ESOGÜ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HAVACILIK BİLİMİ VE TEKNOLOJİLERİ ANA BİLİM DALI BALİSTİK MALZEMELER AHMET ARDA AKKAYA 506720180010 506702504 HAVACILIK MALZEMELERİ Doç.Dr. Melih Cemal KUŞHAN 1 İçindekiler 1.Balistik Nedir? ................................................................................................................................. 3 1.1.İç Balistik................................................................................................................................... 3 1.2.Dış Balistik ................................................................................................................................ 3 1.3.Terminal Balistik ....................................................................................................................... 3 1.4 Balistik malzemelerin kullanım alanları .................................................................................... 3 1.5 Balistik Zırh Malzemelerinin Karakteristik Özellikleri ............................................................... 3 1.6 Balistik Zırhların Gruplandırılması ............................................................................................ 4 1.6.1 Pasif Zırhlar:....................................................................................................................... 4 1.6.2.Aktif Zırhlar ........................................................................................................................ 5 1.6.3.Yeni Teknolojiler ................................................................................................................ 5 1.6.1 Pasif Zırh Sistemleri ........................................................................................................... 5 1.6.1.1 Yumuşak Zırhlar .......................................................................................................... 5 1.6.1.2 Sert Zırhlar .................................................................................................................. 6 1.6.1.2.1 Seramik zırhlar..................................................................................................... 6 1.6.1.2.1.1 Tasarım kriterleri .......................................................................................... 6 1.6.1.2.1.2 Seramik zırhların genel özellikleri................................................................. 7 1.6.1.2.2 Kompozit Malzemeler ......................................................................................... 9 1.6.1.2.2.1 Geleneksel Zırhlarla Kompozit Zırhların Karşılaştırılması ............................. 9 1.6.1.2.2.2 Kompozit Balistik Zırh Türleri ..................................................................... 10 1.6.1.2.2.2.1 Aramid (Kevlar) Fiber Takviyeli Zırh Malzemeleri: ............................. 10 1.6.1.2.2.2.2 Cam Fiber Takviyeli Zırh Malzemeleri: ................................................ 10 1.6.1.2.3 Metalik Zırhlar ................................................................................................... 11 1.6.1.2.3.1 Balistik Çelik Zırhlar .................................................................................... 11 1.6.1.2.3.2 Balistik Alüminyum Zırh.............................................................................. 12 1.6.1.2.3.3 Balistik Titanyum Zırh ................................................................................. 