
açma maliyetleri fiziksel mağaza açma maliyetlerine göre oldukça düşüktür.
Yeni Pazar olanakları yaratan elektronik ticaret, özellikle GYÜ’lerde hem tüketiciler hem
üreticiler için aynı şekilde yararlı olacaktır. GYÜ firmalarının uluslar arası ticari bilgilere
erişmeleri (örneğin büyük ölçekteki kamu veya özel sektör alımlarını internette ilan edilmesi)
bu ülkelerin ihracat olanaklarını artıracaktır.
Diğer yandan, elektronik ortamda açılan kamu ihaleleri daha hızlı, etkin, doğru ve şeffaf
biçimde yapılmaktadır. Ayrıca, daha geniş kesimlere duyurulmakta, işlemlerin etkinliği
artmakta, ihale belgeleri daha doğru ve kaliteli şekilde hazırlanmakta, ihalelerin sonuçlanma
süresi kısalmakta ve rekabet artmaktadır. Bu uygulama GYÜ’ler için önemli bir kazanç
sağlayacaktır.
Elektronik ticaret, üretici ve tüketicileri, özellikle KOBİ’leri geleneksel ticaret engelleri olan
pazara uzaklık, bilgi eksikliği ve talebe uygun üretim yapılmayışı gibi dezavantajlardan
kurtulabildiği ölçüde yararlı olacaktır. Ancak, elektronik ticaret ülkelerin tüm ticari
sorunlarını çözemez. Elektronik ticaret konusunda yeterli bilgi ve deneyime sahip olmayan
ülkeler ilk aşamada interneti sadece reklam veya Pazar araştırması amacıyla kullanılabilirler.
Elektronik Ticaretin Temel Araçları
-
Telefon,
Faks,
Televizyon,
Elektronik ödeme ve para transfer sistemleri,
Elektronik veri değişimi sistemleri (Elektronik Data Interchange-EDI),
İnternet
Elektronik ticaret yapılmasını sağlayan altı temel araçtır. Ancak,EDI ve internet elektronik
ticaret açısından diğer dört klasik araca göre daha önemli bir yere sahiptir.
EDI, ticaret yapan iki kuruluş arasında, insan faktörü olmaksızın bilgisayar ağları aracılığı ile
belgi ve bilgi değişimini sağlayan bir sistem olarak elektronik ticaretin önemli bir aracıdır.
Sayılan altı temel araç arasında internet, elektronik ticaret açısından en etkin araç olarak kabul
edilmektedir. İnterneti diğer araçlardan daha etkin ve önemli kılan, ses, görüntü ve yazılı
metni aynı anda ve çok daha hızlı bir şekilde iletebilmesidir. Ayrıca, internet üzerinde yapılan
bu işlemlerin maliyeti diğer araçlara oranla hayli düşüktür.
Kapalı bilgisayar ağları üzerinde elektronik ticaret uygulamaları bir ölçüye kadar
gerçekleştirilmektedir. Güvenli olmakla birlikte bu sistemlerin maliyeti oldukça yüksektir.
Buna karşın, açık bilgisayar ağı olan internet elektronik ticaret için çok daha uygun bir
altyapıdır. İnternetle, kapalı yapıdan açık yapıya geçerek küresel ağların getireceği
avantajlardan yararlanmak mümkün olacaktır. Bu da, özellikle KOBİ’lerin dünya ticaretinde
daha fazla yer almalarına imkan sağlayacaktır.
Fizikli Altyapı
Elektronik ticaret yapılabilmesi için iyi işleyen ve gücenilir bir iletişim altyapısı esastır.
Altyapının oluşturulması önemle sermaye yatırımı gerektirmekte olup başlangıç maliyetleri
oldukça yüksektir. Bununla birlikte,altyapı yaygınlaşıp daha yoğun kullanıldıkça maliyetler
düşmekte ve daha çok kişi tarafından paylaşılmaktadır.
1992 Yılında tüm dünyada internete bağlı olan bilgisayar sayısı bir milyonun altında iken
1998 yılı itibarıyla bu sayının 30 milyona, internet kullanıcıların sayısının ise 250 milyona
ulaştığı tahmin edilmektedir. Ülkemizde ise 1998 yılı itibarıyla internete bağlı bilgisayar
sayısının 40 bin, kullanıcı sayısının ise 300 bin civarında olduğu ifade edilmektedir.