15 1.6.2 Aktif Zırh Sistemleri ......................................................................................................... 16 1.6.2.1 Soft-kill (saptırma, karıştırma amaçlı) ...................................................................... 16 1.6.2.2 Hard-kill .................................................................................................................... 17 1.6.3 Zırh Teknolojilerindeki Gelişmeler Ve Geleceği............................................................... 17 2. Add-On(Ek-İlave) Zırh Sistemleri .................................................................................................. 18 3.Reaktif Zırh Sistemleri ................................................................................................................... 19 4. Kaynakça....................................................................................................................................... 21 2 1.Balistik Nedir? Balistik uygun bir sistem yardımıyla, ateşlenen ya da fırlatılan nesnelerin atmosferik koşullarda yerçekiminin de etkisiyle yapmış olduğu hareketi inceleyen bilim dalı olarak açıklanabilir. Balistik kavramı temel olarak üç ana alt kategoriye ayrılabilir. Bunlar: 1.1.İç Balistik Ateşli silahın tetiği çekildikten sonra mermi çekirdeğinin namlu ağzını terk edinceye kadar geçen sürede mermi kovanı ve mermi çekirdeğinin durumunu inceler. Balistiğin bu bölümü, kapsül, kapsül ateşlenmesi, barutlar, yanma hızı, yivler, yivlerin sayısı, hazne, namlu boyutları ve hızla ilgilenir. 1.2.Dış Balistik Mermi çekirdeğinin namlu ağzından çıktıktan sonra hedefe çarpıncaya kadar geçen zaman içerisinde havanın direnci, mermi çekirdeğinin yer çekimi etkisinde kalması, yere düşüşü, sürüklenişi ve dengesi ile ilgilenir. 1.3.Terminal Balistik Mermi çekirdeğinin hedefe çarptıktan sonra, duruncaya kadar yaptığı delme gücü, enerjisini çarptığı cisme iletmesi gibi etkilerle ile ilgilidir. Balistik malzemeler ise bu alanda kullanılan malzemelerdir. Günümüz balistik zırh malzemelerine baktığımızda en çok kullanılan malzemeler: • Metaller • Seramikler • Kompozitler 1.4 Balistik malzemelerin kullanım alanları • Kurşun geçirmez yelekler • Kasklar • Helikopterler • Savaş Uçakları • Askeri araçlarda kullanılan zırhlar [1] 1.5 Balistik Zırh Malzemelerinin Karakteristik Özellikleri 3 Balistik zırh malzemelerinin tasarımında en çok dikkat edilmesi gereken hususlar ise şöyle özetlenebilir. • Sistemin toplam ağırlığını azaltmak için düşük yoğunluk, • Büyük deformasyonları önlemek için yüksek kayma mukavemetleri, • Zırh dayanımını sağlamak için yüksek akma mukavemeti • Çarpma sonucunda gerilme dalgaları oluştuğu zaman malzemenin kopmasını önlemek için yüksek dinamik çekme mukavemeti • Yüksek darbe direnci • Kolay üretilebilirlik ve kolay monte edilebilirlik Fakat sonuç olarak hali hazırda kullanılan hiçbir malzeme tüm şartları karşılayamamaktadır. Şekil 1. Balistik malzemelerin kullanıldığı bazı askeri teçhizat ve araçlar (Anonim,2019) 1.6 Balistik Zırhların Gruplandırılması 1.6.1 Pasif Zırhlar Mühimmat hareketini keserek veya yapısını bozarak koruyan zırhlardır. • Yumuşak zırhlar • Sert zırhlar 4 1.6.2.Aktif Zırhlar Gelen tehdidin bir Zırhlı Muharebe Aracına fiziksel temasından önce algılanması ve durdurulması esasına dayanır. • Soft-kill • Hard-kill 1.6.3.Yeni Teknolojiler • Biomimetics • Nano-malzemeler [2] 1.6.1 Pasif Zırh Sistemleri 1.6.1.1 Yumuşak Zırhlar Bu tip zırhlar kullanılması kolay olan, tasarımda maksimum elastikiyet sağlayan ve tekrar tekrar kullanılabilen zırhlardır. Aramid (Kevlar®), polyethylene (Spectra®), fiberglass (S-2) temel yumuşak zırh malzemeleridir. Bu sistem temelde: • Sekme riski olmaksızın aynı anda birden fazla isabete karşı koruma sağlayabilirler, • Süratle bir araya getirilebilir – oluşturulması hızlı ve kolaydır, özel ilave aletlere veya malzemeye ihtiyaç yoktur, • Tekrar kullanılabilirler, • Yüksek performanslı ve düşük maliyetlidirler, • Toksik değil ve çevre dostudurlar, • Son kullanıcı gereksinimlerine göre esnek, kişiselleştirilmiş tasarımlar gibi özelliklere sahiptirler. [3] 5 Şekil 1.2 Yumuşak zırhlar (Anonim,2018) 1.6.1.2 Sert Zırhlar Bileşenlerini seramiklerin, metallerin ve kompozitlerin oluşturduğu zırh grubudur. 1.6.1.2.1 Seramik zırhlar Seramik zırhlar gelen mühimmatı kırılma etkisi ile soğururlar. • Yüksek sertlik değerine sahiptirler, • Esneklik kat sayıları ve basma mukavemetleri çok iyidir, • Yoğunlukları düşüktür, • 30 yılı aşkındır zırh malzemesi olarak kullanılmaktadırlar. • Şekil 1.3 Seramik zırhların ana çalışma prensibi (Anonim,2016) 1.6.1.2.1.1 Tasarım kriterleri • Sertliği en az bir mermi kadar olmalıdır. • Kalınlığı en az mermi çapının yarısı kadar olmalıdır. 6 • Seramik mermiyi kırmalı, aşındırmalı ve arka plaka kopan parçaları yakalayabilecek nitelikte olmalıdır. • Optimum performans için en az %80 saflıkta seramik kullanılması tavsiye edilmektedir. Şekil 1.4 Seramik zırhların kullanıldığı bir zırhlı araç (Galvez ve Paradela ,2009) 1.6.1.2.1.2 Seramik zırhların genel özellikleri • Çoğu düşük yoğunlukludur(2-4.5 g/cm3).Bunlara Al203, B4C, SiC, AlN, TiB2, Si3N4 örnek olarak verilebilir.4.5 g/cm3’ten yüksek yoğunluğa sahip seramiklere ise Zr02 örnek olarak gösterilebilir. • Bor karbür ağırlık ve performans açısından en iyi olanıdır. Titanyum borür fiyatı ve yüksek yoğunluğundan dolayı az kullanılır. • Bu zırhların çok iyi özelliklerinin yanında bazı zayıflıkları da mevcuttur. Bunlar düşük çekme dayanımları, düşük kırılma toklukları ve çoklu darbe özelliklerinin olmayışıdır. • Seramiklerin sert yüzeyleri, mermi ucunu kırıp, kültleştirerek mermi etkinliğini azaltmakta ve yüksek balistik koruma sağlamaktadırlar. Kırılan seramik ve mermi parçacıkları arka tarafa saçılmaktadır. • Arkalayıcı levhalar, Çarpışma sırasında yapısal olarak seramik katmana destek olurlar. Kopan mermi ve seramik parçalarını yakalarlar. Merminin kalan kinetik enerjisini soğururlar. 7 Şekil 1.5 Savunma sanayinde yararlanılan seramikler (Kiliç,2008) En sık kullanılan seramik balistik zırh malzemeleri: Al203 • Sinterlenmiş alümina en sık kullanılan çeşididir, • Kolay üretilirler ve ucuzdurlar, • Balistik özellikleri iyidir. SiC “A-phase” balistik uygulamalar için en uygun olanıdır. Genellikle sıcak presleme ile üretilirler. • Yüksek sertlik değerlerine sahiptirler, • Yüksek esneklik katsayısına sahiptirler, • Basma mukavemetleri yüksektir. B4 C • Düşük yoğunluğu ve yüksek sertliği nedeniyle zırh malzemesi olarak tercih edilirler, • En çok kullanılan zırh seramiğidir. [4] 8 Şekil 1.6 Seramik zırhlarda en sık kullanılan malzemelerin mekanik özelliklerinin kıyaslanması (Anonim,2012) 1.6.1.2.2 Kompozit Malzemeler Kompozit malzemeler iki ya da daha fazla malzemenin bir araya gelip, kendini oluşturan malzemelerin ‘iyi yönlerini’ alan malzemelerdir. Kompozit malzemelerin avantajları: • Ağırlık • Yüksek mukavemet • Yüksek tokluk • Korozyon dayanımı • Aşınma dayanımı • Yorulma dayanımı • Termal yalıtkanlık • Akustik yalıtım 1.6.1.2.2.1 Geleneksel Zırhlarla Kompozit Zırhların Karşılaştırılması 9 Geleneksel