Düşük maliyetle iletişim altyapısına yaygın erişimin elektronik ticarete katılımı arttıracağı
açıktır. Bu nedenle politikaların hedefi uluslar arası pazarda rekabet etmeye imkan verecek
fiyat ayarlamaları yapılarak iletişim altyapısına erişimin artırılması olmalıdır. Bu amacın
gerçekleştirilmesi için atılacak adımlardan birisi iletişim hizmetlerinin özel sektör rekabetine
açılmasıdır. Bunun anlamı,kontrolün özel sektöre bırakılması değildir. Devlet,kamu yararının
gerektirdiği durumlarda fiyatların belirlenmesi,yatırımların yönlendirilmesi ve hizmetlerin
sunulmasında müdahelede bulunabilir.
Yetişmiş İnsan Gücü
Ticari işlemlerin elektronik ortamda gerçekleştirilme oranına bağlı olarak,elektronik ticaret
alanında daha fazla bilgi ve becerili gereksinim bulunmaktadır. İnternet üzerinde sadece bir
ürün araştırması yapılması için temel bilgisayar ve internet bilgisine; yabancı sitelere erişim
için ayrıca yabancı dil bilgisine; internet üzerinde bir ürünün reklamının yapılması için
internet sitesi oluşturma bilgisine; elektronik yoldan ödeme kabul edilmesi için ise elektronik
para transferi bilgisine ve bunları uygulama becerisine sahip personele ihtiyaç vardır.
GYÜ’lerin pek çoğunda bu niteliklere sahip yeterli insan kaynağı bulunmamaktadır. Bu
nedenle, bu ülkelerin yurtdışında çalışan yetişmiş vatandaşlarını tatmin edici ücretler
ödeyerek tekrar kazanmaları gerekir. Elektronik ticaretin gelişimi için, Bilgi teknolojileri
alanında kapasite oluşturulması büyük önem taşıdığından öncelikle bu alandaki eğitim ele
alınmalıdır.
İstihdam ve Vergilendirme
Elektronik ticaretin geleneksel ticaretin yerini alması durumunda, geleneksel ticaret
sektörlerinde istihdamın kısmen azalması beklenebilir. Ancak, elektronik ticaretin artmasıyla
tüm sektörlerde, özellikle elektronik ticaret altyapısına ilişkin olanlarda büyüme ve buna bağlı
olarak istihdam artışı olacağı tahmin edilmektedir.
Elektronik ticaret işlemlerinde vergi miktarlarının belirlenmesi ve vergilerin tahsil edilmesi
hem yönetimle, hem de iş dünyası açısından büyük önem taşımaktadır. İnternet üzerinde
yaygınlaşması beklenen elektronik ticaret,vergilendirme konusunda pek çok soruyu gündeme
getirmektedir. Örneğin, elektronik ortamda teslim alınabilen sanal ürünlerin
(kitap,yazılım,müzik v.b.) vergilendirilmesi ciddi sorunlar yaratacaktır. Ancak. vergi geliri
kayıplarının önlenmesi için, bilgi ve iletişim teknolojilerinin sunduğu olanaklardan da
yararlanılarak yeni denetim yönetim ve teknikleri geliştirilebilir. Bunun yanı sıra,muhtemel
vergi geliri kayıpları elektronik ticaretin neden olacağı sektörel büyüme ile birlikte
değerlendirilmelidir.
Elektronik Ticaretten Beklenen Yararlar
Yukarıda yapılan açıklamalar dikkate alınarak elektronik ticaretten beklenen yararlar şu
şekilde sıralanabilir.
1. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı ile daha güvenli ve hızlı bilgi değişiminin
sağlanması,
2. Ticari işlemlerde,uluslar arası standartlara uyum sağlanması,
3. İşlemlerin çok daha kısa bir sürede tamamlanması ve bilgi tekrarının önlenmesiyle ticaretin
kolaylaştırılması ve etkinleştirilmesi,
4. İşlem maliyetlerinin düşürülmesi,
5. Ticari fonksiyonların zaman ve mekan kısıtlamalarından kurtarılması,
6. Kurumsal yapıların değişmesi,
7. Yeni üretim ve yönetim modellerinin bir bütün olarak uygulanması,
8. Huzlu ürün tasarımı ve üretim planlaması yapılması,
9. Bilginin ticari değer kazanması,
10. Ticarete konu olan ürünlerin katma değerinin katma değerinin artması ve içeriğinin
değişmesi,
11. Yeni ürün ve hizmetlerin geliştirilmesi,
12. Pazar talebindeki değişikliklere hızla cevap verilmesi ve düşük maliyetlerle talebe uygun
üretim yapılması,
13. Küresel bilgi ağları üzerinden ülkemiz ürün yelpazesinde dünyaya açılması ve yeni
pazarlara girilmesi,
14. Çok daha hızlı ve etkin olarak ürün tanıtımı yapılması,
15. Ulusal ve uluslar arası ticaretin çok daha hızlı güvenilir ve ayrıntılı bir şekilde
izlenmesiyle,iç ve dış ticaret politikalarının daha sağlıklı olarak belirlenmesi,
16. Rekabet üstünlüğünün sağlanması ,
17. Ticari Faaliyetlerinin tabana yayılarak,ulusal ticaretin geliştirilmesi ve küreselleşme ile
uluslar arası ticaretten daha çok pay alınması.
Yasal Düzenlemeler
Elektronik ticaretin, önümüzdeki döneme damgasını vuracak en önemli gelişmelerden birisi
olduğu konusunda kuşku yoktur. Ancak, beraberinde maliyet ve zaman tasarrufu,
küreselleşme, rekabet üstünlüğü, büyüme, istihdam, yeni iş imkanları, yeni meslekler ve
yüksek katma değerli hizmetlerin üretilmesi gibi imkanları getiren elektronik ticaret, aynı
zamanda, toplumsal yaşam, sosyal ilişkiler, ticari ahlak, özel hayat, geleneksel alış-veriş ve
ödeme şekilleri, dağıtım kanalları ve teslim şekilleri gibi pek çok konunun yeniden
sorgulanmasına neden olmaktadır. Diğer bir değişle, elektronik ticaret sosyal, ekonomik, mali
ve hukuki açılardan yeni düzenlemelere gidilmesini zorunlu kılmaktadır.
Öte yandan, elektronik ticarette alış-veriş işlemleri birbirlerini tanımayan ve önceden bir
bağlantısı olmayan kullanıcılar arasında gerçekleşmektedir. İşte bu durum, kullanıcıların
sisteme güvenini sağlamak amacıyla, bilginin gizliliğin ve bütünlüğünün korunması, bilginin
kimin tarafından gönderildiğinin doğrulanması gibi bir çok sorunu da beraberinde
getirmektedir. Bu çerçevede, sayısal imza,bilginin güvenliği,haksız rekabetin önlenmesi ile
tüketici ve fikri mülkiyet haklarının korunması gibi konular büyük önem kazanmaktadır.
Elektronik ticaret konusunda,dünya genelinde yaşanan gelişmelere paralel olarak birçok ülke
ve uluslar arası kuruluş elektronik ticaret ve onunla bağlantılı konuları gündemine almıştır.
Örneğin, WTO(Dünya Ticaret Örgütü), OECD (İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı),
UNCTAD (BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı) , Avrupa Birliği, Birleşmiş Milletlere bağlı
ITC(Uluslar arası Ticaret Merkezi) ve CEFACT (Birleşmiş Milletler Yönetim, Ticaret ve
Ulaştırma İşlemlerini Kolaylaştırma Merkezi) ile ITU (Uluslar arası Haberleşme Birliği) ve
Dünya Bankası son birkaç yıldır ticarette etkinliğin sağlanması amacıyla elektronik ticarete
ilişkin konularda yoğun olarak çalışan kuruluşlardan bazılarıdır.
Sonuç olarak,elektronik ticarete katılmak isteyen tüm ülkelerin iç hukuk ve mevzuatlarını
uluslar arası elektronik ticarete uygun hale getirecek düzenlemeleri yapmaları gerekmektedir.
Elektronik ticaret konusunda yasal düzenlemelerini tamamlamış örnek bir ülke olmadığı
gibi,uluslar arası platformlarda, sorun yaşanan bir çok alanda yapılan tartışmalar da devam
etmektedir. Bu nedenle, Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin, gelişmiş ülkelere göre geride
kaldığı söylenemez. Ancak, elektronik ticarette yaşanan hızlı gelişme, ülkemizde, fiziki alt
yapı eksiklerinin hızla tamamlanmasını ve gerekli yasal düzenlemelere ilişkin çalışmaların bir
an önce başlatılmasını zorunlu kılmaktadır.
Kamu Kesiminde Yürütülen Çalışmalar
Elektronik ticarette devletin görevini,elektronik ticaretin lokomotifi olan özel sektörün ulusal
ve uluslar arası elektronik ticaret işlemlerinde karşılaştığı sorunları çözmek, engelleri
kaldırmak ve ihtiyaç duyulan yerde gereken desteği sağlamak şeklinde tanımlayabiliriz.