Zırhlar(Seramik Zırh, Çelik Zırh Vb.) • Ağırdırlar, zırhlanan araçların hareket kabiliyetlerini sınırlarlar. • Geliştirilen tanksavar mermileri karşısında zayıf kalmaktadır. • Yeni nesil zırhlara göre performansları düşüktür. • Buna karşın üretimleri yeni nesil zırhlara göre kolay ve maliyeti ucuzdur • • • • Kompozit Zırhlar Hafiftirler, zırhlanan araçlara hareket kabiliyeti yönünden avantaj sağlarlar. Elastisiteleri ve sertlikleri yüksektir. Bu sayede gelen mermilerin uç kısımlarını aşındırarak etkisini azaltırlar. Bu üstün özellikleri bakımından performansları ve sağladıkları avantajları geleneksel zırhlara göre yüksektir. Üretimleri oldukça karmaşık ve maliyetlidir. 1.6.1.2.2.2 Kompozit Balistik Zırh Türleri 1.6.1.2.2.2.1 Aramid (Kevlar) Fiber Takviyeli Zırh Malzemeleri: • Düşük yoğunluğa (1.44 g/cm3) sahiptirler, • Yüksek darbe ve aşınma direncine sahiptirler, • Kimyasal dayanıklılıklarından dolayı tercih edilirler, • Cam elyafa göre %35 daha hafiftirler. 1.6.1.2.2.2.2 Cam Fiber Takviyeli Zırh Malzemeleri: • Cam Elyaf Eritilmiş haldeki camın küçük deliklerden akıtılıp katılaştırılması sonucu üretilir. Isıl iletim katsayıları düşük olduğundan yalıtım malzemesi olarak kullanılırlar. • Ayrıca yüksek mukavemet değerleri nedeniyle diğer malzemelerle birleştirilerek kompozit malzeme üretiminde kullanılır. Bunun yanında mayın kasası yapımında bolca kullanılmaktadır. Bunda en önemli neden cam elyafından üretilen mayının metal tarama aygıtlarına yakalanmamasıdır. [5] 10 Şekil 1.7 DuPont firmasının ürettiği ‘Kevlar Armor’ örneği bir askeri araç (Anonim,2017) 1.6.1.2.3 Metalik Zırhlar Bu zırh grubu kolay bulunabilmeleri, kolay üretilebilmeleri, ucuz olmaları, uygun mekanik özellikler nedeniyle asırlardır zırh malzemesi olarak kullanılmaktadırlar. Bu grupta en çok kullanılan metalik balistik zırhlar: • Çelik alaşımları • Alüminyum alaşımları • Titanyum alaşımlarıdır. Şekil 1.8 Askeri araçlarda metalik zırhların kullanımı (Anonim,2015) 1.6.1.2.3.1 Balistik Çelik Zırhlar • Düşük üretim ve malzeme fiyatlarına sahiptirler, • Büyük miktarda ticari üretim kapasitesine sahiptirler, • Ortam şartlarına karşı dayanıklıdırlar, • Birçok tehdide karşı iyi derecede balistik koruma sağlarlar, • Mükemmel çoklu-darbe kapasitesi tercih edilme sebeplerinin başında gelmektedir, 11 • Mukavemet ve dayanımın en optimum birleşimini ısıl işleme tabii martensit yapılı ortadüşük karbonlu, düşük çelik alaşımı vermektedir, • Haddelenmiş Çelik (Rolled Steel) zırhlarda en yaygın olarak kullanılan türüdür, • Haddelenmiş Homojen Zırh (RHA, MIL-DTL-12560) • Dökme Homojen Zırh (CHA, MIL-DTL-11356) [6] Şekil 1.9 Balistik çelik zırh malzemelerinde kullanılan malzemelerin mekanik özelliklerinin karşılaştırılması (Anonim,2012) 1.6.1.2.3.2 Balistik Alüminyum Zırh Yüksek özgül mukavemetleri, düşük yoğunluk değerleri nedeniyle tercih edilirler. • Yüksek enerji emme kapasiteleri ile seramik plakaların arkasında arkalayıcı-destek plaka olarak kullanılmaktadırlar. • Alüminyumun düşük yoğunluğu ağırlığın önemli olduğu durumlarda çeliğe oranla tercih edilmesini sağlar. • Isıl işlemle, yaşlandırma işlemiyle ve gerinim sertleşmesi gibi işlemler kullanılarak elde edilirler. • Bradley M113 Zırhlı Personel Taşıyıcı En sık kullanılan Balistik Alüminyum Zırhlar: • 5083-H131 (MIL-DTL-46027) • 7039-T64 (MIL-DTL-46063) 12 • 2519-T87 (MIL-DTL-46192) Şekil 1.10 Bradley M113 Zırhlı Personel Taşıyıcı (Anonim,2013) 5083-H131 (MIL-DTL-46027) Bir alüminyum-magnezyum alaşımıdır. • Çatlak oluşumuna ve korozyona