Ayrıca,elektronik ticaretin geliştirilebilmesi için, uluslar arası düzeyde ülkeler arasında,ulusal
düzeyde ise, kamu, özel sektör, üniversiteler ve sivil toplum örgütleri arasında yoğun bir
işbirliğinin sağlanması, toplumun tüm kesimlerinin bilinçlendirilmesi, taraflar arasında görüş
birliği sağlanarak kullanıcılara güven verecek yasal düzenlemelerin yapılması ve bu konudaki
yatırımların özendirilmesi de devletin görevleri arasında yer almaktadır.
Ancak,elektronik ticarete devletin müdahalesinin sınırları,devletin ekonomi ve piyasalara
müdahalesinin en az düzeyde olması yaklaşımı esas alınarak çizilmelidir. Devlet, elektronik
ticareti düzenleyen yasaları hazırlarken sınırlayıcı ve engelleyici olmamalı, sistemin işleyişini
düzenleyici ve denetleyici bir rol üstlenmelidir. Elektronik ticaret için gerekli rekabet ortamını
güçlendirmeli ve ticaretin önündeki engelleri kaldırmalıdır.
Özel sektörün elektronik ticaretin itici gücü olduğuna ve soruları kendi geliştirdiği kurallarla
çözmesi gerektiğine inanılmaktadır. Bununla beraber, kamu yararına gerektirdiği ve
sorunların çözümünde zorlukların yaşandığı durumlar devletin müdahalesini zorunlu
kılmaktadır. Ancak bu müdahale en az düzeyde, teknoloji açısından tarafsız, adil, açık, tutarlı
ve sonuçları kestirilebilir olmalıdır.
Ülkemizin elektronik ticaretin yaygınlaştırılması için, dünyada yaşanan gelişmelere paralel
olarak ulusal bir strateji belirlemesi amacıyla, başkanlığını Sayın Başbakan’ın yaptığı, Bilim
ve Teknoloji Yüksek Kurulu’nun (BTYK) 25 Ağustos 1997 tarihli toplantısında bir çalışma
grubu oluşturulması kararlaştırılmış ve yapılacak çalışmalarda koordinatörlük görevi Dış
Ticaret Müsteşarlığı’na sekreterya görevi de TÜBİTAK BİLTEN’e verilmiştir. Bu karar
uyarınca,Dış Ticaret Müsteşarlığı’nın başkanlığında ilgili kuruluşların katılımıyla oluşturulan
Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu’nun (ETKK) ilk toplantısı 16 Şubat 1998 tarihinde
yapılmıştır. Böylece,elektronik ticaretin geliştirilmesine ilişkin geniş katılımlı ve düzenli
çalışmalar başlatılmıştır.
16 Şubat 1998 tarihinde yapılan ilk ETKK toplantısında çalışmaların verimli bir şekilde
sürdürülebilmesi için, Teknik, Hukuk ve Finans adı altında,üç ayrı çalışma grubu
oluşturulmuştur.
Ayrıca, her çalışma grubundan seçilecek üçer üyeden oluşan ve ETTK’nın onayına sunmak
üzere, çalışma gruplarının hazırlayacağı raporları değerlendirerek tek rapor haline getirecek
bir değerlendirme komisyonu kurulmasına karar verilmiştir.
ETKK’nın 16 Şubat 1998 tarihli toplantısında alınan karar gereğince Hukuk, Teknik ve
Finans çalışma grupları bu görüşler ışığında üç aylık raporlarını hazırlayarak Mayıs 1998 ayı
içinde ETKK Değerlendirme Komisyonu’na iletmişlerdir. Değerlendirme Komisyonu bu üç
rapordan ETKK Rapor Özeti’ni oluşturmuştur.26 Mayıs 1998 tarihli ETTK toplantısında son
şeklini alan bu Rapor Özeti 2 Haziran 1998 tarihli BTYK Toplantısına sunulmuş ve Kurul
tarafından onaylanmıştır.
BTYK’nın 2 Haziran 1998 tarihli toplantısında görüşülen ETKK Rapor Özeti’nde ilk
olarak,ülkemizde elektronik ticaretin geliştirilebilmesi için devletin öncelikle dört ana görevi
yerine getirmesinin gerekli olduğu vurgulanmış ve bu görevler;
Gerekli teknik ve idari alt yapının kurulmasını sağlamak,
1.Hukuki yapıyı oluşturmak
2.Elektronik ticareti özendirecek önlemleri almak,
3.Ulusal politika ve uygulamaların uluslar arası politikalar ve uygulamalarla uyumunu
sağlamak olarak sıralanmıştır.
4.Daha sonra raporda,bu görevlerin yerine getirilebilmesi için, ETKK’nın görüş ve önerilerine
yer verilmiştir. Bu görüş ve öneriler içinde öncelikli olanlardan bazıları aşağıda yer
almaktadır.