karşı dayanıklıdırlar. • Parçacık etkili mühimmatlara karşı yüksek koruma sağlar. • M113 Zırhlı Personel Taşıyıcı,M109 Paladin Self Propelled Howitzer en sık kullanıldığı yerlerdir. Şekil 1.11 M109 Paladin Self Propelled Howitzer (Anonim,2015) 13 7039-T64 (MIL-DTL-46063) Bir alüminyum çinko alaşımıdır. • Bilyalı ve zırh delici mühimmata karşı 5083’ten daha dayanıklıdır. • Parçacıklı tehditlere karşı etkisi daha azdır. • Bu alaşımlarda enine ve boyuna gerilim-korozyon çatlaklarının oluştuğu gözlemlenmiştir. Bu sebepten dolayı gelecek nesil araçlarda kullanımları azalmaktadır. • Bradley Savaş Araçlarının bir kısmında kullanılmaktadırlar. Şekil 1.12 Bradley Savaş Aracı (Anonim,2016) 2519-T87 (MIL-DTL-46192) Bir Alüminyum bakır alaşımıdır. • Bilyalı ve zırh delici mühimmata karşı 7039 kadar iyi bir koruma sağlar. • Parçacıklı tehditlere karşı 5083’ten daya iyi bir koruma sağlar. • Gerilim-korozyon çatlaklarına karşı dayanımı iyidir. • Bu alaşımlarda kaynak yerleri yakınlarında balistik performans çok düşer. Bu sebepten dolayı farklı bağlantı elemanları kullanılmaktadır. • Marine Corps Expeditionary Fighting Vehicle (Eski adıyla Advanced Amphibious Assault Vehicle, or AAAV) de kullanılmaktadır. [7] 14 Şekil 1.13 Marine Corps Expeditionary Fighting Vehicle ( Anonim,2016) 1.6.1.2.3.3 Balistik Titanyum Zırh Aynı balistik performansı sağladıkları çeliklere göre daha hafiftirler • Yüksek sıcaklıklardaki performansları çok iyidir. • Düşük yoğunlukları nedeniyle tercih edilirler. • İşlenmelerinin ve kaynak işlemlerinin zor olması kullanımlarını kısıtlamıştır. • En sık kullanılanı Ti-6Al- 4V, MIL-DTL-46077’dir. Ti-6Al- 4V, MIL-DTL-46077 • RHA ile benzer sertlik ve mukavemet değerlerine sahiptir. • RHA’dan %25 daha hafiftir. • Çoklu darbe dayanımları çok iyidir. • Tokluk ve çarpma dirençleri yüksektir. • M1A2 Abrams tankı ve M1128 mobil silah sistemleri bu zırhların kullanıldığı yerlerdendir. [8] 15 Şekil 1.14 M1128 mobil silah sistemi (Anonim,2017) 1.6.2 Aktif Zırh Sistemleri Zırhlı savaş araçlarına saldırılardan gelen tehditleri fiziksel temastan önce algılanıp durdurulduğu sistemlerdir. Aktif savunma sistemleri kullandıkları savunma mekanizmasına göre iki grupta sınıflandırılabilir. 1.6.2.1 Soft-kill (saptırma, karıştırma amaçlı) Sis veya parçacıklarla zırhlı aracın etrafında yanıltıcı/gizleyici perdeler oluşturularak veya ısı (kızılötesi) ve lazer güdümlü füzelere karşı yanıltıcı/şaşırtıcı sinyaller kullanılarak (lazer/kızılötesi karıştırıcı) zırhlı araca yönlendirilmiş tehdidin hedefinden saptırılmasıyla bertaraf edilmesi esasına dayanmaktadır. Bu sistem, kara muharebe aracına yönelmiş tehdidin belirlenmesi sağlayan lazer ve elektro-optik kızılötesi algılayıcılar, sis veya parçacık bombası atışlayıcıları ve atış kontrol ünitesinden oluşmaktadır.(T-14 Armata Tank) 16 Şekil 1.15 T-14 Armata Tankının aktif zırh sistemleri (Shemetov,2018) 1.6.2.2 Hard-kill Koruma ihtiyacına bağlı olarak tipi ve sayısı belirlenebilecek kızılötesi ve radar algılayıcılar, algılayıcılardan gelen verilerin değerlendirildiği bir mikro işlemci ve parça tesirli veya zırh delici veya kısa menzilli roket mühimmatın atıldığı atışlayıcılardan oluşmaktadır. Atışlayıcılar genellikle aracın her iki yanında ve gerekirse üstten gelecek tehditlere karşı kule kısmında yer almaktadır ve 360'ar derecelik kapsama alanına sahiptirler. Algılayıcılardan gelen mühimmatın tipi, şekil ve vektörel özellikleri ile ilgili verileri mikro saniye mertebelerindeki sürede işlenmekte ve atışlayıcılar hedef yönlendirilerek aktive edilmektedir. Beklenen sonuç, mühimmatın zırhlı araca belli bir mesafede (1–20 m) tahrip edilmesi ya da yönünün saptırılmasıdır.