Gerekli Teknik ve İdari Alt Yapının Kurulması konusunda,
1. Ülke genelinde kurulacak altyapının,elektronik ticaret ile ilgili gereksinimleri
karşılayabilecek nitelik ve standartta olması için devlet tarafından gerekli önlemlerin alınması
ve düzenlemelerin yapılması;herkesçe,her yerden,her zaman güvenli,hızlı ve ödenebilir
ücretle erişebilir böyle bir yapının sürekliliğinin sağlanması,
2. Rekabetin kalite ve maliyet üzerindeki olumlu etkisi nedeniyle,veri iletişim alt yapısının
ulusal ve uluslar arası rekabete açılması bu bölümde yer alan öneriler arasında öncelik
taşımaktadır.
Hukuki Yapının Oluşturulması Konusunda,
1. Elektronik ortamda oluşturulun kayıtların kamu mercileri tarafından belge alarak kabulü ile
ilgili ilkelerin saptanması,
2. Ticaret Kanunu,Borçlar Kanunu, Hukuk Usul Mahkemeleri Kanunu,Vergi Usul
Kanunu,Bankalar Kanuna gibi kanunlarda gerekli değişikliklerin yapılması,
3. Sayısal imzanın alt yapısının tamamlanması halinde,bu imzaya yazılı imza statüsü
kazandırılması,
4. Kişisel verilerin,tüketici ve fikri mülkiyet haklarının korumasına ilişkin mevzuatın yeniden
gözden geçirilmesi.
Eylem Planı
BTYK’nın 2 Haziran 1998 tarihli toplantısında,bir kısmı yukarıda sunulan öneriler dikkate
alınarak,Türkiye’de elektronik ticaretin yaygınlaştırılması ile ilgili düzenlemeler
tamamlanıncaya kadar ETKK’nın görevini sürdürmesine ve kendi önerileri doğrultusunda bur
eylem planı hazırlayarak uygulamayı izlemesine, sonuçları değerlendirmesine, uygulamada
ortaya çıkacak sorunları çözmeye yönelik yeni öneriler geliştirerek bunları ilgili kuruluşların
ve BTYK’nın görüşüne sunmaya devam etmesine karar verilmiştir.
BTYK’nın söz konusu Kararı uyarınca, hukuk, teknik ve finans çalışma grupları Eylem Planı
hazırlık çalışmalarına başlamışlardır. İçinde bir örnek uygulamanın da yer aldığı Eylem Planı
tamamlandığında BTYK’nın onayına sunulacaktır.
Örnek uygulamaya katılmaları için,en az üçer tane olmak üzere,onay kurumu,elektronik noter
ve internet servis sağlayıcı ile yine en az 20 alıcı ve satıcı firma ile 2 bankanın belirlenmesi
planlanmıştır.
Bu örnek uygulama ile internet üzerinde bilginin gizliliği,bütünlüğü ve kimin tarafından
gönderildiğinin doğrulanması sağlanarak bir güven ortamı oluşturulması ve bu gerçek
ortamda elektronik ticaretin finansal, yasal ve teknik boyutlarının belirlenerek sınanması
hedeflenmektedir.
SONUÇ:
Büyük bir hızla yaygınlaşmakta olan elektronik ticaretin vizyonu,bilgi ve iletişim teknolojileri
aracılığıyla,
-Küreselleşme,
-Rekabet üstünlüğü,
-Uluslar arası ticaretten daha çok pay ve
-Sürdürebilir sosyal ve ekonomik kalkınmaya katkı olarak özetlenebilir.
Bu durumda, Türkiye’nin elektronik ticaretin dışında kalması düşünülemez. Daha önce de
değinildiği gibi, bugün için ülkemizin,elektronik ticaret konusunda,gelişmiş ülkelerin
gerisinde kaldığı da söylenemez. Ancak, uzun süre devam etmeyecek olan bu avantajın çok
iyi değerlendirilerek gerekli önlemlerin bir an önce alınması zorunlu bulunmaktadır.
Elektronik ticaret konusunda kamu kesiminde yoğun çalışmaların başlamış olması
sevindiricidir. Ancak, uluslararası ticarette, ülkemizin sahip olması gereken yere taşınmasında
Türk işadamlarının yeniliklere açık olmaları, gelişmeleri zamanında ve doğru olarak
algılamaları ve çağın gereklerine uyum sağlamaya özen göstermeleri büyük önem
taşımaktadır. Sonuç olarak, elektronik ticaretin sahibi özel sektördür, dünyadaki gelişmeleri
izleyerek kendi kurallarına geliştirmelidir.