(Akkor-Pulat sistemi) [9] Şekil 1.16 Milli Altay Tankının aktif koruma sistemi olan ‘Pulat’ (Anonim,2019) 1.6.3 Zırh Teknolojilerindeki Gelişmeler Ve Geleceği Zırh teknolojisindeki gelişmeler, silah teknolojisindeki gelişmelere paralellik gösterip özellikle son yıllarda başta malzeme teknolojisindeki ilerlemeler ve simülasyon programlarındaki gelişmeler olmak üzere önemli bir ivme kazanmıştır. Zırh Çeşitlerinde Yeni Konseptler olarak • Biomimetics • Nano-malzemelerin üzerinde durulmaktadır. Nano Malzemeler 17 Buradaki amaç Nano boyutlu partiküllerin ilavesi ile mevcut malzemelerin fiziksel ve mekanik özellikleri tümüyle arttırılabilmektedir. Biomimetic Vücudumuzdaki “Kemik, diş ve kabuklar çok sert, dayanıklı ve tokturlar. Nanometre düzeyinde eşsiz yapıya sahiptirler. Bu gibi yapıları taklit ederek zırh malzemeleri konusunda yeni daha performanslı malzeme tasarımları yapılmaya çalışılmaktadır. [10] Şekil 1.17 Biomimetic teknolojisiyle üretilmiş bir balistik koruma ürünü (Hu,2012) 2. Add-On(Ek-İlave) Zırh Sistemleri Add-on (İlave-eklenti) zırhlar Mevcut ve yeni araçların koruma seviyesini artırmak için kullanılırlar. Eklenti zırh sistemleri, mevcut ana zırha farklı tipte materyalleri dâhil ederek (Genelde kompozitler) belirli bir tehdit gereksinimini karşılayacak şekilde özelleştirilirler. 18 Şekil 2. Add-On zırhların kullanıldığı bir M1A2 Abrams Tankı (Anonim,2015) 3.Reaktif Zırh Sistemleri Reaktif zırhlar yapısal olarak incelendiğinde iki metal plaka arasına sandviç yapılı patlayıcı malzemenin yerleştirilmesinden oluşur. ATGM (Anti-tank guided missile) mühimmatı tankın reaktif zırh plakaları bulunan bölümüne isabet ettiğinde ana zırhtan önce ERA (Explosive reactive armor) yani reaktif zırh plakalarına çarpar ve plakalar arasında bulunan patlayıcı infilak eder. Patlayıcının infilak etmesi ile plakalar mühimmat yönüne hareket eder ve tehdit imha edilir. Böylece anti-tank mühimmatı ana zırha zarar veremeden bertaraf edilmiş olur. Amaç, mühimmat etkisini minimize etmektir. Bu sistemler ”hibrid zırh sistemi” olarak da adlandırılırlar. [11] 19 Şekil 3. Reaktif zırh sistemlerinin çalışma prensibi (Anonim,2017) 20 4. Kaynakça [1] Laıble,R., 1980,Ballistic Materials And Penetration Mechanics, s.1-35 [2] Shevach,H vd., 2011, Combined Reactive And Passive Armor, s.1-8. [3] Gopinath,G., Zheng,J., Batra,R., 2012, Effect Of Matrix On Ballistic Performance Of Soft Body Armor, s.2690-2696. [4] Gooch,W., An Overview Of Ceramic Armor Applications, 2004, 6th Technical Conference, 15 s. (Yayımlanmış) [5] Akella,K., Naik,N., 2016, Composite armour - A review, s.297-312. [6] Hu,C., Lee,P., Chen,J.,2001, Ballistic Performance And Microstructure Of Modified Rolled Homogeneous Armor Steel, s.99-107. [7] Gooch,W., Burkins,M., 2007, Ballistic Testing Of Commercial Aluminum Alloys And Alternative Processing Techniques To İncrease The Availability Of Aluminum Armor,s.1-37. [8] Montogomery,J., Wells,M., 2001, Titanium Armor Applications In Combat Vehicles, s.29-32. [9] Anonim,2019, Aktif koruma sistemi,http://www.wikizero.biz/index.php?q=aHR0cHM6Ly90ci53aWtpcGVkaWEub3Jn L3dpa2kvQWt0aWZfa29ydW1hX3Npc3RlbWk, erişim tarihi: 14.04.2019 [10] Cohen,Y, 2006, Biomimetics—Using Nature To Inspire Human Innovation, s.1-6. [11] Anonim, 2019, Vehicle armour, https://en.wikipedia.org/wiki/Vehicle_armour, erişim tarihi:18.03.2019. 21
